Гүл

Жоспар
Кіріспе

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Гүл
2.2 Гүлсерігі
2.3 Тостағанша, күлтежапырақшалар
2.4 Андроцей
2.5 Гинецей
2.6 Гүлдің формуласы мен диагрммасы
2.7 Тозаңдану. Ұрықтану
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Гүл дегеніміз түрі өзгерген, қысқарған өркен. Ол микро және мегаспоралар, гаметалар түзуге және айқас тозаңдануға бейімделген. Тозаңданудың және одан әрі жыныстық процестің (ұрықтанудың) негізінде тұқым мен жеміс түзіледі.
Құрылысы. Гүлдің сабақтық бөлігі сағақтан және гүл тұғырынан (табанынан) тұрады (101-сурет). Гүл тұғырының формасы алуан түрлі болады. Конус тәріздіден жалпақ тақтаға, кейде тіптен ойыс бокал тәрізді формаға дейін кездеседі (102-сурет). Гүл тұғырына түрі өзгерген жапырақтар (гүл жапырақшалар) орналасады: тостағанша жапырақшалар, күлте жапырақшалар, аталықтар, аналықтар. Көп жағдайда олар шеңбердің бойымен орналасады. Мұндай гүлдерді циклдық деп атайды. Циклдық гүлдер әдетте бес немесе төрт қатар шеңбер түзеді: бір қатар шеңберді тостағанша жапырақшалар, бір қатарды- күлте жапырақшалар, екі немесе бір қатарды аталықтар, бір қатарды- аналақтар түзеді. Гүл жапырақшалары гүл тұғырына спиральдың бойымен орналасқан гүлдерді ациклдік гүлдер деп атайды. Гүл жапырақшаларының біреулері гүл тұғырына шеңбердің бойымен, ал екіншілері спиральдың бойымен орналасқан болса, онда мұндай гүлдерді аралық немесе гемициклдық гүлдер деп атайды.
Жыныстық органдарына қарай бөлінуі. Егер бір гүлде аталық пен аналықтың екеуі де болса, онда мұндай гүлді қос жынысты деп атайды (гермафродитными). Дара жынысты гүлдердің не аталықтары, не аналықтары болмайды. Соған байланысты оларды аталық және аналық гүлдер деп бөледі (103,В-сурет). Егер бір өсімдікте аталықта, аналықта гүлдер болса, онда мұңдай өсімдікті бір үйлі өсімдік деп атайды. Егер аталық гүл бір түрдің бір экземплярында, ал аналық гүл екінші экземплярында болса, онда мұндай өсімдікті екі үйлі өсімдік деп атайды.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Гүл
2.2 Гүлсерігі
2.3 Тостағанша, күлтежапырақшалар
2.4 Андроцей
2.5 Гинецей
2.6 Гүлдің формуласы мен диагрммасы
2.7 Тозаңдану. Ұрықтану
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Репродуктивтік органдар
Гүл
Гүл дегеніміз түрі өзгерген, қысқарған өркен. Ол микро және
мегаспоралар, гаметалар түзуге және айқас тозаңдануға бейімделген.
Тозаңданудың және одан әрі жыныстық процестің (ұрықтанудың) негізінде тұқым
мен жеміс түзіледі.
Құрылысы. Гүлдің сабақтық бөлігі сағақтан және гүл тұғырынан
(табанынан) тұрады (101-сурет). Гүл тұғырының формасы алуан түрлі болады.
Конус тәріздіден жалпақ тақтаға, кейде тіптен ойыс бокал тәрізді формаға
дейін кездеседі (102-сурет). Гүл тұғырына түрі өзгерген жапырақтар (гүл
жапырақшалар) орналасады: тостағанша жапырақшалар, күлте жапырақшалар,
аталықтар, аналықтар. Көп жағдайда олар шеңбердің бойымен орналасады.
Мұндай гүлдерді циклдық деп атайды. Циклдық гүлдер әдетте бес немесе төрт
қатар шеңбер түзеді: бір қатар шеңберді тостағанша жапырақшалар, бір
қатарды- күлте жапырақшалар, екі немесе бір қатарды аталықтар, бір қатарды-
аналақтар түзеді. Гүл жапырақшалары гүл тұғырына спиральдың бойымен
орналасқан гүлдерді ациклдік гүлдер деп атайды. Гүл жапырақшаларының
біреулері гүл тұғырына шеңбердің бойымен, ал екіншілері спиральдың бойымен
орналасқан болса, онда мұндай гүлдерді аралық немесе гемициклдық гүлдер деп
атайды.
Жыныстық органдарына қарай бөлінуі. Егер бір гүлде аталық пен
аналықтың екеуі де болса, онда мұндай гүлді қос жынысты деп атайды
(гермафродитными). Дара жынысты гүлдердің не аталықтары, не аналықтары
болмайды. Соған байланысты оларды аталық және аналық гүлдер деп бөледі
(103,В-сурет). Егер бір өсімдікте аталықта, аналықта гүлдер болса, онда
мұңдай өсімдікті бір үйлі өсімдік деп атайды. Егер аталық гүл бір түрдің
бір экземплярында, ал аналық гүл екінші экземплярында болса, онда мұндай
өсімдікті екі үйлі өсімдік деп атайды.

Гүлсерігі
Бұл гүлдің ұрықтануға кабілетсіз бөлігі. Ол қорғаныштық қызмет
атқарады және сонымен бірге гүлді тозаңдыратын насекомдарды өзіне
еліктіріп, шақырып тұрады. Гүлсерігі түсінің бояуы әртүрлі болып келетін
тостағанша және күлте жапырақшалардан тұратын болса, онда оны қосарланған
гүлсерігі деп атайды (двойной околоцветник). Ал егер гүлсерігі бір түске
боялған болса, онда оны қарапайым гүлсерігіне жатқызады. Қарапайым
гүлсерігі не тостағанша жапырақшалардан, не болмаса күлте жапырақшалардан
тұрады. Қарапайым тостағанша жапырақшалардан тұратын гүлсерігі әдетте
жасыл, ал қарапайым күлте жапырақшалардан тұратын гүлсерігі ашық түске
боялған болып келеді. Гүлсерігі болмайтын гүлдерді жалаңаш гүлдер деп
атайды (103-сурет). Бұларға тал мен шаған мысал бола алады.
Тосгағанша жапырақшалар
Әдетте олар үлкен болмайтын жасыл жапырақшалардан тұрады (тостағанша
жапырақшалардан). Кейде тостағанша жапырақшалар ашық түске боялған болып
келеді Бұл жағдайда олар күлте жапырақшалардың ролін арттырып, гүлді
тозаңдаңдыратын насекомдарды өзіне көптен еліктіреді. Көп жағдайда
тостағанша жапырақшалар бір ғана шеңбер түзеді. Кейде тостағанша
жапырақшалардың астыңда, тостағанша асты жапырақшалары болады. Тостағанша
асты жапырақшалар жабындық жапырақшалардан немесе қосалқы жапырақтардан
пайда болады (104-сурет). Тостағанша жапырақшалар бос орналасқан немесе түп
жағы азды-көпті біріккен болып келеді (біріккен тостағанша жапырақшалар).
Күлте жапырақшалар
Әдетте күлте жапырақшалар тостағанша жапырақшаларға қарағанда біршама
үлкен және ашық түске боялған болып келеді. Күлте жапырақшалар бір-бірімен
біріккен болуы мүмкін (кем дегенде екі-үш күлте жапырақшалары бірігеді)
немесе бос күйінде қалып отырады. Соған байланысты күлте жапырақшалардың
екі типі болады; жеке жапырақшалылар жене біріккен жалырақшалылар. Күлте
жапырақшалары жеке орналасқан гүлдерде, әрбір күлте жапырақша түбіне қарай,
жапрақтың сағаққа жіңішкергені секілді, айқын жіңішкеретін болса, оңда
мұндай күлтелерді тұқыл күлтелер деп атайды. Ал егерде күлте
жапырақшалардың түп жағы жалпақ болып келсе, онда мұндай күлтелерді
отырмалы күлтелер деп атайды (105- сурет). Көп жағдайда күлтелердің аралық
формалары кездеседі.
Біріккен күлте жапырақшаларды мынадай беліктерге: күлтелерінің
біріккен бөлігі- түтік, бірікпеген бөлігі-күлте алақаны және түтіктің күлте
алақанына ауысатын жері деп ажыратады (106-сурет).
Күлте жапырақшалар, тостағанша жапырақшалар секілді полисимметриялы
(дұрыс, актиноморфты), моносимметриялы (бұрыс, зигоморфты) және
ассимметриялы болып бөлінеді. Күлте жапырақшалары актиноморфты болып келген
жағдайда, күлтелер арқылы екі немесе оданда көп жазықгық симметрия
жүргізуге болады (106-сурет), зигоморфты (моносиммстриялы,бұрыс) болып
келген жағдайда, күлтелер арқылы біреуден артық жазықтық симметрия
жүргізуге болмайды (107-сурет), ал ассимметриялы болып келген жағдайда,
күлтелер арқылы ешқандай да жазықтық симметрия жүргізуге болмайды (канна,
орхидей).
