Түркістан қаласының ерте ортағасырдан басталатын тарихын тың дерек көздері негізінде, араб-парсы және еуропалық саяхатшы-тарихшы, географтардың мәліметтерін сараптау арқылы, жаңа көзқарастар тұрғысынан қарастыра отырып, әлемдік тарихтағы алар орнын айқындау
КІРІСПЕ
1.ТАРАУ
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ МАУЕРЕННАХРМЕН САЯСИ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
1.1 Түркістан аймағының жалпы сипаттамасы
1.2 Түркістан аймағындағы қалалардың Қазақ хандығын қалыптастырудағы маңызы (ХV.XVI ғ.ғ)
1.3 Сыр өңірінің Қазақ хандығы үшін маңызы (ХҮ.ХҮІ ғ)
2 ТАРАУ
ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ АСТАНАСЫ
РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1. Иасы.Түркістан
2.2. Түркістан қаласының Қазақ хандарының бас ордасына айналуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1.ТАРАУ
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ МАУЕРЕННАХРМЕН САЯСИ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
1.1 Түркістан аймағының жалпы сипаттамасы
1.2 Түркістан аймағындағы қалалардың Қазақ хандығын қалыптастырудағы маңызы (ХV.XVI ғ.ғ)
1.3 Сыр өңірінің Қазақ хандығы үшін маңызы (ХҮ.ХҮІ ғ)
2 ТАРАУ
ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ АСТАНАСЫ
РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1. Иасы.Түркістан
2.2. Түркістан қаласының Қазақ хандарының бас ордасына айналуы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Тақырыптың өзектілігі. Ортағасырлық Қазақстан тарихында ХV-ХVІІ ғ.ғ. дейінгі аралық ерекше орын алады. Өйткені осы бір тарихи кезең ішінде Қазақстан территориясында саяси-этникалық маңызы зор күрделі өзгерістер болып өтті. Бұл өзгерістердің ішінде, саяси маңызы жағынан ең негізгісі, әрине, ХV ғасырдың ортасында Қазақ хандығының өмірге келуі еді.
Саяси және этникалық процестердің ХV ғасыр ортасында сапалы өзгерістерстерге өтуін Қазақстан территориясында сол уақытқа шейін жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси этникалық процесстер даярлап берді.
Ал, Ќазаќстанның XV – XVII ғасырлардағы тарихын тану Түркістан ќаласының тарихын танып білмей мүмкін емес десек асыра айтқандығымыз емес сірә.
Түркістан ќаласының XV – XVII ғасырлардағы тарихына ќатысты ќолда бар санаулы деректердің өзі, бұл ќаланың Ќазаќ хандығында ерекше орны барын, шын мәнінде астаналыќ дәрежеде болғанын көрсетіп тұр. Мұны сол кезде де, көрші елдер өкілдері мойындаған. 1734 жылы 11 шілдедегі Орынбор экспедициясының бастығы И. Кириллов сыртќы істер коллегиясына жазған хатында аныќ көрсетеді: «Туркестан, где была их старинная столица».
Тарих таным, тағылым, тәрбие, бабалар тәжірибесі, туған топырағыңды танудың кілті. Отаныңа деген сүйіспеншіліктің ақ бастауы. Қазақстан тарихының өзіне ерекше назар аудартатын іргелі тақырыптарының бірі - қалалар тарихы.
Кең байтақ даламыздың тарихы, бізге өз халқының атақ-даңқын аспандатқан ұлы тұлғаларымен, олардың кіндік қаны тамып, білім нәрін алған, өркениеттің ежелгі ескерткіштерін жинақтаған қалалармен тығыз байланысты. Ғасырлар бойында ғұмыр кешкен арғы ата-бабалар, тұтас бір халықтар, кейінгі ұрпақтарына бүкіл адамзат игілігіне айналар төлтума мәдениетін мұра етіп қалдырды. Далалық өлкені Батыспен жалғастырған, Ұлы керуен жолында кент-бекіністер, қамалдар, мазар-кесенелер мен тұтас бір қалалар кешені бой түзеді. Соның бірі қасиетті Түркістан қаласы.
Ортағасырлық сәулет өнерінің де алып асылы - Қожа Ахмет Иассауидің кесенесі де осы Түркістанда. Қазақтың бір топ саяси және діни, рухани, заңғар, алып тұлғаларының денесі осы Түркістан топырағында байыз тапқан. Сондықтан да, мәселені тақырыптық жағынан кеңірек зерттеу үшін, Түркістан қаласының тарихына тереңдеп үңілу қажет. Бұл — Тәукеден бастап қазақтың талай-талай хандарының ту тіккен бас қаласы.
Күллі түркі әлеміне танымал Түркістан - киелі қала. Түркістан дегенде әрбір мұсылманның жүрегінде өзгеше сезім елес беретіндей. Атақты Әмір Темір салдырған сәулетті ғимарат – дүниежүзі мұсылмандарының зиярат етер қасиетті шаңырағы. Ғасырлардың сырын шерткен шаңырақтағы Иассауи бабаларымыздың көк күмбезді кесенесі-қаламызға ерекше рең беріп тұрар мұрамыз. Екінші Мекке атанған Түркістанның тарихын білу – перзенттік парызымыз.
Түркістан – төл тарихымыздың үлкен де күрделі арнасы Түркістан төңірегінде ел аузында жүрген мәнді аңыз, көненің көзі, асылдың сынығы – құнды жәдігерліктер мол. Біз осының бәрін екшеп, қажетімізге жаратуымыз керек, бабалар тәжірибесін игеруіміз қажет. Бірнеше ғасырлық тарихы бар түбі бір түркі халықтарының рухани, мәдени, ғылыми және экономикалық сауда орталығы ретінде Түркістанның орны ерекше. Ендеше, Түркістан тарихын оқыту, зерттеу арқылы туған жерін қастерлеп сүйе білетін, жанжақты дамыған иманды, адамгершілігі мол, мейірімді елжанды жеке тұлға тәрбиелеудің маңызы зор. Қасиетті қаламыздың беймәлім тұстарын зерттеу келешек ұрпақтын еншісінде.
Саяси және этникалық процестердің ХV ғасыр ортасында сапалы өзгерістерстерге өтуін Қазақстан территориясында сол уақытқа шейін жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси этникалық процесстер даярлап берді.
Ал, Ќазаќстанның XV – XVII ғасырлардағы тарихын тану Түркістан ќаласының тарихын танып білмей мүмкін емес десек асыра айтқандығымыз емес сірә.
Түркістан ќаласының XV – XVII ғасырлардағы тарихына ќатысты ќолда бар санаулы деректердің өзі, бұл ќаланың Ќазаќ хандығында ерекше орны барын, шын мәнінде астаналыќ дәрежеде болғанын көрсетіп тұр. Мұны сол кезде де, көрші елдер өкілдері мойындаған. 1734 жылы 11 шілдедегі Орынбор экспедициясының бастығы И. Кириллов сыртќы істер коллегиясына жазған хатында аныќ көрсетеді: «Туркестан, где была их старинная столица».
Тарих таным, тағылым, тәрбие, бабалар тәжірибесі, туған топырағыңды танудың кілті. Отаныңа деген сүйіспеншіліктің ақ бастауы. Қазақстан тарихының өзіне ерекше назар аудартатын іргелі тақырыптарының бірі - қалалар тарихы.
Кең байтақ даламыздың тарихы, бізге өз халқының атақ-даңқын аспандатқан ұлы тұлғаларымен, олардың кіндік қаны тамып, білім нәрін алған, өркениеттің ежелгі ескерткіштерін жинақтаған қалалармен тығыз байланысты. Ғасырлар бойында ғұмыр кешкен арғы ата-бабалар, тұтас бір халықтар, кейінгі ұрпақтарына бүкіл адамзат игілігіне айналар төлтума мәдениетін мұра етіп қалдырды. Далалық өлкені Батыспен жалғастырған, Ұлы керуен жолында кент-бекіністер, қамалдар, мазар-кесенелер мен тұтас бір қалалар кешені бой түзеді. Соның бірі қасиетті Түркістан қаласы.
Ортағасырлық сәулет өнерінің де алып асылы - Қожа Ахмет Иассауидің кесенесі де осы Түркістанда. Қазақтың бір топ саяси және діни, рухани, заңғар, алып тұлғаларының денесі осы Түркістан топырағында байыз тапқан. Сондықтан да, мәселені тақырыптық жағынан кеңірек зерттеу үшін, Түркістан қаласының тарихына тереңдеп үңілу қажет. Бұл — Тәукеден бастап қазақтың талай-талай хандарының ту тіккен бас қаласы.
Күллі түркі әлеміне танымал Түркістан - киелі қала. Түркістан дегенде әрбір мұсылманның жүрегінде өзгеше сезім елес беретіндей. Атақты Әмір Темір салдырған сәулетті ғимарат – дүниежүзі мұсылмандарының зиярат етер қасиетті шаңырағы. Ғасырлардың сырын шерткен шаңырақтағы Иассауи бабаларымыздың көк күмбезді кесенесі-қаламызға ерекше рең беріп тұрар мұрамыз. Екінші Мекке атанған Түркістанның тарихын білу – перзенттік парызымыз.
Түркістан – төл тарихымыздың үлкен де күрделі арнасы Түркістан төңірегінде ел аузында жүрген мәнді аңыз, көненің көзі, асылдың сынығы – құнды жәдігерліктер мол. Біз осының бәрін екшеп, қажетімізге жаратуымыз керек, бабалар тәжірибесін игеруіміз қажет. Бірнеше ғасырлық тарихы бар түбі бір түркі халықтарының рухани, мәдени, ғылыми және экономикалық сауда орталығы ретінде Түркістанның орны ерекше. Ендеше, Түркістан тарихын оқыту, зерттеу арқылы туған жерін қастерлеп сүйе білетін, жанжақты дамыған иманды, адамгершілігі мол, мейірімді елжанды жеке тұлға тәрбиелеудің маңызы зор. Қасиетті қаламыздың беймәлім тұстарын зерттеу келешек ұрпақтын еншісінде.
1. З.Ильясова. Қазақстан тарихын оқытудағы ІХ-ХІІ ғ.ғ. араб дерек көздері. Т., 2007; Арабские и персидские источники по истории кыпчаков -ХІҮ вв. Научно-аналитический обзор. Автор обзора Б.Е. Кумеков, Алма-Ата, 1987. 40 с.
2. Фазлаллах Ибн Рузбихан исфихани. Михман-Намети Бухара (Записи Бухарского гостя). Перевод, предисловия и примечания Р.П.Джалиловой. М., 1976.
3. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. - Алматы: Ғылым, 1993. - 248 с.
4. Қашқари Махмуд. Түбі бір түркі тілі ("Диуани луғат ит-турк")-- Алматы "Ана тілі", 1993. -192 б.; Халид Құрбанғали. Тауарих Хам-са: (Бес тарих) Ауд. Б.Төтенаев, А.Жолдасов. - Алматы: Қазақстан, 1992. - 304 б.; Бабыр Захир ад-дин Мұхаммед. Бабырнама. Қазақша сөйлеткен Байұзақ Қожабекұлы. Алматы: Ататек, 1993. - 448 б.
5. Сыздықова Р., Койгельдиев М. Қыдырғали би Қосымұлы және оның «Жылнамалар жинағы». Алматы, 1991.
6. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түркі тілінен аударған Б.Әбілқасымов. Алматы, 1992.
7. Диваев Ә. Тарту. А., 1992, 206 б.
8. Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. А., 1998, 89-бет
9. Массон М.Е. О постройке мавзолея Ходжа Ахмета. В книге: Загадки древнего Туркестана. А., 2000.
10.
11. Сенигова Т.Н. Керамика городища Туркестан из верхного строительного горизонта (ХVІІ-ХVIIІ вв.) //Археологические памятники Казахстана. Алма-Ата, 1978. С.171-187.
12. Бурнашева Р.З. Клады медных монет из г.Туркестана //Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана. Алма-Ата, 1969, с.58-68.
13. Ерзакович Л.Б., Нурмуханбетов Б., Ордабаев А. Подземное погребальное сооружение в Туркестане //Археологические исследования в Отыраре. Алма-Ата, 1977. С.59-72.;
14. Смагулов Е. А. Новые археологические данные к исторической топографии городища Туркестан //Исторические чтения памяти М.П. Грязова. Тезиси докладов. Омск, 1987, С. 166-169.
15. Адильгиреев Б.Х. Исследовательские работы по изучению археологических памятников материальной культуры.А., 1996, С.13; Итенов А.О. Археологические исследования в охранной зоне музея-заповедника "Азрет-Султан" в г.Туркестане. Фрагменты застройки некрополя. Отчет. Алма-Ата, 1993.
16. Шашаев А.К. Исследования городища Чуйтобе. Маргулановские чтения. Тезисы. Петропавловск, 1992. С. 110.
17. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного казахстана и Семиречья (VI начало XII в.). Алма-Ата: Наука, 1986. 256 с.
18. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан (Ерте дүниеден XVI ғасырға дейін). Алматы: Ана тілі, 1995. 176 б.
19. Смағұлов Е., Тұяқбаев М. Түркістанның ортағасырлық тарихы. Түркістан: Мұра, 1998. 52-6.; Смағұлов Е., Григорьев Ф., Итенов О. Очерки по истории и археологии средневекового Туркестана. Алматы: Ғылым, 1998. С.232.
20 Тұяқбаев М. Түркістанда жерленген тарихи тұлғалар. Алматы, 2000. 96-6.
21. Туяқбаева Б.Т. Эпиграфический декор архитектурного комплекса Ахмеда Ясави. Алма-Ата: Өнер, 1989. 176 с.
22. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары (тарихи-филологиялық зерттеу). Алматы: Рауан, 1995. 233 б.
23. Ерофеева И.В. Краткие исторические сведения о казахских ханах умерших и похоронных в г.Туркестане (ХVП-ХVІІІ вв.). Архив музея "Азрет Султан".
24. Қожа Мұқтар. Иассы-Түркістан тарихы. Ерте заманнан XVIII ғасырдың аяғына дейін. Алматы: Қазақпарат, 2000. 44 б.
25. Бартольд В. Состояние и задачи изучения истории Туркестана. Соч. М., 1977. Т.ІХ. 510 б.
26. МИТТ.144 б.
27. МИТТ. 149 б.
28. Қашқари Махмуд. Түбі бір түркі тілі ("Диуани луғат ит-турк")-- Алматы "Ана тілі", 1993. -192 б
29. Қашқари Махмуд. Түбі бір түркі тілі ("Диуани луғат ит-турк")-- Алматы "Ана тілі", 1993. -17 б
30. Бартольд В. Туркестан в эпоху моногльского нашествия. Соч. М., 1963. Т.1. 114 б.
31. МИКХ. 17 б.
32. МИКХ. 67 б.
33. Пищулина К.А. Присырдарьинские города их значение в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ в.в. В кн. Казахстан в ХҮ-ХҮІІІ в.в. Алматы, 1969, 11 бет.
34. Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы, 1992, 77 б.
35. Көмеков Б.Қыпшақтардың саяси қарым-қатынастары. // Қазақ тарихы. 1994, №1, 17 б.
36. МИКХ. 208 б.
37. Диваев Ә. Тарту. А., 1992, 206 б.
38. Акишев К., Байпаков К. Отрар в ХІІІ-ХҮ в.в. Алма-ата, 1987. 9 б.
39. Акишев К., Байпаков К. Отрар в ХІІІ-ХҮ в.в. Алма-ата, 1987. 9 б.
40. Путешествие в восточные страны плано Карпини и Гильома де Рубрука. Алматы, 1993, 64 б.
41. Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы, 1992, 8-9 бб.
42. Книга Марко поло о разгнообразии мира, записанная пизанцем Рустикано в 1928 г. От Р.Х. Алма-ата, 1990, 39 б.
43. Пищулина К.А. Присырдарьинские города их значение в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ в.в. В кн. Казахстан в ХҮ-ХҮІІІ в.в. Алматы, 1969, 5-49 бет.
44. МИКХ. 318 б.
45. Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы, 1992; Пищулина К.А. Присырдарьинские города их значение в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ в.в. В кн. Казахстан в ХҮ-ХҮІІІ в.в. Алматы, 1969.
46. Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы, 1992, 23-24 б.б.
47. Жолдасбаев С. Жылан-Қарауыл бекінісіндегі қазба жұмысы. А., 1973. 74 б.
48. Акинжанов С. К вопросу о тамгообразных знаков на керамике позднесредневекового Отрара. Древности Казахстана. А., 1975. 56 б.
49. Туяқбаева Б.Т. Эпиграфический декор архитектурного комплекса Ахмеда Ясави. Алма-Ата: Өнер, 1989. 176 с.
50. Бартольд В.В. Двенадцать лекции по истории турецких народов Средней Азий. Соч. Т. У. М., 1968, 119-бет.
51. Смағұлов Е., Тұяқбаев М. Түркістанның ортағасырлық тарихы. Түркістан: Мұра, 1998. 54-6.
52. Бартольд В.В. К истории орошения Туркестана. Соч. Т. 3. М., 1965, 205-бет.
53. М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков. Қазақстан тоғыз жол торабында, «Егемен Қазақстан», 28 қазан 1992 жыл
54. Ерофеева И.В. Краткие исторические сведения о казахских ханах умерших и похоронных в г.Туркестане (ХVП-ХVІІІ вв.). Архив музея "Азрет Султан", Инв. № 10
55. Қожа Мұқтар. Иассы-Түркістан тарихы. Ерте заманнан XVIII ғасырдың аяғына дейін. Алматы: Қазақпарат, 2000. 44 б
56. Тұяқбаев М. Түркістанда жерленген тарихи тұлғалар. Алматы, 2000. - 96 б.
57. Бекназаров Р. Южный Казахстан в составе Кокандского ханства и его присоединение к России. Алма-Ата, 1969. 18 б.
58. Джамгерчинов Б. Присоединение Киргизии к России. М, 1959.56 б.
59. Шерхан Мұртаза, Рашид Ыбыраев. Киелі Түркістан // Егеменді Қазақстан, 1994, 15 қыркүйек, 3 бет.
60. Тынышпаев М. Киргиз-казахи в ХҮІІ-ХҮІІІ вв. М., 1984. 119-120 б
61. Шерхан Мұртаза, Рашид Ыбыраев. Киелі Түркістан // Егеменді Қазақстан, 1994, 15 қыркүйек, 3 бет.
62. Назарбаев Н.Ә. Түркістан - ұлттық бостандығымыз бен елдігіміздің ақ ордасы // Заң, 2000, 25 қазан, 4 б.
2. Фазлаллах Ибн Рузбихан исфихани. Михман-Намети Бухара (Записи Бухарского гостя). Перевод, предисловия и примечания Р.П.Джалиловой. М., 1976.
3. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. - Алматы: Ғылым, 1993. - 248 с.
4. Қашқари Махмуд. Түбі бір түркі тілі ("Диуани луғат ит-турк")-- Алматы "Ана тілі", 1993. -192 б.; Халид Құрбанғали. Тауарих Хам-са: (Бес тарих) Ауд. Б.Төтенаев, А.Жолдасов. - Алматы: Қазақстан, 1992. - 304 б.; Бабыр Захир ад-дин Мұхаммед. Бабырнама. Қазақша сөйлеткен Байұзақ Қожабекұлы. Алматы: Ататек, 1993. - 448 б.
5. Сыздықова Р., Койгельдиев М. Қыдырғали би Қосымұлы және оның «Жылнамалар жинағы». Алматы, 1991.
6. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түркі тілінен аударған Б.Әбілқасымов. Алматы, 1992.
7. Диваев Ә. Тарту. А., 1992, 206 б.
8. Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. А., 1998, 89-бет
9. Массон М.Е. О постройке мавзолея Ходжа Ахмета. В книге: Загадки древнего Туркестана. А., 2000.
10.
11. Сенигова Т.Н. Керамика городища Туркестан из верхного строительного горизонта (ХVІІ-ХVIIІ вв.) //Археологические памятники Казахстана. Алма-Ата, 1978. С.171-187.
12. Бурнашева Р.З. Клады медных монет из г.Туркестана //Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана. Алма-Ата, 1969, с.58-68.
13. Ерзакович Л.Б., Нурмуханбетов Б., Ордабаев А. Подземное погребальное сооружение в Туркестане //Археологические исследования в Отыраре. Алма-Ата, 1977. С.59-72.;
14. Смагулов Е. А. Новые археологические данные к исторической топографии городища Туркестан //Исторические чтения памяти М.П. Грязова. Тезиси докладов. Омск, 1987, С. 166-169.
15. Адильгиреев Б.Х. Исследовательские работы по изучению археологических памятников материальной культуры.А., 1996, С.13; Итенов А.О. Археологические исследования в охранной зоне музея-заповедника "Азрет-Султан" в г.Туркестане. Фрагменты застройки некрополя. Отчет. Алма-Ата, 1993.
16. Шашаев А.К. Исследования городища Чуйтобе. Маргулановские чтения. Тезисы. Петропавловск, 1992. С. 110.
17. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного казахстана и Семиречья (VI начало XII в.). Алма-Ата: Наука, 1986. 256 с.
18. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан (Ерте дүниеден XVI ғасырға дейін). Алматы: Ана тілі, 1995. 176 б.
19. Смағұлов Е., Тұяқбаев М. Түркістанның ортағасырлық тарихы. Түркістан: Мұра, 1998. 52-6.; Смағұлов Е., Григорьев Ф., Итенов О. Очерки по истории и археологии средневекового Туркестана. Алматы: Ғылым, 1998. С.232.
20 Тұяқбаев М. Түркістанда жерленген тарихи тұлғалар. Алматы, 2000. 96-6.
21. Туяқбаева Б.Т. Эпиграфический декор архитектурного комплекса Ахмеда Ясави. Алма-Ата: Өнер, 1989. 176 с.
22. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары (тарихи-филологиялық зерттеу). Алматы: Рауан, 1995. 233 б.
23. Ерофеева И.В. Краткие исторические сведения о казахских ханах умерших и похоронных в г.Туркестане (ХVП-ХVІІІ вв.). Архив музея "Азрет Султан".
24. Қожа Мұқтар. Иассы-Түркістан тарихы. Ерте заманнан XVIII ғасырдың аяғына дейін. Алматы: Қазақпарат, 2000. 44 б.
25. Бартольд В. Состояние и задачи изучения истории Туркестана. Соч. М., 1977. Т.ІХ. 510 б.
26. МИТТ.144 б.
27. МИТТ. 149 б.
28. Қашқари Махмуд. Түбі бір түркі тілі ("Диуани луғат ит-турк")-- Алматы "Ана тілі", 1993. -192 б
29. Қашқари Махмуд. Түбі бір түркі тілі ("Диуани луғат ит-турк")-- Алматы "Ана тілі", 1993. -17 б
30. Бартольд В. Туркестан в эпоху моногльского нашествия. Соч. М., 1963. Т.1. 114 б.
31. МИКХ. 17 б.
32. МИКХ. 67 б.
33. Пищулина К.А. Присырдарьинские города их значение в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ в.в. В кн. Казахстан в ХҮ-ХҮІІІ в.в. Алматы, 1969, 11 бет.
34. Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы, 1992, 77 б.
35. Көмеков Б.Қыпшақтардың саяси қарым-қатынастары. // Қазақ тарихы. 1994, №1, 17 б.
36. МИКХ. 208 б.
37. Диваев Ә. Тарту. А., 1992, 206 б.
38. Акишев К., Байпаков К. Отрар в ХІІІ-ХҮ в.в. Алма-ата, 1987. 9 б.
39. Акишев К., Байпаков К. Отрар в ХІІІ-ХҮ в.в. Алма-ата, 1987. 9 б.
40. Путешествие в восточные страны плано Карпини и Гильома де Рубрука. Алматы, 1993, 64 б.
41. Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы, 1992, 8-9 бб.
42. Книга Марко поло о разгнообразии мира, записанная пизанцем Рустикано в 1928 г. От Р.Х. Алма-ата, 1990, 39 б.
43. Пищулина К.А. Присырдарьинские города их значение в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ в.в. В кн. Казахстан в ХҮ-ХҮІІІ в.в. Алматы, 1969, 5-49 бет.
44. МИКХ. 318 б.
45. Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы, 1992; Пищулина К.А. Присырдарьинские города их значение в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ в.в. В кн. Казахстан в ХҮ-ХҮІІІ в.в. Алматы, 1969.
46. Байпаков К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы, 1992, 23-24 б.б.
47. Жолдасбаев С. Жылан-Қарауыл бекінісіндегі қазба жұмысы. А., 1973. 74 б.
48. Акинжанов С. К вопросу о тамгообразных знаков на керамике позднесредневекового Отрара. Древности Казахстана. А., 1975. 56 б.
49. Туяқбаева Б.Т. Эпиграфический декор архитектурного комплекса Ахмеда Ясави. Алма-Ата: Өнер, 1989. 176 с.
50. Бартольд В.В. Двенадцать лекции по истории турецких народов Средней Азий. Соч. Т. У. М., 1968, 119-бет.
51. Смағұлов Е., Тұяқбаев М. Түркістанның ортағасырлық тарихы. Түркістан: Мұра, 1998. 54-6.
52. Бартольд В.В. К истории орошения Туркестана. Соч. Т. 3. М., 1965, 205-бет.
53. М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков. Қазақстан тоғыз жол торабында, «Егемен Қазақстан», 28 қазан 1992 жыл
54. Ерофеева И.В. Краткие исторические сведения о казахских ханах умерших и похоронных в г.Туркестане (ХVП-ХVІІІ вв.). Архив музея "Азрет Султан", Инв. № 10
55. Қожа Мұқтар. Иассы-Түркістан тарихы. Ерте заманнан XVIII ғасырдың аяғына дейін. Алматы: Қазақпарат, 2000. 44 б
56. Тұяқбаев М. Түркістанда жерленген тарихи тұлғалар. Алматы, 2000. - 96 б.
57. Бекназаров Р. Южный Казахстан в составе Кокандского ханства и его присоединение к России. Алма-Ата, 1969. 18 б.
58. Джамгерчинов Б. Присоединение Киргизии к России. М, 1959.56 б.
59. Шерхан Мұртаза, Рашид Ыбыраев. Киелі Түркістан // Егеменді Қазақстан, 1994, 15 қыркүйек, 3 бет.
60. Тынышпаев М. Киргиз-казахи в ХҮІІ-ХҮІІІ вв. М., 1984. 119-120 б
61. Шерхан Мұртаза, Рашид Ыбыраев. Киелі Түркістан // Егеменді Қазақстан, 1994, 15 қыркүйек, 3 бет.
62. Назарбаев Н.Ә. Түркістан - ұлттық бостандығымыз бен елдігіміздің ақ ордасы // Заң, 2000, 25 қазан, 4 б.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ортағасырлық Қазақстан тарихында ХV-ХVІІ ғ.ғ.
дейінгі аралық ерекше орын алады. Өйткені осы бір тарихи кезең ішінде
Қазақстан территориясында саяси-этникалық маңызы зор күрделі өзгерістер
болып өтті. Бұл өзгерістердің ішінде, саяси маңызы жағынан ең негізгісі,
әрине, ХV ғасырдың ортасында Қазақ хандығының өмірге келуі еді.
Саяси және этникалық процестердің ХV ғасыр ортасында сапалы
өзгерістерстерге өтуін Қазақстан территориясында сол уақытқа шейін жүріп
жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси этникалық процесстер даярлап
берді.
Ал, Ќазаќстанның XV – XVII ғасырлардағы тарихын тану Түркістан
ќаласының тарихын танып білмей мүмкін емес десек асыра айтқандығымыз емес
сірә.
Түркістан ќаласының XV – XVII ғасырлардағы тарихына ќатысты ќолда бар
санаулы деректердің өзі, бұл ќаланың Ќазаќ хандығында ерекше орны барын,
шын мәнінде астаналыќ дәрежеде болғанын көрсетіп тұр. Мұны сол кезде де,
көрші елдер өкілдері мойындаған. 1734 жылы 11 шілдедегі Орынбор
экспедициясының бастығы И. Кириллов сыртќы істер коллегиясына жазған
хатында аныќ көрсетеді: Туркестан, где была их старинная столица.
Тарих таным, тағылым, тәрбие, бабалар тәжірибесі, туған топырағыңды
танудың кілті. Отаныңа деген сүйіспеншіліктің ақ бастауы. Қазақстан
тарихының өзіне ерекше назар аудартатын іргелі тақырыптарының бірі -
қалалар тарихы.
Кең байтақ даламыздың тарихы, бізге өз халқының атақ-даңқын
аспандатқан ұлы тұлғаларымен, олардың кіндік қаны тамып, білім нәрін алған,
өркениеттің ежелгі ескерткіштерін жинақтаған қалалармен тығыз байланысты.
Ғасырлар бойында ғұмыр кешкен арғы ата-бабалар, тұтас бір халықтар, кейінгі
ұрпақтарына бүкіл адамзат игілігіне айналар төлтума мәдениетін мұра етіп
қалдырды. Далалық өлкені Батыспен жалғастырған, Ұлы керуен жолында кент-
бекіністер, қамалдар, мазар-кесенелер мен тұтас бір қалалар кешені бой
түзеді. Соның бірі қасиетті Түркістан қаласы.
Ортағасырлық сәулет өнерінің де алып асылы - Қожа Ахмет Иассауидің
кесенесі де осы Түркістанда. Қазақтың бір топ саяси және діни, рухани,
заңғар, алып тұлғаларының денесі осы Түркістан топырағында байыз тапқан.
Сондықтан да, мәселені тақырыптық жағынан кеңірек зерттеу үшін, Түркістан
қаласының тарихына тереңдеп үңілу қажет. Бұл — Тәукеден бастап қазақтың
талай-талай хандарының ту тіккен бас қаласы.
Күллі түркі әлеміне танымал Түркістан - киелі қала. Түркістан дегенде
әрбір мұсылманның жүрегінде өзгеше сезім елес беретіндей. Атақты Әмір Темір
салдырған сәулетті ғимарат – дүниежүзі мұсылмандарының зиярат етер қасиетті
шаңырағы. Ғасырлардың сырын шерткен шаңырақтағы Иассауи бабаларымыздың көк
күмбезді кесенесі-қаламызға ерекше рең беріп тұрар мұрамыз. Екінші Мекке
атанған Түркістанның тарихын білу – перзенттік парызымыз.
Түркістан – төл тарихымыздың үлкен де күрделі арнасы Түркістан
төңірегінде ел аузында жүрген мәнді аңыз, көненің көзі, асылдың сынығы –
құнды жәдігерліктер мол. Біз осының бәрін екшеп, қажетімізге жаратуымыз
керек, бабалар тәжірибесін игеруіміз қажет. Бірнеше ғасырлық тарихы бар
түбі бір түркі халықтарының рухани, мәдени, ғылыми және экономикалық сауда
орталығы ретінде Түркістанның орны ерекше. Ендеше, Түркістан тарихын оқыту,
зерттеу арқылы туған жерін қастерлеп сүйе білетін, жанжақты дамыған иманды,
адамгершілігі мол, мейірімді елжанды жеке тұлға тәрбиелеудің маңызы зор.
Қасиетті қаламыздың беймәлім тұстарын зерттеу келешек ұрпақтын еншісінде.
Тарихи тағдырдың жазмышымен ортағасырлық Қазақстан қалаларының
көпшілігі біздің заманға жеткен жоқ. Біраз бірін басқыншылар талқандап,
монғол, жоңғар шапқыншылықтарының от-жалынына шарпылса, енді біреулері
сауда жолдарының алшақтығынан, немесе ауа райының қуаңдануынан қаңырап, бос
қалып отырды.
Көптеген қалалардың тіршілігі таусылып, аттары өшіп кетті. Жазба
деректерде аттары сақталғандарын, ежелгі жұрт орындарымен сарыла
салыстырған, тарихшы мамандар ғана олардың қай жерде болғанын анықтай
алады.
Алайда дәм-тұзы ешқашан таусылмай, өткен-кеткен замандар мен бүгінгі
уақытты жалғастырып, ғасырлар тұңғиығынан аттарын аман алып шыққан қалалар
бар. Ал, олардың арасында ең алдымен Түркістанның ұлан-ғайыр Тұран аймағы
деп аңыз болып кеткен, "тарихи түркілер елі" - Түркістан атымен аталған
қаланың қазақтардың Қазақ хандығының астанасы болған Түркістанның аталары
айқын.
Міне, сондықтан да тақырыптың өзектілігі, Түркістан қаласының тарихын
тереңінен кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарап отырған мәселенің дерек көздеріне
ерте ортағасырдағы Шауғар қаласына қатысты араб географ-саяхатшылары мен
тарихшыларының шығармалары жатады. Мысалы, Ал-Истахридің "Китаб-массолик ал-
мамолик", Ал-Макдисидің "Асхан ат-такасим фи-марифат ал-акалим", Ибн
Хордадбектің "Китаб ал-масалик ва-л-мамалик", Ал-Якубидің "Китаб ал-буддан"
мәліметтері ерте ортағасырлық Шауғар қаласының орны жайында дерек көзі
болады [1]. Фазаллах ибн Рузбихан Исфахани еңбегі де, аса қажетті
мәліметтер береді [2]. Келесі бір дерек ретінде монғол шапқыншылығынан
кейінгі қалалар тарихы Плано Карпини мен Гильом де Рубруктің "Шығыс
елдеріне саяхатында" баяндалған [3].
Қазақ тілінде жарық көрген Захир ад-дин Мухамед Бабырдың, Махмұд
Қашқаридің, Құрбанғали Халидтің шығармаларынан біршама мәліметтер алынды
[4].
ХУ-ХУІІ ғ.ғ. өмір сүрген Қазақ хандарының шежіресі, олардың өмірі
туралы кейбір мәліметтер Қадырғали Қосымұлы Жалайридың Жылнамалар жинағы
[5] , мен Әбілғазының Түрік шежіресі [6].
Қазақстандық тарихнамада, қалалар тарихына арналған алғашқы арнайы
еңбектер анықтамалар түрінде ғана жарық көрді. Алдымен қала тарихтарының
зерттелуінің бастаулары, 1917 жылға дейінгі отарлық мүддеден туындаған
қажеттіліктер негізінде пайда болды. Бекіністер салу, ішкі рыноктық
сұраныс, шикізат өнімдері қорлары мен Ресейден әкелетін тауарларды өткізу,
әкімшілік басқару жүйесіне қажетті негіздер және халықаралық сауда
жолдарындағы орналасу ыңғайлылығы мен тұрғындардың болашақта салық жинау
үшін тығыздығын анықтау, қоныстандыру шараларына тиісті жерлерді қарастыру
сияқты мәліметтерге аса зәрулік көрініс берді.
Түркістанның өткен тарихына алғашқылардың бірі болып ден қойған,
Орынбор өлкесін зерттеуші П.И. Рычков болды. Ол өзінің еңбегінде аудармашы
Оразалының айтқан аңызын келтіреді: "Бұл қаланы парсылардың төртінші
патшасы Жамшид-шах салдырған..., ол өз әскерімен ұлы Татарияға келді,
қажеттілік негізінде, әскерді орналастыру үшін үш қаланы салуды бұйырды.
Оның біріншісі Түркістан, келесілері Утрар, үшіншісі Сауран..." П.И. Рычков
Түркістанның бұрынғы Иассының орнында екендігін айтады.
XIX ғ. 60-жылдарының ортасынан бастап Түркістан қорымдарын зерттеуге
деген қызығушылық оянды, оның басты себебі Қожа Ахмет Иассауидің ханакасы
(мүрдесі орналасқан жер) болды.
1865-1866 ж. Түркістанға келген Уфалық сот қызметкері М.Бекчуриннің
"Әзірет сұлтан мешіті" жайында қалдырған мәліметтері аса құнды деректер
береді. Бұл еңбекте алғашқылардың бірі ретінде Қожа Ахмет Иассауи кешенінде
жерленгендердің жатқан орнын көрсетеді.
Ал, 1866 жылы Сауран, Ясы (Түркістан), Қарнақ, Сайрам (Испиджаб)
қалаларының үйінді орнын географ А.К. Гейнс қарап шыққан болатын.
Келесі бір зерттеу еңбегіне тоқталар болсақ П.И. Лерхтің еңбегін атап
өтуіміз керек. Ол өз еңбегінде, Түркістан қаласының қазіргі орнында бұрын
Ясы қаласы болғандығын, археологиялық материалдар арқылы негіздеді. Сонымен
қатар Лерхтің есебінде ХIV-ХVI ғ. Сырдария бойындағы қалалар жайындағы
жазба деректер мәліметі де келтіріледі, Қожа Ахмет ханакасы ішіндегі
құлпытастар суреттеледі.
XIX ғ. 90-шы жылдарынан бастап Түркістанның өткен тарихына зерттеуді,
Түркістан археология әуесқойларының үйірмесі мүшелері П.Н. Ахмеров, Н.С.
Лыкошин , С.Г. Маллицкий, А.А. Диваев [7]және басқалар жүргізе бастады .
Революцияға дейінгі зерттеулер ішінде шығыстанушы В.В.Бартольд пен
А.И. Добромысловтың еңбектерін атаған жөн. В.В.Бартольд Ясы-Түркістан-
Шавгар қалаларының бір екендігін айтты [8]. Ал, А.И. Добромысловтың еңбегі
революцияға дейінгі кездегі, Түркістан қаласының тарихы жөніндегі алғашқы
монографиялық зерттеу болып табылады.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары Түркістан қаласының тарихы негізінен
Қожа Ахмет Иассауи кесенесін қалпына келтіру мен қорғауға байланысты
зерттелді. Ол негізінен А.А. Семенов, Т.В.Савельева еңбектерінде
көрсетілген. Алғашқы археологиялық зерттеулер 1928 жылдың жазында М.Е.
Массонның бастауымен цитаделде жүргізілді. Нәтижесінде М.Е. Массон қазіргі
Түркістан қаласының орнында Ақсақ Темір дәуіріне дейін-ақ ХІІ-ХІІІ ғғ.
үлкен қала болғандығын айқындады [9]. Ұлы Отан соғысы нәтижесінде тоқтап
қалған зерттеулер 1947-1951 жылдары Н.А. Бернштам басқарған Оңтүстік
Қазақстан археологиялық экспедициясы жұмысымен қайта жанданды. Ол
Түркістаннан 8 шақырым қашықтықта орналасқан Шойтөбе қалашығының Шаугар-Ясы
болу мүмкіндігін айтқан болатын.
Осы экспедицияның материалдар жинақтап, монографиялық еңбекті
жариялағандар Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич еді. Археологиялық мәліметтерге
сүйене отырып, олар қазіргі Түркістан қаласы ауданына Оңтүстік Қазақстанның
ежелгі егіншілік-отырықшылық аймағы болғандығын дәлелдеді.
1958 жылдары Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің айналасындағы жерлерде
Н.Б. Немцова қазба жұмысын жүргізді. Оның зерттеуі нәтижесінде қазақ
хандарының мазарларының орны табылды [10].
Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 1972 жылғы арнайы қабылдаған
жарлығында, Түркістан қаласын ғылыми-зерттеу мен қалпына келтіру жұмыстарын
жақсарту мәселесі көтерілді. Бұл үшін кешенді бағдарлама жасалып,
археологиялық жұмыстар, қаланың сәулеттік тарихын, салыну құрылысы,
технологиясы және басқа да бағыттар бойынша зерттеу жүргізу жоспарланды.
1972-74 жылдары Түркістан қаласында ҚазССР ҒА-ның Тарих, археология
және этнография институты мен ҚазССР Мәдениет министрлігімен бірлесіп
отырып (отряд бастығы Т.Н.Сенигова) кең көлемдегі археологиялық зерттеу
жұмыстары басталды. Алынған мәліметтерді жинақтаған және оны ғылыми
талдауға алған Т.Н. Сенигованың бірнеше еңбегі жарық көрді [11]. Түркістан
қаласында табылған монеталар - қаланың ақша айналымы мен әр түрлі
кезеңдегі, әр елмен экономикалық байланысын көрсететін зерттеулерде Р.З.
Бурнашеваның еңбегі зор [12].
Л.Б. Ерзакович, Б.Нурмуханбетов, А.Ордабаев, А.Н.Марьяшев, Ю.А. Мотов
еңбектерінде Түркістан тарихи археологиялық жағынан зерттелген еді [13].
Кесенеден 300 метр оңтүстік-шығысқа таман орналасқан Күлтөбе
төбешігінде Е.А. Смағұловтың жүргізген қазба жұмысы нәтижесінде бұл
төбешіктің - б.д. 1 мың жылдығында болған Иассы мекені мен кейінгі
Түркістанның көне орыны екендігі анықталған [14].
Кейінгі қазба жұмыстарын Б.Х. Адильгереев, А.О. Итенов жүргізіп
Түркістан қаласы тарихы мен Қожа Ахмет Иассауи кесенесі жайындағы
мәліметтердің баюына өз үлестерін қосты. [15].
1985-1986 жылғы Түркістан отрядының бастығы Б.Х.Адильгереев болса,
1987 жылдан бастап оны А.О. Итенов алмастырды. Бұрынғы Иассыдан да тарихы
әрі кететін Шауғар қаласының тарихын зерттеу барысында, Түркістан қаласынан
8 шақырым жерде орналасқан Шойтөбе қалашығына археологиялық қазба жұмыстары
ұйымдастырылған болатын.
1992 жылдары Шойтөбе қалашығында жүргізілген қазба жұмысын отряд
бастығы Ә.Қ. Шашаев басқарған болатын [16]. Жинақталған материалдар
негізінде оның көне Шауғар қаласының орны екендігі анықталған еді.
К.М. Байпақовтың ортағасырлық қалалар жайындағы көптеген еңбектерінде
Түркістан, Иассы, Шауғар қалаларының тарихы археологиялық мәліметтер арқылы
жан-жақты қарастырылған [17].
Біз үшін құңды еңбектердің бірі, Сәйден Жолдасбайұлының монографиялық
зерттеуі болды [18]. Бұл еңбекте Шауғар қаласы, Иассы мен Түркістан
қалалары тарихына қатысты мәліметтер берілген.
Ортағасырлық Түркістан тарихын тыңғылықты зерттеуге алған Е.Смағұлов
[19] пен М.Тұяқбаевтың [20] аттарын ерекше атауға тиіспіз. Түркістан тарихы
тереңінен басталғандығын деректер негізінде сараптай отырып, ондағы Қожа
Ахмет Иассауи кесенесі жазуларын оқып мәліметтердің тың көзін ашқан. Бұл
саладағы ірі еңбектердің бірі ретінде Б.Т.Тұяқбаеваның көп жылдық еңбегін
атап өтуіміз қажет [21]. Эпиграфикалық мәліметтердің құндылығын аша отырып,
оларды Түркістан қаласы қорымдарында жерленген адамдардың ата-тегін
анықтауға пайдалануға, қала тарихындағы рөлін сараптауға қажет мәлімет көзі
ретінде қарауды арабтанушы-ғалым Әбсаттар Дербісәлі ұсынған болатын [22].
Осы мәселеге қатысты Түркістанда жерленген қазақ хандары жайындағы
мәліметтер И.В. Ерофееваның зертеуінде келтірілген [23].
Түркістан қаласы мен ондағы тарихи-мемориалдық Қожа Ахмет Иассауи
кешені тарихына қатысты, жекелеген зерттеулер жеткілікті. Әлмашұлы Жолтай,
Қожа Мұхтар, Әбіласан Әбілхан, Берекет Кәрібай, Сабира Сайфулмаликова
еңбектері мәселенің әр қырынан тарихи түрде кең қарастырған [24].
Жеке жинақтық еңбектермен қатар мақалалар жинағы, конференциялар
материалдары да қажетті мол мағлұматтарға толы болатын. Біз негізінен аса
қажетті деген зерттеулерге ғана тоқталдық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Түркістан қаласының ерте ортағасырдан
басталатын тарихын тың дерек көздері негізінде, араб-парсы және еуропалық
саяхатшы-тарихшы, географтардың мәліметтерін сараптау арқылы, жаңа
көзқарастар тұрғысынан қарастыра отырып, әлемдік тарихтағы алар орнын
айқындау және Түркістан – Қазақ хандығының астанасы етіп қалыптасуының
негізін тұжырымдау жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Осыған орай
зерттеу жұмысының алдына мынадай нақтылы міндеттер қойылады:
- Ерте ортағасырлық Шауғар қаласының тарихы ежелгі кезеңнен бастау
алып, қалалық деңгейге көтерілгендігін анықтау;
- Ортағасырлық Иассы қаласының тарих сахнасына шығу кезеңдерін
жүйелеп, кешенді зерттеу объектісі ретінде қарастыру;
- Жазба деректер археологиялық қазба жұмысы нәтижесінде алынған
мәліметтерімен салыстырыла отырып, мәселенің тарихи шындығына қол жеткізу;
- Қазақ хандығының қалыптасуы кезеңіндегі Түркістан қаласының саяси
және рухани астанаға айналу үрдісі, үздіксіз даму динамикасы негізінде
терең талдау;
- Қазақ жерінің отарлық кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси
жағдайы деректер негізінде Түркістан қаласының кейінгі жағдайымен тығыз
байланысты қарастырып, халық санасынан Түркістанның саяси және рухани
орталық ретіндегі орнын өшіру бағыты үстем болғандығын дәлелдеу.
1-
ТАРАУ
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ МАУЕРЕННАХРМЕН САЯСИ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
1. Түркістан аймағының жалпы сипаттамасы
VІІІ-ХVІІ ғасырлар аралығында жазылған шығыс жазба деректерінің
мәліметтерінде Түркістан атауы бірнеше мәнде қолданылады. Атап айтсақ, осы
ғасырлар аралығында орасан зор тарихи-этнографиялық өңірдің, соның ішінде
белгілі бір аймақтын және нақты каланың атаулары тілге тиек етіледі.
"Түркістан" атауы жазба дерек мәліметтерінде VІІІ-ІХ ғасырлардан бастап
кездесе бастайды да, парсы тілінде "Түркілер елі" деген мағынаны береді
[25].
Алғаш рет бұл атауды VІІ-ІХ ғасырларда араб-парсы тарихшылары
қолданады да, оған барлық түркі тілдес тайпалардың мекендеген жерін
жатқызады. IX ғасырдағы араб географы Ибн Хордадбех "Китаб ал-масалик уа ал-
мам-лик" атты еңбегінде: "Мервтен екі жол шығады, бірі — Шашқа және түркі
еліне, келесісі — Балх пен Тохарис-танға апарады" — деп жазса [26], оның
замандасы, тарихшы, әрі географ ал-Якуби бүл үғымды нақтылап көрсетеді. Ол
өзінің "Китаб ал-булдан" атты шығармасының бір тарауын "Түркістан" деп
атап: "Барлық түркі елдері Хорасан мен және Седжестанмен шектеседі. Ал
Түркістанда түркілер бірнеше елге, тайпаға бөлінеді", дей келе, түркі
тайпаларының атауларын жазады [27]. Осылайша, Түркістан атауы IX-X
ғасырлардан бастап этно-географиялык мәнге ие болады да, кең түрде
қолданыла бастайды.
XI ғасырда түркі тайпаларынан шыққан атақты ғалым Махмуд Кашқари
"Диуани лұғат ат-турк" атты кітабында бұл атауды жиі колданады [28].
Кітаптың "Түркі халықтарының мекен жайлары мен тау-теңіздері" деген
тарауында М.Қашқари: "Кейбіреулер бүкіл Мауереннахрды Түркі елі деп
есептейді. Ол Янкенттен басталады.
... Қазір бүкіл Түркі елінің шекарасы Абискүн (Каспи) теңізінен
айналып, Рүм елі мен Өзкенттен Шынға (Қытайға) дейін созылады. Ұзындығы
сегіз мың персех", — деп баяндайды [29].
Монғол шапқыншылығьна дейінгі жазба деректердің мәліметтері бойынша,
Түркістан — шығыста — Қытай мен батыста — Каспий теңізінің шьғыс және
солтүстік жағалауларына дейінгі жерлермен, оңтүстікте — Хорасанмсн шектесіп
жатқан орасан зор аймақ болып саналады. Бұны Түркістан атауының кең
мағынада қолданылуы деуге болады.
Академик В.В.Бартольд түркі тілдес халықтар мен тайпалардың саяси
эканомикалық және мәдени тарихына арналған көптеген зерттеу еңбектерінде
Түркістан ұғымына монғол жаулауына дейінгі арап парсы тілдерінде
жазылған атауды пайдаланады. Ол да Каспий теңізінін Қытайға дейінгі
жерлерді Түркістан дай келе, бұл ұғымның мәндеріне терең тоқталып
өтеді. Саяси және этнографиялық тұрғыдан қарағанда Түркістанға Каспий
теңізі мен Қытай аралығындағы жерлер жатады ал орта ғасырлардағы
мұсылман авторларының терминалогиясы тұрғысынан қарамсақ, Түркістан
Мәуереунахрға енбейді, деп жазады [30].
XІҮ-XҮІ ғасырлардағы парсы-тәжік, түркі, шағатай тілдеріндегі
деректерде Түркістан ұғымы өзінің алғашқы мәніне карағанда бірқатар
өзгеріске ұшырайды. В.В.Бартольд көрсеткен „Түркістан" атауындағы
терминалогиялық айырмашылық XIV ғасырдан бастап, саяси жағдайға да әсер
етеді. Монғол шапқыншылығына дейін Мауереннахр атауы Түркістан ұғымының
шеңберінде айтылып келсе, XIV ғасырдан бері Мауереннахр — тарихи-
географиялық және саяси аймақ ретінде Түркістан ұғымынан бөлектенеді. Ал,
Түркістан ұғымының географиялык аумағы анағұрлым кішірейеді.
XIV ғасырдың ІІ жартысы мен XV ғасырдьң I жартысында өмір сүрген
тарихшы Муйн ад-дин Натанзи XIV ғасырдың 70-ші жылдарында Мауереннахр мен
Дешті -Қыпшақта болған тарихи оқиғаларды баяндай келе, Ақсақ Темірдің
Сауран, Отырар және Сығанақ қалаларын Тоқтамыс ханға сыйға бергені жөнінде
айтады, және де ол осы еңбегінің келесі бір жерінде жоғарыда айтылған
калалардың бәрін, бір ғана Түркістан атауымен атайды.
Осы кездерден бастап жазба дерек мәліметерінде Түркістан деп нақты
бір аймақ, өлке немесе уалаят айтыла бастайды. „Тауарих-и гузида-йи нусрат
наме" атты XVI ғасыр басында жазылған авторы белгісіз шығармада „Түркістан
уалаяты" деп жазылса [31], „Фатх-намада" Отырар және Сауран бір сөзбен
„Түркістан" деп аталады [32]. Сондай-ақ, XVI ғасырдың басы мен ортасына
дейінгі жазылған „Шай-бани-наме", „Зубдат ал-асар", „Тарихи Абулхайрхани"
секілді шығармаларда жеке иелікті, өлкені, елді Түркістан деп атайды.
„Бадай ал-вакай", „Тарихи Рашиди" еңбектерінде Түркістан деп нақты
әкімшілік-географиялык аймақ жазылады. XVII ғасыр тарихшысы Махмуд ибн Уәли
„Түркістан бұрын қалалары көп, үлкен ел болған — деп түсіндіреді.
Сөйтіп ХІҮ-ХУІ ғасырларда Түркістан атауы Сырдария өзенінің бойындағы
әкімшілік аймаққа ғана қолданылғын. Ал XVIII ғасырдың ортасынан бастап
Түркістан деп Сырдария өзенінің бойындағы жеке бір кала айтыла бастайды.
Бұл туралы Махмуд ибн Уәли: „... казір Түркістан — Сақси каласы, жергілікті
халық оны Иассы деп атайды, - деп жазады.
Жалпы, Түркістан атауының ҮШ-ХҮІІІ ғасырлардағы қолданылу тарихына
карасак, ірі саяси өзгерістерге байланысты атау өз ұғымын үнемі өзгертіп
отырған. Ортағасырлардағы Түркістан атауының үш мәні болғанына көз жеткізу
қиын емес. Біріншіге - ҮІІІ-ХІІ ғасырларда түркі тілдес тайпалардың
мекендеген жалпы аймағы жатады. Екіншісі - ХІУ-ХУІ ғасырлардағы Сырдария
өзенінің бойындағы жерлер де, үшінші мәнге — XVIII ғасырдан бастап Сыр
бойындағы Иассы каласының жаңа атауы енген.
XV ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап Түркістан аймағы, яғни Сырдария
өзенінің орта ағысы бойындағы калалар мен өңірлер Қазақ хандығы мен
Мауереннахр арасындағы саяси карым-катынастың негізгі өзекті мәселесіне
айналады.
XV-XVII ғасырлардағы жазба деректер мәліметтері Түркістан аймағының
алып жаткан жерін, шекарасын аныктауға мүмкіндік береді. К. А.Пищулина ХУ-
ХУІІ ғасырлардағы жазба деректерге сүйене отырып, Түркістан деп Сырдария
өзенінің орта ағысы бойын, дәлірек айтсақ, өзеннің сол жағалауындағы кең
жазық даланы айтады [33]. „Түркістан аймағы оңтүстік-шығыста Шыршық және
Бадам су айрықтарындағы жазықтармен, солтүстік-шығыста Қаратаудың таулы
жоталарымен шектеседі", - деп анықтай түседі К.А.Пищулина. Ал археолог
К.М.Байпаков Түркістан аймағына Оңтүстік Қазақстанның едәуір бөлікерін және
Талас аймағындағы Алатау бөктерін. Сырдарияның орта белі мен Қаратау
баурайларын түгел қамтитын үлксн аймақты жаткызып, К.А.Пищулинаның ойын
оңтүстік-шығыс бағытта кеңейте түседі [34].
ХУ-ХУП ғасырлардағы деректерде Түркістан аймағының шекаралары анық
көрсетіледі. Түркістан аймағының солтүстігіндегі жерлердегі Дешті Қыпшақтың
оңтүстік далаларымен, оңтүстіктегі жерлерді Мауереннахрдың солтүстік
иеліктерімен, шығысындағы жерлерді Моғолстанның батыс иеліктерімен бірде-
бір зерттеуші шатастырмайды. Түркістан аймағының ең оңтүстіктегі қамалы
Аркук болып саналады, (ибн Рузбехан) „Аркук... Түркістанға кіре берер
жерде орналаскан қамал", — дей келе, „Ол Түркістан-нын шекаралық тірек
пункті, Бұхара мен Самарқанд жатқан Түркістан аймағына карай жолға
шыққандар ең бірінші осы камалға келіп жетеді", — деп, XVI ғасыр басында
одан әрі толыктыра түседі.
Ал Түркістан аймағының солтүстігіндегі орналасқан калаға „Михман наме-
йи Бұхара" авторы Сығанак қаласын жаткызады. Ол: „Сығанақ солтүстікке карай
Сейхунға карама-қарсы биік төбе жатыр. Жұрттың айтуынша бұл биік төбе
Түркістанның ең шеті және өзбектер (казактар) иелігінің басталар жері", —
деп түсіндіреді. Сондай-ак, „Иассы, Сауран және тағы басқа қалалардың ибн
Рузбе-хан „Түркістанның шығысындағы камалдар", — деп баяндайды.
Аймақтың оңтүстік-батыс бағыттағы шекарасы ұзыннан-ұзақ Сырдариямен
қатар созылып жатқан Қызылқұм құмдарымен шектеседі. Бұл құмды өңір аймақты
оңтүстік бағытта Мауереннахр және Хорезм жерлерінен бөліп тұрады.
Жалпы ойымызды түйіндей келе, моңғол жаулауы мен одан кейінгі ХІІ-ХІҮ
ғасырлардағы Дешті Қапшақ пен мауереннахрда болған саяси өзгерістер
Сырдария өзенінің орта ағысы бойын ерекше аймаққа айналдырды да, оған
Түркістан атауы берілді демекпіз. ХІІІ ғасырдың соңы мен ХІҮ ғасырдың
басында бұл аймақ Ақ Орданың саяси орталығына айналып, дешті Қыпшақтың өзге
аймақтарымен салыстырғанда экономикалық, сауда-айырбас, мәдени даму
тұрғысынан алғанда анағұрлым жоғары болды. Сол себепті де ХІҮ—ХУІ
ғасырлардағы авторлар Түркістан аймағын жеке ел деп те, уалаят деп те атай
берген.
ХІҮ-ХҮІ ғасырлардағы Түркістан аймағының гүлденуіне оның қолайлы
географиялық орында орналасуы күшті әсер етті: оның солтүстігінде Дешті
Қыпшақ, Хорезм орналасты. Географиялық тұрғыдан аймақ территориясы көшпелі
және отырықшы мәдениеттердің ортасында орналасып, өзінің дамуымен қатар,
көшпелі және отырықшы шаруашылықтардың саяси, әлеуметтік-экономикалық,
мәдени, этникалық қарым-қатынастарда дәнекерлік, байланыстырушы рөль
атқарды.
Түркістан аймағы ежелден отырықшы мәдениеттің дамыған жері болады да,
Дешті Қыпшақпен іргелес орналасуы екі аймақты да біртұтас шаруашылық
кеңістіктің шеңберіне енгізеді. ХІ ғасырдан бері біртұтас шаруашылық
кеңістік біртұтас саяси кеңістіктің құрылуымен нығая түседі. ХІ ғасыр мен
ХІІІ ғасырдың басындағы Хорезмшах мемлекеті мен Қыпашақ хандығы арасындағы
саяси қарым-қатыныстар Дешті Қыпшақ пен Түркістан аймағы арасындағы саяси
біртұтастықты әлсіретеді [35].
Монғолдардың жаулап алуынан кейін, бүкіл Шыңғысхан құрған империя
ұлыстарға бөлінгенде, Дешті Қыпшақ пен Түркістан аймағының Жошы ұлысы
құрамында болуы, екі аймақ арасындағы шаруашылық байланыстардың берік
қалыптасқандығын, дамығанын сипаттаса керек.
Түркістан аймағында егіншілік-отырықшылдықтың және қалалар мен
қоныстардың қалыптасып дамуына, жалпы аймақтың гүлденуіне аймақты Сырдария
өзенінің қақ жарып ағып өтуі де ықпал етуі де ықтимал. Аймақтың өмірінде
аса зор маңызды болған Сырдария өзені ХҮІ ғасырға дейін шығыс жазба
деректерінің мәліметтерінде арабша атауымен сейхун деп аталып келеді. ХҮІ
ғасырдан бастап өзінің әр бөлігіндегі жергілікті атаулардың орнына, мысалы,
Шаш өзені, Ходжені өзені деген атаулардың орнына, ортақ Сыр өзені деген
атау қолданыла бастайды. Ибн Рузбехан: Түркістан аймағының басты өзенін
Сейхун деп те, Сыр деп те атай береді, деп жазды [36].
Өзен өз бастауларын Қырғызстанның таулы аймақтарынан алып, өзінің
жоғарғы ағысы бойында тура батысқа қарай ағады да, Шыршық өзенінің құяр
сағасынан бастап бағытын солтүстік-батысқа қарай өзгертеді. Түркістан
аймағы арқылы өтіп, Арал теңізіне барып құяды. Михман наме-ий Бұхара
кітабының Сейхун өзенінің сипаттамасы атты тарауында өзен өз бастауын
Ходжент және Шахрухия аймағынан алады да, Түркістан, өзбектер (қазақтар)
қастаулары арқылы 300 фарсахтан астам ұзындықта аға отырып, Қарақұм деп
аталатын құмдарға барып сіңеді. Осы фарсах бойында өзеннің жағалаулары мен
төңірегі малға азық болар шөпке және қалың қонысқа бай. Өзеннің көптеген
арықтар тарамданып шығып жатыр, олармен егінді жердер суарылады, - деп
баяндайды.
Аймақта егіншіліктің, бау – бақша өсірудің дамуына Сырдариядан
бұрылған арықтар жүйесінің ерекше маңызды орын атқарғаны күмәнсіз. Арықтар
қалалар мен елді – мекендер тұрғындарын ауыз сумен және егін себілген
жерлерді сумен қамтамасыз етті. Жазба дректерде Сырдариядан ағып шығатын
көптеген арықтардың атаулары кездеседі. Мысалы 1400\01 жылы Ақсақ Темірдің
Сығанақ қаласында тұратын Сирадж ад – дин Шейхқа жіберген грамотасында
Сырдариядан бастау алатын Ордакент, Қызыл-Тал, Төмен-Арық, Безгіл-Ұзақ
арықтары сөз болады [37].
Сондай-ақ XIV- ғасырдың соңғы немесе XVI- алғашқы жылдары Ақсақ
Темірдің Яссы қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи мавзолейіне жіберген вакуфтық
грамотасында Мір Қара Су, Сығанақ, Шорнақ, Қияшақ – Бақаруқ, Шат, Дарбаз,
Ташанақ, Шаға және Қош – Қорған арықтарының атаулары ұштасады. Вакуфтық
грамоталарда бұлақтардың да атаулары аталып, кімдерге тиесілі екендігі
арнайы көрсетілгеніне қарағанда, олардың да аймақтағы егіншілікте алатын
өзіндік орны болса керек. Грамоталарда Ақ Менгіз, Қара – Таб, Қара бұлақ,
Сазат бұлақ, Ақтөбе, Ұржар бұлақтары аталады.
Егіншілік дамып, жаңа құнарлы жерлердің игерілуіне байланысты кейбір
арықтар ескіріп, басқалары пайда болып жатса, ал кейбір арықтар
маңыздылығына қарай бірнеше ғасыр бойы егіншілік үшін үздікіз
пайдаланылады, үнемі жөнделіп отырады. 1400\01 жылғы Ақсақ Темір
грамотасында кездескен Қызыл – Тал арығы 1543\44 ж грамоталарда, 1597\98 ж
грамотада басқа да өзге арық – бұлақтармен бірге қайталанып, кездесіп
отырады.
Орта ғасырларда Түркістан аймағында егіншілік пен бау-бақшалықтың,
қалалар мен қоныстардың дамуына Сырдария өзенімен бірге, өз бастауларын
Қаратаудан алып, Оңтүстікке, Сырдарияға қарай ағып жатқан көптеген ірілі-
ұсақты тау өзендері де пайдасын тигізді. Жазба деректерге сүйенсек, әлі
күнге дейін шаруашылық мұқтаждығына пайдаланылып келе жатқан өзендерге –
Арыс, Арыстанды, Келте-Шалқия, Шолақ, Шаян, Бөген, Ақсу, Сайрамсу және т.б
жатты. Бұл бастаулардың бірі Сырдырия өзенінің орта ағысы бойының оң
жағалауында болғандықтан, аймақтың ірі қалалары мен елді-мекендері [38]
Сырдариядан Солтүстік-Шығысқа қарай едәуір қашықтықта, жоғарыда аталған
өзендер бойында орналасады. Егер Сырдарияның сол жағалауындағы қалалар орта
есеппен 10-15 км қашықтықта орналасса, оң жағалауындағы қалалардың
Сырдариядан қашықтығы шамамен 100 км-ге тең болар еді. Ол жағалаудағы
қалалардың аймақтың негізгі өзенінен мұндай қашықтықта орналасуына тау
өзендерінің көп болмауы себеп болды. Ал сол жағалауда ондай өзендердің
болмауы, аймақ қалаларын Сырдарияға өте жақын жерге орналастырға мәжбүр
етті.
XIV-XVI ғасырларда Түркістан аймағы Дешті Қыпшақ пен Мауреннахрдағы ең
бір гүлденген аймақтардың бірі болды. Аса қолайла географиялық жерде
орналасуы, өзен-бұлақтардың көптігі және қалалардың жиілігі аймақтың атын
әлемге танытты. Қалаларының көптігіне қарай бұл аймақты қалалар өлкесі
деуге де болады. Бұл жөнінде Ибн Рузбехан Түркістан – Сейхун өзенінің
бойында орналасқан 30 қала-қамаудан тұрады,-деп жазады. Түркістан қалалары
ішінде ең ірілері және жазба деректерде жиі ұшырасатындары: Сығанақ,
Сауран, Яссы (Түркістан), Отырар, Сайрам, Аркук, Үзгент қалалары болды. XX-
ғасырдың басында 60-80-ші жылдары Оңтүстік Қазақстан мен Сырдария өзенінің
орта ағысы бойында жүргізілген археологиялық қазба [39] жұмыстарының
нәтижесінде XIII-XVIII ғасырларға сай келетін, жоғарыда аталған қалалардан
басқа мынадай қалалардың орны анықталды. Олар: Оксук-Зернук, Құйрық-төбе,
Қойған-ата, Мейрам, Ишкан-Қарнақ, Құмкент, Баба- Ата, Тамды-Паркент,
Шартөбе, Қарасман, Шауғар, Саудакент, Иқан Бұзық-Аткук, Шаға, Бұзық-Шілік
қала- қамалдары.
Археологтар анықтаған қалалар мен жазба деректер мәліметтерінде
кездесетін Түркістан аймағындағы XIII-XVII ғасырлардағы қалалардың жалпы
саны 30-ға таяу. Бұл Ибн Рузбеханның XVI ғасыр басында айтқан Түркістан 30
қаладан тұрады деген сөзін толықтырып, дәлелдей түседі.
XIII ғасыр басында Монғол шапқыншалаға кезінде қиратылған және көп
бүліншілікке ұшыраған Түркістан қалалары XIII ғасырдың II-жартысында
қалпына келтіріле бастайды да, XIII-XV ғасырлар шенінде көркейе түседі
[40].
Сырдарияның орта ағысы бойындағы қалалардың қолпына келтірілуі,
шаруашылықтың жандана бастауы XIV ғасыр басынды Түркістан аймағын Ақ
Орданың саями орталығына айналдырады. Жазба дерек мәліметтерге жүгінсек
Орда Ежен ұлысының орталығы XIII ғасыр ортасында Шығыс Қазақстан, Алакөл
маңында болғандығы бедгілі. Ал XIVғасыр басынан бері Түркістан аймағында
Ақ Орда хандарының билік құрғанын тағы да жазба дерек мәліметтері
дәлелдейді XIV ғасырдың I-жартысында Ақ Орда ханы Ерзен хан (1320\21-
1344\45 ж.ж) тұсында Түркістан қалаларында мешіт, медресе, мавзалейлер
салынады, қалалар көркейтіледі.
Аймақтың саяси орталыққа айналуы аймақ пен оның қалаларының әкімшілік,
экономикалық, мәдени тұрғыдан рөлдерін арттыра түседі. Түркістанның саяси-
экономикалық, сауда-айырбас орталығы ретінде қайта жандануына күшті әсер
еткен маңызды фактордың бірі-осы аймақ арқылы Ұлы Жібек жолының негізгі
тораптарының өтіп жатуы болды.
Ұлы Жібек жолы – Жерорта теңізінің жағалауындағы елдерден Қытайға
дейін, Евразияны көктеп өтіп жатқан керуен жолдарының тоқсан торабы сауда
мпен мәдени байланыстардың аса маңызды қатынас жолы болды. Ежелгі
мамандардан бастап, бүкіл орта ғасырлар бойы ел мен елді, халық пен халықты
байланыстырған бұл жол өмір нәрі болды, жол бойындағы мемлекеттер мен оның
жекелеген аймақтарында экономикалық дамуға қолайлы жағдайлар жасады, соған
ықпал етті. Бұл жағдай ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстанға, оның
ішіндегі Түркістан аймағына да өз әсерін тигізді.
Қытайдан Батысқа қарай өтетін сауда жолы саяси жағдайларға байланысты
ҮІ-ҮІІ ғасырларда Ферғана аймағынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан өңіріне
ауысады да, ХІІІ ғасырға дейін бұл жол – негізгі саудат жолы ретінде қызмет
етеді [41]. Бірақ та бірнеше ғасыр ішінде бұл жолдың жекелеген тарамдары
бірде үлкен маңызға ие болса, бірде мәнін жоғалтып отырады. Ұлы Жібек
жолының ортағасырлық Қазақстандағы жолдары мен тарамдары туралы еңбек
жазған Қ.Байпақов : VI-VII ғасырларда Жібек жолының негізгі бағыты
Сирия – Иран – Орта Азия арқылы жүріп келіп, Қазақстанда, Оңтүстік
қазақстан – Талас алабы – Шу алабы – Ыстықкөл арқылы өтеді де. Одан әрі
Түркістанға жетеді. Бұл жолмен қатарлас Қазақстан арқылы өтетін екінші
жол пайдаланылған. Византиядан Дербент арқылы өтіп, Каспий жағалауынан -
Маңғыстауды – Арал жағалауын - Оңтүстік Қазақстанды көктей етіп, Талас –
Шу бағытына келіп жалғасады. Бұл жол XIII-XIV ғасырларда қайта жанданды. –
деп жазады.
Бұл жолдың XIII ғасырдан бастап қайта жандануының бірнеше себебі
бар. Біріншіден, Дешті Қыпшақ пен Мауреннахр аймағы монғолдың жаулауы
салдарынан бір саяси кеңістікке енеді де, бұл жерлерде саяси тұрақтылық
қалыптасады. Біртұтас саяси кеңістік пен саяси тұрақтылық сауда
қатынасатрының дамуына қажетті ең басты шарттарының бірі болғандықтан,
біз айтып отырған жолдың жандануына себепші болады. Екіншіден, XIII
ғасырдың ортасынан бастап, Алтын Орданың саяси орталығы Еділдің төменгі
ағысы бойында орналасуына байланысты Европа елдері мен Византияның
саудагерлері Шығыс елдеріне барар жолын Алтын Орда астанасынан бастайды.
Бұған дәлел – XIII ғасыр ортасында Плано Карпинидің, Гильом де Рубруктың
армян патшасы I Гетумның [42] және Марко Полонның Шығысқа бара жолдары
Алтын Орда астанасы арқылы өту еді.
Осылайша, Еділдің төменгі бойы халақаралық сауда жолындағы маңызды бір
тірек орнына айналды да Шығыс Түркістанға апарар ең қысқа, ең қауіпсіз жол
Еділ бойы – Арал маңы – Сыр бойы – Талас, Шу алабтары – Жетісу арқылы
өтеді. Сол себепті де осы бағытта орналасқан Түркістан аймағының
халақаралық сауда байланыстарындағы рөлі арта түсті. Сөйтіп, Түркістан
аймағы халақарлық сауда жолының бойында орналасып, XIII –XV ғасырларда
Шығысты байланыстырса, географиялық орналасуына байланысты Солтүстік пен
Оңтүстіктің арасын жақындата түсті.
Біз қарастырып отырған кезең ішінде, Дешті Қыпшақ, Хорезм, Мәуреннахр
елдерімен байланыстыратын жергілікті мңызы бар сауда жолдары да Түркістан
аймағы арқылы өткен. Қ.М.Байпақовтың көрсетуінше, Түркістан аймағына Дешті
Қыпшаққа қарай өтетін үш жол, Мәуреннахр мен Хорезмге апарар екі үлкен
керуен жолдары болған.
Отырардан солтүстікке қарай бағытталған сауда жолы Арыстанды Шаян
арқылы, Қаратаудың аласа жоталарынан асып және Яссыдан, Сауран мен
Сығанақтан шыққан жолдармен түйіседі де, Орталық Қазақстанды шарлап
кетеді,- деп түсіндіреді Қ.М.Байпақов.
XII-XVI ғасырларда Түркістан арқылы халықаралық сауда жолы
өткендіктен, мұнда жер жүзінің әрбір түкпірінен Қытайдан, Қашқардан,
Хотанан, Үндіден, Хорасанан, Иранан, Византиядан, Сириядан және Батыс
Европа елдерінен товарлар әкелініп, сауда – айырбастап түсіріледі. Сол
сияқты осы аталған елдерге Түркістан қалаларында өндірілген заттар
әкетілген.
XIIІ –XV ғасырларда Түркістан аймағы арқылы өткен халақаралық және
жергілікті маңызы бар сауда жолдарын, тармақтары мен бағыттарын қалпына
келтіре отыра, аймақтың осы ғасырдағы рөлін көруге болады. Халықараааалық
сауда қатынастарының маңызды құрамдас бөлігі ретінде аймақ саяси –
экономикалық мәдент жағынан дамиды. Аймақтық саяси әкімшілік эканомикалық
ортасына орай қалыптасқан сауда – айырбас орталығаы болуы да оны Дешті
Қыпшақ пен Мәуреннахрдағы ең бір көркейген аймақтың біріне айналдырды.
Ибн Рузбехан жазған Түркістан - әлемдегі ең бір жақсы гүлденген аймақ,-
деген сөзі XIV-XV ғасырларға сай келеді.
Жалпы ойымызды қорыта келе, Түркістан деп XIV-XVII ғасырларда Сырдария
өзенінің орта ағысы бойындағы жерлердің аталғандығын, оның монғол
жаулауынан кейінгі кезеңдерде көркейіп, халықаралық сауда және Дешті Қыпшақ
пен Мәуреннахр арасындағы байланыстарда үлкен маңызға ие болғанына
көзімізді жеткіздік.
2. Түркістан аймағындағы қалалардың Қазақ хандығын қалыптастырудағы
маңызы (ХV-XVI ғ.ғ)
XIII-XIV ғасырлар төңірегінде Түркістан аймағының саяси әкімшілік және
сауда экономикалық жағынан дамуы ең алдымен, ондағы қалалардың қалпына
келтіріп, қайта өрлеуімен тығыз байланыста болады. XIV-XVI ғасырлардағы
Түркістан аймағының маңызын ондағы қалалардың, экономикалық, саяси,
әкімшілік, діни, мәдени өмірлерде атқарған рөлін анықтамай, маңызын ашып
көрсетпей сөз ету де мүмкін емес. Сондықтан да осы аймақ қалаларының тарихы
ұзақ жылдардан бері тарихшылар мен археологтардың зерттеу объектісіне
түспей келе жатыр.
Түркістан аймағындағы қалалардың қазақ хандығы үшін XV-XVII ғасырларда
атқарған К.А.Пищулина зерттеді [43]. ХХ ғасырдың басынан 60-шы жылдардың
соңына дейінгі аралықта табылған археологиялық деректер оның археологиялық
зерттеу еңбектерінің негізін құрайды деуге болады. 70-80-ші жылдары
Оңтүстік Қазақстандағы Сырдария өзенінің бойындағы ежелгі және ортағасырлық
қалаларды зерттеуде археологтар үлкен табыстарға жетті. Жаңадан табылған
архнологиялық деректе XV –XVI ғасырлардағы Түркістан аймағының Қазақ
хандығы үшін атқарған маңызын тереңдеп көрсетуге, жан-жақты анықтауға
мүмкіндіктер берді.
Біз бұл тарауда Ортағасырлық Түркістан аймағында айрықша рөл атқарып
Дешті Қыпшақ тайпалары, атап айтқанда XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығы
үшін зор маңызға ие болған ірі-ірі қалаларға тоқталып өтеміз. Аймақ
қалалары ішінде біз қарастырып отырған кезең бойынша Сығанақ қаласы маңызды
орын алады.
Сығанақ. XIV-XVI ғасырларда Сығанақ қаласы Түркістан қалалары ішіндегі
саяси әкімшілік, сауда айырбас орталықтары ретінде ең ірі қаланың бірі
болып саналды. Соған қарамастан XIV-XVI ғасырлардағы авторлардың осы сала
туралы жазып қалдырған мәліметтері тым жұтаң әрі мардымсыз. Алайда жазба
мәліметтердің олқылықтар, археологиялық деректер толықтыра түседі.
Ибн Рузбеханың деректеріне сүйенсек, Сығанақ, Дешті Қыпшақ пен
Түркістан аймағының түйіскен жерінде орналасқан. Қазіргі кезде қаланың орны
– Сунақ-Ата қалашығы – Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Төменарық
селосынан солтүстікке таман 20 км жерде жатыр. Бұрынғы уақыттарда және
күні кешеге дейін қалада тұрғандар көп болған., ...қазір қала халқы онша
көп емес,- деп жазды Ибн Рузбехан.
ХҮІ ғасырға дейін қала халқының көп болуына, қаланың саяси және
экономикалық қуатының артуына, оның аймақ шетінде, Дешті Қыпшақ
терреториясымен іргелес орналасуы басты себеп болады. Монғол шапқыншылығы
кезінде көп бүліншілікке ұшыраған қала, өзінің қолайлы географиялық
орналасу жағдайына байланысты тез қалпына келтіріледі және ХІҮ ғасыр
басынан бастап қайтадан аймақтағы саяси - әкімшілік орталаққа айналады.
ХІҮ ғасырда Сығанақ қаласы Ақ Орданың астанасы болады. Ақ Орда хандары
Ерзен мен Орыс хандары тұсында қала бірнеше көркейеді, жаңадан көптеген
ғимараттар салынады. ХҮ ғасыр ішінде Сығанақ өзінің саяси экономикалық
маңызыыын жоғалтпай, Дешті Қыпшақта бірін-бірі ауыстырған билеушілердің
астанасы болады. Тек қана 20 жылдай уақыт бойы қала Ұлықбек мырзаға тәуелді
болды. 1446 жылдан бастап қала көшпелі өзбектер мемлекетінің астанасына
айналып, Әбілқайыр хандығы ыдырағанға дейін өз статусын жоғалтпайды. ХҮ
ғасырдаң 70-жылдарынан бастап ХІҮ ғасыр соңына дейін Қазақ хандығы мен
Мәуреннахр билеушілері арасында ұзаққа созылған күрестер болады. 1598
жылдан бастап Сығанақ түпкілікті Қазақ хандығының құрамына өтеді.
ХІҮ ғасыр басында қала өзінің бұрынғы күш қуатынан айырыла бастайды.
Мұның себебін К.А.Пищулина ХҮ ғасырдың 70-жылдарынан бері Қазақ хандығы мен
Мұхаммед Шайбани хан арасында болған күрестердің нәтижесі деп түсіндіреді.
Сығанақ қаласының экономикалық жағынан құлдфырауының келесі бір себебі, ол
– Ұлы Жібек жолы тармақтарының аймақ территориясында маңызын жоғалтуы еді.
Дерек мәліметтері, сондай-ақ археологиялық зерттеулер қала тұрғындары
мен оның төңірегіндегі елді мекен тұрғындарының суармалы егіншілікпен
айналысқандығын дәлеледейді. Егістік жерлерді суаруға пайдаланылған
арықтар Сейхуннан шығарылады- деп жазады Ибн Рузбехан. Сығанақ пен оның
төңірегіндегі суландыр жүйесі вакуфтық грамоталары мен жазба деректер
мәліметтері, археологиялық қазба жұмыстарының материалдары нәтижесінде
жақсы зерттелген. ХҮ ғасырда Сығанақ өңірінде егіншілік пен бау-бақша
өсірудің жақсы дамығандығын ХҮ-ХҮІ ғасырларда бір ғана Сығанақ қаласының
тұрғындарына жіберілген бірнеше вакуфтық грамотадан көруге.
ХІІІ-ХҮІ ғасырдағы Сығанақ қаласының ірі сауда орталығы ретіндегі
халықаралық және жергілікті маңызы зор болды. Ибн Рузбеханың мәліметтеріне
сүйенсек, Сығанақ Еділ бойына Түркістан аймағына дейінгі аралықтағы жалғыз
сауда пункті болған көрінеді. Қалаға Мәуреннахрдан, Қашқардан, Хотаннан
және Түркістаннан басқа қалаларынан сауда керуендері келіп тұрғандықтан,
онда әр елден әкелінген заттар өте көп кездеседі. Қала базарларында мақта-
матадан тоқылған киім-кешек, үй тұрмысына қажетті заттар темірден шыныдан
жасалған әшекейлі бұйымдар және егіншілік пен мал шаруашылығының өнімдері
сауда-айырбасқа-түсіп отырған. Бұл жағдай қаланың сауда қатынастарының
халықаралық сипатын біршама ашып көрсетумен қатар, археолог К.М.Байпақовтың
актап көрсеткеніндей. Сығанақтан бастау алып, солтүстікке қарай, Дешті
Қыпшаққа апарар керуен жолы қаланың сауда – айырбастағы жергілікті маңызын
аша түседі. Бұл жолмен қалаға Дешті Қыпшақ тұрғындары мал, тері, жүн және
солардан жасалған бұйымдар, сондай-ақ садақ пен жебе секілді өздері
өндірген заттарды әкеліп, айырбасқа түсіріп отырған. Біз қарастырып отырған
ғасырлар ішінде Дешті Қыпшақ пен Мәуреннахр аймақтың басқа қалалары
арасындағы байланыста Сығанақ қаласы маңызды рөл атқарады. Қаланың Дешті
Қыпшақ пен етене тығыз байланысы және Түркістан аймағы мен түйіскен жерде
орналасуы екі жақты этникалық байланыстардың дамуына әсер етеді. Қала
төңірегінде Дешті Қыпшақтың кедейленген малшылары қоныстана бастайды да,
жартылай отырықшы, жаппай отырықшы өмірге бейімделеді. Алайда, шаруашылық
өмірдегі өзгерістерт этникалық процесстерге ықпалын баяу тигзеді. Көшпелі
тайпалардың бір бөлігінің отырықшылыққа көшуі үздіксіз процесс
болғандықтан, Дешті Қыпшақ пен Түркістан аймағы арасындағы этникалық
байланыстар үзілмейді, керісінше, нығая түседі де, Дешті Қыпшақ пен
Түркістан аймағында ортақ этникалық кеңістіктің қалыптасуына алғы шарттар
қолайлы жағдайлар жасай бастайды. ХІҮ-ХҮІ ғасырлардағы этникалық
байланыстар барысын вакуфтық грамотадан байқауға болады. Грамоталардың
бірінде сығанақ қаласы мен төңірегіндегі елді мекендерде тұратын тұрғындар
арасында түріктер, қазақтар және қарақалпақтар тұрғандығы айтылады [44].
П.П.Иванов мұндағы түріктерді Сығанақ қаласының түпкілікті тұрғындары,
жергілікті өзбектер мен қазақтар ортасынан шыққан деп түсіндіреді. Олай
болса Сығанақ қаласы оның төңірегіне, Қазақ хандығы құрылғанға дейін Дешті
Қыпшақ тұрғындары қоныстанып, этникалық процесстер нәтижесінде өздерінің
бұрынғы ру-тайпа атымен аталмай түріктер деп жалпы атауға ие болған. Ал
қазақтардың грамотада аталуын, Дешті Қыпшақ тұрғындарының Қазақ хандығы
тұсында Сығанақ өңіріне келіп қоныстанғандығынан деп түсінеміз.
Қорыта айтсақ, Сығанақ қаласы мен оның төңірегіндегі елді мекендер
аймақ пен Дешті Қыпшақ арасындағы этникалық байланыстарда үлкен маңыз
атқарады.
Сығанақ қаласының қолайлы географиялық жағдайына, саяси-әкімшілік,
экономикалық маңызына орай билеушілер оны қуатты қамал-бекініске
айналдырады. Қала қорғандарының ұзақ уақыт бойы қоршауға төтеп берердей
мүмкіншілігі болды. Бұған дәлел ретінде ХҮ ғасырдың 70-90 жылдары Қазақ
хандығы мен Шайбани арасындағы болған ұрыстардың бірінде Бұрындық хан көп
әскермен аз ғана әскері бер Мұхаммед Шайбани ханды Сығанақта үш ай бойы
қоршауға алады. Қала бекінісінің мықтылығы және ұзақ қоршауға төтеп берер
мүмкіншілігінің Шайбани ханды құтқарғандығын айтуға болады. 1457 жылы
Сығанақ қамалы Шайбани ханның атасы Әбіхайыр ханды да қалмақтардан толық
талқандаудан құтқарған болатын.
Сығанақ қаласының орналасуының өзі де Дешті Қыпшақ Қазақ хандығы үшін
үлкен әскери- стратегиялық мәнге ие болды. Егер қала Мәуреннахр
билеушілерінің қол астында болған жағдайда Дешті Қыпшақ тайпалары,
тайпалары біріншіден, сырдың орта ағысы бойындағы жақсы қыстаулардан
айырылар еді. Екіншіден, оларға жау тарапынан үнемі шапқыншылық қаіпі
төніп отырды. Үшіншіден, бүкі аймақтағы сауда-айырбас Мәуреннахр
билеушілерінің қолына көшкен болар еді. Дешті Қыпшақ тайпалары үшін
Сығанақ қаласынан айырылу - өздерінің саяси және экономикалық
тәуелсіздінінен жартылай айырылумен пара-пар еді.
Ал егер қала Дешті Қыпшақ билеушілерінің иелігіне көшсе, онда
Мәуреннахр тарапынан болатын шапқыншылық қауіпі азаяды, Түркістанмен
экономикалық байланыс қалыпты жағдайға түседі де, ол билеушілерді
бақылауына көшеді. Ең бастысы, көшпелі тайпалар жақсы қыстауларға ие
болады да, көшпелі мал шаруашылығының тіршілігі мол дамуына жағдай туады.
Қорыта айтсақ, Сығанақ қаласы Дешті Қыпшақ пен ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы
Қазақ хандығы үшін экономикалық, саяси-әкімшілік орталық әскери –
стратегиялық тірек пунті ретінде ерекше маңызды болып саналады.
ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы Қазақ хандығы үшін зор маңызға ие болған Түркістан
қалаларының бірі – Сауран (Сабрам) еді. Ол Сығанақтан оңтүстік шығысқа
қарай, қазіргі Түркістан қаласынан солтүстікке қарай 35 км қашықтықтағы
темір жолдың сол жағында орналасқан.
Түркістан қалалары ішінде Сауран Ақ Орданың алғашқы астанасының бірі
болды. 1280-1320\21 жж. Ақ Орданың Сасы – Бұқа ханының денесі осы қалада
жерленген. Саяси орталық Сығанаққа көшірілгеннен кейін де, ХІҮ ғасыр бойы
қала дамуда болды. Ерзен мен Орыс хандардың Түркістан өңіріндегі
қалааларла көптеген ғимаратттар салдырды деген мәліметінде Сауран да
айтылады.
Сауран қаласының тарихы ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бері тарихшылардың,
археологтардың азарынан түспей келе жатыр. П.И.Лерхтың еңбектерінде,
П.И.Пашиноның жазбаларында Сауран қаласының қалдықтары қаьбырғаларыныің
жақсы сақталғанлығы туралы айтылады. ХХ ғасырдың 40-шы жылдары Оңтүстік
Қазақстан археологиялық экспедицтясының жүргізген жұмыстары нәтижесінде
қаланың сырт пішіні жобаға түсіріліп, табылған материалдар бойынша дала
тарихын дәуірлерге бөлуге ұсынылады. Қаланың ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы Қазақ
хандығы үшін атқарған рөлі туралы К.А. Пищулинаның, археолог
К.М.Байпақовтың еңбектерін айтуға болады [45].
Сығанақ секілді Сауран қаласы да Түркістан аймағындағы егіншілік
өңірдің орталығы болды, қала төңірегінде елді мекендер көп орналасады.
К.А.Пишулина қала өзін азық-түлікпен толық қамтамассыз етіп байлығымен
және өңірдің көркейтілгендігімен даңқы шықты-деп жазады. Егіншілік бұл
өңірде де суармалы жерлерге орналастырылды бірақ суару жүйесінің өзіндік
өзгешелігі болған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Ортағасырлық Қазақстан тарихында ХV-ХVІІ ғ.ғ.
дейінгі аралық ерекше орын алады. Өйткені осы бір тарихи кезең ішінде
Қазақстан территориясында саяси-этникалық маңызы зор күрделі өзгерістер
болып өтті. Бұл өзгерістердің ішінде, саяси маңызы жағынан ең негізгісі,
әрине, ХV ғасырдың ортасында Қазақ хандығының өмірге келуі еді.
Саяси және этникалық процестердің ХV ғасыр ортасында сапалы
өзгерістерстерге өтуін Қазақстан территориясында сол уақытқа шейін жүріп
жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси этникалық процесстер даярлап
берді.
Ал, Ќазаќстанның XV – XVII ғасырлардағы тарихын тану Түркістан
ќаласының тарихын танып білмей мүмкін емес десек асыра айтқандығымыз емес
сірә.
Түркістан ќаласының XV – XVII ғасырлардағы тарихына ќатысты ќолда бар
санаулы деректердің өзі, бұл ќаланың Ќазаќ хандығында ерекше орны барын,
шын мәнінде астаналыќ дәрежеде болғанын көрсетіп тұр. Мұны сол кезде де,
көрші елдер өкілдері мойындаған. 1734 жылы 11 шілдедегі Орынбор
экспедициясының бастығы И. Кириллов сыртќы істер коллегиясына жазған
хатында аныќ көрсетеді: Туркестан, где была их старинная столица.
Тарих таным, тағылым, тәрбие, бабалар тәжірибесі, туған топырағыңды
танудың кілті. Отаныңа деген сүйіспеншіліктің ақ бастауы. Қазақстан
тарихының өзіне ерекше назар аудартатын іргелі тақырыптарының бірі -
қалалар тарихы.
Кең байтақ даламыздың тарихы, бізге өз халқының атақ-даңқын
аспандатқан ұлы тұлғаларымен, олардың кіндік қаны тамып, білім нәрін алған,
өркениеттің ежелгі ескерткіштерін жинақтаған қалалармен тығыз байланысты.
Ғасырлар бойында ғұмыр кешкен арғы ата-бабалар, тұтас бір халықтар, кейінгі
ұрпақтарына бүкіл адамзат игілігіне айналар төлтума мәдениетін мұра етіп
қалдырды. Далалық өлкені Батыспен жалғастырған, Ұлы керуен жолында кент-
бекіністер, қамалдар, мазар-кесенелер мен тұтас бір қалалар кешені бой
түзеді. Соның бірі қасиетті Түркістан қаласы.
Ортағасырлық сәулет өнерінің де алып асылы - Қожа Ахмет Иассауидің
кесенесі де осы Түркістанда. Қазақтың бір топ саяси және діни, рухани,
заңғар, алып тұлғаларының денесі осы Түркістан топырағында байыз тапқан.
Сондықтан да, мәселені тақырыптық жағынан кеңірек зерттеу үшін, Түркістан
қаласының тарихына тереңдеп үңілу қажет. Бұл — Тәукеден бастап қазақтың
талай-талай хандарының ту тіккен бас қаласы.
Күллі түркі әлеміне танымал Түркістан - киелі қала. Түркістан дегенде
әрбір мұсылманның жүрегінде өзгеше сезім елес беретіндей. Атақты Әмір Темір
салдырған сәулетті ғимарат – дүниежүзі мұсылмандарының зиярат етер қасиетті
шаңырағы. Ғасырлардың сырын шерткен шаңырақтағы Иассауи бабаларымыздың көк
күмбезді кесенесі-қаламызға ерекше рең беріп тұрар мұрамыз. Екінші Мекке
атанған Түркістанның тарихын білу – перзенттік парызымыз.
Түркістан – төл тарихымыздың үлкен де күрделі арнасы Түркістан
төңірегінде ел аузында жүрген мәнді аңыз, көненің көзі, асылдың сынығы –
құнды жәдігерліктер мол. Біз осының бәрін екшеп, қажетімізге жаратуымыз
керек, бабалар тәжірибесін игеруіміз қажет. Бірнеше ғасырлық тарихы бар
түбі бір түркі халықтарының рухани, мәдени, ғылыми және экономикалық сауда
орталығы ретінде Түркістанның орны ерекше. Ендеше, Түркістан тарихын оқыту,
зерттеу арқылы туған жерін қастерлеп сүйе білетін, жанжақты дамыған иманды,
адамгершілігі мол, мейірімді елжанды жеке тұлға тәрбиелеудің маңызы зор.
Қасиетті қаламыздың беймәлім тұстарын зерттеу келешек ұрпақтын еншісінде.
Тарихи тағдырдың жазмышымен ортағасырлық Қазақстан қалаларының
көпшілігі біздің заманға жеткен жоқ. Біраз бірін басқыншылар талқандап,
монғол, жоңғар шапқыншылықтарының от-жалынына шарпылса, енді біреулері
сауда жолдарының алшақтығынан, немесе ауа райының қуаңдануынан қаңырап, бос
қалып отырды.
Көптеген қалалардың тіршілігі таусылып, аттары өшіп кетті. Жазба
деректерде аттары сақталғандарын, ежелгі жұрт орындарымен сарыла
салыстырған, тарихшы мамандар ғана олардың қай жерде болғанын анықтай
алады.
Алайда дәм-тұзы ешқашан таусылмай, өткен-кеткен замандар мен бүгінгі
уақытты жалғастырып, ғасырлар тұңғиығынан аттарын аман алып шыққан қалалар
бар. Ал, олардың арасында ең алдымен Түркістанның ұлан-ғайыр Тұран аймағы
деп аңыз болып кеткен, "тарихи түркілер елі" - Түркістан атымен аталған
қаланың қазақтардың Қазақ хандығының астанасы болған Түркістанның аталары
айқын.
Міне, сондықтан да тақырыптың өзектілігі, Түркістан қаласының тарихын
тереңінен кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарап отырған мәселенің дерек көздеріне
ерте ортағасырдағы Шауғар қаласына қатысты араб географ-саяхатшылары мен
тарихшыларының шығармалары жатады. Мысалы, Ал-Истахридің "Китаб-массолик ал-
мамолик", Ал-Макдисидің "Асхан ат-такасим фи-марифат ал-акалим", Ибн
Хордадбектің "Китаб ал-масалик ва-л-мамалик", Ал-Якубидің "Китаб ал-буддан"
мәліметтері ерте ортағасырлық Шауғар қаласының орны жайында дерек көзі
болады [1]. Фазаллах ибн Рузбихан Исфахани еңбегі де, аса қажетті
мәліметтер береді [2]. Келесі бір дерек ретінде монғол шапқыншылығынан
кейінгі қалалар тарихы Плано Карпини мен Гильом де Рубруктің "Шығыс
елдеріне саяхатында" баяндалған [3].
Қазақ тілінде жарық көрген Захир ад-дин Мухамед Бабырдың, Махмұд
Қашқаридің, Құрбанғали Халидтің шығармаларынан біршама мәліметтер алынды
[4].
ХУ-ХУІІ ғ.ғ. өмір сүрген Қазақ хандарының шежіресі, олардың өмірі
туралы кейбір мәліметтер Қадырғали Қосымұлы Жалайридың Жылнамалар жинағы
[5] , мен Әбілғазының Түрік шежіресі [6].
Қазақстандық тарихнамада, қалалар тарихына арналған алғашқы арнайы
еңбектер анықтамалар түрінде ғана жарық көрді. Алдымен қала тарихтарының
зерттелуінің бастаулары, 1917 жылға дейінгі отарлық мүддеден туындаған
қажеттіліктер негізінде пайда болды. Бекіністер салу, ішкі рыноктық
сұраныс, шикізат өнімдері қорлары мен Ресейден әкелетін тауарларды өткізу,
әкімшілік басқару жүйесіне қажетті негіздер және халықаралық сауда
жолдарындағы орналасу ыңғайлылығы мен тұрғындардың болашақта салық жинау
үшін тығыздығын анықтау, қоныстандыру шараларына тиісті жерлерді қарастыру
сияқты мәліметтерге аса зәрулік көрініс берді.
Түркістанның өткен тарихына алғашқылардың бірі болып ден қойған,
Орынбор өлкесін зерттеуші П.И. Рычков болды. Ол өзінің еңбегінде аудармашы
Оразалының айтқан аңызын келтіреді: "Бұл қаланы парсылардың төртінші
патшасы Жамшид-шах салдырған..., ол өз әскерімен ұлы Татарияға келді,
қажеттілік негізінде, әскерді орналастыру үшін үш қаланы салуды бұйырды.
Оның біріншісі Түркістан, келесілері Утрар, үшіншісі Сауран..." П.И. Рычков
Түркістанның бұрынғы Иассының орнында екендігін айтады.
XIX ғ. 60-жылдарының ортасынан бастап Түркістан қорымдарын зерттеуге
деген қызығушылық оянды, оның басты себебі Қожа Ахмет Иассауидің ханакасы
(мүрдесі орналасқан жер) болды.
1865-1866 ж. Түркістанға келген Уфалық сот қызметкері М.Бекчуриннің
"Әзірет сұлтан мешіті" жайында қалдырған мәліметтері аса құнды деректер
береді. Бұл еңбекте алғашқылардың бірі ретінде Қожа Ахмет Иассауи кешенінде
жерленгендердің жатқан орнын көрсетеді.
Ал, 1866 жылы Сауран, Ясы (Түркістан), Қарнақ, Сайрам (Испиджаб)
қалаларының үйінді орнын географ А.К. Гейнс қарап шыққан болатын.
Келесі бір зерттеу еңбегіне тоқталар болсақ П.И. Лерхтің еңбегін атап
өтуіміз керек. Ол өз еңбегінде, Түркістан қаласының қазіргі орнында бұрын
Ясы қаласы болғандығын, археологиялық материалдар арқылы негіздеді. Сонымен
қатар Лерхтің есебінде ХIV-ХVI ғ. Сырдария бойындағы қалалар жайындағы
жазба деректер мәліметі де келтіріледі, Қожа Ахмет ханакасы ішіндегі
құлпытастар суреттеледі.
XIX ғ. 90-шы жылдарынан бастап Түркістанның өткен тарихына зерттеуді,
Түркістан археология әуесқойларының үйірмесі мүшелері П.Н. Ахмеров, Н.С.
Лыкошин , С.Г. Маллицкий, А.А. Диваев [7]және басқалар жүргізе бастады .
Революцияға дейінгі зерттеулер ішінде шығыстанушы В.В.Бартольд пен
А.И. Добромысловтың еңбектерін атаған жөн. В.В.Бартольд Ясы-Түркістан-
Шавгар қалаларының бір екендігін айтты [8]. Ал, А.И. Добромысловтың еңбегі
революцияға дейінгі кездегі, Түркістан қаласының тарихы жөніндегі алғашқы
монографиялық зерттеу болып табылады.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары Түркістан қаласының тарихы негізінен
Қожа Ахмет Иассауи кесенесін қалпына келтіру мен қорғауға байланысты
зерттелді. Ол негізінен А.А. Семенов, Т.В.Савельева еңбектерінде
көрсетілген. Алғашқы археологиялық зерттеулер 1928 жылдың жазында М.Е.
Массонның бастауымен цитаделде жүргізілді. Нәтижесінде М.Е. Массон қазіргі
Түркістан қаласының орнында Ақсақ Темір дәуіріне дейін-ақ ХІІ-ХІІІ ғғ.
үлкен қала болғандығын айқындады [9]. Ұлы Отан соғысы нәтижесінде тоқтап
қалған зерттеулер 1947-1951 жылдары Н.А. Бернштам басқарған Оңтүстік
Қазақстан археологиялық экспедициясы жұмысымен қайта жанданды. Ол
Түркістаннан 8 шақырым қашықтықта орналасқан Шойтөбе қалашығының Шаугар-Ясы
болу мүмкіндігін айтқан болатын.
Осы экспедицияның материалдар жинақтап, монографиялық еңбекті
жариялағандар Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич еді. Археологиялық мәліметтерге
сүйене отырып, олар қазіргі Түркістан қаласы ауданына Оңтүстік Қазақстанның
ежелгі егіншілік-отырықшылық аймағы болғандығын дәлелдеді.
1958 жылдары Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің айналасындағы жерлерде
Н.Б. Немцова қазба жұмысын жүргізді. Оның зерттеуі нәтижесінде қазақ
хандарының мазарларының орны табылды [10].
Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 1972 жылғы арнайы қабылдаған
жарлығында, Түркістан қаласын ғылыми-зерттеу мен қалпына келтіру жұмыстарын
жақсарту мәселесі көтерілді. Бұл үшін кешенді бағдарлама жасалып,
археологиялық жұмыстар, қаланың сәулеттік тарихын, салыну құрылысы,
технологиясы және басқа да бағыттар бойынша зерттеу жүргізу жоспарланды.
1972-74 жылдары Түркістан қаласында ҚазССР ҒА-ның Тарих, археология
және этнография институты мен ҚазССР Мәдениет министрлігімен бірлесіп
отырып (отряд бастығы Т.Н.Сенигова) кең көлемдегі археологиялық зерттеу
жұмыстары басталды. Алынған мәліметтерді жинақтаған және оны ғылыми
талдауға алған Т.Н. Сенигованың бірнеше еңбегі жарық көрді [11]. Түркістан
қаласында табылған монеталар - қаланың ақша айналымы мен әр түрлі
кезеңдегі, әр елмен экономикалық байланысын көрсететін зерттеулерде Р.З.
Бурнашеваның еңбегі зор [12].
Л.Б. Ерзакович, Б.Нурмуханбетов, А.Ордабаев, А.Н.Марьяшев, Ю.А. Мотов
еңбектерінде Түркістан тарихи археологиялық жағынан зерттелген еді [13].
Кесенеден 300 метр оңтүстік-шығысқа таман орналасқан Күлтөбе
төбешігінде Е.А. Смағұловтың жүргізген қазба жұмысы нәтижесінде бұл
төбешіктің - б.д. 1 мың жылдығында болған Иассы мекені мен кейінгі
Түркістанның көне орыны екендігі анықталған [14].
Кейінгі қазба жұмыстарын Б.Х. Адильгереев, А.О. Итенов жүргізіп
Түркістан қаласы тарихы мен Қожа Ахмет Иассауи кесенесі жайындағы
мәліметтердің баюына өз үлестерін қосты. [15].
1985-1986 жылғы Түркістан отрядының бастығы Б.Х.Адильгереев болса,
1987 жылдан бастап оны А.О. Итенов алмастырды. Бұрынғы Иассыдан да тарихы
әрі кететін Шауғар қаласының тарихын зерттеу барысында, Түркістан қаласынан
8 шақырым жерде орналасқан Шойтөбе қалашығына археологиялық қазба жұмыстары
ұйымдастырылған болатын.
1992 жылдары Шойтөбе қалашығында жүргізілген қазба жұмысын отряд
бастығы Ә.Қ. Шашаев басқарған болатын [16]. Жинақталған материалдар
негізінде оның көне Шауғар қаласының орны екендігі анықталған еді.
К.М. Байпақовтың ортағасырлық қалалар жайындағы көптеген еңбектерінде
Түркістан, Иассы, Шауғар қалаларының тарихы археологиялық мәліметтер арқылы
жан-жақты қарастырылған [17].
Біз үшін құңды еңбектердің бірі, Сәйден Жолдасбайұлының монографиялық
зерттеуі болды [18]. Бұл еңбекте Шауғар қаласы, Иассы мен Түркістан
қалалары тарихына қатысты мәліметтер берілген.
Ортағасырлық Түркістан тарихын тыңғылықты зерттеуге алған Е.Смағұлов
[19] пен М.Тұяқбаевтың [20] аттарын ерекше атауға тиіспіз. Түркістан тарихы
тереңінен басталғандығын деректер негізінде сараптай отырып, ондағы Қожа
Ахмет Иассауи кесенесі жазуларын оқып мәліметтердің тың көзін ашқан. Бұл
саладағы ірі еңбектердің бірі ретінде Б.Т.Тұяқбаеваның көп жылдық еңбегін
атап өтуіміз қажет [21]. Эпиграфикалық мәліметтердің құндылығын аша отырып,
оларды Түркістан қаласы қорымдарында жерленген адамдардың ата-тегін
анықтауға пайдалануға, қала тарихындағы рөлін сараптауға қажет мәлімет көзі
ретінде қарауды арабтанушы-ғалым Әбсаттар Дербісәлі ұсынған болатын [22].
Осы мәселеге қатысты Түркістанда жерленген қазақ хандары жайындағы
мәліметтер И.В. Ерофееваның зертеуінде келтірілген [23].
Түркістан қаласы мен ондағы тарихи-мемориалдық Қожа Ахмет Иассауи
кешені тарихына қатысты, жекелеген зерттеулер жеткілікті. Әлмашұлы Жолтай,
Қожа Мұхтар, Әбіласан Әбілхан, Берекет Кәрібай, Сабира Сайфулмаликова
еңбектері мәселенің әр қырынан тарихи түрде кең қарастырған [24].
Жеке жинақтық еңбектермен қатар мақалалар жинағы, конференциялар
материалдары да қажетті мол мағлұматтарға толы болатын. Біз негізінен аса
қажетті деген зерттеулерге ғана тоқталдық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Түркістан қаласының ерте ортағасырдан
басталатын тарихын тың дерек көздері негізінде, араб-парсы және еуропалық
саяхатшы-тарихшы, географтардың мәліметтерін сараптау арқылы, жаңа
көзқарастар тұрғысынан қарастыра отырып, әлемдік тарихтағы алар орнын
айқындау және Түркістан – Қазақ хандығының астанасы етіп қалыптасуының
негізін тұжырымдау жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Осыған орай
зерттеу жұмысының алдына мынадай нақтылы міндеттер қойылады:
- Ерте ортағасырлық Шауғар қаласының тарихы ежелгі кезеңнен бастау
алып, қалалық деңгейге көтерілгендігін анықтау;
- Ортағасырлық Иассы қаласының тарих сахнасына шығу кезеңдерін
жүйелеп, кешенді зерттеу объектісі ретінде қарастыру;
- Жазба деректер археологиялық қазба жұмысы нәтижесінде алынған
мәліметтерімен салыстырыла отырып, мәселенің тарихи шындығына қол жеткізу;
- Қазақ хандығының қалыптасуы кезеңіндегі Түркістан қаласының саяси
және рухани астанаға айналу үрдісі, үздіксіз даму динамикасы негізінде
терең талдау;
- Қазақ жерінің отарлық кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси
жағдайы деректер негізінде Түркістан қаласының кейінгі жағдайымен тығыз
байланысты қарастырып, халық санасынан Түркістанның саяси және рухани
орталық ретіндегі орнын өшіру бағыты үстем болғандығын дәлелдеу.
1-
ТАРАУ
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ МАУЕРЕННАХРМЕН САЯСИ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
1. Түркістан аймағының жалпы сипаттамасы
VІІІ-ХVІІ ғасырлар аралығында жазылған шығыс жазба деректерінің
мәліметтерінде Түркістан атауы бірнеше мәнде қолданылады. Атап айтсақ, осы
ғасырлар аралығында орасан зор тарихи-этнографиялық өңірдің, соның ішінде
белгілі бір аймақтын және нақты каланың атаулары тілге тиек етіледі.
"Түркістан" атауы жазба дерек мәліметтерінде VІІІ-ІХ ғасырлардан бастап
кездесе бастайды да, парсы тілінде "Түркілер елі" деген мағынаны береді
[25].
Алғаш рет бұл атауды VІІ-ІХ ғасырларда араб-парсы тарихшылары
қолданады да, оған барлық түркі тілдес тайпалардың мекендеген жерін
жатқызады. IX ғасырдағы араб географы Ибн Хордадбех "Китаб ал-масалик уа ал-
мам-лик" атты еңбегінде: "Мервтен екі жол шығады, бірі — Шашқа және түркі
еліне, келесісі — Балх пен Тохарис-танға апарады" — деп жазса [26], оның
замандасы, тарихшы, әрі географ ал-Якуби бүл үғымды нақтылап көрсетеді. Ол
өзінің "Китаб ал-булдан" атты шығармасының бір тарауын "Түркістан" деп
атап: "Барлық түркі елдері Хорасан мен және Седжестанмен шектеседі. Ал
Түркістанда түркілер бірнеше елге, тайпаға бөлінеді", дей келе, түркі
тайпаларының атауларын жазады [27]. Осылайша, Түркістан атауы IX-X
ғасырлардан бастап этно-географиялык мәнге ие болады да, кең түрде
қолданыла бастайды.
XI ғасырда түркі тайпаларынан шыққан атақты ғалым Махмуд Кашқари
"Диуани лұғат ат-турк" атты кітабында бұл атауды жиі колданады [28].
Кітаптың "Түркі халықтарының мекен жайлары мен тау-теңіздері" деген
тарауында М.Қашқари: "Кейбіреулер бүкіл Мауереннахрды Түркі елі деп
есептейді. Ол Янкенттен басталады.
... Қазір бүкіл Түркі елінің шекарасы Абискүн (Каспи) теңізінен
айналып, Рүм елі мен Өзкенттен Шынға (Қытайға) дейін созылады. Ұзындығы
сегіз мың персех", — деп баяндайды [29].
Монғол шапқыншылығьна дейінгі жазба деректердің мәліметтері бойынша,
Түркістан — шығыста — Қытай мен батыста — Каспий теңізінің шьғыс және
солтүстік жағалауларына дейінгі жерлермен, оңтүстікте — Хорасанмсн шектесіп
жатқан орасан зор аймақ болып саналады. Бұны Түркістан атауының кең
мағынада қолданылуы деуге болады.
Академик В.В.Бартольд түркі тілдес халықтар мен тайпалардың саяси
эканомикалық және мәдени тарихына арналған көптеген зерттеу еңбектерінде
Түркістан ұғымына монғол жаулауына дейінгі арап парсы тілдерінде
жазылған атауды пайдаланады. Ол да Каспий теңізінін Қытайға дейінгі
жерлерді Түркістан дай келе, бұл ұғымның мәндеріне терең тоқталып
өтеді. Саяси және этнографиялық тұрғыдан қарағанда Түркістанға Каспий
теңізі мен Қытай аралығындағы жерлер жатады ал орта ғасырлардағы
мұсылман авторларының терминалогиясы тұрғысынан қарамсақ, Түркістан
Мәуереунахрға енбейді, деп жазады [30].
XІҮ-XҮІ ғасырлардағы парсы-тәжік, түркі, шағатай тілдеріндегі
деректерде Түркістан ұғымы өзінің алғашқы мәніне карағанда бірқатар
өзгеріске ұшырайды. В.В.Бартольд көрсеткен „Түркістан" атауындағы
терминалогиялық айырмашылық XIV ғасырдан бастап, саяси жағдайға да әсер
етеді. Монғол шапқыншылығына дейін Мауереннахр атауы Түркістан ұғымының
шеңберінде айтылып келсе, XIV ғасырдан бері Мауереннахр — тарихи-
географиялық және саяси аймақ ретінде Түркістан ұғымынан бөлектенеді. Ал,
Түркістан ұғымының географиялык аумағы анағұрлым кішірейеді.
XIV ғасырдың ІІ жартысы мен XV ғасырдьң I жартысында өмір сүрген
тарихшы Муйн ад-дин Натанзи XIV ғасырдың 70-ші жылдарында Мауереннахр мен
Дешті -Қыпшақта болған тарихи оқиғаларды баяндай келе, Ақсақ Темірдің
Сауран, Отырар және Сығанақ қалаларын Тоқтамыс ханға сыйға бергені жөнінде
айтады, және де ол осы еңбегінің келесі бір жерінде жоғарыда айтылған
калалардың бәрін, бір ғана Түркістан атауымен атайды.
Осы кездерден бастап жазба дерек мәліметерінде Түркістан деп нақты
бір аймақ, өлке немесе уалаят айтыла бастайды. „Тауарих-и гузида-йи нусрат
наме" атты XVI ғасыр басында жазылған авторы белгісіз шығармада „Түркістан
уалаяты" деп жазылса [31], „Фатх-намада" Отырар және Сауран бір сөзбен
„Түркістан" деп аталады [32]. Сондай-ақ, XVI ғасырдың басы мен ортасына
дейінгі жазылған „Шай-бани-наме", „Зубдат ал-асар", „Тарихи Абулхайрхани"
секілді шығармаларда жеке иелікті, өлкені, елді Түркістан деп атайды.
„Бадай ал-вакай", „Тарихи Рашиди" еңбектерінде Түркістан деп нақты
әкімшілік-географиялык аймақ жазылады. XVII ғасыр тарихшысы Махмуд ибн Уәли
„Түркістан бұрын қалалары көп, үлкен ел болған — деп түсіндіреді.
Сөйтіп ХІҮ-ХУІ ғасырларда Түркістан атауы Сырдария өзенінің бойындағы
әкімшілік аймаққа ғана қолданылғын. Ал XVIII ғасырдың ортасынан бастап
Түркістан деп Сырдария өзенінің бойындағы жеке бір кала айтыла бастайды.
Бұл туралы Махмуд ибн Уәли: „... казір Түркістан — Сақси каласы, жергілікті
халық оны Иассы деп атайды, - деп жазады.
Жалпы, Түркістан атауының ҮШ-ХҮІІІ ғасырлардағы қолданылу тарихына
карасак, ірі саяси өзгерістерге байланысты атау өз ұғымын үнемі өзгертіп
отырған. Ортағасырлардағы Түркістан атауының үш мәні болғанына көз жеткізу
қиын емес. Біріншіге - ҮІІІ-ХІІ ғасырларда түркі тілдес тайпалардың
мекендеген жалпы аймағы жатады. Екіншісі - ХІУ-ХУІ ғасырлардағы Сырдария
өзенінің бойындағы жерлер де, үшінші мәнге — XVIII ғасырдан бастап Сыр
бойындағы Иассы каласының жаңа атауы енген.
XV ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап Түркістан аймағы, яғни Сырдария
өзенінің орта ағысы бойындағы калалар мен өңірлер Қазақ хандығы мен
Мауереннахр арасындағы саяси карым-катынастың негізгі өзекті мәселесіне
айналады.
XV-XVII ғасырлардағы жазба деректер мәліметтері Түркістан аймағының
алып жаткан жерін, шекарасын аныктауға мүмкіндік береді. К. А.Пищулина ХУ-
ХУІІ ғасырлардағы жазба деректерге сүйене отырып, Түркістан деп Сырдария
өзенінің орта ағысы бойын, дәлірек айтсақ, өзеннің сол жағалауындағы кең
жазық даланы айтады [33]. „Түркістан аймағы оңтүстік-шығыста Шыршық және
Бадам су айрықтарындағы жазықтармен, солтүстік-шығыста Қаратаудың таулы
жоталарымен шектеседі", - деп анықтай түседі К.А.Пищулина. Ал археолог
К.М.Байпаков Түркістан аймағына Оңтүстік Қазақстанның едәуір бөлікерін және
Талас аймағындағы Алатау бөктерін. Сырдарияның орта белі мен Қаратау
баурайларын түгел қамтитын үлксн аймақты жаткызып, К.А.Пищулинаның ойын
оңтүстік-шығыс бағытта кеңейте түседі [34].
ХУ-ХУП ғасырлардағы деректерде Түркістан аймағының шекаралары анық
көрсетіледі. Түркістан аймағының солтүстігіндегі жерлердегі Дешті Қыпшақтың
оңтүстік далаларымен, оңтүстіктегі жерлерді Мауереннахрдың солтүстік
иеліктерімен, шығысындағы жерлерді Моғолстанның батыс иеліктерімен бірде-
бір зерттеуші шатастырмайды. Түркістан аймағының ең оңтүстіктегі қамалы
Аркук болып саналады, (ибн Рузбехан) „Аркук... Түркістанға кіре берер
жерде орналаскан қамал", — дей келе, „Ол Түркістан-нын шекаралық тірек
пункті, Бұхара мен Самарқанд жатқан Түркістан аймағына карай жолға
шыққандар ең бірінші осы камалға келіп жетеді", — деп, XVI ғасыр басында
одан әрі толыктыра түседі.
Ал Түркістан аймағының солтүстігіндегі орналасқан калаға „Михман наме-
йи Бұхара" авторы Сығанак қаласын жаткызады. Ол: „Сығанақ солтүстікке карай
Сейхунға карама-қарсы биік төбе жатыр. Жұрттың айтуынша бұл биік төбе
Түркістанның ең шеті және өзбектер (казактар) иелігінің басталар жері", —
деп түсіндіреді. Сондай-ак, „Иассы, Сауран және тағы басқа қалалардың ибн
Рузбе-хан „Түркістанның шығысындағы камалдар", — деп баяндайды.
Аймақтың оңтүстік-батыс бағыттағы шекарасы ұзыннан-ұзақ Сырдариямен
қатар созылып жатқан Қызылқұм құмдарымен шектеседі. Бұл құмды өңір аймақты
оңтүстік бағытта Мауереннахр және Хорезм жерлерінен бөліп тұрады.
Жалпы ойымызды түйіндей келе, моңғол жаулауы мен одан кейінгі ХІІ-ХІҮ
ғасырлардағы Дешті Қапшақ пен мауереннахрда болған саяси өзгерістер
Сырдария өзенінің орта ағысы бойын ерекше аймаққа айналдырды да, оған
Түркістан атауы берілді демекпіз. ХІІІ ғасырдың соңы мен ХІҮ ғасырдың
басында бұл аймақ Ақ Орданың саяси орталығына айналып, дешті Қыпшақтың өзге
аймақтарымен салыстырғанда экономикалық, сауда-айырбас, мәдени даму
тұрғысынан алғанда анағұрлым жоғары болды. Сол себепті де ХІҮ—ХУІ
ғасырлардағы авторлар Түркістан аймағын жеке ел деп те, уалаят деп те атай
берген.
ХІҮ-ХҮІ ғасырлардағы Түркістан аймағының гүлденуіне оның қолайлы
географиялық орында орналасуы күшті әсер етті: оның солтүстігінде Дешті
Қыпшақ, Хорезм орналасты. Географиялық тұрғыдан аймақ территориясы көшпелі
және отырықшы мәдениеттердің ортасында орналасып, өзінің дамуымен қатар,
көшпелі және отырықшы шаруашылықтардың саяси, әлеуметтік-экономикалық,
мәдени, этникалық қарым-қатынастарда дәнекерлік, байланыстырушы рөль
атқарды.
Түркістан аймағы ежелден отырықшы мәдениеттің дамыған жері болады да,
Дешті Қыпшақпен іргелес орналасуы екі аймақты да біртұтас шаруашылық
кеңістіктің шеңберіне енгізеді. ХІ ғасырдан бері біртұтас шаруашылық
кеңістік біртұтас саяси кеңістіктің құрылуымен нығая түседі. ХІ ғасыр мен
ХІІІ ғасырдың басындағы Хорезмшах мемлекеті мен Қыпашақ хандығы арасындағы
саяси қарым-қатыныстар Дешті Қыпшақ пен Түркістан аймағы арасындағы саяси
біртұтастықты әлсіретеді [35].
Монғолдардың жаулап алуынан кейін, бүкіл Шыңғысхан құрған империя
ұлыстарға бөлінгенде, Дешті Қыпшақ пен Түркістан аймағының Жошы ұлысы
құрамында болуы, екі аймақ арасындағы шаруашылық байланыстардың берік
қалыптасқандығын, дамығанын сипаттаса керек.
Түркістан аймағында егіншілік-отырықшылдықтың және қалалар мен
қоныстардың қалыптасып дамуына, жалпы аймақтың гүлденуіне аймақты Сырдария
өзенінің қақ жарып ағып өтуі де ықпал етуі де ықтимал. Аймақтың өмірінде
аса зор маңызды болған Сырдария өзені ХҮІ ғасырға дейін шығыс жазба
деректерінің мәліметтерінде арабша атауымен сейхун деп аталып келеді. ХҮІ
ғасырдан бастап өзінің әр бөлігіндегі жергілікті атаулардың орнына, мысалы,
Шаш өзені, Ходжені өзені деген атаулардың орнына, ортақ Сыр өзені деген
атау қолданыла бастайды. Ибн Рузбехан: Түркістан аймағының басты өзенін
Сейхун деп те, Сыр деп те атай береді, деп жазды [36].
Өзен өз бастауларын Қырғызстанның таулы аймақтарынан алып, өзінің
жоғарғы ағысы бойында тура батысқа қарай ағады да, Шыршық өзенінің құяр
сағасынан бастап бағытын солтүстік-батысқа қарай өзгертеді. Түркістан
аймағы арқылы өтіп, Арал теңізіне барып құяды. Михман наме-ий Бұхара
кітабының Сейхун өзенінің сипаттамасы атты тарауында өзен өз бастауын
Ходжент және Шахрухия аймағынан алады да, Түркістан, өзбектер (қазақтар)
қастаулары арқылы 300 фарсахтан астам ұзындықта аға отырып, Қарақұм деп
аталатын құмдарға барып сіңеді. Осы фарсах бойында өзеннің жағалаулары мен
төңірегі малға азық болар шөпке және қалың қонысқа бай. Өзеннің көптеген
арықтар тарамданып шығып жатыр, олармен егінді жердер суарылады, - деп
баяндайды.
Аймақта егіншіліктің, бау – бақша өсірудің дамуына Сырдариядан
бұрылған арықтар жүйесінің ерекше маңызды орын атқарғаны күмәнсіз. Арықтар
қалалар мен елді – мекендер тұрғындарын ауыз сумен және егін себілген
жерлерді сумен қамтамасыз етті. Жазба дректерде Сырдариядан ағып шығатын
көптеген арықтардың атаулары кездеседі. Мысалы 1400\01 жылы Ақсақ Темірдің
Сығанақ қаласында тұратын Сирадж ад – дин Шейхқа жіберген грамотасында
Сырдариядан бастау алатын Ордакент, Қызыл-Тал, Төмен-Арық, Безгіл-Ұзақ
арықтары сөз болады [37].
Сондай-ақ XIV- ғасырдың соңғы немесе XVI- алғашқы жылдары Ақсақ
Темірдің Яссы қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи мавзолейіне жіберген вакуфтық
грамотасында Мір Қара Су, Сығанақ, Шорнақ, Қияшақ – Бақаруқ, Шат, Дарбаз,
Ташанақ, Шаға және Қош – Қорған арықтарының атаулары ұштасады. Вакуфтық
грамоталарда бұлақтардың да атаулары аталып, кімдерге тиесілі екендігі
арнайы көрсетілгеніне қарағанда, олардың да аймақтағы егіншілікте алатын
өзіндік орны болса керек. Грамоталарда Ақ Менгіз, Қара – Таб, Қара бұлақ,
Сазат бұлақ, Ақтөбе, Ұржар бұлақтары аталады.
Егіншілік дамып, жаңа құнарлы жерлердің игерілуіне байланысты кейбір
арықтар ескіріп, басқалары пайда болып жатса, ал кейбір арықтар
маңыздылығына қарай бірнеше ғасыр бойы егіншілік үшін үздікіз
пайдаланылады, үнемі жөнделіп отырады. 1400\01 жылғы Ақсақ Темір
грамотасында кездескен Қызыл – Тал арығы 1543\44 ж грамоталарда, 1597\98 ж
грамотада басқа да өзге арық – бұлақтармен бірге қайталанып, кездесіп
отырады.
Орта ғасырларда Түркістан аймағында егіншілік пен бау-бақшалықтың,
қалалар мен қоныстардың дамуына Сырдария өзенімен бірге, өз бастауларын
Қаратаудан алып, Оңтүстікке, Сырдарияға қарай ағып жатқан көптеген ірілі-
ұсақты тау өзендері де пайдасын тигізді. Жазба деректерге сүйенсек, әлі
күнге дейін шаруашылық мұқтаждығына пайдаланылып келе жатқан өзендерге –
Арыс, Арыстанды, Келте-Шалқия, Шолақ, Шаян, Бөген, Ақсу, Сайрамсу және т.б
жатты. Бұл бастаулардың бірі Сырдырия өзенінің орта ағысы бойының оң
жағалауында болғандықтан, аймақтың ірі қалалары мен елді-мекендері [38]
Сырдариядан Солтүстік-Шығысқа қарай едәуір қашықтықта, жоғарыда аталған
өзендер бойында орналасады. Егер Сырдарияның сол жағалауындағы қалалар орта
есеппен 10-15 км қашықтықта орналасса, оң жағалауындағы қалалардың
Сырдариядан қашықтығы шамамен 100 км-ге тең болар еді. Ол жағалаудағы
қалалардың аймақтың негізгі өзенінен мұндай қашықтықта орналасуына тау
өзендерінің көп болмауы себеп болды. Ал сол жағалауда ондай өзендердің
болмауы, аймақ қалаларын Сырдарияға өте жақын жерге орналастырға мәжбүр
етті.
XIV-XVI ғасырларда Түркістан аймағы Дешті Қыпшақ пен Мауреннахрдағы ең
бір гүлденген аймақтардың бірі болды. Аса қолайла географиялық жерде
орналасуы, өзен-бұлақтардың көптігі және қалалардың жиілігі аймақтың атын
әлемге танытты. Қалаларының көптігіне қарай бұл аймақты қалалар өлкесі
деуге де болады. Бұл жөнінде Ибн Рузбехан Түркістан – Сейхун өзенінің
бойында орналасқан 30 қала-қамаудан тұрады,-деп жазады. Түркістан қалалары
ішінде ең ірілері және жазба деректерде жиі ұшырасатындары: Сығанақ,
Сауран, Яссы (Түркістан), Отырар, Сайрам, Аркук, Үзгент қалалары болды. XX-
ғасырдың басында 60-80-ші жылдары Оңтүстік Қазақстан мен Сырдария өзенінің
орта ағысы бойында жүргізілген археологиялық қазба [39] жұмыстарының
нәтижесінде XIII-XVIII ғасырларға сай келетін, жоғарыда аталған қалалардан
басқа мынадай қалалардың орны анықталды. Олар: Оксук-Зернук, Құйрық-төбе,
Қойған-ата, Мейрам, Ишкан-Қарнақ, Құмкент, Баба- Ата, Тамды-Паркент,
Шартөбе, Қарасман, Шауғар, Саудакент, Иқан Бұзық-Аткук, Шаға, Бұзық-Шілік
қала- қамалдары.
Археологтар анықтаған қалалар мен жазба деректер мәліметтерінде
кездесетін Түркістан аймағындағы XIII-XVII ғасырлардағы қалалардың жалпы
саны 30-ға таяу. Бұл Ибн Рузбеханның XVI ғасыр басында айтқан Түркістан 30
қаладан тұрады деген сөзін толықтырып, дәлелдей түседі.
XIII ғасыр басында Монғол шапқыншалаға кезінде қиратылған және көп
бүліншілікке ұшыраған Түркістан қалалары XIII ғасырдың II-жартысында
қалпына келтіріле бастайды да, XIII-XV ғасырлар шенінде көркейе түседі
[40].
Сырдарияның орта ағысы бойындағы қалалардың қолпына келтірілуі,
шаруашылықтың жандана бастауы XIV ғасыр басынды Түркістан аймағын Ақ
Орданың саями орталығына айналдырады. Жазба дерек мәліметтерге жүгінсек
Орда Ежен ұлысының орталығы XIII ғасыр ортасында Шығыс Қазақстан, Алакөл
маңында болғандығы бедгілі. Ал XIVғасыр басынан бері Түркістан аймағында
Ақ Орда хандарының билік құрғанын тағы да жазба дерек мәліметтері
дәлелдейді XIV ғасырдың I-жартысында Ақ Орда ханы Ерзен хан (1320\21-
1344\45 ж.ж) тұсында Түркістан қалаларында мешіт, медресе, мавзалейлер
салынады, қалалар көркейтіледі.
Аймақтың саяси орталыққа айналуы аймақ пен оның қалаларының әкімшілік,
экономикалық, мәдени тұрғыдан рөлдерін арттыра түседі. Түркістанның саяси-
экономикалық, сауда-айырбас орталығы ретінде қайта жандануына күшті әсер
еткен маңызды фактордың бірі-осы аймақ арқылы Ұлы Жібек жолының негізгі
тораптарының өтіп жатуы болды.
Ұлы Жібек жолы – Жерорта теңізінің жағалауындағы елдерден Қытайға
дейін, Евразияны көктеп өтіп жатқан керуен жолдарының тоқсан торабы сауда
мпен мәдени байланыстардың аса маңызды қатынас жолы болды. Ежелгі
мамандардан бастап, бүкіл орта ғасырлар бойы ел мен елді, халық пен халықты
байланыстырған бұл жол өмір нәрі болды, жол бойындағы мемлекеттер мен оның
жекелеген аймақтарында экономикалық дамуға қолайлы жағдайлар жасады, соған
ықпал етті. Бұл жағдай ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстанға, оның
ішіндегі Түркістан аймағына да өз әсерін тигізді.
Қытайдан Батысқа қарай өтетін сауда жолы саяси жағдайларға байланысты
ҮІ-ҮІІ ғасырларда Ферғана аймағынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан өңіріне
ауысады да, ХІІІ ғасырға дейін бұл жол – негізгі саудат жолы ретінде қызмет
етеді [41]. Бірақ та бірнеше ғасыр ішінде бұл жолдың жекелеген тарамдары
бірде үлкен маңызға ие болса, бірде мәнін жоғалтып отырады. Ұлы Жібек
жолының ортағасырлық Қазақстандағы жолдары мен тарамдары туралы еңбек
жазған Қ.Байпақов : VI-VII ғасырларда Жібек жолының негізгі бағыты
Сирия – Иран – Орта Азия арқылы жүріп келіп, Қазақстанда, Оңтүстік
қазақстан – Талас алабы – Шу алабы – Ыстықкөл арқылы өтеді де. Одан әрі
Түркістанға жетеді. Бұл жолмен қатарлас Қазақстан арқылы өтетін екінші
жол пайдаланылған. Византиядан Дербент арқылы өтіп, Каспий жағалауынан -
Маңғыстауды – Арал жағалауын - Оңтүстік Қазақстанды көктей етіп, Талас –
Шу бағытына келіп жалғасады. Бұл жол XIII-XIV ғасырларда қайта жанданды. –
деп жазады.
Бұл жолдың XIII ғасырдан бастап қайта жандануының бірнеше себебі
бар. Біріншіден, Дешті Қыпшақ пен Мауреннахр аймағы монғолдың жаулауы
салдарынан бір саяси кеңістікке енеді де, бұл жерлерде саяси тұрақтылық
қалыптасады. Біртұтас саяси кеңістік пен саяси тұрақтылық сауда
қатынасатрының дамуына қажетті ең басты шарттарының бірі болғандықтан,
біз айтып отырған жолдың жандануына себепші болады. Екіншіден, XIII
ғасырдың ортасынан бастап, Алтын Орданың саяси орталығы Еділдің төменгі
ағысы бойында орналасуына байланысты Европа елдері мен Византияның
саудагерлері Шығыс елдеріне барар жолын Алтын Орда астанасынан бастайды.
Бұған дәлел – XIII ғасыр ортасында Плано Карпинидің, Гильом де Рубруктың
армян патшасы I Гетумның [42] және Марко Полонның Шығысқа бара жолдары
Алтын Орда астанасы арқылы өту еді.
Осылайша, Еділдің төменгі бойы халақаралық сауда жолындағы маңызды бір
тірек орнына айналды да Шығыс Түркістанға апарар ең қысқа, ең қауіпсіз жол
Еділ бойы – Арал маңы – Сыр бойы – Талас, Шу алабтары – Жетісу арқылы
өтеді. Сол себепті де осы бағытта орналасқан Түркістан аймағының
халақаралық сауда байланыстарындағы рөлі арта түсті. Сөйтіп, Түркістан
аймағы халақарлық сауда жолының бойында орналасып, XIII –XV ғасырларда
Шығысты байланыстырса, географиялық орналасуына байланысты Солтүстік пен
Оңтүстіктің арасын жақындата түсті.
Біз қарастырып отырған кезең ішінде, Дешті Қыпшақ, Хорезм, Мәуреннахр
елдерімен байланыстыратын жергілікті мңызы бар сауда жолдары да Түркістан
аймағы арқылы өткен. Қ.М.Байпақовтың көрсетуінше, Түркістан аймағына Дешті
Қыпшаққа қарай өтетін үш жол, Мәуреннахр мен Хорезмге апарар екі үлкен
керуен жолдары болған.
Отырардан солтүстікке қарай бағытталған сауда жолы Арыстанды Шаян
арқылы, Қаратаудың аласа жоталарынан асып және Яссыдан, Сауран мен
Сығанақтан шыққан жолдармен түйіседі де, Орталық Қазақстанды шарлап
кетеді,- деп түсіндіреді Қ.М.Байпақов.
XII-XVI ғасырларда Түркістан арқылы халықаралық сауда жолы
өткендіктен, мұнда жер жүзінің әрбір түкпірінен Қытайдан, Қашқардан,
Хотанан, Үндіден, Хорасанан, Иранан, Византиядан, Сириядан және Батыс
Европа елдерінен товарлар әкелініп, сауда – айырбастап түсіріледі. Сол
сияқты осы аталған елдерге Түркістан қалаларында өндірілген заттар
әкетілген.
XIIІ –XV ғасырларда Түркістан аймағы арқылы өткен халақаралық және
жергілікті маңызы бар сауда жолдарын, тармақтары мен бағыттарын қалпына
келтіре отыра, аймақтың осы ғасырдағы рөлін көруге болады. Халықараааалық
сауда қатынастарының маңызды құрамдас бөлігі ретінде аймақ саяси –
экономикалық мәдент жағынан дамиды. Аймақтық саяси әкімшілік эканомикалық
ортасына орай қалыптасқан сауда – айырбас орталығаы болуы да оны Дешті
Қыпшақ пен Мәуреннахрдағы ең бір көркейген аймақтың біріне айналдырды.
Ибн Рузбехан жазған Түркістан - әлемдегі ең бір жақсы гүлденген аймақ,-
деген сөзі XIV-XV ғасырларға сай келеді.
Жалпы ойымызды қорыта келе, Түркістан деп XIV-XVII ғасырларда Сырдария
өзенінің орта ағысы бойындағы жерлердің аталғандығын, оның монғол
жаулауынан кейінгі кезеңдерде көркейіп, халықаралық сауда және Дешті Қыпшақ
пен Мәуреннахр арасындағы байланыстарда үлкен маңызға ие болғанына
көзімізді жеткіздік.
2. Түркістан аймағындағы қалалардың Қазақ хандығын қалыптастырудағы
маңызы (ХV-XVI ғ.ғ)
XIII-XIV ғасырлар төңірегінде Түркістан аймағының саяси әкімшілік және
сауда экономикалық жағынан дамуы ең алдымен, ондағы қалалардың қалпына
келтіріп, қайта өрлеуімен тығыз байланыста болады. XIV-XVI ғасырлардағы
Түркістан аймағының маңызын ондағы қалалардың, экономикалық, саяси,
әкімшілік, діни, мәдени өмірлерде атқарған рөлін анықтамай, маңызын ашып
көрсетпей сөз ету де мүмкін емес. Сондықтан да осы аймақ қалаларының тарихы
ұзақ жылдардан бері тарихшылар мен археологтардың зерттеу объектісіне
түспей келе жатыр.
Түркістан аймағындағы қалалардың қазақ хандығы үшін XV-XVII ғасырларда
атқарған К.А.Пищулина зерттеді [43]. ХХ ғасырдың басынан 60-шы жылдардың
соңына дейінгі аралықта табылған археологиялық деректер оның археологиялық
зерттеу еңбектерінің негізін құрайды деуге болады. 70-80-ші жылдары
Оңтүстік Қазақстандағы Сырдария өзенінің бойындағы ежелгі және ортағасырлық
қалаларды зерттеуде археологтар үлкен табыстарға жетті. Жаңадан табылған
архнологиялық деректе XV –XVI ғасырлардағы Түркістан аймағының Қазақ
хандығы үшін атқарған маңызын тереңдеп көрсетуге, жан-жақты анықтауға
мүмкіндіктер берді.
Біз бұл тарауда Ортағасырлық Түркістан аймағында айрықша рөл атқарып
Дешті Қыпшақ тайпалары, атап айтқанда XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығы
үшін зор маңызға ие болған ірі-ірі қалаларға тоқталып өтеміз. Аймақ
қалалары ішінде біз қарастырып отырған кезең бойынша Сығанақ қаласы маңызды
орын алады.
Сығанақ. XIV-XVI ғасырларда Сығанақ қаласы Түркістан қалалары ішіндегі
саяси әкімшілік, сауда айырбас орталықтары ретінде ең ірі қаланың бірі
болып саналды. Соған қарамастан XIV-XVI ғасырлардағы авторлардың осы сала
туралы жазып қалдырған мәліметтері тым жұтаң әрі мардымсыз. Алайда жазба
мәліметтердің олқылықтар, археологиялық деректер толықтыра түседі.
Ибн Рузбеханың деректеріне сүйенсек, Сығанақ, Дешті Қыпшақ пен
Түркістан аймағының түйіскен жерінде орналасқан. Қазіргі кезде қаланың орны
– Сунақ-Ата қалашығы – Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Төменарық
селосынан солтүстікке таман 20 км жерде жатыр. Бұрынғы уақыттарда және
күні кешеге дейін қалада тұрғандар көп болған., ...қазір қала халқы онша
көп емес,- деп жазды Ибн Рузбехан.
ХҮІ ғасырға дейін қала халқының көп болуына, қаланың саяси және
экономикалық қуатының артуына, оның аймақ шетінде, Дешті Қыпшақ
терреториясымен іргелес орналасуы басты себеп болады. Монғол шапқыншылығы
кезінде көп бүліншілікке ұшыраған қала, өзінің қолайлы географиялық
орналасу жағдайына байланысты тез қалпына келтіріледі және ХІҮ ғасыр
басынан бастап қайтадан аймақтағы саяси - әкімшілік орталаққа айналады.
ХІҮ ғасырда Сығанақ қаласы Ақ Орданың астанасы болады. Ақ Орда хандары
Ерзен мен Орыс хандары тұсында қала бірнеше көркейеді, жаңадан көптеген
ғимараттар салынады. ХҮ ғасыр ішінде Сығанақ өзінің саяси экономикалық
маңызыыын жоғалтпай, Дешті Қыпшақта бірін-бірі ауыстырған билеушілердің
астанасы болады. Тек қана 20 жылдай уақыт бойы қала Ұлықбек мырзаға тәуелді
болды. 1446 жылдан бастап қала көшпелі өзбектер мемлекетінің астанасына
айналып, Әбілқайыр хандығы ыдырағанға дейін өз статусын жоғалтпайды. ХҮ
ғасырдаң 70-жылдарынан бастап ХІҮ ғасыр соңына дейін Қазақ хандығы мен
Мәуреннахр билеушілері арасында ұзаққа созылған күрестер болады. 1598
жылдан бастап Сығанақ түпкілікті Қазақ хандығының құрамына өтеді.
ХІҮ ғасыр басында қала өзінің бұрынғы күш қуатынан айырыла бастайды.
Мұның себебін К.А.Пищулина ХҮ ғасырдың 70-жылдарынан бері Қазақ хандығы мен
Мұхаммед Шайбани хан арасында болған күрестердің нәтижесі деп түсіндіреді.
Сығанақ қаласының экономикалық жағынан құлдфырауының келесі бір себебі, ол
– Ұлы Жібек жолы тармақтарының аймақ территориясында маңызын жоғалтуы еді.
Дерек мәліметтері, сондай-ақ археологиялық зерттеулер қала тұрғындары
мен оның төңірегіндегі елді мекен тұрғындарының суармалы егіншілікпен
айналысқандығын дәлеледейді. Егістік жерлерді суаруға пайдаланылған
арықтар Сейхуннан шығарылады- деп жазады Ибн Рузбехан. Сығанақ пен оның
төңірегіндегі суландыр жүйесі вакуфтық грамоталары мен жазба деректер
мәліметтері, археологиялық қазба жұмыстарының материалдары нәтижесінде
жақсы зерттелген. ХҮ ғасырда Сығанақ өңірінде егіншілік пен бау-бақша
өсірудің жақсы дамығандығын ХҮ-ХҮІ ғасырларда бір ғана Сығанақ қаласының
тұрғындарына жіберілген бірнеше вакуфтық грамотадан көруге.
ХІІІ-ХҮІ ғасырдағы Сығанақ қаласының ірі сауда орталығы ретіндегі
халықаралық және жергілікті маңызы зор болды. Ибн Рузбеханың мәліметтеріне
сүйенсек, Сығанақ Еділ бойына Түркістан аймағына дейінгі аралықтағы жалғыз
сауда пункті болған көрінеді. Қалаға Мәуреннахрдан, Қашқардан, Хотаннан
және Түркістаннан басқа қалаларынан сауда керуендері келіп тұрғандықтан,
онда әр елден әкелінген заттар өте көп кездеседі. Қала базарларында мақта-
матадан тоқылған киім-кешек, үй тұрмысына қажетті заттар темірден шыныдан
жасалған әшекейлі бұйымдар және егіншілік пен мал шаруашылығының өнімдері
сауда-айырбасқа-түсіп отырған. Бұл жағдай қаланың сауда қатынастарының
халықаралық сипатын біршама ашып көрсетумен қатар, археолог К.М.Байпақовтың
актап көрсеткеніндей. Сығанақтан бастау алып, солтүстікке қарай, Дешті
Қыпшаққа апарар керуен жолы қаланың сауда – айырбастағы жергілікті маңызын
аша түседі. Бұл жолмен қалаға Дешті Қыпшақ тұрғындары мал, тері, жүн және
солардан жасалған бұйымдар, сондай-ақ садақ пен жебе секілді өздері
өндірген заттарды әкеліп, айырбасқа түсіріп отырған. Біз қарастырып отырған
ғасырлар ішінде Дешті Қыпшақ пен Мәуреннахр аймақтың басқа қалалары
арасындағы байланыста Сығанақ қаласы маңызды рөл атқарады. Қаланың Дешті
Қыпшақ пен етене тығыз байланысы және Түркістан аймағы мен түйіскен жерде
орналасуы екі жақты этникалық байланыстардың дамуына әсер етеді. Қала
төңірегінде Дешті Қыпшақтың кедейленген малшылары қоныстана бастайды да,
жартылай отырықшы, жаппай отырықшы өмірге бейімделеді. Алайда, шаруашылық
өмірдегі өзгерістерт этникалық процесстерге ықпалын баяу тигзеді. Көшпелі
тайпалардың бір бөлігінің отырықшылыққа көшуі үздіксіз процесс
болғандықтан, Дешті Қыпшақ пен Түркістан аймағы арасындағы этникалық
байланыстар үзілмейді, керісінше, нығая түседі де, Дешті Қыпшақ пен
Түркістан аймағында ортақ этникалық кеңістіктің қалыптасуына алғы шарттар
қолайлы жағдайлар жасай бастайды. ХІҮ-ХҮІ ғасырлардағы этникалық
байланыстар барысын вакуфтық грамотадан байқауға болады. Грамоталардың
бірінде сығанақ қаласы мен төңірегіндегі елді мекендерде тұратын тұрғындар
арасында түріктер, қазақтар және қарақалпақтар тұрғандығы айтылады [44].
П.П.Иванов мұндағы түріктерді Сығанақ қаласының түпкілікті тұрғындары,
жергілікті өзбектер мен қазақтар ортасынан шыққан деп түсіндіреді. Олай
болса Сығанақ қаласы оның төңірегіне, Қазақ хандығы құрылғанға дейін Дешті
Қыпшақ тұрғындары қоныстанып, этникалық процесстер нәтижесінде өздерінің
бұрынғы ру-тайпа атымен аталмай түріктер деп жалпы атауға ие болған. Ал
қазақтардың грамотада аталуын, Дешті Қыпшақ тұрғындарының Қазақ хандығы
тұсында Сығанақ өңіріне келіп қоныстанғандығынан деп түсінеміз.
Қорыта айтсақ, Сығанақ қаласы мен оның төңірегіндегі елді мекендер
аймақ пен Дешті Қыпшақ арасындағы этникалық байланыстарда үлкен маңыз
атқарады.
Сығанақ қаласының қолайлы географиялық жағдайына, саяси-әкімшілік,
экономикалық маңызына орай билеушілер оны қуатты қамал-бекініске
айналдырады. Қала қорғандарының ұзақ уақыт бойы қоршауға төтеп берердей
мүмкіншілігі болды. Бұған дәлел ретінде ХҮ ғасырдың 70-90 жылдары Қазақ
хандығы мен Шайбани арасындағы болған ұрыстардың бірінде Бұрындық хан көп
әскермен аз ғана әскері бер Мұхаммед Шайбани ханды Сығанақта үш ай бойы
қоршауға алады. Қала бекінісінің мықтылығы және ұзақ қоршауға төтеп берер
мүмкіншілігінің Шайбани ханды құтқарғандығын айтуға болады. 1457 жылы
Сығанақ қамалы Шайбани ханның атасы Әбіхайыр ханды да қалмақтардан толық
талқандаудан құтқарған болатын.
Сығанақ қаласының орналасуының өзі де Дешті Қыпшақ Қазақ хандығы үшін
үлкен әскери- стратегиялық мәнге ие болды. Егер қала Мәуреннахр
билеушілерінің қол астында болған жағдайда Дешті Қыпшақ тайпалары,
тайпалары біріншіден, сырдың орта ағысы бойындағы жақсы қыстаулардан
айырылар еді. Екіншіден, оларға жау тарапынан үнемі шапқыншылық қаіпі
төніп отырды. Үшіншіден, бүкі аймақтағы сауда-айырбас Мәуреннахр
билеушілерінің қолына көшкен болар еді. Дешті Қыпшақ тайпалары үшін
Сығанақ қаласынан айырылу - өздерінің саяси және экономикалық
тәуелсіздінінен жартылай айырылумен пара-пар еді.
Ал егер қала Дешті Қыпшақ билеушілерінің иелігіне көшсе, онда
Мәуреннахр тарапынан болатын шапқыншылық қауіпі азаяды, Түркістанмен
экономикалық байланыс қалыпты жағдайға түседі де, ол билеушілерді
бақылауына көшеді. Ең бастысы, көшпелі тайпалар жақсы қыстауларға ие
болады да, көшпелі мал шаруашылығының тіршілігі мол дамуына жағдай туады.
Қорыта айтсақ, Сығанақ қаласы Дешті Қыпшақ пен ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы
Қазақ хандығы үшін экономикалық, саяси-әкімшілік орталық әскери –
стратегиялық тірек пунті ретінде ерекше маңызды болып саналады.
ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы Қазақ хандығы үшін зор маңызға ие болған Түркістан
қалаларының бірі – Сауран (Сабрам) еді. Ол Сығанақтан оңтүстік шығысқа
қарай, қазіргі Түркістан қаласынан солтүстікке қарай 35 км қашықтықтағы
темір жолдың сол жағында орналасқан.
Түркістан қалалары ішінде Сауран Ақ Орданың алғашқы астанасының бірі
болды. 1280-1320\21 жж. Ақ Орданың Сасы – Бұқа ханының денесі осы қалада
жерленген. Саяси орталық Сығанаққа көшірілгеннен кейін де, ХІҮ ғасыр бойы
қала дамуда болды. Ерзен мен Орыс хандардың Түркістан өңіріндегі
қалааларла көптеген ғимаратттар салдырды деген мәліметінде Сауран да
айтылады.
Сауран қаласының тарихы ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бері тарихшылардың,
археологтардың азарынан түспей келе жатыр. П.И.Лерхтың еңбектерінде,
П.И.Пашиноның жазбаларында Сауран қаласының қалдықтары қаьбырғаларыныің
жақсы сақталғанлығы туралы айтылады. ХХ ғасырдың 40-шы жылдары Оңтүстік
Қазақстан археологиялық экспедицтясының жүргізген жұмыстары нәтижесінде
қаланың сырт пішіні жобаға түсіріліп, табылған материалдар бойынша дала
тарихын дәуірлерге бөлуге ұсынылады. Қаланың ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы Қазақ
хандығы үшін атқарған рөлі туралы К.А. Пищулинаның, археолог
К.М.Байпақовтың еңбектерін айтуға болады [45].
Сығанақ секілді Сауран қаласы да Түркістан аймағындағы егіншілік
өңірдің орталығы болды, қала төңірегінде елді мекендер көп орналасады.
К.А.Пишулина қала өзін азық-түлікпен толық қамтамассыз етіп байлығымен
және өңірдің көркейтілгендігімен даңқы шықты-деп жазады. Егіншілік бұл
өңірде де суармалы жерлерге орналастырылды бірақ суару жүйесінің өзіндік
өзгешелігі болған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz