Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушыларда қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Оқушыларға қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудағы отбасының рөлі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Отбасында балалардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Балалардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудағы халықтық дәстүрлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Отбасында қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.3 Отбасындағы балалардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыруда мектептің ынтымақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушыларда қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Оқушыларға қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудағы отбасының рөлі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Отбасында балалардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Балалардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудағы халықтық дәстүрлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Отбасында қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.3 Отбасындағы балалардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыруда мектептің ынтымақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қай заманда да, қай елде болса да отбасының адамзат ұрпағына тигізетін ықпалы мен әсерін өмірдегі басқа ешнәрсенің күшімен салыстыруға болмайды.
Отбасы - адам баласының өсіп-өнер алтын ұясы. Адамның өміріндегі ең қуанышты, қызық дәурені осы отбасында өтеді. Бала өмірінің алғашқы күнінен бастап, ата-ана өздерінің негізгі борыштарын - тәрбие жұмысын атқаруға кіріседі.
Алайда, қазіргі кездегі елдегі экономикалық әлеуметтік жағдайлардың қиындығы, жұмыссыздық, материалдық-рухани қажеттіліктердің тапшылығы осының бәрі отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты күрделендіріп отыр. Бала тәрбиесінің негізі - бұл оның отбасы. Осы шағын әлеуметтік топ - бала үшін өмір мектебі. Отбасындағы ата-ана - баланың өмірлік ұстазы және тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті отбасындағы ата-ананың сіңірген еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне байланысты. Сондықтан, әрбір ата-ана өзінің баласын білімді, мәдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеуге міндетті. Қазіргі кезде отбасы тәрбиесі мәселесі әлемдік деңгейде қарастырылуда. Оған «Балалар құқығы туралы Конвенция» (1995), Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» (1999), Қазақстан Республикасының «Балалардың құқығы туралы заңы» (2002), «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы» (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады [1,2,3,4].
2004 жылы ақпан айында Үкіметтен қолдау тапқан «Білім тұжырымдамасы» үздіксіз білім беру жүйесінің алғашкы сатысы балабақшадан бастап, мектеп аяқтағанға дейінгі балаларды оқыту, тәрбиелеу мәселесін жоспарлы түрде шешіп, отбасына педагогикалық көмек беруді мақсат етеді. Ал ата-ананың педагогикалық білімінің неғұрлым жоғары болуы олардың қоғам алдында өз балаларының тәлім-тәрбиесі үшін жауапкершілігін арттырады. Сондықтан да баланы жағымды ортада тәрбиелеу мен оқыту қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақ халқының бала тәрбиесіне деген көзқарасының өзіндік ерекшеліктері бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын мәдениеттілікке, зерделілікке баулып, халықының мәдениеті мен әдет-ғұрпын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған. Бұл ретте педагогика тарихында қазақ ауылындағы отбасы тәрбиесі, мектептегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру, балалардың даму ерекшеліктері, адамгершілікке тәрбиелеу және т.б. мәселелер зерттелген. Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесімен де бірқатар ғалымдар айналысқан, атап айтсақ, ресей ғалымдары Урунтаева Г.А., Афонькина Ю.А., Петерина С.В., Лисина М.И. және т.б. қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдарын ұсынса, қазақ педагог-ғалымдары Шериазданова Қ.Т., Ауталипова Ұ.И., Елеусізова С.М., Оразбекова К.К. және т.б. қарым-қатынас мәселелерін сөз етеді. Десек те, қазақ отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты, оның өзіндік ерекшеліктерін қарастырған еңбектердің өте аздығы анықталды. Сонымен, балалардың қарым-қатынас мәдениетін бүгінгі өмір талабына сай, ұлттық сипатта қалыптастыруды жүзеге асырудың қажеттілігі мен оны отбасы тәрбиесі жағдайында ғылыми-әдістемелік бағыттарының жеткіліксіздігі аралығында қарама-қайшылықтар байқалады.
Бұл қарама-қайшылықтардың шешімін табу бізге диплом жұмысымыздың тақырыбын «Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру» деп айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің объектісі. Балаларда қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы.
Зерттеу пәні. Отбасы тәрбиесі жағдайында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты. Отбасы тәрбиесі жағдайында балалар бойында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің міндеттері.
1. «Қарым-қатынас мәдениеті» ұғымының мәнін ашу.
2. Отбасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениетінің ерекшеліктерін анықтау, олардың қалыптасу жолдарын көрсету.
3. Балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы отбасының мүмкіндіктерін айқындау.
4. Отбасы тәрбиесі жағдайында балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың әдістемесін ұсыну.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында сұрақ-жауап, тест, сұхбат, философиялық, психологиялық т.б. әдістердегі қарым-қатынас мәдениетіне қатысты мәліметтерге жүйелі теориялық талдау жасау, салыстыру, өңдеу, жүйелеу, эксперимент әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде жұмыстың өзектілігі, зерттеудің мақсаты мен міндеттері және басқа да ғылыми аппарат айқындалады.
«Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық мәселелері» атты 1-бөлімде балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық мәселелері қарастырылып, ғылыми әдебиеттерге шолу жасалады, сонымен бірге, отбасының балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда негізгі фактор ретіндегі ықпалы дәлелденеді, отбасында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ерекшеліктері сөз болады, атап айтқанда қазақ отбасындағы тәрбие мәселесі жан-жақты талданады.
«Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдары» деп аталатын 2-бөлімде балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы халықтық дәстүрлердің алатын орны, атап айтқанда, халықтық педагогика, оның негізгі тәлім-тәрбиелік мәні сөз етіледі. Мектеп пен отбасының ынтымақтастығы, балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы мектептің, сынып жетекшісінің, мұғалімдердің рөлі айқындалып, бұған қоса қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың басқа да әдіс-тәсілдері туралы айтылады.
Қорытынды бөлімде жұмыс бойынша айтылған ой-пікірлер тұжырымдалып, негізгі түйіндер жасалады. Зерттеу нәтижелеріне сүйеніп ұсыныстар беріледі.
Зерттеудің өзектілігі. Қай заманда да, қай елде болса да отбасының адамзат ұрпағына тигізетін ықпалы мен әсерін өмірдегі басқа ешнәрсенің күшімен салыстыруға болмайды.
Отбасы - адам баласының өсіп-өнер алтын ұясы. Адамның өміріндегі ең қуанышты, қызық дәурені осы отбасында өтеді. Бала өмірінің алғашқы күнінен бастап, ата-ана өздерінің негізгі борыштарын - тәрбие жұмысын атқаруға кіріседі.
Алайда, қазіргі кездегі елдегі экономикалық әлеуметтік жағдайлардың қиындығы, жұмыссыздық, материалдық-рухани қажеттіліктердің тапшылығы осының бәрі отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты күрделендіріп отыр. Бала тәрбиесінің негізі - бұл оның отбасы. Осы шағын әлеуметтік топ - бала үшін өмір мектебі. Отбасындағы ата-ана - баланың өмірлік ұстазы және тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті отбасындағы ата-ананың сіңірген еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне байланысты. Сондықтан, әрбір ата-ана өзінің баласын білімді, мәдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеуге міндетті. Қазіргі кезде отбасы тәрбиесі мәселесі әлемдік деңгейде қарастырылуда. Оған «Балалар құқығы туралы Конвенция» (1995), Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» (1999), Қазақстан Республикасының «Балалардың құқығы туралы заңы» (2002), «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы» (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады [1,2,3,4].
2004 жылы ақпан айында Үкіметтен қолдау тапқан «Білім тұжырымдамасы» үздіксіз білім беру жүйесінің алғашкы сатысы балабақшадан бастап, мектеп аяқтағанға дейінгі балаларды оқыту, тәрбиелеу мәселесін жоспарлы түрде шешіп, отбасына педагогикалық көмек беруді мақсат етеді. Ал ата-ананың педагогикалық білімінің неғұрлым жоғары болуы олардың қоғам алдында өз балаларының тәлім-тәрбиесі үшін жауапкершілігін арттырады. Сондықтан да баланы жағымды ортада тәрбиелеу мен оқыту қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақ халқының бала тәрбиесіне деген көзқарасының өзіндік ерекшеліктері бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын мәдениеттілікке, зерделілікке баулып, халықының мәдениеті мен әдет-ғұрпын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған. Бұл ретте педагогика тарихында қазақ ауылындағы отбасы тәрбиесі, мектептегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру, балалардың даму ерекшеліктері, адамгершілікке тәрбиелеу және т.б. мәселелер зерттелген. Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесімен де бірқатар ғалымдар айналысқан, атап айтсақ, ресей ғалымдары Урунтаева Г.А., Афонькина Ю.А., Петерина С.В., Лисина М.И. және т.б. қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдарын ұсынса, қазақ педагог-ғалымдары Шериазданова Қ.Т., Ауталипова Ұ.И., Елеусізова С.М., Оразбекова К.К. және т.б. қарым-қатынас мәселелерін сөз етеді. Десек те, қазақ отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты, оның өзіндік ерекшеліктерін қарастырған еңбектердің өте аздығы анықталды. Сонымен, балалардың қарым-қатынас мәдениетін бүгінгі өмір талабына сай, ұлттық сипатта қалыптастыруды жүзеге асырудың қажеттілігі мен оны отбасы тәрбиесі жағдайында ғылыми-әдістемелік бағыттарының жеткіліксіздігі аралығында қарама-қайшылықтар байқалады.
Бұл қарама-қайшылықтардың шешімін табу бізге диплом жұмысымыздың тақырыбын «Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру» деп айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің объектісі. Балаларда қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы.
Зерттеу пәні. Отбасы тәрбиесі жағдайында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты. Отбасы тәрбиесі жағдайында балалар бойында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің міндеттері.
1. «Қарым-қатынас мәдениеті» ұғымының мәнін ашу.
2. Отбасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениетінің ерекшеліктерін анықтау, олардың қалыптасу жолдарын көрсету.
3. Балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы отбасының мүмкіндіктерін айқындау.
4. Отбасы тәрбиесі жағдайында балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың әдістемесін ұсыну.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында сұрақ-жауап, тест, сұхбат, философиялық, психологиялық т.б. әдістердегі қарым-қатынас мәдениетіне қатысты мәліметтерге жүйелі теориялық талдау жасау, салыстыру, өңдеу, жүйелеу, эксперимент әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде жұмыстың өзектілігі, зерттеудің мақсаты мен міндеттері және басқа да ғылыми аппарат айқындалады.
«Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық мәселелері» атты 1-бөлімде балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық мәселелері қарастырылып, ғылыми әдебиеттерге шолу жасалады, сонымен бірге, отбасының балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда негізгі фактор ретіндегі ықпалы дәлелденеді, отбасында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ерекшеліктері сөз болады, атап айтқанда қазақ отбасындағы тәрбие мәселесі жан-жақты талданады.
«Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдары» деп аталатын 2-бөлімде балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы халықтық дәстүрлердің алатын орны, атап айтқанда, халықтық педагогика, оның негізгі тәлім-тәрбиелік мәні сөз етіледі. Мектеп пен отбасының ынтымақтастығы, балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы мектептің, сынып жетекшісінің, мұғалімдердің рөлі айқындалып, бұған қоса қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың басқа да әдіс-тәсілдері туралы айтылады.
Қорытынды бөлімде жұмыс бойынша айтылған ой-пікірлер тұжырымдалып, негізгі түйіндер жасалады. Зерттеу нәтижелеріне сүйеніп ұсыныстар беріледі.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Балалар құқығы туралы Конвенция. А., 1995.
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. А., 1999.
3. Қазақстан Республикасының «Балалардың құқығы туралы» Заңы. А., 2002.
4. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. А., 2004.
5. Қоянбаев Р.М. Қысқаша педагогикалық сөздік. А., 2003. 27 б
6. Намазбаева Ж.Ы., Сангилбаев О.С. Психологиялық сөздік. А., 2005. 93 б.
7. Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. А., 1995. 9 б.
8. Капенова А. Баланың ақыл-ойы дамуындағы отбасылық қарым-
қатынастың орны. /Ізденіс. 1997. №5. 117 б.
9. Философиялық сөздік. /құр. Нұрғалиев Р.Н. А., 1996. 145 б.
10. Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. А., 1990.
35 б.
11. Петерина С.В. Воспитания культуры поведения у детей дошкольного возраста. М, 1986. 266 б.
12. Ахметов Т. Отбасындағы тәрбие мәселелері. А., 1995. 11 б.
13. Кішібеков Д. Философия. А., 1991. 118 б.
14. Қоянбаев Ж. Педагогика. А., 1998. 234 б.
15. Эльконин Д.Б., Давыдов В.В. Возрастные возможности усвоения знаний. М., 1966.76 б
16. Әл-Фараби. Бақытқа жету жолында. Әлеуметтік-этникалық
тракттарында. А., 1975. 39 б.
17. Әл-Фараби. Трактаттар және өлеңдер. А., 1974, 26 б.
18. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі таңдамалы пікірлер. А., 1951.
19. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. /құр. Қалиев С. А., 1991.
20. Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993.
21. Крупская Н.К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы. А., 1988.
22. Макаренко А.С. Таңдамалы педагогикалык шыгармалары. А., 1968.
23. Сухомлинский В.А. Таңдамалы педагогикалык шығармалары. А., 1981.
24. Айтматов Ш. Шығармалары жинағы. А., 1991. 81 б.
25. Аристотель. Шығармалары. М., 2т. 1978. 369 б.
26. Платон. Государство. Законы. Политик. М., 1998. 411 б.
27. Қашқари М. 426. Түбі бір түркі тілі. А., 1993. 49 б.
28. Көбеев С. Баланы семьяда тәрбиелеу. А., 1965, 67 б.
29. Баласағұн Ж. Құтты білік. А., 1986, 358 б.
30. Төлеубекова Р. Отбасы және тәрбие. /Ұлт тағылымы. 2001, № 2. 53-556 б.
31. Айтмамбетова Б., Бозжанова К. Балаларды семьяда адамгершілікке
тәрбиелеудің кейбір мәселелері. А., 1985. 20-25 б.
32. Лысенко Л.В. Условия повышения педагогической активности
родителей в совершенствовании процесса перевоспитания трудных подростков.
А., 1990.
33. Керімов Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке дара қайта тәрбиелеу теориясы мен практикасы. А., 1992.
34. Уманов Г.А. Бала бақыты. А., 1979.
35. Гребенников И.В. Основы семейной жизни. М., 1991. 208 б.
36. Қашқари М. Тәрбие басы - тіл: Накыл сөздер. /Ақыл-ой антологиясы. /құр. Шаймерденұлы Е. А., 2004. 412 б.
37. Макаренко А.С. Ата-аналар кітабы. А., 1968. 8 б.
38. Сухомлинский А.В. Ата-аналар педагогикасы. А., 1983. 102 б.
39. Әтемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиеттерді
қалыптастырудағы отбасының рөлі. А., 2002. 47-486 б.
40. Сманова Н. Ұлттык тәрбие және отбасы. /Ұлт тағылымы. 2001. №1. 98-
100 б.
41. Құнанбаева А.Ж. Дәстүрлі қазақ жанұясындағы ата-ана мен бала
қатынасының ерекшеліктері. /Педагогика. 2006. № 1. 43-476 б.
42. Әтемова Қ.Т. Отбасында баланың іс-әрекетін ұйымдастыру жолдары. А., 2002. 21 б.
43. Белинский В.Г. Собрание сочинений. М., 1985. 46-т. 62 б.
44. Амонашвили Ш.А. Личностно-гуманная основа педагогического
процесса. М.,1990, 11 б.
45. Ш..Амонашвили.Личтностно-гуманная основа.1990,11 б.
46. Қоянбаев Ж. Балаларды семьяда тәрбиелеу. А., 1970.
47. Әтемова Қ.Т. Мектеп пен ата-аналар ынтымақтастығы. / Қазақстан мектебі. 2006. № 7-8. 65-696 б.
48. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялык негіздері мен тарихы. А., 2003.
48. Әтемова Қ.Т. ІХ-ХІІ ғасырдағы ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесі
туралы ой-пікірлері. Астана, 2007.
49. Жарықбаев Қ. Аталар сөзі - ақылдың көзі. А., 198 б.
50. И.Нұғманов,Тiл-қатынас құралы.А.,1999.
51. Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. А., 1957.
52. М.Әуезов. «Адамдықтың негiзi-айел».
53. Арғынбаев X. Қазақ отбасы. А., 1996.
54. М.Жұмабаев. Педагогика.А.,1993.Жарықбаев Қ. Халықтық психология. А., 1980.
53. Тұрысбаева А. Оқушыларды қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу.
/ Бастауыш мектеп. 2006. №1. 21-236 б.
54. Қалижанқызы Р. Бала тәрбиесіндегі халық даналығы. /Ұлағат. 2005. №3.
56-596 б.
1. Балалар құқығы туралы Конвенция. А., 1995.
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. А., 1999.
3. Қазақстан Республикасының «Балалардың құқығы туралы» Заңы. А., 2002.
4. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. А., 2004.
5. Қоянбаев Р.М. Қысқаша педагогикалық сөздік. А., 2003. 27 б
6. Намазбаева Ж.Ы., Сангилбаев О.С. Психологиялық сөздік. А., 2005. 93 б.
7. Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. А., 1995. 9 б.
8. Капенова А. Баланың ақыл-ойы дамуындағы отбасылық қарым-
қатынастың орны. /Ізденіс. 1997. №5. 117 б.
9. Философиялық сөздік. /құр. Нұрғалиев Р.Н. А., 1996. 145 б.
10. Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. А., 1990.
35 б.
11. Петерина С.В. Воспитания культуры поведения у детей дошкольного возраста. М, 1986. 266 б.
12. Ахметов Т. Отбасындағы тәрбие мәселелері. А., 1995. 11 б.
13. Кішібеков Д. Философия. А., 1991. 118 б.
14. Қоянбаев Ж. Педагогика. А., 1998. 234 б.
15. Эльконин Д.Б., Давыдов В.В. Возрастные возможности усвоения знаний. М., 1966.76 б
16. Әл-Фараби. Бақытқа жету жолында. Әлеуметтік-этникалық
тракттарында. А., 1975. 39 б.
17. Әл-Фараби. Трактаттар және өлеңдер. А., 1974, 26 б.
18. Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі таңдамалы пікірлер. А., 1951.
19. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. /құр. Қалиев С. А., 1991.
20. Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993.
21. Крупская Н.К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы. А., 1988.
22. Макаренко А.С. Таңдамалы педагогикалык шыгармалары. А., 1968.
23. Сухомлинский В.А. Таңдамалы педагогикалык шығармалары. А., 1981.
24. Айтматов Ш. Шығармалары жинағы. А., 1991. 81 б.
25. Аристотель. Шығармалары. М., 2т. 1978. 369 б.
26. Платон. Государство. Законы. Политик. М., 1998. 411 б.
27. Қашқари М. 426. Түбі бір түркі тілі. А., 1993. 49 б.
28. Көбеев С. Баланы семьяда тәрбиелеу. А., 1965, 67 б.
29. Баласағұн Ж. Құтты білік. А., 1986, 358 б.
30. Төлеубекова Р. Отбасы және тәрбие. /Ұлт тағылымы. 2001, № 2. 53-556 б.
31. Айтмамбетова Б., Бозжанова К. Балаларды семьяда адамгершілікке
тәрбиелеудің кейбір мәселелері. А., 1985. 20-25 б.
32. Лысенко Л.В. Условия повышения педагогической активности
родителей в совершенствовании процесса перевоспитания трудных подростков.
А., 1990.
33. Керімов Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке дара қайта тәрбиелеу теориясы мен практикасы. А., 1992.
34. Уманов Г.А. Бала бақыты. А., 1979.
35. Гребенников И.В. Основы семейной жизни. М., 1991. 208 б.
36. Қашқари М. Тәрбие басы - тіл: Накыл сөздер. /Ақыл-ой антологиясы. /құр. Шаймерденұлы Е. А., 2004. 412 б.
37. Макаренко А.С. Ата-аналар кітабы. А., 1968. 8 б.
38. Сухомлинский А.В. Ата-аналар педагогикасы. А., 1983. 102 б.
39. Әтемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиеттерді
қалыптастырудағы отбасының рөлі. А., 2002. 47-486 б.
40. Сманова Н. Ұлттык тәрбие және отбасы. /Ұлт тағылымы. 2001. №1. 98-
100 б.
41. Құнанбаева А.Ж. Дәстүрлі қазақ жанұясындағы ата-ана мен бала
қатынасының ерекшеліктері. /Педагогика. 2006. № 1. 43-476 б.
42. Әтемова Қ.Т. Отбасында баланың іс-әрекетін ұйымдастыру жолдары. А., 2002. 21 б.
43. Белинский В.Г. Собрание сочинений. М., 1985. 46-т. 62 б.
44. Амонашвили Ш.А. Личностно-гуманная основа педагогического
процесса. М.,1990, 11 б.
45. Ш..Амонашвили.Личтностно-гуманная основа.1990,11 б.
46. Қоянбаев Ж. Балаларды семьяда тәрбиелеу. А., 1970.
47. Әтемова Қ.Т. Мектеп пен ата-аналар ынтымақтастығы. / Қазақстан мектебі. 2006. № 7-8. 65-696 б.
48. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялык негіздері мен тарихы. А., 2003.
48. Әтемова Қ.Т. ІХ-ХІІ ғасырдағы ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесі
туралы ой-пікірлері. Астана, 2007.
49. Жарықбаев Қ. Аталар сөзі - ақылдың көзі. А., 198 б.
50. И.Нұғманов,Тiл-қатынас құралы.А.,1999.
51. Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. А., 1957.
52. М.Әуезов. «Адамдықтың негiзi-айел».
53. Арғынбаев X. Қазақ отбасы. А., 1996.
54. М.Жұмабаев. Педагогика.А.,1993.Жарықбаев Қ. Халықтық психология. А., 1980.
53. Тұрысбаева А. Оқушыларды қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу.
/ Бастауыш мектеп. 2006. №1. 21-236 б.
54. Қалижанқызы Р. Бала тәрбиесіндегі халық даналығы. /Ұлағат. 2005. №3.
56-596 б.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультеті
Жалпы психология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасының меңгерушісі
_____________Ж.З.Торыбаева
_______________2014 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру
5В010300 - мамандығы -Педагогика-психология
Орындаған: Умарова У.Н.
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., доцент:
Атемова Қ.Т.
Түркістан, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
... .
... .
... .
... .
... .
... .
..3
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушыларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқушыларға қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы отбасының
рөлі мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Отбасында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы халықтық
дәстүрлер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Отбасында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Отбасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда
мектептің
ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қай заманда да, қай елде болса да отбасының
адамзат ұрпағына тигізетін ықпалы мен әсерін өмірдегі басқа ешнәрсенің
күшімен салыстыруға болмайды.
Отбасы - адам баласының өсіп-өнер алтын ұясы. Адамның өміріндегі ең
қуанышты, қызық дәурені осы отбасында өтеді. Бала өмірінің алғашқы күнінен
бастап, ата-ана өздерінің негізгі борыштарын - тәрбие жұмысын атқаруға
кіріседі.
Алайда, қазіргі кездегі елдегі экономикалық әлеуметтік жағдайлардың
қиындығы, жұмыссыздық, материалдық-рухани қажеттіліктердің тапшылығы осының
бәрі отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты күрделендіріп
отыр. Бала тәрбиесінің негізі - бұл оның отбасы. Осы шағын әлеуметтік топ -
бала үшін өмір мектебі. Отбасындағы ата-ана - баланың өмірлік ұстазы және
тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті отбасындағы ата-ананың
сіңірген еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне байланысты. Сондықтан, әрбір ата-ана
өзінің баласын білімді, мәдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеуге міндетті.
Қазіргі кезде отбасы тәрбиесі мәселесі әлемдік деңгейде қарастырылуда. Оған
Балалар құқығы туралы Конвенция (1995), Қазақстан Республикасының Білім
туралы заңы (1999), Қазақстан Республикасының Балалардың құқығы туралы
заңы (2002), Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады [1,2,3,4].
2004 жылы ақпан айында Үкіметтен қолдау тапқан Білім тұжырымдамасы
үздіксіз білім беру жүйесінің алғашкы сатысы балабақшадан бастап, мектеп
аяқтағанға дейінгі балаларды оқыту, тәрбиелеу мәселесін жоспарлы түрде
шешіп, отбасына педагогикалық көмек беруді мақсат етеді. Ал ата-ананың
педагогикалық білімінің неғұрлым жоғары болуы олардың қоғам алдында өз
балаларының тәлім-тәрбиесі үшін жауапкершілігін арттырады. Сондықтан да
баланы жағымды ортада тәрбиелеу мен оқыту қазіргі таңдағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақ халқының бала тәрбиесіне деген көзқарасының өзіндік
ерекшеліктері бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-
баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын
мәдениеттілікке, зерделілікке баулып, халықының мәдениеті мен әдет-ғұрпын
тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған. Бұл ретте педагогика тарихында
қазақ ауылындағы отбасы тәрбиесі, мектептегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру,
балалардың даму ерекшеліктері, адамгершілікке тәрбиелеу және т.б. мәселелер
зерттелген. Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесімен де бірқатар
ғалымдар айналысқан, атап айтсақ, ресей ғалымдары Урунтаева Г.А., Афонькина
Ю.А., Петерина С.В., Лисина М.И. және т.б. қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың жолдарын ұсынса, қазақ педагог-ғалымдары Шериазданова Қ.Т.,
Ауталипова Ұ.И., Елеусізова С.М., Оразбекова К.К. және т.б. қарым-қатынас
мәселелерін сөз етеді. Десек те, қазақ отбасындағы ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынасты, оның өзіндік ерекшеліктерін қарастырған
еңбектердің өте аздығы анықталды. Сонымен, балалардың қарым-қатынас
мәдениетін бүгінгі өмір талабына сай, ұлттық сипатта қалыптастыруды жүзеге
асырудың қажеттілігі мен оны отбасы тәрбиесі жағдайында ғылыми-әдістемелік
бағыттарының жеткіліксіздігі аралығында қарама-қайшылықтар байқалады.
Бұл қарама-қайшылықтардың шешімін табу бізге диплом жұмысымыздың
тақырыбын Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру деп айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің объектісі. Балаларда қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы.
Зерттеу пәні. Отбасы тәрбиесі жағдайында қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты. Отбасы тәрбиесі жағдайында балалар бойында қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін
ұсыну.
Зерттеудің міндеттері.
1. Қарым-қатынас мәдениеті ұғымының мәнін ашу.
Отбасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениетінің ерекшеліктерін анықтау,
олардың қалыптасу жолдарын көрсету.
Балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы отбасының
мүмкіндіктерін айқындау.
Отбасы тәрбиесі жағдайында балаларда қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың әдістемесін ұсыну.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында сұрақ-жауап, тест, сұхбат,
философиялық, психологиялық т.б. әдістердегі қарым-қатынас мәдениетіне
қатысты мәліметтерге жүйелі теориялық талдау жасау, салыстыру, өңдеу,
жүйелеу, эксперимент әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде жұмыстың өзектілігі, зерттеудің мақсаты мен міндеттері
және басқа да ғылыми аппарат айқындалады.
Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың теориялық мәселелері атты 1-бөлімде балаларда қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық мәселелері қарастырылып,
ғылыми әдебиеттерге шолу жасалады, сонымен бірге, отбасының балаларда қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыруда негізгі фактор ретіндегі ықпалы
дәлелденеді, отбасында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың
ерекшеліктері сөз болады, атап айтқанда қазақ отбасындағы тәрбие мәселесі
жан-жақты талданады.
Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың жолдары деп аталатын 2-бөлімде балаларда қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастырудағы халықтық дәстүрлердің алатын орны, атап
айтқанда, халықтық педагогика, оның негізгі тәлім-тәрбиелік мәні сөз
етіледі. Мектеп пен отбасының ынтымақтастығы, балаларда қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастырудағы мектептің, сынып жетекшісінің, мұғалімдердің
рөлі айқындалып, бұған қоса қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың басқа
да әдіс-тәсілдері туралы айтылады.
Қорытынды бөлімде жұмыс бойынша айтылған ой-пікірлер тұжырымдалып,
негізгі түйіндер жасалады. Зерттеу нәтижелеріне сүйеніп ұсыныстар беріледі.
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушыларда қарым-қатынас мәдениетін калыптастырудың теориялық
мәселелері
Адам өзінің материалды және рухани қажеттіліктерін өтеу мақсатында
еңбек әрекетімен айналысып, өзін қоршаған адамдармен жеткілікті дәрежеде
қарым-қатынас жасамайынша дұрыс өмір сүре алмайды. Қоғам, жеке адам, қарым-
қатынас және әрекет әр уақытта бірлікте. Бұл тіршіліктің заңды белгілері.
Сәби жарық дүниеге келген алғашқы сәттерінен бастап-ақ отбасының
мейірімді, парасатты жаны - анасы, басқа да өзінің айналасындағы адамдармен
түрлі қарым-қатынасқа түсе бастайды. Ал, қарым-қатынас адам баласының
тіршілік етуінің негізгі шарты ғана емес, оның психикасының дұрыс
қалыптасып дамуының факторы және аса қажетті құралы болып табылады.
Өйткені, қарым-қатынас дегеніміз - өзара пікір алмасу, келісім не өзара
түсіністік, не болмаса қақтығыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі
болып табылады.
Жоғарыда аталған құнды ғылыми деректер баланың жан-жақты дамуы олармен
үлкендердің мектеп жасына дейінгі және мектеп жасында жүргізген дұрыс,
жағымды қарым-қатынасына байланысты екенін көрсетеді. Отбасындағы қарым-
қатынас арқылы ата-ана баласын өмірге бейімдеп, өзінің де өзгелердің де
дербестігін түсінуге үйретеді. Кез-келген отбасындағы ең негізгі
мәселелердің бірі - үйдегі тәртіп. Тәртіп ата-ана мен баланың күнделікті
қарым-қатынасының тұтастай бөлшегі. Ата-ана баласының ақыл-ойын, қабілетін
дұрыс тәрбиелеу үшін ең алдымен баласын жақсы, толық түсіне білуі керек.
Жеке адам қалыптасуының негізгі факторы болып табылатын қарым-қатынас
баланың интеллектісінің дұрыс, жеткілікті дамуына өте үлкен әсер етеді.
Көптеген педагогикалық, психологиялық ғылыми деректер бізге қарым-қатынас
әр кезде әрекетпен тікелей байланыста жүретінін көрсетеді. Қарым-
қатынас адамзат тарихымен адамдардың күнделікті байланысының қажетті
әріптесі.
Айталық, 2003 жылы жарық көрген Қысқаша педагогикалық сөздікте
қарым-қатынас ұғымына мынадай анықтама берілген: Қарым-қатынас адамдардың
өзара қатысуы, олардың әрқайсысының өмір сүруі мен дамуының басты шарты
және тәсілі. Адам дүниеге келісімен өзінің өмір сүру қабілетін дамытуға
қатысы барлармен бірге тарихты басынан кешіреді. Тек қарым-қатынас
барысында ғана адам өз басына, өз іс-әрекетіне мән беріп, баға бере қарайды
[5,27 б].
Ал психологиялық сөздікте Қарым-қатынас - біріккен іс-әрекет
қажеттілігін туғызатын, адамдар арасындағы байланыстың дамуын орнататын
күрделі көп жоспарлы үрдіс. Адамдардың танымдық хабарлар алмасуы, өзара
түсінісуі, бір-бірін қабылдауы. Адамдар арасындағы қарым-қатынас жасауда
аса қажетті шарттардың бірі - сөйлеушілердің өз ой-пікірлерін өзгелерге,
тыңдаушыларға қалайда жеткізіп, оларға әсер етуді көздесе, ал
тыңдаушылардың қарым-қатынас орнатудағы сөйлеуші жақтың ой-пікірін дұрыс
ұғынып, оны іс жүзіне асыра білу мәдениеттілігіне байланысты [6,93 б].
Бұдан қарым-қатынас жасаудың үнемі екі жақты үрдіс екенін түсінеміз.
Қатынас орнатудың нәтижесінде өзара ықпал етіп, адамдардың өмір тәжірибесі,
іс-әрекеті, ой-пайымдары дамиды. Адамның өзгелермен тілдесіп, қарым-қатынас
жасай білуі - жалпы адами қасиеттердің аса қажет түрінің бірі деп
есептейміз.
Зерттеуші С. Елеусізова Қарым-қатынас психологиясы деген еңбегінде
қарым-қатынас үғымына мынадай анықтама берген: Қарым-қатынас - адамның
тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс-салтында күнделікті
қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт. Қарым-қатынас дегеніміз
-ғылым, әрі өнер. Бұл шығармашылық процесс. Қатынас жасау, өзгелермен тіл
табысу - әрбір адамның өмір тәжірибесіне, біліміне, тапқырлығы мен ақыл-
ойына байланысты жүзеге асып отыратын тіршілік мұқтаждығы.
Қарым-
қатынас нәтижесінде адамның кісілік қасиеті, өзгелерге деген қамқорлығы мен
жанашырлық сезімі, мәдени көзқарасы қалыптасады [7,9 б].
Ата-ана баласымен қарым-қатынасқа түскенде қарым-қатынастың түрлерін
қолданады. Көптеген ғылыми деректерден біз қарым-қатынастың демократиялы
және авторитарлы түрі барын білеміз.
Демократиялы қарым-қатынас - ата-ана мен баланың арасындағы өзара
достық, жолдастық көріністерден жасалған қатынас. Бұл қатынас балада
эмоцианалды көңіл-күй тудырып, саналы іс-әрекетке итермелейді. Бала ата-
анасы жағынан эмоцианалды дұрыс қарым-қатынасты барлық қажеттеліктерден де
басым керек етеді. Ата-ана осы қажеттілікті қанағаттандыру үшін баласымен
кішкене кезінен бастап мейірімді, жылы қатынас жүргізуі тиіс. Ол баланың
келешекте мәдениетті болып қалыптасуына өз ықпалын тигізеді. Демократиялық
қарым-қатынаста тәрбиеленген бала кез келген ортада өзін дұрыс ұстауға
тырысады.
Авторитарлы қарым-қатынас - кішкентайлардың үлкендерге сөзсіз бағынып,
тәуелді болуымен тікелей байланысты жүреді. Үлкендер бұл жағдайда
тәртіптілікті, баланың ата-анасына толық бағынышты болуы деп түсініп,
баласына психологиялық қысым жасағанын байқамай да қалады.
Авторитарлы қарым-қатынас барысында бала көбінесе ата-анасынан
сескеніп, қорқады. Нәтижесінде бала өз тәртібін дұрыс меңгере алмайды.