Актиноморфты біріккен желекті күлтелерді, түтіктерінің ұзындығына,
күлте алақанының (отгиб) формасына және мөлшеріне қарай классификациялайды:
доңғалақ тәрізді- түтігі кішкентай немесе жоқтың қасында болып
келетін, ал күлте алақаны жайылып ашылатын;
воронка тәрізді- түтігі воронка тәрізді үлкен, күлте алақаны шамамен
үлкен болмайтын;
қоңырау тәрізді- түтігі сфера тәрізді, тостағанша тәрізді, біртіндеп
нашар байқалатын күлте алақанына айналатын;
түтік тәрізді- түтігі цилиндр тәрізді, күлте алақаны болмайтын немесе
күлте алақаны қысқа болып келетін;

астау тәрізді- түтігі цилиндр тәрізді күлте алақаны жалпақ болып
келетін;
қалпақша тәрізді- күлте жапырақшалары жоғарғы ұштары арқылы біріккен
(жүзім- виноград).
Зигоморфты біріккен жапырақшалы күлтелердің ішінен мыналарды жиі
кездестіруге болады (107-сурет):
қос ерінді- күлте алақаны әртүрлі болып келетін екі еріннен тұрады-
үстіңгі және астыңғы;
тілше гүл- түтіктен тіл тәріздес біріккен жапырақшалары кетеді;
тегеурін гүл- күлте жапырақшалары тегеурін деп аталынатын іші қуыс
өсінді түзеді.
Күлте жапырақшалары бос орналасқан гүлдердің ішінде де зигоморфты
және актиноморфтылары болады.
Андроцей
Бұл бір гүлдегі аталықтардың жиынтығы. Андроцейдегі аталықтардың саны
көп мөлшерде - бірден бірнеше жүзге дейін ауытқып отырады. Аталықтары не
жеке- жеке бос орналасқан немесе әртүрлі деңгейде біріккен болып келеді
(108-сурет). Егер аталықтардың барлығы біріккен болса, онда оларды бір
ағайынды, аталықтардың біреуі бос қалып, қалғандары біріккен болса- екі
ағайынды, ал егерде аталықтары бірнеше топ түзіп бірігетін болса- көп
ағайынды аталықтар деп атайды (108,Б-сурет). Аталықтардың биіктіктері
бірдей болуыда немесе әртүрлі болуыда мүмкін. Биіктіктері әртүрлі болып
келетін аталықтарды мынадай топтарға бөледі: екі жақсы жетілген атальғы
болатын, үш жақсы жетілген аталығы болатын және т.б. Екі жақсы жетілген
аталығы болған жағдайда, аталықтың екеуі басқаларынан биік болады, ал үш
жақсы жетілген аталығы болғанда, аталықтың үшеуі басқаларынан биік болады
және т.б. (108,А-сурет).
Аталық. Қалыпты жағдайда аталық екі бөліктен тұрады-аталық жіпшесінен
және тозаңқаптан (тозаңдықтан).
Аталық жіпшесі өсімдіктердің көпшілігінде қарапайым, тармақталмаған
болып келеді. Алайда олардың кейбіреулерінде, әртүрлі формада, бүйірлік
өскіншелер жетіледі немесе бұтақтанады (109- сурет). Егер аталықтың жіпшесі
болмаса, онда оны отырмалы аталық деп атайды.
Тозаңқап әдетте "текалар" деп аталынатын екі жартыдан тұрады, ал ол
жартылары бір- бірімен дәнекер арқылы біріккен. Кейде дәнекерді аталықтың
жеке бөлігі ретінде қарастырады, бірақ та микроскоппен қарағаңда оның
ұлпасының тозаңның ұлпасынан айырмашылығы болмайды. Әрбір тека екі ұядан
немесе тозаңқаптан тұрады (110-сурет). Тозаңқаптың сыртын бір қабат
эпидермис қаптап тұрады. Бұл микроспорофиллдің қалдығы болып
табылады. Тозаңқаптың тереңдеу орналасқан ұлпалары микроспорангияға
жатады. Эпидермистің астында жатқан қабатты эңдотеций деп атайды.
Эндотецийдің клеткалары, клетка ішілік тірі заттарын ерте
жоғалтады, олардың қабырғаларынан тозаңқаптың жарылуына мүмкіндік
жасайтын фиброзды белдікшелер бөлінеді. Эндотецийдің астындағы, жас
тозаңқапта, ортаңғы қабат және төсеніш қабат орналасады. Төсеніш
қабаттың клеткалары ірі, цитоплазмасы қою және бірнеше ядросы болады.
Әрбір ұяның ортасында спора түзетін ұлпа болады, оның клеткаларынан
алдымен микроспоралар, содан соң тозаң түзіледі. Тозаңқап піскен кезде
төсеніш қабат пен ортаңғы қабаттың клеткалары жойылады, өйткені олардың
клетка ішілік заттарының барлығы өсіп келе жатқан микроспоралар мен
тозаңдардың түзілуіне жұмсалады. Тозаңдардың құрылысы бірдей, бірақ оның
жабыньның (спорадермасының) морфологиясы алуан түрлі болып келеді.
Өсімдіктердің кейбір түрлерінің аталықтарының бір бөлігінің,
тозаңдығы болмайды және олар жіпшелер түрінде ғана беріледі.
Мұндай стерилді аталықтарды стаминодийлер деп атайды
(зығырда), олар көп жағдайда шірнеліктерге айналып кетеді. Кейде
стаминодийлер ашық түске боялып, күлте жапырақшаларға ұқсас, жалпақ
тақталардың формасына келеді (канна).
Гинецсй
Бұл бір гүлдегі аналықтардың жиынтығы. Бір жеміс жапырақшадан
(мегаспорофилл) тұратын аналық түзетін гинецейді, бір мүшелі, ал бірнеше
жеміс жапырақшадан тұратын аналық түзетін гинецейді көп мүшелі деп атайды.
Егер де көп мүшелі гинецейдің жеміс жапырақшалары бір- бірімен бірікпеген
болса және көп аналық түзсе онда мұндай гинецейді апокарпты деп атайды, ал
егер жеміс жапырақшалардың бір- бірімен бірігіп кетуінің нәтижесіңде бір
ғана аналық түзілетін болса, онда мұндай гинецейді ценокарпты деп атайды
(111-сурет). Ценокарпты гинецейдің гүл түйінінде қанша бағана болса, оның
сонша жеміс жапырақшасы болады. Гүл түйнінде қанша ұя немесе тегіс болса,
аналықтың аузының сонша жақтауы болады.
Бұл жағдайда жоғарыда келтірілген белгілердің барлығын ескеріп отыру
қажет, өйткені олардың белгілерінің біреуі жеміс жапырақшаларының санын
барлық уақытта дәл көрсете бермеуі мүмкін.
Аналық. Бұл бір немесе бірнеше жеміс жапырақшалардың бірігіп кетуінің
нәтижесінде түзілетін, тұқым бүрлері орналасатын жабық қуыс (гүл түйіні,
плацента). Аналық гүл түйінінен, аналықтың мойнынан және аналықтың аузынан
тұрады. Кейде аналықтың мойны болмайды, бұл жағдайда аналықтың аузы
отырмалы болып келеді (111,Г-сурет).
Гүл түйіні гүлдің басқа бөліктеріне қатынасына қарай жоғарғы және
төменгі болып келеді. Жалпақ, дөңес немесе ойыс болып келген гүл тұғырына
гүлдің қалған мүшелері бос орналасса және гүл түйіні тек жеміс
жапырақшалардан түзілсе, онда мұндай гүлдің гүл түйні жоғарғы болып келеді.
Мұндай гүл түйінің препаральды инемен оңай бөліп алуға болады. Төменгі гүл
түйінінің түзілуіне, жеміс жапырақшаларымен қатар, гүлдің басқада бөліктері
қатынасады (көп жағдайда тостағанша жапырақшалар мен күлте жапырақшалардың
түп жағы және аталықтары, сиректеу гүл тұғыры). Яғни гүл түйіні
төменгі болып

келетін гүлдерде, гүлдің барлық мүшелері жеміс жапырақшаларымен бірге гүл
түйінімен бірігіп кетеді. Сондықтан да мұндай гүл түйінің гүл тұғырынан
препаральды инемен ажырату мүмкін емес. Гүл түйіні жартылай төменгі болып
келген гүлдерде, гүлдің барлық мүшелері гүл түйінімен, кем дегеңде түп
жағымен біріккен болып келеді (112- сурет).
Бір-бірімен қарым-қатынаста болатын ұялардың санына байланысты, гүл
түйіні бір ұялы (егерде ұялар бір- бірімен қарым-қатынаста болса), екі
ұялы, көп ұялы болып келеді.

113- сурет. Супияздың гинецейі:
А- жалпы көрінісі; Б- жатынның көлденең кесіндісі; В- тұқымбүршігі: 1-
гүлтүйіні; 2- аналықтың мойны; 3- аналықтың аузы; 4- гүлтүйінінің
қабырғасы; 5-ұя; 6- гүлтүйіні; 7- фуннкулус (тұқым аяғы); 8- жатын; 9-
интегумент; 10-микропиле; 11- халаза; 12- нуцеллус; ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.