Қарым-қатынас мәдениеті

Мазмұны

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.1 Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.2 Қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың ұлттық ерекшеліктерінің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

49
2.1 Мектеп жасына дейінгі баланың қарым.қатынас мәдениетін
қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
2.2 Отбасында қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 74
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77

Кіріспе

Зерттеудің көкейтестілігі: «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауында: «Басты мақсат – Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Ол – «Мәңгілік Қазақстан» жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел келбеті. .... «Қазақстан - 2050» стратегиясы – барлық саланы қамтитын және үздіксіз өсуді қамтамасыз ететін жаңғыру жолы...
Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда бізді ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту әдістемелерін, білікті мамандар ұсыну маңызды. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс»,- деп атап көрсетті [1].
Қазіргі кездегі елдегі экономикалық-әлеуметтік жағдайлардың қиындығы, жұмыссыздық, материалды, рухани қажеттіліктердің тапшылығы, осының бәрі отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты күрделендіріп отыр. Бала тәрбиесінің негізі - оның отбасы. Отбасы - бұл мәдени-тарихи және әлеуметтік-психологиялық құбылыс. Осы шағын әлеуметтік топ - бала үшін өмір мектебі. Отбасындағы ата-ана - баланың өмірлік ұстазы және тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті отбасындағы ата-ананың сіңірген еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне байланысты. Сондықтан, әрбір ата-ана өзінің баласын білімді, мөдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеу қажет екені белгілі. Мектеп жасына дейінгі бес-жеті жас аралығы - баланың жеке тұлға болып қалыптаса бастайтын, оның барлық таным үрдістерінің қарқынды дамып, мінез-құлық нормаларын игеретін кезең болғандықтан, отбасының жалпы психологиялық жағдайы бала тәрбиесіне міндетті түрде өзінің әсерін тигізбей қоймайды. Жалпы, отбасы тәрбиесі қоғамдық, әлемдік деңгейде қарастырылып келген және оған «Балалар құқығы туралы Конвенция» (1995), Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» (1999), Балабақшадағы 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау бағдарламасы (1999), Қазақстан Республикасының «Балалардың құқығы туралы заңы» (2002), Қазақстан Республикасынын 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы» (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады. 2004 жылы ақпан айында Үкіметтен қолдау тапқан Білім тұжырьтмдамасы үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы сатысы балабақшадам бастап, мектеп жасыыа дейінгі балаларды оқыту-тәрбиелеу мәселесін жоспарлы түрде шешіп, отбасына педагогикалық көмек беруді мақсат етеді. Ал, ата-ананың педагогикалық білімінің неғұрлым жоғары болуы олардың қоғам алдында өз балаларының тәлім-тәрбиесі үшін жауапкершілігін арттырады. Сондықтан да, балаларды жағымды ортада тербиелеу мен оқыту қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
Мектеп жасына дейінгі тәрбие туралы мәселені ең алғаш қарастырғандардың бірі - чех ғалымы Ян Амос Коменский болды (1592-1670). Ол туғаннан алты жасқа дейінгі балалар тәрбиесін арнайы қоғамдық мекемелерге емес, отбасына - "аналар мектебіне" жүктеді. Я.А.Коменский аналар мектебінде балалардың дене, адамгершілік, ақыл-ой дамулары жүзеге асады дей келе, сол кездің өзінде баланың сөйлеуінің, тілінің дұрыс шығуы анаға байланысты деп, аналарға үш жастан бастап балаға дауыстарды дұрыс, таза айтуды үйрету керектігін айтты және отбасындағы бұл тәрбие шаралары ойын түрінде жүзеге асырылуы дұрыс деп, - көрсетті [2].
Қазақ халқының бала тәрбиесіне деген қөзқарасының өзіндік ерекшеліктері қандай болған? Келешек ұрпақ төрбиесіне үлкен мөн беріп, балаларды ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын мөдениеттілікке, зерделілікке баулып, халқының мәдениеті мен әдет-ғұрпын тәрбиенІң бұлжымас құралы ретінде ұстаған. Бұл ретте қазақ ауылындағы отбасы тәрбиесі, мектепке дейінгі тәрбие туралы ең алғаш еңбек жазған Н.Құлжанованы (1887-1939) алуға болады.