Осындай қарым-қатынаста тәрбиеленген бала балабақшада, мектепте, басқа да
қоғамдық орталарда өзін бірқалыпты ұстай алмайды, қарапайым мәселелерді
шешуде қиналады. Өз әрекеттеріне әділ баға беруде қателеседі. Мектепке
дейінгі жастағы бала мен ата-ананың жасаған авторитарлы қарым-қатынасы бала
ойлауының дамуына да өз әсерін тигізбей қоймайды.
Зерттеуші-ғалым А. Капенованың пікірінше, қазақ отбасында ата-ана мен
бала арасындағы тәрбие жұмысында қарым-қатынастың авторитарлы түрі басымдық
танытады [8,117 б].
Әр ата-ана өз баласына деген сезімін өзінше жеткізуі мүмкін. Қандай
жағдайда болмасын, ата-ана баламен жағымды қатынас жасап, оны қолдап
отыруы керек. Өйткені, отбасында ата-ана ықпалымен жүргізілген
дұрыс қарым-қатынас барысында балада өзін қоршаған табиғатқа, қоғамға,
адамдарға деген таза көзқарас қалыптасады. Біздің ойымызша, ата-ана
баласымен жоғарыда аталған қарым-қатынастың белгілі бір түрін ғана
қолданбай олардың екеуін қатарластыра, байланыстыра қолданғаны дұрыс, бұл
жағдайда тәрбиеленген балада белгілі тәртіп ережелері қалыптасып,
коммуникация дағдылары, яғни кез келген адаммен жеңіл, қиындықсыз қарым-
қатынасқа түсу қабілеті пайда болады.
Зерттеуіміздің негізгі мәселесі болып отырған қарым-қатынас
мәдениеті ұғымына тоқталмас бұрын, мәдениет сөзінің мағынасын ашып
өтейік.
Философиялық сөздікте мәдениет - адамзаттың болмыс пен сананың
барлық салаларындағы әлеуметтік-прогрестік шығармашылығының қызметі.
Мәдениет - қоғамдық-экономикалық формациялардың алмасуына байланысты
дамитын тарихи құбылыс, - делінген [9,145 б].
Ал Р.Қоянбаевтың Қысқаша педагогикалық сөздігінде мәдениет
ұғымына мынадай анықтама берілген: Мәдениет - адамды жасампаз, белсенді
тұлға ретінде қалыптастыруға ықпал жасайтын қоғамдық-тарихи барыстың
мазмұны, адамзат тарихында жасалған және дамытылған материалдық және рухани
құндылықтар жиынтығы.
Мәдениеттің шын болмысы - адамдардың тікелей іс-әрекеттік қарым-
қатынасында қалыптасатын және көрінетін, іс-әрекетінің тәсілдерінде, құрал-
саймандарында және еңбек нәтижелерінде жүзеге асатын олардың қайталанбас
жасампаз өзіндік қабілеттерінде [5,32 б].
Ал енді қарым-қатынас мәдениеті ұғымына тоқталсақ, қарым-қатынас
мәдениеті адамзаттың ғасырлар бойы қалыптастырған белгілі ережелерін
сақтауға негізделеді. Ондай ережелерді әдеп деп атаймыз. Әдеп - бұл адамдар
арасындағы сыпайы болу, олқылықтардан аулақ болу, осы аталған әдептілік
белгілерін бала бойында дарытатын ең бірінші кезектегі адам - ата-ана
екендігі белгілі.
Ертеректе туыстық, отбасылық қатынастар адамда бала кезден
қалыптастырылған болатын. Қазақ отбасында ойын ойнау, көркем өнермен
шұғылдану, еңбекке қатыстыру арқылы ересек адаммен баланың қарым-қатынасы
нығайған. Жалпы, отбасында бала мен қарым-қатынас орнатуда ата мен әже, әке
мен ана өз рөлдерін дұрыс түсіне білуі керек. Олардың әрқайсысының бала
өмірінде алатын орны ерекше. Айталық, ата бауырында өсіп, қарым-қатынаста
болған бала ерте ер жетіп, тиянақты, саналы болып өссе, әжесінен тәрбие
алып, оның ертегі, әңгімесін тыңдап өскен бала бауырмал, сезімтал, үлкенді
сыйлағыш келеді. Дегенмен, әке шешенің арасындағы ұрыс-керіс баланың
қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Осы тұрғыда Ж. Қоянбаев кейбір
отбасындағы тәрбиенің қиындығы мынада деп түсіндіреді: Әке мен шеше
өздерінің кемшіліктерімен күреспейді, қайта оны жуып-шаяды, солай бола
тұрса да балаларынан тәртіпті болуды талап етеді. Мұндай жағдай балаларды
дұрыс жолдан тайғызып, оларды екі жүзділікке итермелейді деп түсіндіреді
[10,35 б]. Шындығында да бала отбасында жақын туыстарымен қарым-қатынасқа
түсу барысында жақсы мен жаманды, ақ пен қараны ажыратуды үйреніп, өз
халқының мәдениетін, сөз өнерін меңгереді. Әрине, бұл айтылғандардың
барлығы отбасындағы ата-ана мен бала арасында ұйымдастырылған екі жақты
байланыс, өзара түсіністік арқылы ғана жүзеге асады. Бала үлкендердің
махаббаты мен қамқорлығынсыз жеке тұлға болып қалыптасуда түрлі
кедергілерге тап болуы мүмкін. Бала жасы қаншалықты кіші болған сайын олар
үшін әлеуметтік оқшаулау соншалықты ауырға соғады.
С.В. Петерина қарым-қатынас мәдениеті - баланың қоғамдық орындарда,
тұрмыста әдептілік көрсету, сөз қорын дұрыс қолдану, жағымды қатынас жасау
деп түсіндіреді [11,26 б].
Т. Ахметов баланың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін ата-
аналарға қажетті белгілі ережелерді ескеруді ұсынады:
* ата-аналарға әдебиет таңдауда бала жасын ескеру;
* тамашаланған теледидар бағдарламаларын баламен бірлесе талқылау;
қарым-қатынаста баланың қимыл-қозғалысына, жүріс-тұрысына назар аудару;
* ата-ана, үлкендерге құрмет көрсету;
қарым-қатынаста ата-ана өзіндік сөйлеу тіліне, сөйлеу мәнеріне көңіл бөлу
сияқты мәселелерді атап өтеді [12,11 б].
Осылайша, жоғарыда көрсетілген теориялық жағдайлар, ғылыми зерттеулер
негізінде, біз, қарым-қатынас мәдениетіне өзімізше анықтама беруге
тырыстық. Сонымен, қарым-қатынас мәдениеті - бұл қоғамдық қажеттіліктер
негізінде туатын әр адамның білім, тәрбие және әлеуметтану деңгейін
көрсететін, мінез-құлық мәдениетінің құрамдас бөлігі.
Қарым-қатынас мәдениеті адамның бойындағы кісілік қасиеттерге жатады.
Ал кісілік қасиеттердің бүгінгі қазақстандық философтар еңбектерінде де
көрініс тапқан. Солардың бірі Д. Кішібеков өзінің философиялық зерттеуінде
кісілік қасиеттердің үш дәрежеде болатынын айтады:
1. Әрбір адам ең алдымен адамзат қауымының мүшесі. Шыққан
нәсілінен, ұлтынан, табынан, жынысынан, туған жерінен тәуелсіз есті адамның
барлық өкілдеріне ортақ, жалпы адамзаттық қасиеттер тән. Олардың қатарына
қуану, қайғыру, балажандық, ананы сүю, арамдық-зұлымдықтарға,
әділетсіздікке теріс қараушылық, махаббат, жек көрушілік, әділдікті жақтау
т.б.
жатады.
2. Ер адамның физиологиялық ерекшелігінен жоғары жүйке жүйесінің қызметінен
туатын және оның тек өз басына тән психологиялық ерекшеліктері. Бұлар оның
мінез-құлқына, қимылы мен жүріс-тұрысында, сөйлеу ыңғайында, адамдармен
қарым-қатынасында болады.
3. Адам белгілі бір елде, тарихи дәуірде, белгілі бір дәрежеге жеткен
материалдық және рухани мәдениет жемістерін сусындап өседі.
Осылардың бәрі қосылып адамның жан-дүниесінде өзінің ізін қалдырады
және адамның мәдениет дәрежесін құрайды деп түйіндейді [13, 118 б].
Жұмыс барысында талданып, зерттелген қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру көрсеткіштеріне сүйене отырып, балалардың қарым-қатынас
мәдениетінің қалыптасу өлшемдері мен көрсеткіштерін белгіледік (1-кесте).
Тәрбиенің негізгі салаларының бірі - ақыл-ой тәрбиесі үлкендердің
балаға саналы ықпал етуімен, айналадағы әлем, табиғат жайлы қарапайым білім
беруімен анықталады. Қазіргі кезде бала өзінің көп уақытын отбасынан
тысқары жерлер - балабақша, мектепте, құрбылары арасында өткізеді. Сол
күнделіктi тіршілік барысында неше қилы байланыстар мен қарым-қатынастар
жасайды. Алуан түрлі адамдармен ұшырасады, сөйлеседі, пікір алысады,
тәжірибе жинақтайды. Бірімен бірі ұласып жатқан өмір ағымында ол өзі де
байқай бермейтін әр түрлі әдеп дағдыларын танытады. Кей жағдайларда
әдептілік талаптары деңгейінен төмендеу болатыны сезіледі. Ол, әрине, көп
жағдайда: әдептіліктің жастан бойға сіңбегендігіне, оның ережелерін сақтап,
дағдыланбағанына, отбасында бұл мәселеге жөнді көңіл бөлінбегендігіне
байланысты. Адам мәдениеті неғұрлым жоғары болса, оның айналасындағыларға
қарым-қатынас мәдениеті қарапайым, сыпайы бола түседі.
Қарым-қатынас – қоғамның мәнді иесі ретіндегі адамның маңызды рухани
қажеттілігі. Адамның қарым-қатынасты қажетсінуі оның қоғамдық сипаттағы
тұрмысымен, іс-әрекетте өзара әрекет етуді қажет етумен сабақтасады. Кез
келген бірлескен іс-әрекет, ең алдымен еңбек іс-әрекеті оны орындаушылар
арасында тиісті байланыс пен өзара түсіністік болмаса жүзеге аспайды. Қарым-
қатынас бұл адамдар арасындағы түрліше байланыстар, ол байланыстар
бірлескен өмір қажеттілігі, қарым-қатынастың ерекшелігі оның іс-әрекетпен
тығыз ажырамас байланыстылығында. Қарым-қатынас мазмұны болып, адамдардың
өзара әрекеттестігін тудыратын ақпарат болады. Ол жаңа білімді хабарлау
болуы мүмкін, мұғалімнің ұғымдары, гипотеза т.б. түсіндіруі болады. Қарым-
қатынас іскерлік пен дағды, шеберлікті игерудің білімі мен бөлшегін беру
тәсілі де болады.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас байланысы, қарым-қатынас мәдениеті,
қарым-қатынас әдебі, қарым-қатынас тәрбиесі, қарым-қатынас жиілігі, қарым-
қатынас өркениеттілігі тағы сол сияқты, әрбір адамға етене таныс сөздерді
үйреншікті, қалыптасып қалған бар әдет ретінде күнделікті өмір ағымы
барысында айтыпта, естіп те жүреміз. Алайда сөздердің мағынасына, яғни
олардың функционалдық мазмұнына мән бере бермейміз.
Қарым-қатынас мәдениеті – адамдар арасындағы өзара тығыз
байланыстылықты қамтамасыз етуге соның негізінде іс-әрекеттер жүйесін
үлестіріп, реттеуге, дұрыс бағыт түзеуге, ой-сананы дамытып, әркімнің
өмірден лайықты орынын табуға мүмкіндік туғызу. Адам өмірі тәжірибесінен
алып қарағанда және қарым-қатынас туралы анықтамаға сүйенсек, жалпы қарым-
қатынас көп салалы адам қызметінің бір түріне жатады екен. Оған талас жоқ.
Ал адам баласына ежелден- ақ белгілі болған мәселе қызметтің қайсы бір
түрін алып қарамайық, оның мақсат мүддеге сай жүзеге асырылуы әйтеуір бір
құралдың пайдалануына байланысты екендігінде. Ендеше адамдар арасындағы
байланыстың қандай бір түрін алып қарасақта оның да жүзеге асып мүмкіндік
жасайтын құрал болады. Ол құралға: жанды сөз, бет-әлпет, жүз
өзгерісі, ым-ишара, костюмдер жатады. Яғни сөзбен адам бейнесіндегі
кинетикалық қозғалыстар синтезі қарым-қатынас құралдары. Ғалымдардың
еңбегіне және күнделікті тұрмыстағы тәжірибеге, құбылыстарға сүйенсек,
қарым-қатынасты қалаушы осы құралдар биологиялық алғы шарттарға да
негізделіп, соларға да сүйенеді. Сол себепті де қарым-қатынас құралдары
мәдениетті жасаушы да тасымалдаушы да болып табылады. Яғни олар адам
баласының қызметі барысында ойлап тапқан, қолдан жасап шығарған нақтылы
жемісі. Адам баласының саналы іс-әрекетіндегі әр түрлі қолданылатын
амалдары, адамдар арасындағы өзара ықпалдастықтардың, әсер жасаудың
өтілуіне алғы шартты, мүмкіндіктерді қалайтын болғандықтан сол мәдени
қарым-қатынас - деп айту күмән туғызбайды. Жоғарыдағы ойымызды жүйелеп
айтатын болсақ белгілі бір құралдар арқылы (сөз, ым-ишара, т.б.)
нақтылыққа – асатын яғни адамдардың ғана арасында болатын саналы байланыс
процесін қалайтын яғни қамтамасыз ететін адам баласына ғана тән
қолданыстағы ерекше бір тәсілдегі іс-әрекеттерді мәдени қарым-қатынас -
деп айтуымызға болады. Әрбір адамның қарым –қатынас мәдениеті, оның дара
тұлға ретінде қалыптасуы өткен белгілі бір әлеуметтік топтың мәдениетін
меңгерген жағдайда ғана орнығады.
Адам әлеуметтену барысында тілді үйренеді, мінез-құлық үлгілерін, қарым-
қатынас нормалары мен ережелерін меңгереді, мәдениет сырын таниды. Бұларды
меңгеру дегеніміз адамның олардың пайдасы туралы мәліметтерді білумен ғана
шектелмей өз игілігіне де айналдыруы екен. Сайып келгенде адам сөйлеуді
үйреніп, басқа адамдарды түсіне бастайды, олардың іс-әрекеттерін аңғарады,
өзінің жеке басты мінез-құлықтарын қалыптастырады және реттейді, ішкі
байлық жүйесін жасайды. Қарым-қатынастың мәдениет формалары жеке адамның
игілігіне асу үшін кемінде екі процестің өтуі шарт. Олар: біріншіден, қарым-
қатынастың мәдени құралдарымен танысу; екіншіден, осы құралдарды өз
деңгейінде игеру мақсатында адамдардың белсенді өзара ықпалдастықта болуы
және оларды қолдануды үйрену, қарым-қатынастың жаңа амалдарын іздеу, оны
өздерінің жасауы.
Мәдени қарым-қатынасты меңгеру процесі адам өмірінің алғашқы
жылдарында, яғни сәбидің дауыс және басқа тілді белсенді меңгеріп, мінез-
құлық ережелерін үйрену барысында-ақ жүреді. Оқымыстылардың айтуынша дәл
осы процесс кезінде коммуникативті мінез-құлық формалары мен рөлдік
ойындардың маңызы өте зор. Қарым-қатынас жолдары мен амалдарын белсенді
игеру кейінгі жылдарда да жалғасады.
Қоғам өмірінде қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеуде дінде елеулі рөл
атқаратын киелі діни кітапты уағыздарында адам баласының күнәдан-айыптан
сақтанудың, іс-әрекеттердегі үлгілі тәртіпті орнатудың, жалпы адам баласын
құрметтеудің адамгершілікке толы өсиеттері сан мыңдап кездеседі. Діни
уағыздарда әр түрлі кездесетін сәт, жағдайлар, орай адамдардың жынысына,
жас ерекшелік белгілеріне қарай мінез-құлық формаларын реттілікке келтіру
жолдары жазылғанда дінді мойындайтындардың барлығына да оларды орындау
міндеті екендігі көрсетілген.
Қарым-қатынас мәдениеттілігіне тәрбиелеудің жоғарыды көрсетілген
формаларынан басқа нақтылы өмірдегі ситуацияларға қатысты басқада формалары
бар болған, барда.
Қарым-қатынас әлеуметтік құбылыс бола отырып, адамның бүкіл өмірінің
аумағын, іс-әрекетін қамтиды. Қарым-қатынас мүшелерінің контигентіне,
санына байланысты келесі қарым-қатынас түрлеріне бөлуге болады:
тұлғааралық, тұлғалық-топтық, топаралық қарым-қатынас.
Тұлғааралық қарым-қатынас кезінде барлық мүшелер бір-бірімен тікелей
байланыс орнатады, әрі қарым-қатынаста болады. Қарым-қатынас ерекшелігі
топтар жүзеге асыратын іс-әрекеттің мақсат, мазмұны арқылы анықталады.
Тұлғалық-топтық қарым-қатынас - бір жақты жеке адам, ал бір жақты-топ
бейнеленгенде ғана пайда болады. Мысалы: оқытушының сыныппен, жетекшінің
ұжыммен, оратордың аудиториямен қарым-қатынасы.
Топаралық қарым-қатынас кезінде әрбір топ өз бағдарын ұстанады,
мақсаттарына жетуге ұмтылады немесе екі топ та белгілі бір сұрақ бойынша
келісімге келуге, яғни консенсусқа жетуге ұмтылады.
Қарым – қатынас
Түрлері: қарым-қатынас
қарым-қатынас
контингент функциялары:
тәсілдері:
санына орай:
1.Тұлғааралық 1.Коммуникативті
1.Вербалды
2.Тұлғалық-топтық 2.Интерактивті
2.Вербалды емес
3.Топаралық 3.Перцептивті
Ұзақтығына орай:
1.Қысқа мерзімді
2.Ұзақ уақыттық
Аяқталуына орай:
1.Аяқталған
2.Аяқталмаған
Қарым-қатынас адам өмірінің барлық салаларына терең еніп бара жатқан
құбылыс. Оның мән-мазмұнының өте-мөте сан алуан екендігіне күмән жоқ. Қарым-
қатынас тіршілік атаулының (оның ішінде адам өмірі ерекше). калыптылығын
сақтауды қамтудан бастап, адамдардың мән-мазмұнды табиғатындағы толымды
өмір сүру жолын жетілдіру, оның амалдарын табу, таңдау, өңдеу, оларды өмір
салты құралдарына айналдыру мақсатындағы саналы байланысын, өткені мен
бүгінгіні және болашақтық сабақтастылығын қамтамасыз етеді. Қарым-қатынас
жеке көңіл күй әсерін жеткізуден бастап, ақпараттар тасымалдай алмау,
жекеленген адамдардың, ықшам және әлеуметтік топтардың, халықтардың,
ұрпақтардың мақсаты өзара ықпалдастығын орнатып,жүзеге асыратын негізгі
құрал. Осы айтылған ой-пікірлердің өзі қарым-қатынасқа берілер сипаттар мен
анықтамалар мүмкіндігінің толассыз болатындығын, оның әлі де беймәлім
тұстары мен мәндері қарсыларының ашыла беретінін көрсетіп отыр. Біздің
негізгі мақсатымыз осы қарым-қатынас туралы берілген сипаттамалар мен
анықтамалар ішінен мәні жоғары деп саналатын яғни қалыпты жағдайда сондай
көзқарас орныққан, атап айтқанда қарым-қатынас қызмет түрі деп санайтын
мәселеге ерекше тоқталып, орнын ажырата көрсету болып отыр. Сонымен қарым-
қатынас қызмет түрі. Өйткені ол да қызметтің басқа түрлері сияқты белгілі
бір мақсатқа жүгініңкі, нормаға тәуелді. Ендеше оның берер нәтижесі бар.
Белгілі бір жағдайда өзінің тиімділігін көрсетеді деген сөз. Қарым-
қатынастың мақсаты әрбір жеке адамның немесе тұтас алып қарағанда қоғамның
бірлескен қызметіне түзетулер ендіру мен жоспарлау жатады. Яғни қарым-
қатынас басқа коммуникативті емес қызметтерді қамтиды. Олай болған жағдайда
қарым-қатынас нақтылы өндірімді қызмет түріне жатады. Яғни қызметтің бұл
түрі материалдық және рухани игілігі бар өзгешелігі болумен сипатталады.
Адамның жан-дүниесіне игі әсер жасау жағдайын адамның жеке басты
рухани жетімділігі қалайды. Яғни әрбір адамның психологиялық кемелдігі
басқа адамның ішкі жан сарайына деген нақты мейірімділік көзқараспен, оның
потенциалын толықтай іске қосылуына адал ниетпен қарау жане жәрдем беру
әрекетімен көрінеді. Егерде қарым-қатынас мақсаты адамның ішкі жан-сарайына
игі әсер жасауды міндетке алса, онда қарым-қатынастың іскерлік және
өнегелілік нәтижелік жақтарына қойылатын талаптар тығыз байланыста болады.
Адамның рухани өсуі үшін тек тілеулейік ниетпен шектелмей, оның мәселелерін
көре білу, әрі шешімін тауып беруге жәрдем беру керек. Мысалды еске алайық.
Шағынған адамның көңіл-күйіне досының формалары көзқарас танытуы байланысқа
жеміс бермейді дедік.
Бірақ шын пейілдегі бірге қамығуда, қатынастың ойдағыдай қалуына
жеткізе алмайды. Мұның себебі мынада: Айталық өзін жәбірленуші санаған
адамның әрекетінде дұрыстық жоқ ісі теріс, ал ол өз қателігін мойындағысы
келмейді. Ал жәбірленушіні қарсы алған досы, оның қөңілінен шығып, оның
іс-әрекетін дұрысқа шығарса, досының көңіл-күйі көтеріліп жуасиды. Бір
қарағанда байланыс мақсатына жеткендей көрінеді. Ал шын мәнінде жәбірленген
адам үшін байланыс пайда әкелген жоқ. Мұндайда болған жағдайды асықпай
байыптап, қателік кімнен болғанын ақылға салып, дұрыс басу айтып, жіберген
қателігіне досының көзін жеткізіп, алда осындай қателіктен сақтану жолына
кеңес айтса онда байланыс жемісті өтті деп есептеуге болады.
Алайда баса айтушының өзі тек шын көңілменен сәттілік тілейтін
тілеугөй, тілеуқор кісі ғана болмай, үлкен психологиялық білімдар адам
болғаны абзал. Досының қателігін бетіне бірден басып айтып салу байланысқа
теріс ықпал жасауы мүмкін. Яғни, дос жылатып айтады, дұшпан күліп айтадыға
абай болуы керек. Байыпты талдау ғана нәтижеге жеткізеді. Кінәні дүрсе қоя
бетке басу қарсы кісіге қорғануға итермелейді. Сөйтіп өз позициясынан
қайтпай екі жақтыда сыңар көңіл-күй орнығады.
Бұл мәселені талдауда белгілі орыс оқымыстысы В.А.Ядов үлкен
жетістіктерге жеткен. Ғалым тұжырымы мінез-құлықты диспозициялық реттеу,
яғни белгілі жерге орналастыру деп аталады. Осы концепсияға байланысты
субъект мінез-құлығына психологиялық реттілік жасау жеке адамның
диспозициялық-ұстаным жүйесі негізінде анықталынады. Диспозициялық құрылу
сатылы жағдайда қалыптасады. Сатының төменгі деңгейінде элементарлы бағыт-
бағдар көрсетілсе, екінші деңгейде әлеуметтік бағдар берілуі тиіс екен.
Үшінші деңгейде адам өмірі мақсатындағы құндылық бағдар жүйесі
құрылады және осы мақсаттарға қол жеткізу құралы жасалады. Яғни қарым-
қатынас процесін реттеу үш деңгейде өтілуі шарт.
1. Қарым-қатынас процесіне қандай көзқараспен қарауымыз керек.
Мұнда өмірдің талабына сай қойылған міндеттерді шешу мақсатында қарым-
қатынас процестерін белсенді түрде пайдалану бағдарын ұстану
ықтималдылығымен білінеді. Бұл жерде қойылған мақсатқа жеткізетін тиімді
құрал ретінде қарым-қатынастың рөл атқара алатындығы туралы түсініктің
орнығуы іске асады. Сондай-ақ оң эмоционалды көзқарас танытудан айналадағы
адамдармен байланысқа түсу; партнермен өзара ықпалдастық процесін жақсы
жолға қою үшін барлық күш-жігерді жұмсауға дайындық пен құштарлық таныту
орын алады. Өйткені қарым-қатынас процесі қарым-қатынасқа түскен
перспектикаға серіктестің жеке жол табуды, ситуация ерекшелігін ескеріп
отыруды талаптайды. Өзіңнің тұлғалық әсер салуың қарым-қатынасқа
түскендердің жанына әрбір кездесудің қалдырған ізі болып саналады.
2. Қарым-қатынасқа түскен серіктеске қатысты көзқарас.
Табысты қарым-қатынасты қалау үшін ең бастысы алдыңғы бөтен адамға
көңіл бөлу аса қажеттілік. Ғылыми тілмен яғни А.А.Ухтомскийдің сөзімен
айтқанда Әңгімелеуші доминантқа деген көңіл бөлу өз алдына ерекше болуы
керек. Барлық күш-қайрат, ынта-жігер, жан шуағы, көңіл-күйі, яғни барлық
мақсаттағы бет алыс, қарама-қарсаңында отырған адам мен өз арадағы
тосқауылды, сезіктік, күдіктік пиғыл-ойды сейілтіп сен сенімділік әлеміне
жол ашуға жұмсалуы керек. Бұлардың бәрінің де мүмкін болатындығын өз басын
құрметтей алатындардың бәрі де біледі деуге болады.
Сөйтіп қарым-қатынасқа түскен партнерге қатысты ықтималды диспозиция-
серігіңнің жеке басты жан-дүние байығы мен даралығын мойындауды, оның жеке
бас проблемалары мен істеріне қол ұшын беруге даярлық көңіл-күйдің
әрқашанда болуын талаптайды.
3. Өзіңе қатысты көзқарас.
Өзің туралы, өзіңнің кім, қандай екендігіңді елестете білу, өз бағаңды
білу, басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға өзара ықпалдастықта болуға
елеулі әсерін жасайды. Өз-өзін білетін адам басқаның бойындағы бар асылды
немесе керісінше кемшілікті реалистік-ақиқатты тұрғыда көре алады, басқа
адам туралы ой-пікір тұжырымы ақиқат-шындық, дұрыстығында бере алатын
қабілеті болады. Әдетте ондай адамдар басқа туралы тегінде дұрыс, жақсылық
ойлап, тілек тілеуші көңіл білдіріп адам бағасын көтеріп тұрады.
Әлеуметтік психологиялық зерттеудің дамуы практикаға жүктеледі. Бұл
ғылыми пән өз ізін қалдырды. Фундементальды зерттеулер қолданбалы
зерттеулерді басып озды, біріншіден проблемалы мәселелерді қарастырды,
екіншіден, практикада фундаментальды зерттеуден алған шындықты тексереді.
Шешім таба алмау, дауласу, дискуссия сияқты көптеген әлеуметтік
психологиялық білім практикада барлық сұрақтар жауабын көп күте алмайды.
Практикалық сұрақтар табанды ғана емес, сонымен қатар тез шешім қабылдауды
талап етеді. Мұндай жағдай әлеуметтік психологияның жағымды және жағымсыз
жақтарын қарастырады.
Жағымды жақтары, әртүрлі халық шаруашылығы мен мәдени әлеуметтік
психологияны зерттеп және оның дамуына көмек көрсетеді, кері жақтары,
әлеуметтік псхологияны кейде практикалық жағдайда кейбір сұрақтарға жауап
бере алмайды, бірақ қатаң қоғамдық талаптарға қолданбалы зерттеулердің
арқасында төмен сапаны білдіреді. Бұл әлеуметтік психологтар адал жұмыс
істемейді дегеннен емес, ғылымның дамуы практикалық сұрақтарға әр жақты
және терең жауап бере алмайды.
Бұл жағдайда тапсырыс берушінің екі түрлі стратегиясын байқауға болады.
Өзіңнің мүмкіндіктеріңді пайдаланып сұрақтарға жауап беру, берілген барлық
ұсыныстармен келісіп, оларды тапсырыс ретінде түсініп, білімнің негізгі
деңгейінде жауап беру. Алғашқы позицияны білу қиын, көбісі мұндай негіздегі
мойындаулар әлеуметтік психологияның беделін түсіреді деп ойлайды.
Зерттеуде екінші стратегияны таңдау әлеуметтік психологияға, алғашқы
стратегияға қарағанда шығын әкеледі.
Әлеуметтік психологияның мәртебесі көп жағдайда оның практикалық
жағының жемісті болуына қарайды,оның мәртебесі практикалық сипаттамасында.
Р.Айзер Теориялық және эмпирикалық анализ кез келген әлеуметтік
психологиялық рекомендациялардың қандайда болсын мәселелерін шешуі тиіс
деп көрсетті.
Ерекше мағынаға ие болу және этикалық нормаларды сақтауда әлеуметтік
психолог қолданбалы зерттеу жүргізу үшін әкімшіліктің, басшылықтың
тапсырысын орындайды. Топтардың мінезін анықтау – эксплициттік және
имплициттік сыни ескертулерді анықтайды, бұл қызметкердің кемшіліктерді
анықтаудан және тапсырыс берушіге байланысты. Әлеуметтік психолог байқағыш
болуы тиіс, ол өзінің араласуымен ұжымда қарым-қатынасты қиындатпауы керек.
Ең бастысы өзіңнің рөліңді білу. Кейбір топтар әлеуметтік психологиялық
зерттеулерде, зерттеушіні қандайда бір тексеруші немесе бақылаушы деп
қабылдайды және т.б. жауап берудің орнына кейбір кездерде өтініштер мен
шағымдар жазылып жатады. Әдістеме бойынша басқа рөлге ену кейде керек емес.
Мұндай жағдайда зерттеудің негізгі мақсаты - өзіңнің келу себебіңді
максимальды түрде түсіндіру, зерттеудің мақсаты мен өзіңнің жеке
міндеттеріңді айту. Бұл мәселелерді айтуда зерттеушіге қойылған барлық
талаптарды жеткізу.
Екі түрлі әрекеттестік интерактивтік қарым-қатынас жағдайында жағымды
рөлде болады. Бірақ дихтомикалық талқылау түрлері ғана эксперименттік
практика үшін жеткіліксіз. Сондықтан әлеуметтік психологияда басқа іздену
жолдары да болады - әрекеттестіктің ұсақ типін бөліп қарастыру, бұл
экспериментте бақылау бірлігі болып табылады. Осындай атақты әрекеттердің
бірі Р.Бейлске жатады, ол бір жоспармен топтағы әртүрлі әрекеттерді
тіркеуге болатын сызба түрін жасады. Бейлс бұл әдістеме бойынша балалар
тобындағы әрекеттестіктерді бақылады. Мұндай тізбенің алғашқы түрі кең
көлемде болды және 82 атауды құрады, бірақ эксперимент жарамсыз болды.
Р.Бейлс әрекеттестік үлгілерін қарастырп әр топ қызметін төрт категория
негізінде сипаттап, оның пайда болуын айқындап: позитивті эмоциялар аймағы,
мәселелерді шешу аймағы, мәселелерді қою аймағы және негативтік эмоциялар
аймағын жазып көрсетті.
1.2 Оқушыларға қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы отбасының
рөлі мен қызметі
Салауатты отбасы - өркениетті қоғамның талабы. Ұрпақтан-ұрпаққа беріліп
отыратын дәстүрлер мен ізгі мұраттар тек отбасында ғана дамып, байытыла
түседі. Адамды өзара түсіністікке алып келетін шынайы да тұрақты
сүйіспеншіліктің дәстүрлері де тек салауатты отбасында қалыптасады.
Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында алып, онда ізгіліктің,
адамгершілік тәрбиесінің негізі қаланады.
Баланың адамдармен қарым-қатынас жасауы, қоғамға енуі отбасынан
басталады. Сондай-ақ отбасының баланың дамуы мен қалыптасу процесіндегі
рөлі де ерекше. Отбасында тұрмыстың белгілі жағдайлары жасалады, мәдени
орта қалыптасады, сезімдік күйлер орнығады.
Жеке тұлғаның өсіп жетілуіне ықпалы ерекше болғандықтан отбасы
тәрбиесіне әлеуметтанушылық, психологиялық және педагогикалық зерттеулерде
ерекше көңіл бөлініп, отбасы ұғымына көптеген анықтамалар берілген.
Мәселен, Р.Н. Нұрғалиевтің 1996 жылы жарық көрген философиялық сөздігінде:
Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа және туыстық
байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-аналар мен балалардың, аға-інілер
мен апа-қарындастардың және бірге туып, ортақ шаруашылық жүргізетін
туыстардың арасындағы сан алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысы деп
айтылса [9,16 б].
Ж.Қоянбаевтың педагогикалық еңбегінде: Отбасы - ол бірге тұратын
некеге негізделген немесе қандас туыстар (әке, ана, бала...) тобы деп
анықтама берілген [14,234 б].
Ғалым-педагог өзінің зерттеуінде отбасы - баланың өмір жолын бастайтын
және қоршаған шындық, орта туралы тиянақты да, терең әсер алатын ұжымы
екенін, соның негізінде онда білім, әдет, мінез-құлык пен өмірге деген
көзқарастың қалыптасатынын дәлелдеп көрсетеді.
Психологиялық зерттеулерде: Бала дүниеге келісімен әлеуметтік,
қоғамдық тіршілік иесі болып саналады. Оның өсіп-жетілуі үшін ересектермен
қарым-қатынасқа түсуінің маңызы зор, осы арқылы бала білім мен әлеуметтік
тәжірибені меңгереді - деген тұжырым жасалған [15,76 б].
Бүгінгі күні, ерікті адамдарды дамытудың қоғам өмірінде шешуші
мәселеге айналып отырғандығы мемлекеттік мәселеге айналды.
Алдымызда қазақстан ғасыры. Еліміз егемендігін алып, дүниежүзілік
өркениетке ұмтылу барысында, өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беру халықтың
жарқын болашағын меңзейді.
Әрбір дәуір кезінде ата-ана балаға тәлім-тәрбие берумен бірге олардың
бойында ақыл-қайрат, білім-тағылым алу қасиеттерін дамытуға үнемі көңіл
аударып, жете мән беріп отырған.
Осыған орай, халықта тәрбие табалдырықтан басталады - деген нақыл
сөз бар. Асыл сөздің мәнісі неде? Яғни, әр отбасындағы ата-ананың алдында
тұрған басты міндет - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы
ұрпақ тәрбиелеуде дей отырып, адам ұрпағымен мың жасайды - деген
тұжырымды үлгі тұтады. Мәңгі жасағысы келетін халық атадан балаға қалатын
қара шаңырағын қорғап, өркендеп өсуін үнемі қадағалап отырады. Ұзақ жылдар
бойы ата-баба жолын, халықтық мұра, мақал-мәтелдер, шешендік сөз бен жыр
маржанын ескіліктің қалдығы, өзімнен кейін дүниені топан су қаптаса да
демей, өскелең ұрпақтың тәлім-тәрбиесіне баса назар аудару - ата-ананың
борышы. Онсыз елде болашақ жоқ. Орта ғасырдағы шығыстың әйгілі ойшылы, ұлы
ғалым әл-Фарабидің еңбектеріндегі тәлім-тәрбиеге арналған мәселелерінің
бірі, адамның ой-сезімін, мінез-құлқын тәрбиелеп, жетілдіру арқылы оны
бақыт жолына сілтеуді көрсету болған [16,39 б].
Бала тәрбиесі ең алдымен отбасындағы ата-анасының ықпалымен жүзеге
асып, қоғамдық тәрбиемен ұштасып жатады.
Ұлы ғұлама әл-Фараби: Тәрбие - халықтардың бойына білімге негізделген
этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз деп анықтама берген
[17,26 б].
Демек, тәрбие жан-жақты дамыған адам қалыптастыруды көздейді. Бұл
үрдіске әсерін тигізетін факторлар көп.
Педагогика ғылымының даму үрдісінде отбасының тәрбие мәселелері нақты
теориялық мазмұндармен толықтырылып отырған. К.Д. Ушинский, Ы. Алтынсарин,
М. Жұмабаев тағы басқалары балалардың отбасылық тәрбиесін ұйымдастыруда
олардың жас және дербес ерекшеліктерін, анатомиялық-физиологиялық
нышандарын, психикалық даму деңгейлерін ескере отырып тәрбиелеу
қажеттіліктерін зерттеген [ 18,19,20].
Н.К. Крупская, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский отбасындағы
балалардың іс-әрекеттерін ұйымдастыруды, ондағы қарым-қатынастарды
қалыптастыру мәселелерін, мектеп пен отбасының өзара әрекеттестігіне
жағымды әсер жасайтын жалпы жағдайларды қарастырған [21, 22, 23].
Өзімізді өзіміз тануда халқымыздың алуан түрлі дәстүрлерін:
психологиялық, педагогикалық, әдептілік, филологиялық, бала тәрбиелеу
ерекшеліктерін біліп, меңгеріп отыруымыз қажет. Шыңғыс Айтматов: Ешбір
халық өзінің тарихи тамырларынан ұзап кете алмайды, жақсы болсын, жаман
болсын өзінің тарихымен бірге болады, - деп айтып кеткен [24,81 б].
Мағжан Жұмабаев: Әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға
тиісті және әрбір ұлттың баласы өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан,
тәрбиені сол ұлт тәрбиесімен ұштастыруға міндетті - дейді [20,43 б].
Психологияның атасы атанған Аристотель: Баланы жөргегінен бастап,
барлық жақсы қасиеттерге баулуға болады және бала жеті жасқа дейін өзінің
отбасында тәрбиеленуі керек, ең бастысы кішкенелер үшін олардың дене
мүшелерін дұрыс жетілдіру, дұрыс тамақтандыру, шынықтыру керек дейді
[25,369 б]. Аристотельдің өзі ұстаз санаған Платон баланың ішкі жан-
дүниесінің көрінісі - сезімталдыққа ерекше мән берген. Ол балаға аңыз-
әңгімелер, хисса-жырлар оқып беруді, ән салып, би билеуді, түрлі ойындар
үйретуді тәрбие құралы ретінде аса жоғары бағалаған [26,411 б].
Қазақ халқының отбасы тәрбиесіндегі басты принциптерінің бірі -үлкенді
тыңдау болып табылатынын білеміз. Мұндай принциптерге негізделіп, құрылған
отбасы тіршілігінің болуын М. Қашқари да ұсынады:
Шақырғанда үлкенге жүгіріп бар, керілме.
Жұт келгенде жеріңе, халкыңмен бол, бөлінбе - деген өлең жолдары қазақ
отбасындағы бала тәрбиесінің бір көрінісін дәлелдейді [27,49б].
Қазақ ағартушыларынан С. Көбеев отбасы тәрбиесі мәселелеріне аса үлкен
мән берген. Ол өзінің Баланы семьяда тәрбиелеу деген еңбегінде ата-
аналардың балалар алдындағы беделі отбасындағы тәрбие нәтижесі екендігін
атап көрсетеді [28,67 б].
Баланың бойында қарым-қатынас қасиеттерін қалыптастыруға әсер ететін
факторлар отбасы, мектеп, орта (жолдастары, ауладағы, көшедегі әсерлер
т.б.), көпшілік хабар құралдары (газет-журналдар) және т.б. болып табылады.
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру туралы еңбектердің нәтижесі аталған
қасиеттерді қалыптастыруда отбасының рөлі ерекше екенін көрсетті. Өйткені,
бала отбасы мүшелері арасындағы ең жарасты, ең әділетті қарым-қатынастардың
куәсі болып, үлгі-өнеге алады. Отбасында баланың жауапкершілігі мен
өзгелерге достық, ар-намыс сезімдерінің оянуы ата-ана тәрбиесінің ықпалы.
Ата-ана және басқа ересектер өскелең буынға тек жеке бастарының өнегесімен,
іс-әрекеттерінің үлгісімен ықпал жасайды. Ата-ана ұнамсыз жайларға тіпті
уақытша болса да бой алдыруына жол бермеуі тиіс, өйткені күйкі көріністің
ықпалы лезде тамыр жайып, баланың бойына мінез болып қалыптасуы ықтимал.
Ата-бабаларымыз ұрпағын ер-жігітке кедергі болатын жалқаулық, аңқаулық,
жасқаншақтық, өтірік-өсек айтып, алдап-арбау сияқты жағымсыз қасиеттерден
аулақ болуға тәрбиелеген. Сонымен қатар олар жан-тәнімен, қанымен қорғаған
жерімізді, елімізді, Отанымызды, тілімізді сақтай отырып өскелең ұрпақты
адамгершілік қасиеттерге баулуды мақсат тұтқан.
Шындығында да тәрбиенің бастапкы әліппесін бала отбасында алады.
Қазіргі кезеңде еліміздің нарықтық қатынастарға өту жағдайында отбасының
жылдар бойына қалыптасқан құндылык негіздері әлеуметтік-экономикалық
тұрғыдан өзгерістерге ұшырауда. Әсіресе жаңа әлеуметтік шындықтың
сұраныстарына сәйкес отбасындағы ұрпақ тәрбиесі дағдарысты жағдайға кез
болып отыр. Осыған байланысты қазіргі коғамның әлеуметтік
күрделі
процесіне талдау жасау қажеттігі педагогика, психология ғылымының күн
тәртібінде тұрған басты проблемалардың бірі десек болады.
Шығыс ғұламаларының бірі Жүсіп Баласағұн өзінің Құтты білік
дастанында отбасындағы тәрбие мәселесін сөз етеді. Бұл еңбектің қазақ
педагогикасы тарихында алатын орны ерекше. Оның айтуынша, өнегелі отбасында
ғана өнегелі бала тәрбиеленеді. Әке мен шешенің өзара ілтипатын,
қамқорлығын, жолдас-жора, ағайын-туыс, ұл-қызға деген сыйластығын көріп
өскен ұрпаққа ғана ертең өзі де берік отбасы іргесін қалайтынын айтады.
Сонымен қатар, ғұлама отбасы тәрбиесінде балалардың өзгелермен дұрыс қарым-
қатынас жасай білуін, дұрыс сөйлесіп, мағыналы ой мен пікір білдіруін
қадағалап отыруды ұсынады. Ол үшін отбасындағы ата-ана мен балалары
арасында көрші-қолаң арасында ынтымақты сыйластықтың болуын қажет деп
санайды. Адамгершілік пен жолдастықтың, достықтың белгісі қонақ шақыру мен
қонаққа бару екендігін айта отырып, ешкіммен араласпайтын, өзі де қонаққа
шақырмайтын адамдарды тірі өлік деп санауға болады деп есептейді [29,358
б].
Өйткені, адамдар қарым-қатынас арқылы дамып, өз әрекеттерінің дұрыс-
бұрыстығына баға беріп отырады. Педагогикадағы отбасы тәрбиесінің дамуына
ежелгі рим философы Квинтиллиан, педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.
Коменский, ағылшын философы Дж. Локк, француз ағартушысы Ж. Руссо, щвейцар
педагогы И.Г. Песталоций, орыс педагогы К.Д. Ушинский, ұлы жазушы Л.Н.
Толстой, қазақ ағартушылары Ы. Алтынсарин және Абай, кеңес педагогтары Н.К.
Крупская, А.С. Макаренко, С. Шацкий, қазақ зиялылары М. Жұмабаев, Ж.
Аймауытов және басқа да педагогтар өз үлестерін қосты.
Отбасынан басталған оң тәрбие адамдар арасындағы қарым-қатынастың,
адамның алдағы барлық еңбек және әлеуметтік өмірінің бағытын айқындаудың
негізі болып табылады.
Осыған орай отбасының мынадай тәрбиелік рөлі айқындалды:
- баланың қарым-қатынас тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік
ықпалдарға қарағанда ең басым болып есептеледі;
өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның мәдениетті азаматын тәрбиелеуде
отбасы мемлекеттің негізгі буыны;
отбасы — болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік қасиеттерді, оның
ішінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыратын қоғамның ажырамайтын басты
тірек - арқауы;
* отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол болашақ
жас адамзаттың дене жетілуіне, шынығуына, рухани және адами дамуына, ең
құнды жалпы адамзаттық құндылыктарды және ұлттық рухани байлықты бағалауға,
еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;
* отбасы бала тәрбиесінде адамзат қоғамының тарихындағы сан ғасырлар
сынынан мүдірмей өткен ұлттық дәстүрді жалғастырушы;
- отбасының әлеуметтік міндеттерінің өзегі тәуелсіздікке ие болған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңдарын құрметтеуші елжанды
азамат тәрбиелеу;
- отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылық өмірге дайындаушы.
Сонымен қазақстандықтардың келесі ұрпағы, тәуелсіз
мемлекеттің
мұрагерлері, жан-жақты, жарасымды болып өсуі отбасымен тікелей байланысты
екенін көреміз.
Алайда, қазіргі отбасы әлеуметтік жағынан қолдау таппай, көптеген
қиындыктарға кездесуде. Бүгінгі таңда көптеген отбасылары өзінің күші мен
уақытын отбасының және балаларының материалдық жағын камтамасыз етуге
жұмсайды да, рухани дамуы мен жетілуіне уақыттары қалмайды.
Отбасы тәрбиесінде кең орын алып отырған проблемалардың бірі
-отбасындағы адамгершілік тәрбиесі деп атап көрсетеді педагог-зерттеуші Р.
Төлеубекова [30,53-556 б].
Бұл үшін жалпы адамзатық құндылықтарды, жаңа адамгершілік қасиет-
сапаларды орнықтыру, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру, халықтың
ғасырлар бойы жинақталған адамгершілікке негізделген салт-дәстүрлер мұрасын
отбасы тәрбиесінің өзегіне алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультеті
Жалпы психология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология
кафедрасының меңгерушісі
_____________Ж.З.Торыбаева
_______________2014 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру
5В010300 - мамандығы -Педагогика-психология
Орындаған: Умарова У.Н.
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., доцент:
Атемова Қ.Т.
Түркістан, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
... .
... .
... .
... .
... .
... .
..3
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушыларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқушыларға қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы отбасының
рөлі мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Отбасында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы халықтық
дәстүрлер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Отбасында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Отбасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда
мектептің
ынтымақтастығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қай заманда да, қай елде болса да отбасының
адамзат ұрпағына тигізетін ықпалы мен әсерін өмірдегі басқа ешнәрсенің
күшімен салыстыруға болмайды.
Отбасы - адам баласының өсіп-өнер алтын ұясы. Адамның өміріндегі ең
қуанышты, қызық дәурені осы отбасында өтеді. Бала өмірінің алғашқы күнінен
бастап, ата-ана өздерінің негізгі борыштарын - тәрбие жұмысын атқаруға
кіріседі.
Алайда, қазіргі кездегі елдегі экономикалық әлеуметтік жағдайлардың
қиындығы, жұмыссыздық, материалдық-рухани қажеттіліктердің тапшылығы осының
бәрі отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты күрделендіріп
отыр. Бала тәрбиесінің негізі - бұл оның отбасы. Осы шағын әлеуметтік топ -
бала үшін өмір мектебі. Отбасындағы ата-ана - баланың өмірлік ұстазы және
тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті отбасындағы ата-ананың
сіңірген еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне байланысты. Сондықтан, әрбір ата-ана
өзінің баласын білімді, мәдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеуге міндетті.
Қазіргі кезде отбасы тәрбиесі мәселесі әлемдік деңгейде қарастырылуда. Оған
Балалар құқығы туралы Конвенция (1995), Қазақстан Республикасының Білім
туралы заңы (1999), Қазақстан Республикасының Балалардың құқығы туралы
заңы (2002), Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады [1,2,3,4].
2004 жылы ақпан айында Үкіметтен қолдау тапқан Білім тұжырымдамасы
үздіксіз білім беру жүйесінің алғашкы сатысы балабақшадан бастап, мектеп
аяқтағанға дейінгі балаларды оқыту, тәрбиелеу мәселесін жоспарлы түрде
шешіп, отбасына педагогикалық көмек беруді мақсат етеді. Ал ата-ананың
педагогикалық білімінің неғұрлым жоғары болуы олардың қоғам алдында өз
балаларының тәлім-тәрбиесі үшін жауапкершілігін арттырады. Сондықтан да
баланы жағымды ортада тәрбиелеу мен оқыту қазіргі таңдағы ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақ халқының бала тәрбиесіне деген көзқарасының өзіндік
ерекшеліктері бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-
баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын
мәдениеттілікке, зерделілікке баулып, халықының мәдениеті мен әдет-ғұрпын
тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған. Бұл ретте педагогика тарихында
қазақ ауылындағы отбасы тәрбиесі, мектептегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру,
балалардың даму ерекшеліктері, адамгершілікке тәрбиелеу және т.б. мәселелер
зерттелген. Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесімен де бірқатар
ғалымдар айналысқан, атап айтсақ, ресей ғалымдары Урунтаева Г.А., Афонькина
Ю.А., Петерина С.В., Лисина М.И. және т.б. қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың жолдарын ұсынса, қазақ педагог-ғалымдары Шериазданова Қ.Т.,
Ауталипова Ұ.И., Елеусізова С.М., Оразбекова К.К. және т.б. қарым-қатынас
мәселелерін сөз етеді. Десек те, қазақ отбасындағы ата-ана мен бала
арасындағы қарым-қатынасты, оның өзіндік ерекшеліктерін қарастырған
еңбектердің өте аздығы анықталды. Сонымен, балалардың қарым-қатынас
мәдениетін бүгінгі өмір талабына сай, ұлттық сипатта қалыптастыруды жүзеге
асырудың қажеттілігі мен оны отбасы тәрбиесі жағдайында ғылыми-әдістемелік
бағыттарының жеткіліксіздігі аралығында қарама-қайшылықтар байқалады.
Бұл қарама-қайшылықтардың шешімін табу бізге диплом жұмысымыздың
тақырыбын Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру деп айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің объектісі. Балаларда қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы.
Зерттеу пәні. Отбасы тәрбиесі жағдайында қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты. Отбасы тәрбиесі жағдайында балалар бойында қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін
ұсыну.
Зерттеудің міндеттері.
1. Қарым-қатынас мәдениеті ұғымының мәнін ашу.
Отбасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениетінің ерекшеліктерін анықтау,
олардың қалыптасу жолдарын көрсету.
Балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы отбасының
мүмкіндіктерін айқындау.
Отбасы тәрбиесі жағдайында балаларда қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың әдістемесін ұсыну.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында сұрақ-жауап, тест, сұхбат,
философиялық, психологиялық т.б. әдістердегі қарым-қатынас мәдениетіне
қатысты мәліметтерге жүйелі теориялық талдау жасау, салыстыру, өңдеу,
жүйелеу, эксперимент әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде жұмыстың өзектілігі, зерттеудің мақсаты мен міндеттері
және басқа да ғылыми аппарат айқындалады.
Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың теориялық мәселелері атты 1-бөлімде балаларда қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық мәселелері қарастырылып,
ғылыми әдебиеттерге шолу жасалады, сонымен бірге, отбасының балаларда қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыруда негізгі фактор ретіндегі ықпалы
дәлелденеді, отбасында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың
ерекшеліктері сөз болады, атап айтқанда қазақ отбасындағы тәрбие мәселесі
жан-жақты талданады.
Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың жолдары деп аталатын 2-бөлімде балаларда қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастырудағы халықтық дәстүрлердің алатын орны, атап
айтқанда, халықтық педагогика, оның негізгі тәлім-тәрбиелік мәні сөз
етіледі. Мектеп пен отбасының ынтымақтастығы, балаларда қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастырудағы мектептің, сынып жетекшісінің, мұғалімдердің
рөлі айқындалып, бұған қоса қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың басқа
да әдіс-тәсілдері туралы айтылады.
Қорытынды бөлімде жұмыс бойынша айтылған ой-пікірлер тұжырымдалып,
негізгі түйіндер жасалады. Зерттеу нәтижелеріне сүйеніп ұсыныстар беріледі.