Н.Құлжанованың тәлім-тәрбиелік пікірлері медицина ғылымымен сабақтасады. Бұл жәйт автордың « Бала күтімі - баланың өміріне күн сәулесі мен таза ауадай аса қажет», «Баланың аурулары» т.б, еңбектерінен жақсы байқалады. Автор тәрбиені бала жөргегінен бастауды ұсына келіп, өзі түйіндеген тұжырымның негізі етіп: «Тәні саудың - жаны сау» деген халық даналығын алады.
Н.Құлжанова мектепке дейінғі төрбие мазмұны, мақсатын баяндап, баланың қимыл-қозғалысына, сезім мүшелеріне, сөйлеуін жетілдіру жолдарына тоқталады. Ол сондай-ақ балалардың қарым-қатынас ерекшелігіне де аса көңіл бөледі. «Балаға сусындай керегінің бірі - сөйлеу», баланың сөйлеуге, білуғе құмарлығын құптап «мазамды алма!» - деп оыың бетін қайтару дұрыс емес екендігін айта келіп, автор баланың ойлауының - оның танып-білу құмарлығымен ұштасып жатқандығын ескертеді [3].
Қай қоғамда болса да тәрбие мәселесі ең басты міндеттердің бірі ретінде қарастырылып келген. Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу - жалпыға бірдей білім берудің бір белгісі ретінде қарастырылды.
Кеңес жылдарындағы мектепке дейінгі педагогика мәселесі Е.А.Аркин [4], А.П.Усова [5], Е.И.Тихеева [6] т.б. ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде қордаланды.
Республика көлемінде мектепке дейінғі тәрбие жұмысын ұйымдастыру мәселесіне А.К.Меңжанова [7], М.С.Сәтімбекова, Ә.С.Әмірова, Ф.Н.Жұмабекова [8], Д.Р.Муталиева [9] т.б., ал балалардың даму ерекшеліктеріне Қ.Т.Шериазданова [10], Г.М.Қасымова [11], Ү.И.Ауталипова [12] т.б. ғылыми жұмыстары арналды. Мәселен, педагогтар А.К.Меңжанова мектеп жасына дейінгі баланың адамгершілік тәрбиесін, Ә.С.Әмірова көркем әдебиет арқылы адамгершілікке тәрбиелеу, Ф.Жұмабекова бейнелеу өнері және эстетикалық тәрбие беру, М.С.Сәтімбекова балалардың математикалық білімдерін дамыту тұрғысында, Д.Р.Муталиева мектепке дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде отбасының ықпалын қарастырса, психологтар Қ.Т.Шериазданова қарым-қатынас мәселелерін, Г.М.Қасымова мектеп жасына дейінгі балаларды оқытуда дамытушы ойындар рөлін қарастырған.
Аталған еңбектерді зерттеуде, қазіргі кезде қазақ отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты, оның өзіндік ерекшеліктерін қарастырған еңбектің жоқтың қасы екені анықталды.
Сонымен, қазақ отбасында және ұлттық балабақшаларда қарым-қатынас мәдениетін қальштастыру, оны тәрбие үрдісіне ендіру деңгейінің төмендігі мен балалардың қарым-қатынас мәдениетін бүгінгі өмір талабына сай, ұлттық сипатта қалыптастыруды жүзеге асыру қажеттілігі мен оны ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік бағыттарының жеткіліксіздігі аралығында қарама-қайшылықтар туып отырғаны анықталды. Біз бес-жеті жас аралығындағы баланың тіл мәдениеті, айналасындағы үлкендер, құрбыларымен жасаған қарым-қатынас ерекшеліктерін қарастыру барысында, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: «Отбасында мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру» деп белгіледік.
Зерттеудің мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас мәдениетінің ғылыми-теориялық негіздері мен оның қалыптастыру жолдарын айқындау.
Зерттеу міндеттері:
- Қарым-қатынас мәдениеті ғылыми-теориялық негіздерін талдау;
- Отбасындағы қарам-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдарын көрсету;
- Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастырудың негізгі бағыттарын нақтылау;
- Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы карым-қатынас
мәдениетін қалыптастырудың әдістемесін жетілдіру.
Зерттеу нысаны: отбасындағы 5-7 жастағы балалар мен ата-аналардың қарым-қатынас әрекеті.
Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңалығы:
1. "Қарым-қатынас мәдениеті" ұғымының мәні нақтыланып, оның құрылымы мен қызметі анықталды.
2. Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми түрғыда ұйымдастырылған жолдары ұсынылды.
3. Отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастырудың жаңа бағыттары жасалынды.
4. Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастырудың әдістемесі жетілдірілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы отбасы мен балабақшаның бірлескен жұмысының тиімділігі теориялық тұрғыда негізделініп, баланың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға бағытталған ата-аналар мен тәрбиешілерге арналған әдістемелік нұсқаулар ұсынылды. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғарғы және арнайы педагогикалық оқу орындарының, балабақшаның оқу-тәрбие үрдісінде, ата-аналарға пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері: жеке тұлға дамуындағы іс-әрекет және өзара қарым-қатынас теориялары, этномөдениет жөне оның оқу-тәрбие үрдісіндегі тәрбие жұмысындағы рөлі жайлы ілімдері, Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары (Конституция, білім беруге арналған тұжырымдамалар мен бағдармалар, «Балалардың құқығы туралы Конвенция» т.б.).
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, тіл білімі, мәдени, психологиялық, педагогикалық әдебиеттердің теориялық талдауы, бақылау, әңгімелесу, сұрақ-сауалнамалар, эксперимент әдістері. Зерттеу жұмысында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға бағытталған арнайы ұйымдастырылған ойын-жаттығулар, ата-аналарға арналған семинарлар арқылы қалыптастыру көрсетіледі.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, мақсаты, нысаны, деректі көздері, міндеттері, пәні; теориялық және әдіснамалық негізі, зерттеу әдістері; базасы туралы мәліметтер баяндалады.
Бірінші бөлімде «Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері» деп аталып, екі тақырыпшаға бөлініп қарастырылады. Бірінші тақырыпшада отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас үдерісі қарастырылса, екінші тақырыпшада қарым-қатынас мәдениетінің ұлттық ерекшеліктері, қарым-қатынас үдерісінің психологиялық, педагогикалық мазмұны анықталған.
Екінші бөлім баладағы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың әдістемелік жолдарын қарастырады. Бірінші тақырыпшада мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары қарастырылған. Екінші тақырыпшада отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы карым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың негізгі бағыттары берілген.
Қорытындыда қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың ерекшеліктері жүйеленіп, зерттеу міндеттерінің ашылу аясы мен ғылыми болжамның расталуы баяндалады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде отандық ғылыми зерттеулер, ғылыми мақалалар, конференция жинақтары, мерзімдік басылымдар, оқу құралдары, үкімет құжаттары мен бірге, шетелдік ғалымдар, ресейлік зерттеулері де қарастырылады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1 «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауы.
2 Коменский Я.А. Материнская школа // Избр.пед.соч.: В 2 т. т.1. - М., 1982. - 224-228с
3 Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Санат, 1995. - 81 б.
4 Аркин Е.А. Родителям о воспитании. - М.: Уч.пед.гиз. 1957. - 347с.
5 Усова А.П. Обучение в детском саду. Под.ред. А.В.Запарожеца. - М., 1981.-176 с.
6 Тихеева Е.И. Развитие речи детей (раннего и дошкольного возраста):
Под.ред. ФА.Сохина. - 5 изд.-М.: Просвещ., 1981.- 159 с.
7 Меңжанова А. Мектепке дейінгі педагогика.- Алматы: Рауан, 1992,-
206 6.
8 «Балбөбек» бағдарламасы. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ білім
академиясының республикалық баспа кабинеті. 2000, 237 б.
9 Муталиева Д.Р. Влияние взаимоотношений старшего и среднего
поколения в семье на воспитание дошкольников гуманного отношение
клюдям. Дисс... канд. наук. -М., 1993 . - 150 с.
10 Шерьязданова Х.Т. Учите детей общению. - Алматы: Рауан, 1992. -
108с.
11 Касымова Г.М. Психолого-педагогические основы применения
развивающих игр в обучении детей дошкольного возраста.
Автореферат на соискание к.пс.н. Алматы, 1997.-223с
12 Ауталипова У.И. Психолого-педагогические основы взаимоотно-
шений детей дошкольного возраста в семье. Диссертация кандидата
психологических наук., Алматы, 1999. - 129 с.
13 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030». Ел президентінің Қазақстан
халқына Жолдауы. Алматы: Білім, 1997. - 176 б.
14 История педагогики. Под.ред.М.Ф.Шабаевой. Москва, просвещ.,
1981.-367с
15 Жарықбаев Қ.Б. «Ұлттық психологияны оқыту - ұлтшылдық емес» -
Қазақ әдебиеті, 1 - қырқүйек, 2000 ж.
16 Нүрғалиев Р.Н. Философиялық сөздік. - Алматы: Қазақ энциклопе-
диясының бас редакциясы, 1996. - 342 б.
17 Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. -
Алматы: Рауан, 1990. - 234 б
18 Қалиев Б., Күркебаев Р. Орысша-қазақша және қазақша-орысша
терминологиялық сөздік. - Алматы: Рауан, 1996. -10 6.
19 Лисина М.И. Общение и речь. Развитие речи у детей в общение со
взрослыми. - М., 1985. - 140 с.
20 Запорожец А.В. Развитие общения у дошкольников. - М.:
Просвещение, 1974. - 287 с.
21 Лисина М.И. Общение со взрослыми у детей первых семи лет жизни.
В кн: Проблемой общения возростной и педагогической психологии.
М.: Просвещение, 1978. - 136-138с.
22 Шерьязданова Х.Т., Суркова Т.И. Пеагогу о стиле общения с детьми.-
Алматы: Рауан, 1996. - 145с.
23 Выготский Л.С. Проблема развития психики., Собр.соч.т 3.
Под.ред.А.М.Матюшкина. - М.: Педагогика, 1983. - 145-146с.
24 Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания., изб.псих.труды: в 2 т. - М., 198О.-315с.
25 Ананьев Б.Г. Изб.псих.труды. - М., 1980.-21с
26 Мясищев В.Н. Личность и неврозы. - Л., 1972.- 319с
27 Бодалев А.А. Личность и общение. - М.: Просвещ. - 1983.- 18с
28 Рубинштейн С.Л. Основы психологии. - М., 1935.- 52с
29 Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала психологиясы туралы
тандамалы еңбектер (Л.С.Выготскийден аударма) қүрастырған
Алдамүрат Ә.Ж. - Алматы., 1999.- 1696
30 Мухина В.С. Детская психология. - М., 1985. - 272с .
31 ВенгерЛ.А.,МухинаВ.С. Психология. - М., 1988.-336 с.
32 Лихачев Б. Педагогика. Курс лекций. - М.: Прометей, 1993.
33 Макаренко А.С. Книга для родителей. - Москва; Просвещение 1983,
358 с
34 Сухомлинский В.А. Потребность человека в человеке. - Москва:
Советская Россия, 1981.
35 Алексеева М.М., Яшина В.И. Методика развития речи и обучение
родному языку дошкольников.: Уч. Пособие для студ.высш.и
ср.пед.уч.зав.-2 изд. - М: Академия, 1998. -400с
36 Жарықбаев Қ., Қалиев С, Қазақтың тәлімдік ой - пікір антологиясы.
-Алматы, 1994,320 6
37 С.Қалиев Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен
тарихы. - Алматы: Рауан, 1998. -1286
38 Абайдың тәлімгерлік тағылымы. Қүрастырғандар: Дайырова Ә.,
Қүрманбаева Г. - Алматы: Рауан, 1996, 136 б
39 Жүмабаев М. Педагогика. - Алматы: Рауан, 1993, 154 б
40 Әуезов М.О. Адамның негізі - әйел. 20 томдық шығармалар жинағы.,
15-том. - Алматы: Жазушы, 1984, - 7-9 б
41 Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы. - Алматы: Литера,
2000, 96 6
42 Балабақшадағы 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау
бағдарламасы. - Алматы-Астана: Ы.Алтынсарин атындығы Қазақ білім
академиясының республикалық баспа қабинеті, 1999, 72 б
43 Петровский А.В. Психология о каждом из нас- М.,1992 - 72-79с
44 Фромм А. Азбука для родителей. Лениздат. - 1991, 319 с
45 Захаров А.И. Как предупредить отклонения в поведении у детей. -
Алматы: Жазушы, 1988, 256 с
46 Матейчек 3. Психическая депривация в детском возрасте. - Прага,
1984.-71 с.
47 Варга А.Я. Психологический контакт между ребенком и матерью в
книге «Популярная психология для родителей». Под редакцией
Спиваковской А.С., Союз. - Санкт-Петербург, 1997. - 63-67 с
48 Конвенция о правах ребенка., Учитель Казахстана., 28 марта 1997г.
49 Қазақстан Республикасы. «Баланың қүқықтары туралы заңы.» -
Астана, 2002, 8 тамыз. Егеменді Қазақстан.
50 Венгер А.Л. Психологические рисуночные тесты. - М.: Владос-пресс, 2003.- 160с.
51 Ковалев Г.А. Психическое развитие ребенка и жизненная среда.//
Вопросы психологии. - 1993. - №1, - 13 -23 с
52 Пиаже Ж. Избранные психологические труды. - Москва:
Просвещение, 1969. - 659 с.
53 Рузская А.Г. Отношение детей - дошкольников к разным вариантам
общения со взрослыми. Развите общения у школьников. Под редакцией
Запорожца А.В., Лисиной М.И. - Москва: Педагогика, 1974. - 288 с.
54 Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. -М.: Мысль. 1965.-583с.
55 Люблинская А.А. Детская психология. -Москва: Просвещение, 1971. -415 с.
56 Бақраденқызы А. Ана тІлінде сөйлеуге үйрету жолдары. //Отбасы
және балабақша. - 2000, наурыз - сәуір.
57 Баймүратова Б. Балабақшадағы даярлық топ балаларының тілін
дамыту. - Алматы: Мектеп, 1984. - 636.
58 Лешли Д. Работать с маленькими детьми, поощрять их развитие и
решать проблемы. - Москва, 1991. - 223 с.
59 Козлова С.А., Куликова Т.А. Дошкольная педагогика. - М: Изд.
центр «Академия», 1998. - 432с.
60 Философия және мәдениеттану. Оқу құралы / Құрастырған Ж.Алтаев, Т.Ғабитов т.б. - Алматы: Жеті жарғы, 1998. - 272 б.
61 Петровский А.В., Ярошевский М.И. Психология, словарь. 2-ое
издание. - Москва: Политиздат, 1990. - 494 с.
62 Словарь по этике. Под редакцией А.А. Гусейнова и И.С. Кона. -
Москва: Политиздат, 1989. - 447 с.
63 Андреева Г.М. Социальная психология. - М., 1989. - 61-65с.
64 Рогов Е.И. Псхология общения. - М.: Владос, 2002. - ЗЗбс.
65 Марцинковский Т.Д., Марютин Т.М., Стефанина Т.Г. и др., Психология развития. Учебник для студентов высших психологических и падагогических учебных заведений. - М., 2001. - 368 с.
66 Кенжеахметүлы С. Жеті қазына. - Алматы: Ана тілі, 2000. - 166 б.
67 Қазақстан әйелдері. 2003., №11. Ошағыңда отың жансын., 4 б.
68 Дорженов С.Б. Инабаттылық иірімдері.- Алматы. Қайнар, 1994. -162 б.