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушыларда қарым-қатынас мәдениетін калыптастырудың теориялық
мәселелері
Адам өзінің материалды және рухани қажеттіліктерін өтеу мақсатында
еңбек әрекетімен айналысып, өзін қоршаған адамдармен жеткілікті дәрежеде
қарым-қатынас жасамайынша дұрыс өмір сүре алмайды. Қоғам, жеке адам, қарым-
қатынас және әрекет әр уақытта бірлікте. Бұл тіршіліктің заңды белгілері.
Сәби жарық дүниеге келген алғашқы сәттерінен бастап-ақ отбасының
мейірімді, парасатты жаны - анасы, басқа да өзінің айналасындағы адамдармен
түрлі қарым-қатынасқа түсе бастайды. Ал, қарым-қатынас адам баласының
тіршілік етуінің негізгі шарты ғана емес, оның психикасының дұрыс
қалыптасып дамуының факторы және аса қажетті құралы болып табылады.
Өйткені, қарым-қатынас дегеніміз - өзара пікір алмасу, келісім не өзара
түсіністік, не болмаса қақтығыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі
болып табылады.
Жоғарыда аталған құнды ғылыми деректер баланың жан-жақты дамуы олармен
үлкендердің мектеп жасына дейінгі және мектеп жасында жүргізген дұрыс,
жағымды қарым-қатынасына байланысты екенін көрсетеді. Отбасындағы қарым-
қатынас арқылы ата-ана баласын өмірге бейімдеп, өзінің де өзгелердің де
дербестігін түсінуге үйретеді. Кез-келген отбасындағы ең негізгі
мәселелердің бірі - үйдегі тәртіп. Тәртіп ата-ана мен баланың күнделікті
қарым-қатынасының тұтастай бөлшегі. Ата-ана баласының ақыл-ойын, қабілетін
дұрыс тәрбиелеу үшін ең алдымен баласын жақсы, толық түсіне білуі керек.
Жеке адам қалыптасуының негізгі факторы болып табылатын қарым-қатынас
баланың интеллектісінің дұрыс, жеткілікті дамуына өте үлкен әсер етеді.
Көптеген педагогикалық, психологиялық ғылыми деректер бізге қарым-қатынас
әр кезде әрекетпен тікелей байланыста жүретінін көрсетеді. Қарым-
қатынас адамзат тарихымен адамдардың күнделікті байланысының қажетті
әріптесі.
Айталық, 2003 жылы жарық көрген Қысқаша педагогикалық сөздікте
қарым-қатынас ұғымына мынадай анықтама берілген: Қарым-қатынас адамдардың
өзара қатысуы, олардың әрқайсысының өмір сүруі мен дамуының басты шарты
және тәсілі. Адам дүниеге келісімен өзінің өмір сүру қабілетін дамытуға
қатысы барлармен бірге тарихты басынан кешіреді. Тек қарым-қатынас
барысында ғана адам өз басына, өз іс-әрекетіне мән беріп, баға бере қарайды
[5,27 б].
Ал психологиялық сөздікте Қарым-қатынас - біріккен іс-әрекет
қажеттілігін туғызатын, адамдар арасындағы байланыстың дамуын орнататын
күрделі көп жоспарлы үрдіс. Адамдардың танымдық хабарлар алмасуы, өзара
түсінісуі, бір-бірін қабылдауы. Адамдар арасындағы қарым-қатынас жасауда
аса қажетті шарттардың бірі - сөйлеушілердің өз ой-пікірлерін өзгелерге,
тыңдаушыларға қалайда жеткізіп, оларға әсер етуді көздесе, ал
тыңдаушылардың қарым-қатынас орнатудағы сөйлеуші жақтың ой-пікірін дұрыс
ұғынып, оны іс жүзіне асыра білу мәдениеттілігіне байланысты [6,93 б].
Бұдан қарым-қатынас жасаудың үнемі екі жақты үрдіс екенін түсінеміз.
Қатынас орнатудың нәтижесінде өзара ықпал етіп, адамдардың өмір тәжірибесі,
іс-әрекеті, ой-пайымдары дамиды. Адамның өзгелермен тілдесіп, қарым-қатынас
жасай білуі - жалпы адами қасиеттердің аса қажет түрінің бірі деп
есептейміз.
Зерттеуші С. Елеусізова Қарым-қатынас психологиясы деген еңбегінде
қарым-қатынас үғымына мынадай анықтама берген: Қарым-қатынас - адамның
тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс-салтында күнделікті
қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт. Қарым-қатынас дегеніміз
-ғылым, әрі өнер. Бұл шығармашылық процесс. Қатынас жасау, өзгелермен тіл
табысу - әрбір адамның өмір тәжірибесіне, біліміне, тапқырлығы мен ақыл-
ойына байланысты жүзеге асып отыратын тіршілік мұқтаждығы.
Қарым-
қатынас нәтижесінде адамның кісілік қасиеті, өзгелерге деген қамқорлығы мен
жанашырлық сезімі, мәдени көзқарасы қалыптасады [7,9 б].
Ата-ана баласымен қарым-қатынасқа түскенде қарым-қатынастың түрлерін
қолданады. Көптеген ғылыми деректерден біз қарым-қатынастың демократиялы
және авторитарлы түрі барын білеміз.
Демократиялы қарым-қатынас - ата-ана мен баланың арасындағы өзара
достық, жолдастық көріністерден жасалған қатынас. Бұл қатынас балада
эмоцианалды көңіл-күй тудырып, саналы іс-әрекетке итермелейді. Бала ата-
анасы жағынан эмоцианалды дұрыс қарым-қатынасты барлық қажеттеліктерден де
басым керек етеді. Ата-ана осы қажеттілікті қанағаттандыру үшін баласымен
кішкене кезінен бастап мейірімді, жылы қатынас жүргізуі тиіс. Ол баланың
келешекте мәдениетті болып қалыптасуына өз ықпалын тигізеді. Демократиялық
қарым-қатынаста тәрбиеленген бала кез келген ортада өзін дұрыс ұстауға
тырысады.
Авторитарлы қарым-қатынас - кішкентайлардың үлкендерге сөзсіз бағынып,
тәуелді болуымен тікелей байланысты жүреді. Үлкендер бұл жағдайда
тәртіптілікті, баланың ата-анасына толық бағынышты болуы деп түсініп,
баласына психологиялық қысым жасағанын байқамай да қалады.
Авторитарлы қарым-қатынас барысында бала көбінесе ата-анасынан
сескеніп, қорқады. Нәтижесінде бала өз тәртібін дұрыс меңгере алмайды.
Осындай қарым-қатынаста тәрбиеленген бала балабақшада, мектепте, басқа да
қоғамдық орталарда өзін бірқалыпты ұстай алмайды, қарапайым мәселелерді
шешуде қиналады. Өз әрекеттеріне әділ баға беруде қателеседі. Мектепке
дейінгі жастағы бала мен ата-ананың жасаған авторитарлы қарым-қатынасы бала
ойлауының дамуына да өз әсерін тигізбей қоймайды.
Зерттеуші-ғалым А. Капенованың пікірінше, қазақ отбасында ата-ана мен
бала арасындағы тәрбие жұмысында қарым-қатынастың авторитарлы түрі басымдық
танытады [8,117 б].
Әр ата-ана өз баласына деген сезімін өзінше жеткізуі мүмкін. Қандай
жағдайда болмасын, ата-ана баламен жағымды қатынас жасап, оны қолдап
отыруы керек. Өйткені, отбасында ата-ана ықпалымен жүргізілген
дұрыс қарым-қатынас барысында балада өзін қоршаған табиғатқа, қоғамға,
адамдарға деген таза көзқарас қалыптасады. Біздің ойымызша, ата-ана
баласымен жоғарыда аталған қарым-қатынастың белгілі бір түрін ғана
қолданбай олардың екеуін қатарластыра, байланыстыра қолданғаны дұрыс, бұл
жағдайда тәрбиеленген балада белгілі тәртіп ережелері қалыптасып,
коммуникация дағдылары, яғни кез келген адаммен жеңіл, қиындықсыз қарым-
қатынасқа түсу қабілеті пайда болады.
Зерттеуіміздің негізгі мәселесі болып отырған қарым-қатынас
мәдениеті ұғымына тоқталмас бұрын, мәдениет сөзінің мағынасын ашып
өтейік.
Философиялық сөздікте мәдениет - адамзаттың болмыс пен сананың
барлық салаларындағы әлеуметтік-прогрестік шығармашылығының қызметі.
Мәдениет - қоғамдық-экономикалық формациялардың алмасуына байланысты
дамитын тарихи құбылыс, - делінген [9,145 б].
Ал Р.Қоянбаевтың Қысқаша педагогикалық сөздігінде мәдениет
ұғымына мынадай анықтама берілген: Мәдениет - адамды жасампаз, белсенді
тұлға ретінде қалыптастыруға ықпал жасайтын қоғамдық-тарихи барыстың
мазмұны, адамзат тарихында жасалған және дамытылған материалдық және рухани
құндылықтар жиынтығы.
Мәдениеттің шын болмысы - адамдардың тікелей іс-әрекеттік қарым-
қатынасында қалыптасатын және көрінетін, іс-әрекетінің тәсілдерінде, құрал-
саймандарында және еңбек нәтижелерінде жүзеге асатын олардың қайталанбас
жасампаз өзіндік қабілеттерінде [5,32 б].
Ал енді қарым-қатынас мәдениеті ұғымына тоқталсақ, қарым-қатынас
мәдениеті адамзаттың ғасырлар бойы қалыптастырған белгілі ережелерін
сақтауға негізделеді. Ондай ережелерді әдеп деп атаймыз. Әдеп - бұл адамдар
арасындағы сыпайы болу, олқылықтардан аулақ болу, осы аталған әдептілік
белгілерін бала бойында дарытатын ең бірінші кезектегі адам - ата-ана
екендігі белгілі.
Ертеректе туыстық, отбасылық қатынастар адамда бала кезден
қалыптастырылған болатын. Қазақ отбасында ойын ойнау, көркем өнермен
шұғылдану, еңбекке қатыстыру арқылы ересек адаммен баланың қарым-қатынасы
нығайған. Жалпы, отбасында бала мен қарым-қатынас орнатуда ата мен әже, әке
мен ана өз рөлдерін дұрыс түсіне білуі керек. Олардың әрқайсысының бала
өмірінде алатын орны ерекше. Айталық, ата бауырында өсіп, қарым-қатынаста
болған бала ерте ер жетіп, тиянақты, саналы болып өссе, әжесінен тәрбие
алып, оның ертегі, әңгімесін тыңдап өскен бала бауырмал, сезімтал, үлкенді
сыйлағыш келеді. Дегенмен, әке шешенің арасындағы ұрыс-керіс баланың
қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Осы тұрғыда Ж. Қоянбаев кейбір
отбасындағы тәрбиенің қиындығы мынада деп түсіндіреді: Әке мен шеше
өздерінің кемшіліктерімен күреспейді, қайта оны жуып-шаяды, солай бола
тұрса да балаларынан тәртіпті болуды талап етеді. Мұндай жағдай балаларды
дұрыс жолдан тайғызып, оларды екі жүзділікке итермелейді деп түсіндіреді
[10,35 б]. Шындығында да бала отбасында жақын туыстарымен қарым-қатынасқа
түсу барысында жақсы мен жаманды, ақ пен қараны ажыратуды үйреніп, өз
халқының мәдениетін, сөз өнерін меңгереді. Әрине, бұл айтылғандардың
барлығы отбасындағы ата-ана мен бала арасында ұйымдастырылған екі жақты
байланыс, өзара түсіністік арқылы ғана жүзеге асады. Бала үлкендердің
махаббаты мен қамқорлығынсыз жеке тұлға болып қалыптасуда түрлі
кедергілерге тап болуы мүмкін. Бала жасы қаншалықты кіші болған сайын олар
үшін әлеуметтік оқшаулау соншалықты ауырға соғады.
С.В. Петерина қарым-қатынас мәдениеті - баланың қоғамдық орындарда,
тұрмыста әдептілік көрсету, сөз қорын дұрыс қолдану, жағымды қатынас жасау
деп түсіндіреді [11,26 б].
Т. Ахметов баланың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін ата-
аналарға қажетті белгілі ережелерді ескеруді ұсынады:
* ата-аналарға әдебиет таңдауда бала жасын ескеру;
* тамашаланған теледидар бағдарламаларын баламен бірлесе талқылау;
қарым-қатынаста баланың қимыл-қозғалысына, жүріс-тұрысына назар аудару;
* ата-ана, үлкендерге құрмет көрсету;
қарым-қатынаста ата-ана өзіндік сөйлеу тіліне, сөйлеу мәнеріне көңіл бөлу
сияқты мәселелерді атап өтеді [12,11 б].
Осылайша, жоғарыда көрсетілген теориялық жағдайлар, ғылыми зерттеулер
негізінде, біз, қарым-қатынас мәдениетіне өзімізше анықтама беруге
тырыстық. Сонымен, қарым-қатынас мәдениеті - бұл қоғамдық қажеттіліктер
негізінде туатын әр адамның білім, тәрбие және әлеуметтану деңгейін
көрсететін, мінез-құлық мәдениетінің құрамдас бөлігі.
Қарым-қатынас мәдениеті адамның бойындағы кісілік қасиеттерге жатады.
Ал кісілік қасиеттердің бүгінгі қазақстандық философтар еңбектерінде де
көрініс тапқан. Солардың бірі Д. Кішібеков өзінің философиялық зерттеуінде
кісілік қасиеттердің үш дәрежеде болатынын айтады:
1. Әрбір адам ең алдымен адамзат қауымының мүшесі. Шыққан
нәсілінен, ұлтынан, табынан, жынысынан, туған жерінен тәуелсіз есті адамның
барлық өкілдеріне ортақ, жалпы адамзаттық қасиеттер тән. Олардың қатарына
қуану, қайғыру, балажандық, ананы сүю, арамдық-зұлымдықтарға,
әділетсіздікке теріс қараушылық, махаббат, жек көрушілік, әділдікті жақтау
т.б.
жатады.
2. Ер адамның физиологиялық ерекшелігінен жоғары жүйке жүйесінің қызметінен
туатын және оның тек өз басына тән психологиялық ерекшеліктері. Бұлар оның
мінез-құлқына, қимылы мен жүріс-тұрысында, сөйлеу ыңғайында, адамдармен
қарым-қатынасында болады.
3. Адам белгілі бір елде, тарихи дәуірде, белгілі бір дәрежеге жеткен
материалдық және рухани мәдениет жемістерін сусындап өседі.
Осылардың бәрі қосылып адамның жан-дүниесінде өзінің ізін қалдырады
және адамның мәдениет дәрежесін құрайды деп түйіндейді [13, 118 б].
Жұмыс барысында талданып, зерттелген қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру көрсеткіштеріне сүйене отырып, балалардың қарым-қатынас
мәдениетінің қалыптасу өлшемдері мен көрсеткіштерін белгіледік (1-кесте).
Тәрбиенің негізгі салаларының бірі - ақыл-ой тәрбиесі үлкендердің
балаға саналы ықпал етуімен, айналадағы әлем, табиғат жайлы қарапайым білім
беруімен анықталады. Қазіргі кезде бала өзінің көп уақытын отбасынан
тысқары жерлер - балабақша, мектепте, құрбылары арасында өткізеді. Сол
күнделіктi тіршілік барысында неше қилы байланыстар мен қарым-қатынастар
жасайды. Алуан түрлі адамдармен ұшырасады, сөйлеседі, пікір алысады,
тәжірибе жинақтайды. Бірімен бірі ұласып жатқан өмір ағымында ол өзі де
байқай бермейтін әр түрлі әдеп дағдыларын танытады. Кей жағдайларда
әдептілік талаптары деңгейінен төмендеу болатыны сезіледі. Ол, әрине, көп
жағдайда: әдептіліктің жастан бойға сіңбегендігіне, оның ережелерін сақтап,
дағдыланбағанына, отбасында бұл мәселеге жөнді көңіл бөлінбегендігіне
байланысты. Адам мәдениеті неғұрлым жоғары болса, оның айналасындағыларға
қарым-қатынас мәдениеті қарапайым, сыпайы бола түседі.
Қарым-қатынас – қоғамның мәнді иесі ретіндегі адамның маңызды рухани
қажеттілігі. Адамның қарым-қатынасты қажетсінуі оның қоғамдық сипаттағы
тұрмысымен, іс-әрекетте өзара әрекет етуді қажет етумен сабақтасады. Кез
келген бірлескен іс-әрекет, ең алдымен еңбек іс-әрекеті оны орындаушылар
арасында тиісті байланыс пен өзара түсіністік болмаса жүзеге аспайды. Қарым-
қатынас бұл адамдар арасындағы түрліше байланыстар, ол байланыстар
бірлескен өмір қажеттілігі, қарым-қатынастың ерекшелігі оның іс-әрекетпен
тығыз ажырамас байланыстылығында. Қарым-қатынас мазмұны болып, адамдардың
өзара әрекеттестігін тудыратын ақпарат болады. Ол жаңа білімді хабарлау
болуы мүмкін, мұғалімнің ұғымдары, гипотеза т.б. түсіндіруі болады. Қарым-
қатынас іскерлік пен дағды, шеберлікті игерудің білімі мен бөлшегін беру
тәсілі де болады.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас байланысы, қарым-қатынас мәдениеті,
қарым-қатынас әдебі, қарым-қатынас тәрбиесі, қарым-қатынас жиілігі, қарым-
қатынас өркениеттілігі тағы сол сияқты, әрбір адамға етене таныс сөздерді
үйреншікті, қалыптасып қалған бар әдет ретінде күнделікті өмір ағымы
барысында айтыпта, естіп те жүреміз. Алайда сөздердің мағынасына, яғни
олардың функционалдық мазмұнына мән бере бермейміз.
Қарым-қатынас мәдениеті – адамдар арасындағы өзара тығыз
байланыстылықты қамтамасыз етуге соның негізінде іс-әрекеттер жүйесін
үлестіріп, реттеуге, дұрыс бағыт түзеуге, ой-сананы дамытып, әркімнің
өмірден лайықты орынын табуға мүмкіндік туғызу. Адам өмірі тәжірибесінен
алып қарағанда және қарым-қатынас туралы анықтамаға сүйенсек, жалпы қарым-
қатынас көп салалы адам қызметінің бір түріне жатады екен. Оған талас жоқ.
Ал адам баласына ежелден- ақ белгілі болған мәселе қызметтің қайсы бір
түрін алып қарамайық, оның мақсат мүддеге сай жүзеге асырылуы әйтеуір бір
құралдың пайдалануына байланысты екендігінде. Ендеше адамдар арасындағы
байланыстың қандай бір түрін алып қарасақта оның да жүзеге асып мүмкіндік
жасайтын құрал болады. Ол құралға: жанды сөз, бет-әлпет, жүз
өзгерісі, ым-ишара, костюмдер жатады. Яғни сөзбен адам бейнесіндегі
кинетикалық қозғалыстар синтезі қарым-қатынас құралдары. Ғалымдардың
еңбегіне және күнделікті тұрмыстағы тәжірибеге, құбылыстарға сүйенсек,
қарым-қатынасты қалаушы осы құралдар биологиялық алғы шарттарға да
негізделіп, соларға да сүйенеді. Сол себепті де қарым-қатынас құралдары
мәдениетті жасаушы да тасымалдаушы да болып табылады. Яғни олар адам
баласының қызметі барысында ойлап тапқан, қолдан жасап шығарған нақтылы
жемісі. Адам баласының саналы іс-әрекетіндегі әр түрлі қолданылатын
амалдары, адамдар арасындағы өзара ықпалдастықтардың, әсер жасаудың
өтілуіне алғы шартты, мүмкіндіктерді қалайтын болғандықтан сол мәдени
қарым-қатынас - деп айту күмән туғызбайды. Жоғарыдағы ойымызды жүйелеп
айтатын болсақ белгілі бір құралдар арқылы (сөз, ым-ишара, т.б.)
нақтылыққа – асатын яғни адамдардың ғана арасында болатын саналы байланыс
процесін қалайтын яғни қамтамасыз ететін адам баласына ғана тән
қолданыстағы ерекше бір тәсілдегі іс-әрекеттерді мәдени қарым-қатынас -
деп айтуымызға болады. Әрбір адамның қарым –қатынас мәдениеті, оның дара
тұлға ретінде қалыптасуы өткен белгілі бір әлеуметтік топтың мәдениетін
меңгерген жағдайда ғана орнығады.
Адам әлеуметтену барысында тілді үйренеді, мінез-құлық үлгілерін, қарым-
қатынас нормалары мен ережелерін меңгереді, мәдениет сырын таниды. Бұларды
меңгеру дегеніміз адамның олардың пайдасы туралы мәліметтерді білумен ғана
шектелмей өз игілігіне де айналдыруы екен. Сайып келгенде адам сөйлеуді
үйреніп, басқа адамдарды түсіне бастайды, олардың іс-әрекеттерін аңғарады,
өзінің жеке басты мінез-құлықтарын қалыптастырады және реттейді, ішкі
байлық жүйесін жасайды. Қарым-қатынастың мәдениет формалары жеке адамның
игілігіне асу үшін кемінде екі процестің өтуі шарт. Олар: біріншіден, қарым-
қатынастың мәдени құралдарымен танысу; екіншіден, осы құралдарды өз
деңгейінде игеру мақсатында адамдардың белсенді өзара ықпалдастықта болуы
және оларды қолдануды үйрену, қарым-қатынастың жаңа амалдарын іздеу, оны
өздерінің жасауы.
Мәдени қарым-қатынасты меңгеру процесі адам өмірінің алғашқы
жылдарында, яғни сәбидің дауыс және басқа тілді белсенді меңгеріп, мінез-
құлық ережелерін үйрену барысында-ақ жүреді. Оқымыстылардың айтуынша дәл
осы процесс кезінде коммуникативті мінез-құлық формалары мен рөлдік
ойындардың маңызы өте зор. Қарым-қатынас жолдары мен амалдарын белсенді
игеру кейінгі жылдарда да жалғасады.
Қоғам өмірінде қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеуде дінде елеулі рөл
атқаратын киелі діни кітапты уағыздарында адам баласының күнәдан-айыптан
сақтанудың, іс-әрекеттердегі үлгілі тәртіпті орнатудың, жалпы адам баласын
құрметтеудің адамгершілікке толы өсиеттері сан мыңдап кездеседі. Діни
уағыздарда әр түрлі кездесетін сәт, жағдайлар, орай адамдардың жынысына,
жас ерекшелік белгілеріне қарай мінез-құлық формаларын реттілікке келтіру
жолдары жазылғанда дінді мойындайтындардың барлығына да оларды орындау
міндеті екендігі көрсетілген.
Қарым-қатынас мәдениеттілігіне тәрбиелеудің жоғарыды көрсетілген
формаларынан басқа нақтылы өмірдегі ситуацияларға қатысты басқада формалары
бар болған, барда.
Қарым-қатынас әлеуметтік құбылыс бола отырып, адамның бүкіл өмірінің
аумағын, іс-әрекетін қамтиды. Қарым-қатынас мүшелерінің контигентіне,
санына байланысты келесі қарым-қатынас түрлеріне бөлуге болады:
тұлғааралық, тұлғалық-топтық, топаралық қарым-қатынас.
Тұлғааралық қарым-қатынас кезінде барлық мүшелер бір-бірімен тікелей
байланыс орнатады, әрі қарым-қатынаста болады. Қарым-қатынас ерекшелігі
топтар жүзеге асыратын іс-әрекеттің мақсат, мазмұны арқылы анықталады.
Тұлғалық-топтық қарым-қатынас - бір жақты жеке адам, ал бір жақты-топ
бейнеленгенде ғана пайда болады. Мысалы: оқытушының сыныппен, жетекшінің
ұжыммен, оратордың аудиториямен қарым-қатынасы.
Топаралық қарым-қатынас кезінде әрбір топ өз бағдарын ұстанады,
мақсаттарына жетуге ұмтылады немесе екі топ та белгілі бір сұрақ бойынша
келісімге келуге, яғни консенсусқа жетуге ұмтылады.
Қарым – қатынас
Түрлері: қарым-қатынас
қарым-қатынас
контингент функциялары:
тәсілдері:
санына орай:
1.Тұлғааралық 1.Коммуникативті
1.Вербалды
2.Тұлғалық-топтық 2.Интерактивті
2.Вербалды емес
3.Топаралық 3.Перцептивті
Ұзақтығына орай:
1.Қысқа мерзімді
2.Ұзақ уақыттық
Аяқталуына орай:
1.Аяқталған
2.Аяқталмаған
Қарым-қатынас адам өмірінің барлық салаларына терең еніп бара жатқан
құбылыс. Оның мән-мазмұнының өте-мөте сан алуан екендігіне күмән жоқ. Қарым-
қатынас тіршілік атаулының (оның ішінде адам өмірі ерекше). калыптылығын
сақтауды қамтудан бастап, адамдардың мән-мазмұнды табиғатындағы толымды
өмір сүру жолын жетілдіру, оның амалдарын табу, таңдау, өңдеу, оларды өмір
салты құралдарына айналдыру мақсатындағы саналы байланысын, өткені мен
бүгінгіні және болашақтық сабақтастылығын қамтамасыз етеді. Қарым-қатынас
жеке көңіл күй әсерін жеткізуден бастап, ақпараттар тасымалдай алмау,
жекеленген адамдардың, ықшам және әлеуметтік топтардың, халықтардың,
ұрпақтардың мақсаты өзара ықпалдастығын орнатып,жүзеге асыратын негізгі
құрал. Осы айтылған ой-пікірлердің өзі қарым-қатынасқа берілер сипаттар мен
анықтамалар мүмкіндігінің толассыз болатындығын, оның әлі де беймәлім
тұстары мен мәндері қарсыларының ашыла беретінін көрсетіп отыр. Біздің
негізгі мақсатымыз осы қарым-қатынас туралы берілген сипаттамалар мен
анықтамалар ішінен мәні жоғары деп саналатын яғни қалыпты жағдайда сондай
көзқарас орныққан, атап айтқанда қарым-қатынас қызмет түрі деп санайтын
мәселеге ерекше тоқталып, орнын ажырата көрсету болып отыр. Сонымен қарым-
қатынас қызмет түрі. Өйткені ол да қызметтің басқа түрлері сияқты белгілі
бір мақсатқа жүгініңкі, нормаға тәуелді. Ендеше оның берер нәтижесі бар.
Белгілі бір жағдайда өзінің тиімділігін көрсетеді деген сөз. Қарым-
қатынастың мақсаты әрбір жеке адамның немесе тұтас алып қарағанда қоғамның
бірлескен қызметіне түзетулер ендіру мен жоспарлау жатады. Яғни қарым-
қатынас басқа коммуникативті емес қызметтерді қамтиды. Олай болған жағдайда
қарым-қатынас нақтылы өндірімді қызмет түріне жатады. Яғни қызметтің бұл
түрі материалдық және рухани игілігі бар өзгешелігі болумен сипатталады.
Адамның жан-дүниесіне игі әсер жасау жағдайын адамның жеке басты
рухани жетімділігі қалайды. Яғни әрбір адамның психологиялық кемелдігі
басқа адамның ішкі жан сарайына деген нақты мейірімділік көзқараспен, оның
потенциалын толықтай іске қосылуына адал ниетпен қарау жане жәрдем беру
әрекетімен көрінеді. Егерде қарым-қатынас мақсаты адамның ішкі жан-сарайына
игі әсер жасауды міндетке алса, онда қарым-қатынастың іскерлік және
өнегелілік нәтижелік жақтарына қойылатын талаптар тығыз байланыста болады.
Адамның рухани өсуі үшін тек тілеулейік ниетпен шектелмей, оның мәселелерін
көре білу, әрі шешімін тауып беруге жәрдем беру керек. Мысалды еске алайық.
Шағынған адамның көңіл-күйіне досының формалары көзқарас танытуы байланысқа
жеміс бермейді дедік.
Бірақ шын пейілдегі бірге қамығуда, қатынастың ойдағыдай қалуына
жеткізе алмайды. Мұның себебі мынада: Айталық өзін жәбірленуші санаған
адамның әрекетінде дұрыстық жоқ ісі теріс, ал ол өз қателігін мойындағысы
келмейді. Ал жәбірленушіні қарсы алған досы, оның қөңілінен шығып, оның
іс-әрекетін дұрысқа шығарса, досының көңіл-күйі көтеріліп жуасиды. Бір
қарағанда байланыс мақсатына жеткендей көрінеді. Ал шын мәнінде жәбірленген
адам үшін байланыс пайда әкелген жоқ. Мұндайда болған жағдайды асықпай
байыптап, қателік кімнен болғанын ақылға салып, дұрыс басу айтып, жіберген
қателігіне досының көзін жеткізіп, алда осындай қателіктен сақтану жолына
кеңес айтса онда байланыс жемісті өтті деп есептеуге болады.
Алайда баса айтушының өзі тек шын көңілменен сәттілік тілейтін
тілеугөй, тілеуқор кісі ғана болмай, үлкен психологиялық білімдар адам
болғаны абзал. Досының қателігін бетіне бірден басып айтып салу байланысқа
теріс ықпал жасауы мүмкін. Яғни, дос жылатып айтады, дұшпан күліп айтадыға
абай болуы керек. Байыпты талдау ғана нәтижеге жеткізеді. Кінәні дүрсе қоя
бетке басу қарсы кісіге қорғануға итермелейді. Сөйтіп өз позициясынан
қайтпай екі жақтыда сыңар көңіл-күй орнығады.
Бұл мәселені талдауда белгілі орыс оқымыстысы В.А.Ядов үлкен
жетістіктерге жеткен. Ғалым тұжырымы мінез-құлықты диспозициялық реттеу,
яғни белгілі жерге орналастыру деп аталады. Осы концепсияға байланысты
субъект мінез-құлығына психологиялық реттілік жасау жеке адамның
диспозициялық-ұстаным жүйесі негізінде анықталынады. Диспозициялық құрылу
сатылы жағдайда қалыптасады. Сатының төменгі деңгейінде элементарлы бағыт-
бағдар көрсетілсе, екінші деңгейде әлеуметтік бағдар берілуі тиіс екен.
Үшінші деңгейде адам өмірі мақсатындағы құндылық бағдар жүйесі
құрылады және осы мақсаттарға қол жеткізу құралы жасалады. Яғни қарым-
қатынас процесін реттеу үш деңгейде өтілуі шарт.
1. Қарым-қатынас процесіне қандай көзқараспен қарауымыз керек.
Мұнда өмірдің талабына сай қойылған міндеттерді шешу мақсатында қарым-
қатынас процестерін белсенді түрде пайдалану бағдарын ұстану
ықтималдылығымен білінеді. Бұл жерде қойылған мақсатқа жеткізетін тиімді
құрал ретінде қарым-қатынастың рөл атқара алатындығы туралы түсініктің
орнығуы іске асады. Сондай-ақ оң эмоционалды көзқарас танытудан айналадағы
адамдармен байланысқа түсу; партнермен өзара ықпалдастық процесін жақсы
жолға қою үшін барлық күш-жігерді жұмсауға дайындық пен құштарлық таныту
орын алады. Өйткені қарым-қатынас процесі қарым-қатынасқа түскен
перспектикаға серіктестің жеке жол табуды, ситуация ерекшелігін ескеріп
отыруды талаптайды. Өзіңнің тұлғалық әсер салуың қарым-қатынасқа
түскендердің жанына әрбір кездесудің қалдырған ізі болып саналады.
2. Қарым-қатынасқа түскен серіктеске қатысты көзқарас.
Табысты қарым-қатынасты қалау үшін ең бастысы алдыңғы бөтен адамға
көңіл бөлу аса қажеттілік. Ғылыми тілмен яғни А.А.Ухтомскийдің сөзімен
айтқанда Әңгімелеуші доминантқа деген көңіл бөлу өз алдына ерекше болуы
керек. Барлық күш-қайрат, ынта-жігер, жан шуағы, көңіл-күйі, яғни барлық
мақсаттағы бет алыс, қарама-қарсаңында отырған адам мен өз арадағы
тосқауылды, сезіктік, күдіктік пиғыл-ойды сейілтіп сен сенімділік әлеміне
жол ашуға жұмсалуы керек. Бұлардың бәрінің де мүмкін болатындығын өз басын
құрметтей алатындардың бәрі де біледі деуге болады.
Сөйтіп қарым-қатынасқа түскен партнерге қатысты ықтималды диспозиция-
серігіңнің жеке басты жан-дүние байығы мен даралығын мойындауды, оның жеке
бас проблемалары мен істеріне қол ұшын беруге даярлық көңіл-күйдің
әрқашанда болуын талаптайды.
3. Өзіңе қатысты көзқарас.
Өзің туралы, өзіңнің кім, қандай екендігіңді елестете білу, өз бағаңды
білу, басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға өзара ықпалдастықта болуға
елеулі әсерін жасайды. Өз-өзін білетін адам басқаның бойындағы бар асылды
немесе керісінше кемшілікті реалистік-ақиқатты тұрғыда көре алады, басқа
адам туралы ой-пікір тұжырымы ақиқат-шындық, дұрыстығында бере алатын
қабілеті болады. Әдетте ондай адамдар басқа туралы тегінде дұрыс, жақсылық
ойлап, тілек тілеуші көңіл білдіріп адам бағасын көтеріп тұрады.
Әлеуметтік психологиялық зерттеудің дамуы практикаға жүктеледі. Бұл
ғылыми пән өз ізін қалдырды. Фундементальды зерттеулер қолданбалы
зерттеулерді басып озды, біріншіден проблемалы мәселелерді қарастырды,
екіншіден, практикада фундаментальды зерттеуден алған шындықты тексереді.
Шешім таба алмау, дауласу, дискуссия сияқты көптеген әлеуметтік
психологиялық білім практикада барлық сұрақтар жауабын көп күте алмайды.
Практикалық сұрақтар табанды ғана емес, сонымен қатар тез шешім қабылдауды
талап етеді. Мұндай жағдай әлеуметтік психологияның жағымды және жағымсыз
жақтарын қарастырады.
Жағымды жақтары, әртүрлі халық шаруашылығы мен мәдени әлеуметтік
психологияны зерттеп және оның дамуына көмек көрсетеді, кері жақтары,
әлеуметтік псхологияны кейде практикалық жағдайда кейбір сұрақтарға жауап
бере алмайды, бірақ қатаң қоғамдық талаптарға қолданбалы зерттеулердің
арқасында төмен сапаны білдіреді. Бұл әлеуметтік психологтар адал жұмыс
істемейді дегеннен емес, ғылымның дамуы практикалық сұрақтарға әр жақты
және терең жауап бере алмайды.
Бұл жағдайда тапсырыс берушінің екі түрлі стратегиясын байқауға болады.
Өзіңнің мүмкіндіктеріңді пайдаланып сұрақтарға жауап беру, берілген барлық
ұсыныстармен келісіп, оларды тапсырыс ретінде түсініп, білімнің негізгі
деңгейінде жауап беру. Алғашқы позицияны білу қиын, көбісі мұндай негіздегі
мойындаулар әлеуметтік психологияның беделін түсіреді деп ойлайды.
Зерттеуде екінші стратегияны таңдау әлеуметтік психологияға, алғашқы
стратегияға қарағанда шығын әкеледі.
Әлеуметтік психологияның мәртебесі көп жағдайда оның практикалық
жағының жемісті болуына қарайды,оның мәртебесі практикалық сипаттамасында.
Р.Айзер Теориялық және эмпирикалық анализ кез келген әлеуметтік
психологиялық рекомендациялардың қандайда болсын мәселелерін шешуі тиіс
деп көрсетті.
Ерекше мағынаға ие болу және этикалық нормаларды сақтауда әлеуметтік
психолог қолданбалы зерттеу жүргізу үшін әкімшіліктің, басшылықтың
тапсырысын орындайды. Топтардың мінезін анықтау – эксплициттік және
имплициттік сыни ескертулерді анықтайды, бұл қызметкердің кемшіліктерді
анықтаудан және тапсырыс берушіге байланысты. Әлеуметтік психолог байқағыш
болуы тиіс, ол өзінің араласуымен ұжымда қарым-қатынасты қиындатпауы керек.
Ең бастысы өзіңнің рөліңді білу. Кейбір топтар әлеуметтік психологиялық
зерттеулерде, зерттеушіні қандайда бір тексеруші немесе бақылаушы деп
қабылдайды және т.б. жауап берудің орнына кейбір кездерде өтініштер мен
шағымдар жазылып жатады. Әдістеме бойынша басқа рөлге ену кейде керек емес.
Мұндай жағдайда зерттеудің негізгі мақсаты - өзіңнің келу себебіңді
максимальды түрде түсіндіру, зерттеудің мақсаты мен өзіңнің жеке
міндеттеріңді айту. Бұл мәселелерді айтуда зерттеушіге қойылған барлық
талаптарды жеткізу.
Екі түрлі әрекеттестік интерактивтік қарым-қатынас жағдайында жағымды
рөлде болады. Бірақ дихтомикалық талқылау түрлері ғана эксперименттік
практика үшін жеткіліксіз. Сондықтан әлеуметтік психологияда басқа іздену
жолдары да болады - әрекеттестіктің ұсақ типін бөліп қарастыру, бұл
экспериментте бақылау бірлігі болып табылады. Осындай атақты әрекеттердің
бірі Р.Бейлске жатады, ол бір жоспармен топтағы әртүрлі әрекеттерді
тіркеуге болатын сызба түрін жасады. Бейлс бұл әдістеме бойынша балалар
тобындағы әрекеттестіктерді бақылады. Мұндай тізбенің алғашқы түрі кең
көлемде болды және 82 атауды құрады, бірақ эксперимент жарамсыз болды.
Р.Бейлс әрекеттестік үлгілерін қарастырп әр топ қызметін төрт категория
негізінде сипаттап, оның пайда болуын айқындап: позитивті эмоциялар аймағы,
мәселелерді шешу аймағы, мәселелерді қою аймағы және негативтік эмоциялар
аймағын жазып көрсетті.
1.2 Оқушыларға қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы отбасының
рөлі мен қызметі
Салауатты отбасы - өркениетті қоғамның талабы. Ұрпақтан-ұрпаққа беріліп
отыратын дәстүрлер мен ізгі мұраттар тек отбасында ғана дамып, байытыла
түседі. Адамды өзара түсіністікке алып келетін шынайы да тұрақты
сүйіспеншіліктің дәстүрлері де тек салауатты отбасында қалыптасады.
Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында алып, онда ізгіліктің,
адамгершілік тәрбиесінің негізі қаланады.
Баланың адамдармен қарым-қатынас жасауы, қоғамға енуі отбасынан
басталады. Сондай-ақ отбасының баланың дамуы мен қалыптасу процесіндегі
рөлі де ерекше. Отбасында тұрмыстың белгілі жағдайлары жасалады, мәдени
орта қалыптасады, сезімдік күйлер орнығады.
Жеке тұлғаның өсіп жетілуіне ықпалы ерекше болғандықтан отбасы
тәрбиесіне әлеуметтанушылық, психологиялық және педагогикалық зерттеулерде
ерекше көңіл бөлініп, отбасы ұғымына көптеген анықтамалар берілген.
Мәселен, Р.Н. Нұрғалиевтің 1996 жылы жарық көрген философиялық сөздігінде:
Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа және туыстық
байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-аналар мен балалардың, аға-інілер
мен апа-қарындастардың және бірге туып, ортақ шаруашылық жүргізетін
туыстардың арасындағы сан алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысы деп
айтылса [9,16 б].
Ж.Қоянбаевтың педагогикалық еңбегінде: Отбасы - ол бірге тұратын
некеге негізделген немесе қандас туыстар (әке, ана, бала...) тобы деп
анықтама берілген [14,234 б].
Ғалым-педагог өзінің зерттеуінде отбасы - баланың өмір жолын бастайтын
және қоршаған шындық, орта туралы тиянақты да, терең әсер алатын ұжымы
екенін, соның негізінде онда білім, әдет, мінез-құлык пен өмірге деген
көзқарастың қалыптасатынын дәлелдеп көрсетеді.
Психологиялық зерттеулерде: Бала дүниеге келісімен әлеуметтік,
қоғамдық тіршілік иесі болып саналады. Оның өсіп-жетілуі үшін ересектермен
қарым-қатынасқа түсуінің маңызы зор, осы арқылы бала білім мен әлеуметтік
тәжірибені меңгереді - деген тұжырым жасалған [15,76 б].
Бүгінгі күні, ерікті адамдарды дамытудың қоғам өмірінде шешуші
мәселеге айналып отырғандығы мемлекеттік мәселеге айналды.
Алдымызда қазақстан ғасыры. Еліміз егемендігін алып, дүниежүзілік
өркениетке ұмтылу барысында, өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беру халықтың
жарқын болашағын меңзейді.
Әрбір дәуір кезінде ата-ана балаға тәлім-тәрбие берумен бірге олардың
бойында ақыл-қайрат, білім-тағылым алу қасиеттерін дамытуға үнемі көңіл
аударып, жете мән беріп отырған.
Осыған орай, халықта тәрбие табалдырықтан басталады - деген нақыл
сөз бар. Асыл сөздің мәнісі неде? Яғни, әр отбасындағы ата-ананың алдында
тұрған басты міндет - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы
ұрпақ тәрбиелеуде дей отырып, адам ұрпағымен мың жасайды - деген
тұжырымды үлгі тұтады. Мәңгі жасағысы келетін халық атадан балаға қалатын
қара шаңырағын қорғап, өркендеп өсуін үнемі қадағалап отырады. Ұзақ жылдар
бойы ата-баба жолын, халықтық мұра, мақал-мәтелдер, шешендік сөз бен жыр
маржанын ескіліктің қалдығы, өзімнен кейін дүниені топан су қаптаса да
демей, өскелең ұрпақтың тәлім-тәрбиесіне баса назар аудару - ата-ананың
борышы. Онсыз елде болашақ жоқ. Орта ғасырдағы шығыстың әйгілі ойшылы, ұлы
ғалым әл-Фарабидің еңбектеріндегі тәлім-тәрбиеге арналған мәселелерінің
бірі, адамның ой-сезімін, мінез-құлқын тәрбиелеп, жетілдіру арқылы оны
бақыт жолына сілтеуді көрсету болған [16,39 б].
Бала тәрбиесі ең алдымен отбасындағы ата-анасының ықпалымен жүзеге
асып, қоғамдық тәрбиемен ұштасып жатады.
Ұлы ғұлама әл-Фараби: Тәрбие - халықтардың бойына білімге негізделген
этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз деп анықтама берген
[17,26 б].
Демек, тәрбие жан-жақты дамыған адам қалыптастыруды көздейді. Бұл
үрдіске әсерін тигізетін факторлар көп.
Педагогика ғылымының даму үрдісінде отбасының тәрбие мәселелері нақты
теориялық мазмұндармен толықтырылып отырған. К.Д. Ушинский, Ы. Алтынсарин,
М. Жұмабаев тағы басқалары балалардың отбасылық тәрбиесін ұйымдастыруда
олардың жас және дербес ерекшеліктерін, анатомиялық-физиологиялық
нышандарын, психикалық даму деңгейлерін ескере отырып тәрбиелеу
қажеттіліктерін зерттеген [ 18,19,20].
Н.К. Крупская, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский отбасындағы
балалардың іс-әрекеттерін ұйымдастыруды, ондағы қарым-қатынастарды
қалыптастыру мәселелерін, мектеп пен отбасының өзара әрекеттестігіне
жағымды әсер жасайтын жалпы жағдайларды қарастырған [21, 22, 23].
Өзімізді өзіміз тануда халқымыздың алуан түрлі дәстүрлерін:
психологиялық, педагогикалық, әдептілік, филологиялық, бала тәрбиелеу
ерекшеліктерін біліп, меңгеріп отыруымыз қажет. Шыңғыс Айтматов: Ешбір
халық өзінің тарихи тамырларынан ұзап кете алмайды, жақсы болсын, жаман
болсын өзінің тарихымен бірге болады, - деп айтып кеткен [24,81 б].
Мағжан Жұмабаев: Әрбір тәрбиеші сөз жоқ, ұлт тәрбиесімен таныс болуға
тиісті және әрбір ұлттың баласы өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан,
тәрбиені сол ұлт тәрбиесімен ұштастыруға міндетті - дейді [20,43 б].
Психологияның атасы атанған Аристотель: Баланы жөргегінен бастап,
барлық жақсы қасиеттерге баулуға болады және бала жеті жасқа дейін өзінің
отбасында тәрбиеленуі керек, ең бастысы кішкенелер үшін олардың дене
мүшелерін дұрыс жетілдіру, дұрыс тамақтандыру, шынықтыру керек дейді
[25,369 б]. Аристотельдің өзі ұстаз санаған Платон баланың ішкі жан-
дүниесінің көрінісі - сезімталдыққа ерекше мән берген. Ол балаға аңыз-
әңгімелер, хисса-жырлар оқып беруді, ән салып, би билеуді, түрлі ойындар
үйретуді тәрбие құралы ретінде аса жоғары бағалаған [26,411 б].
Қазақ халқының отбасы тәрбиесіндегі басты принциптерінің бірі -үлкенді
тыңдау болып табылатынын білеміз. Мұндай принциптерге негізделіп, құрылған
отбасы тіршілігінің болуын М. Қашқари да ұсынады:
Шақырғанда үлкенге жүгіріп бар, керілме.
Жұт келгенде жеріңе, халкыңмен бол, бөлінбе - деген өлең жолдары қазақ
отбасындағы бала тәрбиесінің бір көрінісін дәлелдейді [27,49б].
Қазақ ағартушыларынан С. Көбеев отбасы тәрбиесі мәселелеріне аса үлкен
мән берген. Ол өзінің Баланы семьяда тәрбиелеу деген еңбегінде ата-
аналардың балалар алдындағы беделі отбасындағы тәрбие нәтижесі екендігін
атап көрсетеді [28,67 б].
Баланың бойында қарым-қатынас қасиеттерін қалыптастыруға әсер ететін
факторлар отбасы, мектеп, орта (жолдастары, ауладағы, көшедегі әсерлер
т.б.), көпшілік хабар құралдары (газет-журналдар) және т.б. болып табылады.
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру туралы еңбектердің нәтижесі аталған
қасиеттерді қалыптастыруда отбасының рөлі ерекше екенін көрсетті. Өйткені,
бала отбасы мүшелері арасындағы ең жарасты, ең әділетті қарым-қатынастардың
куәсі болып, үлгі-өнеге алады. Отбасында баланың жауапкершілігі мен
өзгелерге достық, ар-намыс сезімдерінің оянуы ата-ана тәрбиесінің ықпалы.
Ата-ана және басқа ересектер өскелең буынға тек жеке бастарының өнегесімен,
іс-әрекеттерінің үлгісімен ықпал жасайды. Ата-ана ұнамсыз жайларға тіпті
уақытша болса да бой алдыруына жол бермеуі тиіс, өйткені күйкі көріністің
ықпалы лезде тамыр жайып, баланың бойына мінез болып қалыптасуы ықтимал.
Ата-бабаларымыз ұрпағын ер-жігітке кедергі болатын жалқаулық, аңқаулық,
жасқаншақтық, өтірік-өсек айтып, алдап-арбау сияқты жағымсыз қасиеттерден
аулақ болуға тәрбиелеген. Сонымен қатар олар жан-тәнімен, қанымен қорғаған
жерімізді, елімізді, Отанымызды, тілімізді сақтай отырып өскелең ұрпақты
адамгершілік қасиеттерге баулуды мақсат тұтқан.
Шындығында да тәрбиенің бастапкы әліппесін бала отбасында алады.
Қазіргі кезеңде еліміздің нарықтық қатынастарға өту жағдайында отбасының
жылдар бойына қалыптасқан құндылык негіздері әлеуметтік-экономикалық
тұрғыдан өзгерістерге ұшырауда. Әсіресе жаңа әлеуметтік шындықтың
сұраныстарына сәйкес отбасындағы ұрпақ тәрбиесі дағдарысты жағдайға кез
болып отыр. Осыған байланысты қазіргі коғамның әлеуметтік
күрделі
процесіне талдау жасау қажеттігі педагогика, психология ғылымының күн
тәртібінде тұрған басты проблемалардың бірі десек болады.
Шығыс ғұламаларының бірі Жүсіп Баласағұн өзінің Құтты білік
дастанында отбасындағы тәрбие мәселесін сөз етеді. Бұл еңбектің қазақ
педагогикасы тарихында алатын орны ерекше. Оның айтуынша, өнегелі отбасында
ғана өнегелі бала тәрбиеленеді. Әке мен шешенің өзара ілтипатын,
қамқорлығын, жолдас-жора, ағайын-туыс, ұл-қызға деген сыйластығын көріп
өскен ұрпаққа ғана ертең өзі де берік отбасы іргесін қалайтынын айтады.
Сонымен қатар, ғұлама отбасы тәрбиесінде балалардың өзгелермен дұрыс қарым-
қатынас жасай білуін, дұрыс сөйлесіп, мағыналы ой мен пікір білдіруін
қадағалап отыруды ұсынады. Ол үшін отбасындағы ата-ана мен балалары
арасында көрші-қолаң арасында ынтымақты сыйластықтың болуын қажет деп
санайды. Адамгершілік пен жолдастықтың, достықтың белгісі қонақ шақыру мен
қонаққа бару екендігін айта отырып, ешкіммен араласпайтын, өзі де қонаққа
шақырмайтын адамдарды тірі өлік деп санауға болады деп есептейді [29,358
б].
Өйткені, адамдар қарым-қатынас арқылы дамып, өз әрекеттерінің дұрыс-
бұрыстығына баға беріп отырады. Педагогикадағы отбасы тәрбиесінің дамуына
ежелгі рим философы Квинтиллиан, педагогика ғылымының негізін салушы Я.А.
Коменский, ағылшын философы Дж. Локк, француз ағартушысы Ж. Руссо, щвейцар
педагогы И.Г. Песталоций, орыс педагогы К.Д. Ушинский, ұлы жазушы Л.Н.
Толстой, қазақ ағартушылары Ы. Алтынсарин және Абай, кеңес педагогтары Н.К.
Крупская, А.С. Макаренко, С. Шацкий, қазақ зиялылары М. Жұмабаев, Ж.
Аймауытов және басқа да педагогтар өз үлестерін қосты.
Отбасынан басталған оң тәрбие адамдар арасындағы қарым-қатынастың,
адамның алдағы барлық еңбек және әлеуметтік өмірінің бағытын айқындаудың
негізі болып табылады.
Осыған орай отбасының мынадай тәрбиелік рөлі айқындалды:
- баланың қарым-қатынас тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік
ықпалдарға қарағанда ең басым болып есептеледі;
өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның мәдениетті азаматын тәрбиелеуде
отбасы мемлекеттің негізгі буыны;
отбасы — болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік қасиеттерді, оның
ішінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыратын қоғамның ажырамайтын басты
тірек - арқауы;
* отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол болашақ
жас адамзаттың дене жетілуіне, шынығуына, рухани және адами дамуына, ең
құнды жалпы адамзаттық құндылыктарды және ұлттық рухани байлықты бағалауға,
еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;
* отбасы бала тәрбиесінде адамзат қоғамының тарихындағы сан ғасырлар
сынынан мүдірмей өткен ұлттық дәстүрді жалғастырушы;
- отбасының әлеуметтік міндеттерінің өзегі тәуелсіздікке ие болған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңдарын құрметтеуші елжанды
азамат тәрбиелеу;
- отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылық өмірге дайындаушы.
Сонымен қазақстандықтардың келесі ұрпағы, тәуелсіз
мемлекеттің
мұрагерлері, жан-жақты, жарасымды болып өсуі отбасымен тікелей байланысты
екенін көреміз.
Алайда, қазіргі отбасы әлеуметтік жағынан қолдау таппай, көптеген
қиындыктарға кездесуде. Бүгінгі таңда көптеген отбасылары өзінің күші мен
уақытын отбасының және балаларының материалдық жағын камтамасыз етуге
жұмсайды да, рухани дамуы мен жетілуіне уақыттары қалмайды.
Отбасы тәрбиесінде кең орын алып отырған проблемалардың бірі
-отбасындағы адамгершілік тәрбиесі деп атап көрсетеді педагог-зерттеуші Р.
Төлеубекова [30,53-556 б].
Бұл үшін жалпы адамзатық құндылықтарды, жаңа адамгершілік қасиет-
сапаларды орнықтыру, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру, халықтың
ғасырлар бойы жинақталған адамгершілікке негізделген салт-дәстүрлер мұрасын
отбасы тәрбиесінің өзегіне алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz