Әскери құрылым жүйесіндегі әскери-инженерлік дайындық
1. ПӘННІҢ ОҚУ . БАҒДАРЛАМАСЫ . SYLLABUS
1.1 Оқытушы туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2 Пән туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.3 Пререквизиттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.4 Постреквизиттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.5 Пәннің қысқаша мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.6 Пән бойынша тапсырмаларды орындау және өткізу кестесі...7
1.7 Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.8 Баға туралы ақпараттар білім бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.9 Курстың саясатымен процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ . ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
2.1 Курстың тақырыптық жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2 Дәріс сабағының тезистері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.3 Іс жүзіндегі сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.4 Лаботориялық сабақ жоспары (жоспарда жоқ) ... ... ... ... ... ... 57
2.5 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін сабақтардың жоспары..58
2.6 Студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша сабақтар жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
2.6.1 Курс бойынша жазбаша жұмыстар тақырыптары ... ... ... ... 67
2.6.2 Курстық жұмыстар тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
2.7 Оқу сабақтарына бағдарламалық және мультимедиалық ілеспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
2.8 Өзіндік бақылау үшін тест тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... ...68
2.9 Курс бойынша емтихан сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
1.1 Оқытушы туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2 Пән туралы мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.3 Пререквизиттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.4 Постреквизиттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.5 Пәннің қысқаша мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.6 Пән бойынша тапсырмаларды орындау және өткізу кестесі...7
1.7 Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.8 Баға туралы ақпараттар білім бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.9 Курстың саясатымен процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ . ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
2.1 Курстың тақырыптық жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2 Дәріс сабағының тезистері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.3 Іс жүзіндегі сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.4 Лаботориялық сабақ жоспары (жоспарда жоқ) ... ... ... ... ... ... 57
2.5 Оқытушының жетекшілігімен орындалатын студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша өткізілетін сабақтардың жоспары..58
2.6 Студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша сабақтар жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
2.6.1 Курс бойынша жазбаша жұмыстар тақырыптары ... ... ... ... 67
2.6.2 Курстық жұмыстар тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
2.7 Оқу сабақтарына бағдарламалық және мультимедиалық ілеспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
2.8 Өзіндік бақылау үшін тест тапсырмалары ... ... ... ... ... ... ... ...68
2.9 Курс бойынша емтихан сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Әскери-инженерлік дайындықтың мәні және міндеттері. Инженерлік жасырылу іс-шаралары. Оқыту әдістемесі.
1.Инженерлік бөгеттердің классификациясы,арналуы.
2.Мина-жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер.
3. Минаның әрекет ету принципі
4. Белгі беруші миналар
1. Қәзіргі заманғы ұрыста инженерлік бөгеттер бөлімшелердің ұрыс қимылдарын қамтамасыз етуде бұрыңғысынша маңызды рол атқаратын болады.
Инженерлік бөгеттер қарсыластың ілгерілеуін бөгеу, маневрін қиындату адам күшімен техникасын шығынға ұшырату өз әскерлеріне қарсыласты қарудың барлық түрлерімен жою үшін неғұрлым қолайлы жағдай туғызу мақсатында жасалады. Инженерлік бөгеттер әскерлердің ұрыс қимылдарының барлық түрлерінде қолданылады, оларды табиғи бөгесіндермен ұштастырып атыс жүйесіменде әскердің іс-қимылымен де тығыз ұштастырып командирдің шешімімен сәйкесм жасайды. Инженерлік бөгеттерді шептер бойынша және бағыттар бойынша жасайды; олар қарсылас үшін күтпеген жерде болуы және өз әскерлерінің маневрін шектемеуі керек.
2.Инженерлік бөгеттер мина жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер болып сараланады, танкке қарсылары және жаяу әскерге қарсылары болады. Өзендер (су қоймалары) болған кезде судағы бөгеттер қойылуы мүмкін.
Мина жарылғыш бөгеттер инженерлік бөгеттердің негізін құрайды және миналанған алаң, миналар тобы (шоғыры) мен жеке миналар түрінде жасалынады.
Мина жарылғыш бөгеттер жасауы үшін танкке қарсы (ТҚМ), жаяу әскерге қарсы (ЖҚМ) миналар, сондай-ақ жарылғыш заттардың (ЖЗ) зарядтары қолданылады, мина жарылғыш бөгеттермен бір кешенде сигналдық миналар (СМ) қойылуы мүмкін.
Танкке қарсы миналар танктерді және басқа да ұрыс машиналарын жою үшін қолданылады, олар танк және басқа ұрыс техникасы жүріп келіп басқан кезде жарылатын шыншыр табанға қарсы, түп астыға қарсы болып бөлінеді.
Жалпы құрылысы. Танкке қарсы миналар корпустан (металл, ағаш, пластмасса) жарылғыш зат зарядынан жарғыштан және аралық детонатордан тұрады. Танкке қарсы кейбір миналардың түбінде және бүйір бетінде миналарды алынбайтындай жағдайға койған кезде жарылғышқа арналған бұрандалы тұтандырғыш ұялары болуы мүмкін.
Танкке қарсы ТМ-62 миналары, МВЧ жарғышымен қолданылуы мүмкін.
Танкке қарсы ТМ-62 миналарының құрылысы:
Корпус 2)тығын 3) төсем 4) заряд 5) түп 6) қосымша детонатор
7) тұтқаны бекітетін құлақша
Танкке қарсы ТМ-57 миналары МВЗ-57 жарғышымен қолданылады.
Минаның әрекет принципі қойылған минаның үстінен басқан кезде қақпақ майысады жарғының соққы тетігі төмен түсіп КД-МВ капсюль детонаторлары төлкесімен минаның диафрагмасына тіреледі одан әрі басқан кезде мұрындық қиылады,шарлар соққышты босатады;соққы серіппенің әсерімен соққыш капсюль детонаторды теседі де, ол да, минада жарылады.
МВЗ –57 жарғышты ТМ-57 минасы құрылысы: 1) корпус 2) қалқанша 3) НВЗ-57 жарғышы 4) диафрагма 5) заряд 6)түп 7) орталық детонатор 8) бүйірлік детонатор 9) тығын
Танкке қарсы ТМК-2 кумулятивтік минасы танктің не басқадай ұрыстық техниканың астында жарылады.
Жаяу әскерге қарсы миналар. Адам күшін жою үшін қолданылады. Олар фугас (ПМД-6 М, ПМН) және жарықшақты (ПОМЗ-2М, ОМЗ-72 және МОН-50) болып сараланады.
Жаяу әскерге қарсы ПМД-6М миналары МУВ, МУВ-2 және МУВ-3 жарғыштарымен қолданылады.
Жаяу әскерге қарсы ПМД-М минасының құрылысы: 1) қақпағы 2)МУВ-2 жарғышы 3) резеңке қалпақша 4) металл элемент 5) тескіш 6) сақтандырғыш мұрындық 7) Т тәрізді ұрыстық мұрындық 8) соққыш 9) соққы серіппе 10) жарғыш корпусы 11) МД-5М тұтандырғышы 12)металл тілімше 13) мина корпусы 14) ЖЗ заряды 15) бүпкеніш қабат (жапырақтар)
Минаның әрекет принципі минаны басқан кезде қақпақ төмендеп Т тә-різді мұрындықты жарғыштан суырады соққыш соққы серіппенің әсерінен МД-5М (МД-2) тұтандырғышын теседі, ол жарылып миналар жарылады.
Жаяу әскерге қарсы ПМ минасының пластмасса корпусы болады. Мина-ның әрекет принципі минаны басқан кезде қақпамен қалқанша төмен түседі, соққы серіппенің әсерімен тұтандырғышты теседі де ол жарылып, минаны жарады.
1.Инженерлік бөгеттердің классификациясы,арналуы.
2.Мина-жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер.
3. Минаның әрекет ету принципі
4. Белгі беруші миналар
1. Қәзіргі заманғы ұрыста инженерлік бөгеттер бөлімшелердің ұрыс қимылдарын қамтамасыз етуде бұрыңғысынша маңызды рол атқаратын болады.
Инженерлік бөгеттер қарсыластың ілгерілеуін бөгеу, маневрін қиындату адам күшімен техникасын шығынға ұшырату өз әскерлеріне қарсыласты қарудың барлық түрлерімен жою үшін неғұрлым қолайлы жағдай туғызу мақсатында жасалады. Инженерлік бөгеттер әскерлердің ұрыс қимылдарының барлық түрлерінде қолданылады, оларды табиғи бөгесіндермен ұштастырып атыс жүйесіменде әскердің іс-қимылымен де тығыз ұштастырып командирдің шешімімен сәйкесм жасайды. Инженерлік бөгеттерді шептер бойынша және бағыттар бойынша жасайды; олар қарсылас үшін күтпеген жерде болуы және өз әскерлерінің маневрін шектемеуі керек.
2.Инженерлік бөгеттер мина жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер болып сараланады, танкке қарсылары және жаяу әскерге қарсылары болады. Өзендер (су қоймалары) болған кезде судағы бөгеттер қойылуы мүмкін.
Мина жарылғыш бөгеттер инженерлік бөгеттердің негізін құрайды және миналанған алаң, миналар тобы (шоғыры) мен жеке миналар түрінде жасалынады.
Мина жарылғыш бөгеттер жасауы үшін танкке қарсы (ТҚМ), жаяу әскерге қарсы (ЖҚМ) миналар, сондай-ақ жарылғыш заттардың (ЖЗ) зарядтары қолданылады, мина жарылғыш бөгеттермен бір кешенде сигналдық миналар (СМ) қойылуы мүмкін.
Танкке қарсы миналар танктерді және басқа да ұрыс машиналарын жою үшін қолданылады, олар танк және басқа ұрыс техникасы жүріп келіп басқан кезде жарылатын шыншыр табанға қарсы, түп астыға қарсы болып бөлінеді.
Жалпы құрылысы. Танкке қарсы миналар корпустан (металл, ағаш, пластмасса) жарылғыш зат зарядынан жарғыштан және аралық детонатордан тұрады. Танкке қарсы кейбір миналардың түбінде және бүйір бетінде миналарды алынбайтындай жағдайға койған кезде жарылғышқа арналған бұрандалы тұтандырғыш ұялары болуы мүмкін.
Танкке қарсы ТМ-62 миналары, МВЧ жарғышымен қолданылуы мүмкін.
Танкке қарсы ТМ-62 миналарының құрылысы:
Корпус 2)тығын 3) төсем 4) заряд 5) түп 6) қосымша детонатор
7) тұтқаны бекітетін құлақша
Танкке қарсы ТМ-57 миналары МВЗ-57 жарғышымен қолданылады.
Минаның әрекет принципі қойылған минаның үстінен басқан кезде қақпақ майысады жарғының соққы тетігі төмен түсіп КД-МВ капсюль детонаторлары төлкесімен минаның диафрагмасына тіреледі одан әрі басқан кезде мұрындық қиылады,шарлар соққышты босатады;соққы серіппенің әсерімен соққыш капсюль детонаторды теседі де, ол да, минада жарылады.
МВЗ –57 жарғышты ТМ-57 минасы құрылысы: 1) корпус 2) қалқанша 3) НВЗ-57 жарғышы 4) диафрагма 5) заряд 6)түп 7) орталық детонатор 8) бүйірлік детонатор 9) тығын
Танкке қарсы ТМК-2 кумулятивтік минасы танктің не басқадай ұрыстық техниканың астында жарылады.
Жаяу әскерге қарсы миналар. Адам күшін жою үшін қолданылады. Олар фугас (ПМД-6 М, ПМН) және жарықшақты (ПОМЗ-2М, ОМЗ-72 және МОН-50) болып сараланады.
Жаяу әскерге қарсы ПМД-6М миналары МУВ, МУВ-2 және МУВ-3 жарғыштарымен қолданылады.
Жаяу әскерге қарсы ПМД-М минасының құрылысы: 1) қақпағы 2)МУВ-2 жарғышы 3) резеңке қалпақша 4) металл элемент 5) тескіш 6) сақтандырғыш мұрындық 7) Т тәрізді ұрыстық мұрындық 8) соққыш 9) соққы серіппе 10) жарғыш корпусы 11) МД-5М тұтандырғышы 12)металл тілімше 13) мина корпусы 14) ЖЗ заряды 15) бүпкеніш қабат (жапырақтар)
Минаның әрекет принципі минаны басқан кезде қақпақ төмендеп Т тә-різді мұрындықты жарғыштан суырады соққыш соққы серіппенің әсерінен МД-5М (МД-2) тұтандырғышын теседі, ол жарылып миналар жарылады.
Жаяу әскерге қарсы ПМ минасының пластмасса корпусы болады. Мина-ның әрекет принципі минаны басқан кезде қақпамен қалқанша төмен түседі, соққы серіппенің әсерімен тұтандырғышты теседі де ол жарылып, минаны жарады.
Негізгі әдебиеттер:
1. Учебник «Начальная Военная Подготовка»,Москва 1981год.
2. «Подготовка офицеров запаса Сухапутных войск»Военное издательство 1989 год.
3. «Атлас офицера», Москва , Военно—Топографическое Управление
4. 4.«инженерное обеспечение»,Калибернов М., 1984 год.
5. «Карта офицера», И.Д. Помбрик Н.А. шевченко.1985 год.
6. «Проведение занятий по НВП» М.П. Брысин ,К.М.Калинин, 1990 год.
7. Учебник «Начальная Военная подготовка 10-11 классы»Алматы 2002 год.
8. «Методика НВП» ,И.Г. Назимка, Ф.С. Штыкало
9. «Учебное пособиепо военно технической подготовки для студентов, обучающихся на Военной кафедре Карагандинского Металлургического Института», Н.В.Серов, 1999 год, Части 1-2.
Қосымша әдебиеттер:
1. Алғашқы әскери дайындық Аманжолов А.А 2006 ж
2. Оқу процесі мен ішкі тәртіпке жалпы әскери жарғылар
талаптарын енгізу жөніндегі жұмыс әдістемесі Алматы 2000ж
3. Каргин С.Т., Дошаков С.Х. Бастапқы әскери дайындық негіздері. – Қарағанды, 2002.
4. Проведение занятий по начальной военной подготовке. П.М.Брысин, М.П.Калинин
5. Қазақстан Республикасының Әскери доктринасы 2007 ж
6. Азаматтарды әскери қызметтке шақыруды ұйымдастыру және өткеру ережесін бекіту туралы 2006 ж
7. Аманжолов А.А Алғашқы әскери дайындық 2003 ж
8. Жақсыгельдинов М.Т. Бастапқы әскери дайындық 2003ж
9. Қазақстан Республикасы даму стратегиялық бағдарламасы «Қазақстан-2030»
1. Учебник «Начальная Военная Подготовка»,Москва 1981год.
2. «Подготовка офицеров запаса Сухапутных войск»Военное издательство 1989 год.
3. «Атлас офицера», Москва , Военно—Топографическое Управление
4. 4.«инженерное обеспечение»,Калибернов М., 1984 год.
5. «Карта офицера», И.Д. Помбрик Н.А. шевченко.1985 год.
6. «Проведение занятий по НВП» М.П. Брысин ,К.М.Калинин, 1990 год.
7. Учебник «Начальная Военная подготовка 10-11 классы»Алматы 2002 год.
8. «Методика НВП» ,И.Г. Назимка, Ф.С. Штыкало
9. «Учебное пособиепо военно технической подготовки для студентов, обучающихся на Военной кафедре Карагандинского Металлургического Института», Н.В.Серов, 1999 год, Части 1-2.
Қосымша әдебиеттер:
1. Алғашқы әскери дайындық Аманжолов А.А 2006 ж
2. Оқу процесі мен ішкі тәртіпке жалпы әскери жарғылар
талаптарын енгізу жөніндегі жұмыс әдістемесі Алматы 2000ж
3. Каргин С.Т., Дошаков С.Х. Бастапқы әскери дайындық негіздері. – Қарағанды, 2002.
4. Проведение занятий по начальной военной подготовке. П.М.Брысин, М.П.Калинин
5. Қазақстан Республикасының Әскери доктринасы 2007 ж
6. Азаматтарды әскери қызметтке шақыруды ұйымдастыру және өткеру ережесін бекіту туралы 2006 ж
7. Аманжолов А.А Алғашқы әскери дайындық 2003 ж
8. Жақсыгельдинов М.Т. Бастапқы әскери дайындық 2003ж
9. Қазақстан Республикасы даму стратегиялық бағдарламасы «Қазақстан-2030»
1.7 Әдебиеттер тізімінің мазмұны:
Негізгі әдебиеттер:
1. Учебник Начальная Военная Подготовка,Москва 1981год.
2. Подготовка офицеров запаса Сухапутных войскВоенное издательство 1989
год.
3. Атлас офицера, Москва , Военно—Топографическое Управление
4. 4.инженерное обеспечение,Калибернов М., 1984 год.
5. Карта офицера, И.Д. Помбрик Н.А. шевченко.1985 год.
6. Проведение занятий по НВП М.П. Брысин ,К.М.Калинин, 1990 год.
7. Учебник Начальная Военная подготовка 10-11 классыАлматы 2002 год.
8. Методика НВП ,И.Г. Назимка, Ф.С. Штыкало
9. Учебное пособиепо военно технической подготовки для студентов,
обучающихся на Военной кафедре Карагандинского Металлургического
Института, Н.В.Серов, 1999 год, Части 1-2.
Қосымша әдебиеттер:
1. Алғашқы әскери дайындық Аманжолов А.А 2006 ж
2. Оқу процесі мен ішкі тәртіпке жалпы әскери жарғылар
талаптарын енгізу жөніндегі жұмыс әдістемесі Алматы 2000ж
3. Каргин С.Т., Дошаков С.Х. Бастапқы әскери дайындық негіздері. –
Қарағанды, 2002.
4. Проведение занятий по начальной военной подготовке. П.М.Брысин,
М.П.Калинин
5. Қазақстан Республикасының Әскери доктринасы 2007 ж
6. Азаматтарды әскери қызметтке шақыруды ұйымдастыру және өткеру
ережесін бекіту туралы 2006 ж
7. Аманжолов А.А Алғашқы әскери дайындық 2003 ж
8. Жақсыгельдинов М.Т. Бастапқы әскери дайындық 2003ж
9. Қазақстан Республикасы даму стратегиялық бағдарламасы Қазақстан-
2030
1.8 Баға туралы ақпараттар білім бағасы:
Ағымдық бақылау:
- Дәріс және практикалық сабақтарға қатысу;
- Дәріс және практикалық сабақтарға конспект жазу;
- Практикалық сабаққа белсенді қатысу;
Аралық бақылау:
- СОӨЖ орындау (әдістер жасау, кесте толтыру т.б.)
Үй тапсырмасы:
- Таңдаған тақырыпта реферат жазу;
- Таңдаған тақырып бойынша қысқаша баяндама жасау.
рейтинг шкаласы.
Бақылау түрі Балдар
Ағымдық бақылау 20 10
Аралық бақылау 30 20
Үй жұмысы 10 30
Қорытынды бақылау 40 40
Барлығы: 100 100
Білім бағалау критериялары
%-тік критериялар
тақырыптар
0 - 49 Жоспар бойынша сабақ
тақырыптарын толық білмейді.
Көп қателіктер жібереді.
50 - 74 Жауабы дұрыс, бірақ толық емес.
Жоспар бойынша сабақ тақырыбын
және мағанасын терең түсінбеуі.
Алған білімінен қорытынды
шығара алмайды.
75 – 89 Жауабы толық дұрыс. Ұсынылған
әдебиеттерге сәйкес тақырып
мазмұнын түсініп, дұрыс
талқылайды. Өз ойына қорытынды
жасап, түсінгенін жеткізе
біледі.
90 – 100 Жауабы толық дұрыс. Ұсынылған
әдебиеттер бойынша тақырыпты
жақсы талқылайды, өз ойына
қортынды жасап, алған білімін
дұрыс жеткізе алады. Барлық
сұрақтарға дұрыс толық жауап
береді.
1.9 Курстың саясатымен процедурасы:
Студенттер міндеті сабақтарға үзбей қатысу, пән бойынша тапсырмаларды
кестеге сәйкес орындау және әдебиетпен кітапхана мен интернет-залында
өзіндік жұмыстар орындау.
Сабаққа кешігу, келмеу және аудиторияда басқа адамдардың білім алуына
кедергі келтіретін жүріс-тұрыс үшін жауапкершілік Академик Е.А. Бөкетов
атындағы ҚарМУ-дың ішкі ережелерімен анықталады. Студенттің өзінің
қатысуынсыз қорытынды бақылау өткізілмейді. Емтиханға келмеу жағдайлары
ҚарМУ-дың оқу процесін ұйымдастыру ережелерімен реттеледі.
Зерттеу барысында студенттерге қойылатын әкімшілік талаптар:
1. Мерзімінде рефераттың5 балл шегеріледі.
дайын болмауы
2. Мерзімінде қосымша 2 балл шегеріледі
баяндаманың болмауы
3. СОӨЖ болмауы Сабақ тақырыбына
сәйкес балдар
шегеріледі
4. Аралық бақылауда 8 балл шегеріледі.
болмауы
5. Сабаққа кешігулер, Ағымдық бақылаудан
сабаққа қатыспаулар балдар шегеріледі
2. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
2.1 Күндізгі бөлімнің тақырыптық жоспары
Барлығы (несиелер) 3 кредит
РетТақырып аттары Сағат саны
№
ДәрСем СОӨСӨЖ
іс Ж
1. 1-тақырып: Әскери 4 2 4 4
құрылым жүйесіндегі
әскери-инженерлік
дайындық
Әскери-инженерлік
дайындықтың мәні және
міндеттері. Далалық
фортификациялық
құрылымдар.
2. 2-тақырып: Инженерлік 4 2 4 4
бөгеттер.
Инженерлік бөгеттердің
(ИБ) атқаратын қызметі,
классификациясы.
3. 3-тақырып: Инженерлік 2 1 4 4
бөгеттерден өту.
Инженерлік бөгеттерден
өту тәсілдері.
4. 4-тақырып: 2 1 4 4
ҚазақстанРеспубликасы
Қарулы күштерінің
инженерлікминиалары.
Инженерлік миналардың
атқаратын қызметі,
классификациясы, жалпы
құрылысы.
5. 5-тақырып: Әскери құрылым2 1 4 4
жүйесіндегі әскери
топография.
Әскери топографияның мәні
және міндеттері.
6. 6-тақырып: Жергілікті 2 1 3 3
жерде картасыз бағдар
алу.
Бағдар алу туралы жалпы
түсінік. Аспандағы жарық,
жергілікті жер заттары
белгілерімен, компас
көмегімен көкжиек
тұстарын анықтау
тәсілдері.
7 7-тақырып: Азимут 2 1 4 4
бойынша жергілікті жерде
қозғалу.
Азимутты анықтау.
Жергілікті заттар мен
азимутты анықтау тәртібі
және азимут бойынша
қозғалыс бағытын анықтау.
8 8- тақырып: Топографиялық2 1 4 4
карта.
Топографиялық карта
турылы түсінік.
9 9-тақырып: Карталы 2 1 4 4
жұмысқа дайындау.
Жұмыс картасын таңдау,
бағалау. Координаттың
географиялық жүйесі.
Координаттық жазық тік
бұрыш жүйесі. Пункттің
картада шамамен
орналасқан жерін көрсету.
10 10-тақырып: Жергілікті 2 1 4 4
жерде карта бойынша
бағдар алу.
Жұмыс картасын жүргізудің
негізгі тәртіптері.
Жергілікті жерді
топографиялық карта
бойынша зерттеу.
11 11-тақарып: Әскери 2 1 2 2
құрылым
жүйесіндегібасқару және
байланыс.
12 12-тақырып: Радио 2 1 2 2
байланысты ұйымдастыру.
Радиобайланысты
ұйымдастыру түрлері,
тәсілдері.
13 13-тақырып: Радиобайланыс2 1 2 2
құралдары.
Р-107, Р-107М радио
станциясының атқаратын
қызметі, ТТС және жұмыс
істеу тәртібі.
14 Барлығы 30 15 45 45
Сырттай оқу бөлімнің тақырыптық жоспары:
РетТақырып аттары Сағат саны
№
ДәрСем СОӨСӨЖ
іс Ж
1. 1-тақырып: Әскери 6 3 6 6
құрылым жүйесіндегі
әскери-инженерлік
дайындық
2. 2-тақырып: Инженерлік 6 3 6 6
бөгеттер.
3. 3-тақырып: Инженерлік 2 1 6 6
бөгеттерден өту.
4. 4-тақырып: 2 1 4 4
ҚазақстанРеспубликасы
Қарулы күштерінің
инженерлік миниалары.
5. 5-тақырып: Әскери құрылым2 1 4 4
жүйесіндегі әскери
топография.
Оқыту әдістемесі.
6. 6-тақырып: Жергілікті 2 1 3 3
жерде картасыз бағдар
алу.
7 7-тақырып: Азимут бойынша2 1 4 4
жергілікті жерде қозғалу.
8 8- тақырып: Топографиялық2 1 4 4
карта.
9 9-тақырып: Карталы 3 1 4 4
жұмысқа дайындау.
10 10-тақырып: Жергілікті 3 2 4 4
жерде карта бойынша
бағдар алу.
11 Барлығы 30 15 45 45
2.2 Дәріс тақырыптарының тезистері.
№1тақырып. Әскери құрылым жүйесіндегі әскери-инженерлік дайындық
Әскери-инженерлік дайындықтың мәні және міндеттері. Инженерлік жасырылу іс-
шаралары. Оқыту әдістемесі.
1.Инженерлік бөгеттердің классификациясы,арналуы.
2.Мина-жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер.
3. Минаның әрекет ету принципі
4. Белгі беруші миналар
1. Қәзіргі заманғы ұрыста инженерлік бөгеттер бөлімшелердің ұрыс
қимылдарын қамтамасыз етуде бұрыңғысынша маңызды рол атқаратын болады.
Инженерлік бөгеттер қарсыластың ілгерілеуін бөгеу, маневрін қиындату
адам күшімен техникасын шығынға ұшырату өз әскерлеріне қарсыласты қарудың
барлық түрлерімен жою үшін неғұрлым қолайлы жағдай туғызу мақсатында
жасалады. Инженерлік бөгеттер әскерлердің ұрыс қимылдарының барлық
түрлерінде қолданылады, оларды табиғи бөгесіндермен ұштастырып атыс
жүйесіменде әскердің іс-қимылымен де тығыз ұштастырып командирдің шешімімен
сәйкесм жасайды. Инженерлік бөгеттерді шептер бойынша және бағыттар бойынша
жасайды; олар қарсылас үшін күтпеген жерде болуы және өз әскерлерінің
маневрін шектемеуі керек.
2.Инженерлік бөгеттер мина жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер
болып сараланады, танкке қарсылары және жаяу әскерге қарсылары болады.
Өзендер (су қоймалары) болған кезде судағы бөгеттер қойылуы мүмкін.
Мина жарылғыш бөгеттер инженерлік бөгеттердің негізін құрайды және
миналанған алаң, миналар тобы (шоғыры) мен жеке миналар түрінде жасалынады.
Мина жарылғыш бөгеттер жасауы үшін танкке қарсы (ТҚМ), жаяу әскерге
қарсы (ЖҚМ) миналар, сондай-ақ жарылғыш заттардың (ЖЗ) зарядтары
қолданылады, мина жарылғыш бөгеттермен бір кешенде сигналдық миналар (СМ)
қойылуы мүмкін.
Танкке қарсы миналар танктерді және басқа да ұрыс машиналарын жою
үшін қолданылады, олар танк және басқа ұрыс техникасы жүріп келіп басқан
кезде жарылатын шыншыр табанға қарсы, түп астыға қарсы болып бөлінеді.
Жалпы құрылысы. Танкке қарсы миналар корпустан (металл, ағаш,
пластмасса) жарылғыш зат зарядынан жарғыштан және аралық детонатордан
тұрады. Танкке қарсы кейбір миналардың түбінде және бүйір бетінде миналарды
алынбайтындай жағдайға койған кезде жарылғышқа арналған бұрандалы
тұтандырғыш ұялары болуы мүмкін.
Танкке қарсы ТМ-62 миналары, МВЧ жарғышымен қолданылуы мүмкін.
Танкке қарсы ТМ-62 миналарының құрылысы:
Корпус 2)тығын 3) төсем 4) заряд 5) түп 6) қосымша детонатор
7) тұтқаны бекітетін құлақша
Танкке қарсы ТМ-57 миналары МВЗ-57 жарғышымен қолданылады.
Минаның әрекет принципі қойылған минаның үстінен басқан кезде қақпақ
майысады жарғының соққы тетігі төмен түсіп КД-МВ капсюль детонаторлары
төлкесімен минаның диафрагмасына тіреледі одан әрі басқан кезде мұрындық
қиылады,шарлар соққышты босатады;соққы серіппенің әсерімен соққыш капсюль
детонаторды теседі де, ол да, минада жарылады.
МВЗ –57 жарғышты ТМ-57 минасы құрылысы: 1) корпус 2)
қалқанша 3) НВЗ-57 жарғышы 4) диафрагма 5) заряд 6)түп 7) орталық
детонатор 8) бүйірлік детонатор 9) тығын
Танкке қарсы ТМК-2 кумулятивтік минасы танктің не басқадай ұрыстық
техниканың астында жарылады.
Жаяу әскерге қарсы миналар. Адам күшін жою үшін қолданылады. Олар фугас
(ПМД-6 М, ПМН) және жарықшақты (ПОМЗ-2М, ОМЗ-72 және МОН-50) болып
сараланады.
Жаяу әскерге қарсы ПМД-6М миналары МУВ, МУВ-2 және МУВ-3 жарғыштарымен
қолданылады.
Жаяу әскерге қарсы ПМД-М минасының құрылысы: 1) қақпағы 2)МУВ-2 жарғышы
3) резеңке қалпақша 4) металл элемент 5) тескіш 6) сақтандырғыш мұрындық
7) Т тәрізді ұрыстық мұрындық 8) соққыш 9) соққы серіппе 10) жарғыш корпусы
11) МД-5М тұтандырғышы 12)металл тілімше 13) мина корпусы 14) ЖЗ заряды 15)
бүпкеніш қабат (жапырақтар)
Минаның әрекет принципі минаны басқан кезде қақпақ төмендеп Т тә-різді
мұрындықты жарғыштан суырады соққыш соққы серіппенің әсерінен МД-5М (МД-2)
тұтандырғышын теседі, ол жарылып миналар жарылады.
Жаяу әскерге қарсы ПМ минасының пластмасса корпусы болады. Мина-ның
әрекет принципі минаны басқан кезде қақпамен қалқанша төмен түседі, соққы
серіппенің әсерімен тұтандырғышты теседі де ол жарылып, минаны жарады.
Жаяу әскерге қарсы ПМН минасының құрылысы: 1) корпус 2)ЖЗ заряды 3)
резеңке қалпақ 4)қалқанша 5) кеспе шығыршық 6)соташық 7) металл таспа 8)
резеңке төсем 9) калпақша 10) кескіш 11) металл элемент 12)шығыршық 13)
сақтандырғыш мұрындық 14) төлке 15) соққы серіппе 16) соққыш 17) сота-шық
серіппесі 18) ұрыстық томпешік 19) капсюл детонаторы 20) тетрил құты 21)
пластмасса гильза 22) тығын 23) резеңке төсем.
Жаяу әскерге қарсы Фугас миналар топыраққа үстіңгі беттен 3-5 см
тереңдікке, қысқы жағдайда қардың қалыңдығы 10 см болғанда жерге,ал қар
қалың болғанда үсіңгі бетінен 5 см аспайтын бүркеніш қабаты бар тапталған
қарға қойылады. Орнатылған жаяу әскерге қарсы Фугас миналарды алуға үзілді-
кесілді тыйым салынады.
Жаяу әскерге қарсы ПОМЗ-2М жарықшақты миналарыы МУВ,МУВ-2 немесе МУВ-з
жарғышымен қолданылады.
Жаяу әскерге қарсы ПОМЗ-2М жарықшақты минасының құрылысы: 1) корпус 2)
ЖЗ заряды (75 грамм тротилды құты) 3) МУВ-2 жарғышы 4) Р тәрізді ұрыстық
мұрындық 5) кесінді сымы бар карабин 6) сым керме 7) қазықша 8) МД-М
тұтандырғышы
3. Минаның әрекет ету принципі: сым керме тартылған кезде ұрыстық
мұрындық жарғыштан жұлынады соққыш босайды да, соққы серіппенің әсерімен
тұтандырғышты теседі ол жарылып минаны жарады, минаның корпусы
жарықшақтарға бөлшектеліп жан-жаққа ұшып жаралайды.
Минаны сым керменінің бір не екі тармағымен орнатады .Керменің
қазықшалары топыраққа жер бетінен 12-15 см биіктікке қағылады,ал орнатпа
қазықша топырақ бетінен 5-7 см-ге қағылады.Сым керме минадан 5 м-ге дейінгі
қашықтықта орнатылады, ал екі тармақпен орнатқан кезде екі қазықшаның
арасындағы сым керме бір-бірінен 8 метрге дейін болуы керек.
4. Белгі беруші миналар өз әскеріне қарсыластар бөгеттер ауданына,
позицияларға немесе қорғаудағы объектіге келгенін ескерту үшін қолда-
нылады.
Белгі беруші минаның әрекет принципі жарғыштың ұрыстық мұрын-дығы
жұлынған кезде (сым керменің тартылуынан) соқыш КТ- 11 капсюль-
тұтандырғышты тесіп оқ-дәрі заряды тұтанады,ал одан дыбыстық белгі блогының
татанғыш құрамы жанады да дыбыс шығады (ысқырық); дыбыстық сигнал әрекеті
аяқталғаннан кейін жарық сигналының бірінші жұлдызшасынынң тұтанғыш құрамы
жанады, бұдан соң от жұлдызшаның тұтанғыш құрамынан айдама оқ-дәрі зарядына
тиеді; айдама заряд жанға кезде түзілетін газдардың қысымымен жанған
жұлдызша гильзадан атылады;жанған айдама заряд осымен бір мезгілде кезекті
белгі беруші жұлдызшаны жандырады;нәтижеде барлық жұлдызшалар (12-15) дана
бірінен кейін бірі кезектесе жаныпминаның корпусының 10-12 секунд ішінде
атылып шығады.
Белгі беруші миналар жерге орнатылуы және жергілікті заттарға
(ағашқа,қазыққа және т.б.)байлануы мүмкін. Мина іске қосылған кезде жанған
жұлдызшалар мина орнатылған жерден 20 метрге дейінгі радиуста жерге түсіп
жанып бітеді. Одан құраған шөп,егін өртенуі мүмкін;миналарды орнатқан кезде
мұны ескеру керек.
№ 2 тақырып. Минажарылғыш бөгеттерді білдіретін белгілер:
1. Танкке қарсы және жаяу әскерге қарсы миналанған алаңдар
2.Жою әдістері.
3.Жарылмайтын инженерлік бөгеттер
4. КМТ-6 сипаттамасы
1.Танкке қарсы және жаяу әскерге қарсы миналанған алаңдар, мина
шоғырлары мен жеке миналар: миналар орнатылғаннан кейін топырақтың
жинастырылмағандығы; миналар мен жарғыштардың ұмыт қалған
(шашылған)орамалары, қағаз зат белгілері;қалып қойған құрал-сайман, миналау
құралдары; сілтемелер мен қоршаулар;төмпешіктердің, қылтиған қадалардың,
орнатпа және керме қазықтардың, баулардың, сымдардың болуы; миналардың
үстін бүркемелеген қабаттың төңірекке тән көріністен өзгешілігі; мина қою
кезінде жүрген минаорнатқыштардың шынжыртабандарының (доңғалақтарының)
бороздалары мен іздері.
Тұзақ- миналар: қару-жарақ құралдары мен жергілікті заттарға бекітілген
керме сымдарын, сондай-ақ электр сымдарының болуы; қабырғалардың
қаламасындағы, жолдардың қаптамасындағы кінәраттар; ғимараттардың не жеке
құрылыстардың ішінара қирағаны; ғимараттар, қоймалар, оқ-дәрі, ұрыстық және
көлік машиналарының маңындағы әр түрлі заттардың үйіліп жатуы.
Миналанған алаңдар жасалуын тәуліктің жарық уақытында ұшақтар мен
тікұшақтардың ұсақ заттардың (контейнерлердің) тасталуын және снарядтардың
(ракеталардың) әуеде неғұрлым ұсақ бөліктерге бөлшектенуін көріп анықтауға
болады. Миналанған алаңдарда қандайда бір сыртқы әсерсіз жекелеген
миналардың жарылуы болуы мүмкін, мұның өзі миналардың өзін-өзі жою
элементтерінің іске қосылуынан немесе миналанған алаңдардан өтуді қиындату
мақсатында орнатылған баяу жарылатын мина бомбалардың жарылуынан болады.
Қашықтықтан орнату жүйелерімен миналанған алаңдардың білдіріп тұратын
мынадай белгілері болады;төңіректе шашылып тасталған миналар контейнерлері
(касеттер), тұрақтандырғыш құрылғылар, парашюттер, сым кермелер және т.б.
2.Жою әдістері. Сым кермелермен орнатылған жаяу әскерге қарсы
қолданылатын жарықшақты миналарды жою бауының ұзындығы 30-50 метр
тарбақтармен жүзеге асырылады. Тарбақты тексерілетін жерге (миналанған
алаңға) кезектеп алға лақтырып кейін сүйрейді. Миналардың бар екенін
жарылғандарына қарап анықтайды.
Танкке қарсы миналанған алаңдарда кермелері бар жаяу әскерге қарсы
миналар миналар орнатылған болуы мүмкін. Миналарды тралдау және жою үшін
инженерлік – саперлік бөлімшелерден іздеу және жою құралдары сайма-сай
неғұрлым дайындалған бөлімше тағайындалады; олар әуелі жаяу әскерлерге
қарсы миналарды тралдайды, одан соң танкке қарсы миналарды іздеп тауып,
жоюды бастайды. Танкке қарсы миналар тарбақтармен белгілен-ген орындарға
жиналып, бастырма зарядтармен жойылады.
3.Жарылмайтын инженерлік бөгеттер мақсатына қарай танкке қарсы және жаяу
әскерге қарсы бөгеттер деп сараланады.
Танкке қарсы бөгеттерге танкке қарсы орлар,эскарптар,контрэ-скарптар,
бағандар (ағаш, металл, темірбетон, тас) орманда бөренелерден, су
қоймаларында мұздан жасалған тосқауылдар, елді мекендерде металл арандар,
баррикадалар, қар үйінділері, тау беткейлерінде мұз жолақтары, өзендер мен
су қоймаларында суаттар, су жаймалары, сондай-ақ ағаш үйінділері, тауларда,
елді мекендерде жасалған үйінділер жатады.
Жаяу әскерге қарсы бөгеттер ауыстырмалы және тұрақты болады.
Ауыстырмалы сым бөгеттер негізінен өтпелерді, бөгеттердің бұзылған
тұстарын жылдам жабу үшін, сондай-ақ басқадай бөгеттер жасау қиын болған
жағдайларда қолданылады. Оларды әдетте күнілгері жасап, дайын күйінде
орнатылған жерлерге жеткізіп қояды (онша еленбейтін сым торлар, тікенді
және тегіс сымнан жасалған тез орнатылған бөгеттер, шиыршықтар, арандар).
Тұрақты бөгеттерге биік және аласа қазықтармен бекітілген сым торлар,
сым қоршаулар, ілмектер мен тұзақтар, ормандағы бөгеулер, түбірлер мен
бұталарды тікенді сыммен шалмалау т.б. жатады.
Шөл дала және елсіз таулы жерлерде, қыста беткейлерге мұз қатыру
қолданылады.
Танкке қарсы және жаяу әскерге қарсы жарылмайтын бөгеттер бөлек-бөлек
те, бір-бірімен ұштастырып та қолданылады,оларды минажарылғыш бөгеттермен
және белгі беретін құралдармен күшейтуге болады.
Жарылмайтын бөгеттер жасаған кезде оларда өз әскерлерін өткізуге
арналған өтпелер қалдырады, ал бұл өтпелерді тез бітеу үшін қажетті
құралдарды (ауыстырмалы бөгеттер не миналар) дайындап қояды.
Жарылмайтын бөгеттерді бүркемелеу үшін бөгеттердің негіздерін
(бағандарды, арандар мен қазықтарды) бүркемелеп сырлау, жасанды перделер
қолдану, алдамшы бөгеттер жасау пайдаланылаады.
.Қарсыластың инженерлік бөгеттерін, соның ішінде дистанциялық миналау
жүйелерімен орнатылғандарын шабуылдаушы әскерлер орағытып өтеді, ал
орағытып өтуге болмайтын кездерде тралдаудың штаттық құралдарын қолданып
не болмаса өтпелер жасап өтеді.
Инженерлік бөгеттерде өтпелерді миналық тралдармен, минасыздандыру
құрылғыларымен және шектеулі инженерлік машиналармен жасайды.
Табанжолдық миналық трал КМТ- 5М (24 б- сурет) танктердің арнаулы
жабдығы болып табылады және танкке қарсы миналанған алаңдарды барлауға,
тралдары жоқ ұрыс машиналары мен шабуылдаушы бөлімдердің өтуі үшін
табанжол өтпелер жасауға арналған.Трал оң және сол бөліктен тұрады, олар
танкке жеке-жеке қосылады және бір-бірінен бөлек іске қосылады. Трал
жинақтамасына екі аунақтық бөлік , оң және сол жақтау, ұстастырма құрылғы,
екі пышақтық бөлік, оң және сол көтеру тетіктері қамтылады.Бұларға қоса
трал түпкік қадалық миналарды тралдауды, жасаған өтпені белгілеудіжәне
қажет болған жағдайда аунақтық бөліктерді автоматты түрде ағытып тастауды
қамтамасыз ететін құрылғылармен жарақталған.
Табанжолдық КМТ-5М миналық трал.
1-түптік қадалық миналарды тралдайтын құрылғы.
2-аунақтық бөлік.
3-пышақтық бөлік.
КМТ-5М сипаттамасы
Тралддау жылдамдығы, кмсағ 6-12
Тралданатын табанжол ені,м 0,73-0,81
Тралды танкке экипаж күшімен 30-45(8-13)
тіркеу(танктен ағыту) уақыты, мин
Тралдың массасы,т 7,3-7,5
Тралды тасымалдайтын автомобильдер 1-КРАЗ-2556 не
саны,дана 2-ЗИЛ-131
КМТ-6 миналық тралы орташа танктердің аспалы жабдығы болып табылады және
олардың танкке қарсы миналанған алаңдардан өтуі үшін арналған.Құрылымы
жөнінен трал қазып алғыш, табанжолдық; миналарды тралдау оларды топырақтан
қазып алып, танктен былайғы жаққа қою арқылы орындалады.
Трал жинақтамасы екі пышақтық бөліктен, тралды танкке ілетін
ұстастырма құрылғыдан, пышақтық бөліктерді көтеру тетігінен, түпке қарсы
қадалық миналарды тралдауға арналған құрылғыдан тұрады.
Урал-375, ЗИЛ-131 не КрАЗ-2556 автомобильдерімен тралдың үш жинақтамасын
тасымалдайды.
4. КМТ-6 сипаттамасы
Тралдау жылдамдығы кмсағ 14-ке дейін
Әр пышақтық бөлік 0,62
тралдайтын табан жолдың
ені, м
Тралы бар танктің қара 50-ге дейін
жолдағы орташа жылдамдығы
кмсағ
Тралды танкке экипаж 5
күшімен қосу
Тралдың массасы, т 1
Минасыздандыру қондырғысы миналанған алаңдарда әскерлердің ұрыс
қимылдарының барысында жару әдісімен өтпелер жасауға арналған.
Минасыздандыру қондырғысында бар екі минасыздандыру жиынтығы миналанған
алаңда әрқайсысы ұзындығы 100 метрден астам, ені 6 метрге дейінгі өтпенің
жасалуын қамтамасыз етеді .
Минасыздандыру зарядтары ауамен 900 метрге дейінгі қашықтыққа атылады
да, одан соң өзіне қарай тартылып, зарядты қарсыластың миналан-ған алаңына
аунытпай салады, оның тежеу арқандарының электр кабелі арқылы базалық
машиналық басқару пультінде тұрып жарады.
Минасыздандыратын УЗР-3р ұзартылған зарядтары әскерлердің ұрыс қимылдары
барысында жару әдісімен қарсыластың миналанған алаңында өтпелер жасауға
арналған. Инженерлік–саперлік бөлімшелер шабуылға шыққан бойда риактивті
двигательді іске қосады, оны қарсыластың бөгеттерінің бүкіл тереңіне салып
электр кабелі бойынша жарады, 100 метрден астам, ені 6метрге дейін өтпе
жасалуын қамтамасыз етеді.
Мотоатқыш бөлімшелер табанжолдық миналық трал жасаған өтпемен бірден не
екіден тұрған лек түзеп, ал минасыздандыру қондырғысымен жасалған өтпемен
үштен тұрған лекпен минажарылғыш бөгеттерден өтеді.Тралдары бар жаяу әскер
ұрыс машиналары миналанған алаңнан өздері өтеді.Тралдары жоқ жаяу әскер
ұрыс машиналары мен бронетранспортерлер алаңдардан танктер жасаған не жару
әдісімен жасалған өтпелер арқылы ғана өтеді.
Жарылмайтын бөгеттерден өту.Қарсыластың танкке қарсы орларынан,
эскарптары мен контрэскарптарынан танктер, бронетранспортерлер мен
артелерия көпірлер не өткелдер арқылы өтеді. Өткелдер СВТУ танктерінің,
жолтөсегіштердің (бульдозерлердің), инженерлік шектеу машиналарының
көмегімен бөгеттерге топырақ үйме жасау арқылы өтеді.
Танке қарсы ор арқылы жару әдісімен өткел жасау үшін топырақ бетіне
салынатын әрқайсысы 25 кг төрт заряд немесе топыраққа 1 метр тереңдіке
орнатылатын әрқайсысы 6-8кг төрт заряд жару қажет. Баған қандай материалдан
болуына қарай әр баған үшін заряд массасы мынадай болуы мүмкін: рельстен-
0,5-1 кг; швеллерден, қоставрдан-3-5 кг, бөренеден –0,5-1 кг,
темірбетоннан-3-5 кг.
Ормандағы үйіндіден өтпе жасау үшін құрамында СВТУ танкімен, БАТ
жолтөсегішімен не инженерлік шектеу машинасымен, сондай-ақ екі-үш
мотоарамен күшейтілген кемінде бір бөлімше команда тағайындалады. Өтпені
құлатылған ағаштарды- оның өсінен сыртқа қарай жылжыту арқылы
жасайды.Бөлімше екі есептопқа бөлінеді. Құрамында үш адам болатын біреуі
барлау мен минасыздандыру жүргізеді, екіншісі өтпені тазалап ашады.
Үйіндіні тазалау мен онда оратылған миналардың жойылуын тездету үшін
әрбір 6-8 метр сайын шоғырланған (20-25кг-нан) не погондық массасы 6-8
кгм, ұзындығы 6 метр, құлаған ағаштарға не олардың астына салынатын
ұзартылған зарядтармен жарылыс жасау қажет.Үйнідідегі ені біржақты қозғалыс
үшін кемінде 4 метр болуға тиіс.
Елді мекендердегі үйінділер негізінен бульдозерлермен не
жолтөсегіштермен тазаланады.Қираған елді мекенде көшелерді тазартқан кезде
жасалатын өтпеге жақын жерде құлау қатері бар жартылай қираған ғимараттар
қалуына жол беруге болмайды.Мұндай ғимараттарды жарып не механикалық
әдіспен құлатады.
Сым бөгеттерде өтпелерді танктермен (онша елеусіз кедергілерден
басқаларын), жару әдісімен не қайшы және саперлік құралдарды пайдаланып қол
күшімен жасайды. Сым бөгеттерде жару әдісімен өтпелер жасау үшін ұзартылған
зарядтарды қолданады. Зарядтарды қазықтар түбінде сымның астына не сымға
салып жарады. Жару нәтижесінде ені 4-5 метр өтпе жасалады.
Сым бөгеттерден сондай-ақ бұта не сабаннан, тақтайлардан,
сырғауылдардан,сатылардан және шинельдерден өткелек жасау арқылы да өтеді.
Онша елеусіз және ауыстырмалы сым бөгеттерден өтпелер жасағанда арқанмен
танктерге, тартқыштарға сүйреткен тарбақтар мен ілмектерге байлап
бөгеттерді жан-жаққа бөлшектеу арқылы жасауға болады.
Электрленген бөгетерден өтпелер арқылы не тоқсыздандырып барын әдеттегі
сым бөгеттерден өту әдістерімен өтеді.Электрлендірілген бөгеттердегі
өтпенің ені электрленбеген бөгеттердегіден 2-3 метр аралық болуы керек.
Родиоактивтік не химиялық тұрғыда зақымдалған аймақтағы үйінділер мен
қирауларды аршу кезінде жеке құрам жүктелген міндетті жеке қорғаныш
құралдарын пайдаланып орындайды.
3-тақырып. Әскери топография Топографиялық карта
1.Топографиялық карта жайлы түсінік.
2.Картамен жұмыс жасау.
3.Карталар масштабы.
1. Карта-бұл жер бетінің белгілі бір шарттар бойынша жазықтықта
(қағазда) кішірейтіліп бейнеленуі. Халық шаруашылығы мен әскери істің
қажеті үшін түрлі қарталардың көп мөлшері дайындалады. Оларды масштабы,
әлеуметтік мазмұны, қолданылуы (мысалы, географиялық, топографиялық,
өндірістік, орман, жол, геологиялық, топырақты, оқулық) бойын-ша
топтастырады. Топографиялық картаның географиялық картаның географиялық
картадан негізгі айырмашылығы - оның масштабында.Оларға-1:25000-1:100000
масштабына дейінгі карталар жатады.
2. Әскери істе карталар кеңінен қолданылады. Олар жергілікті жер туралы
мәліметтің қайнар көзі, әскерлердің ұрыс қимылдарын қамтамасыз ету
құралдарының бірі болып табылады. Ол мотоатқыштар, артиллеристер,
ракеташылар, танк әскерлері, ұшқыштар және басқа мамандарға қажет. Картамен
бейтаныс жерлерде бағдарлану жасаланылады, ұрыс бөлек қимыл-дарын жүргізуге
шешім қабылданады: марш жасалады: ракета жіберу мен артиллерия атысы үшін
мәліметтер дайындалады, жергілікті жерде инженерлік жабдықтау бойынша есеп
айыру мен өлшеулер жүргізіледі; нысана координаттары анықталады, нысананы
көрсету жүзеге асырылады.
3. Картада жергілікті жер кішірейтілген түрде көрсетіледі. Картадағы
ұзындық сызығының жергілікті жердегі сәйкес сызықтың ұзындығына қатынасы
карта масштабы деп аталады. Топографиялық картаның көмегімен орындалатын
тапсырмалардың әр түрлі болуына орай, масштабтары әр түрлі карталар қажет
болады: 1:10000- он мыңдық, 1:25000-ж жиырма бес мыңдық, 1:100000- жүз
мыңдық, 1:200000- екі жүз мыңдық, 1:500000- бес жүз мың-дық, 1:1000000 -
миллиондық. Қабылданған масштабтық қатар ел қорғанысы мен халық
шаруашылығын қанағаттандырып, бір масштабтан келесіге жеңіл ауысады(көшуді)
қамтамасыз етеді.
1: 25 000 (1 см-ге 250 м) масштабтағы карта - ең толық, әрі дәл карта,
бөлім мен бөлімше командирлерінің су тосқауылдарын бұзуда, қалаларда ұрыс
әрекеттерін жүргізу, инженерлік ғимараттар салу кезінде жергілікті жердің
шағын жекеленген учаскелерін мұқият зерттеп, бағалауға арналаған. Ол
артиллерияның атысқа даярлануы кезінде жергілікті жерді инженерлік
жарақтандыру жөнінде шараларды орындау мен жоспарлауды дәл өлшеу және
есептеу үшін қолданылады.
1: 50 000 (1 см-ге 500 м) масштабты карта жергілікті жерді зерттеп,
бағалауға, бағдарлауға, нысананы көрсетуге арналған және оны, әдетте,
бөлімшелер мен бөлімдер әр түрлі ұрыстарда, әсіресе қорғаныс ұйымдастыруда
қоданады. Шабуыл кезінде ол қарсылас қорғанысын, су тосқауылын бұзуда, әуе
және теңіз десанттарын түсіруде, сондай-ақ елді-мекендер үшін ұрыс
әрекекттерін жүргізуде жергілікті жерді зерттеп,бағалау үшін қолданылады.
Бұл карта сондай-ақ артиллерияны атысқа даярлау, әскери-инженерлік
имараттарды жобалау және жергілікті жерді инженерлік жарақтандыру бойынша
есептеулерді орындау үшін де қолданылады.
1: 100 000 (1 см-ге 1 км) масштабты карта жергілікті жерд зерттеп,
ұрысты жоспарлау, әскерлерді басқару және өзара іс қимылды ұйымдастыру
кезінде оның тактикалық қасиетін бағалау, жергілікті жер мен нысананы
көрсетуге бағдарлануға, қарсылас объектілерінің (нысаналарының)
координаттарын анықтауға арналған, сонымен бірге әскери-инженерлік
имараттарды жобалау мен жергілікті жерді инженерлік жабдықтауға байланысты
шараларды орындауға қоладнылады.
1: 200 000 (1см-ге 2 км) масштабты карта жергілікті жерді зерттеп,
бағалауға арналған. Ол әскердің ұрыс әрекеттерін жоспарлау және оны
қаматамасыз ету шараларында, әскерді басқаруды жоспарлау кезінде
қолданылады. Жол картасы ретінде жиі қолданылады, өйткені онда жол
тораптары мен оның ұрыстық және басқа техникамен жүруге жарамдылығы көрнекі
әрі жеткілікті дәрежеде толық бейнеленген. Жол торабынан басқа бұл картада
жер бедерінің жалпы сипаты, негізгі су тосқауылдары, ірі ормандар мен елді
мекендер жақсы бейнеленген. Сондықтан ол жолдан тыс жерлердің өтпелілігін,
оның қорғаныш және бүркемелеу қасиетін зерттеуде қолданылады.
1: 500 000 (1 см-ге 5 км) масштабты карта операцияға дайындық пен оны
жүргізу кезінде жергілікті жердің жалпы сипатын зерттеу мен бағалауға
арналған. Ол әскерлердің өзара әрекеттері мен басқаруды ұйымдастыруда,
әскер қозғалысы мен нысананы көрсетудің бағдарлауда, сондай-ақ жалпы
ұрыстық жағдайдың бағыттарын жазу үшін қолданылады.
1: 1000 000 (1 см-ге 10 км) масштабты карта жергілікті жерді жалпы
бағалауға және ірі географиялық аудандардың табиғи жағдайларын зерттеуге,
ұрыс әрекеті театрын әскери-географиялық бағалауға, әскерді бағалауға және
басқа міндеттерді шешуге арналған. Жергілікті жердің картографиялық
бейнелену мөлшері мен картаның толықтығы, өлшеулер дәлдігі карта масштабына
байланысты болады.
Карта масштабы кішірейтудің төменгі дәрежесінде аса ірі болады. Ол
жергілікті жерді толықтай бейнелеуге мүмкндік жасайды. Карта масштабы-ның
кішірейтілуімен бірге оған салынатын жергілікті жер бөлшек-терінің саны да
кішірейтіледі. Картада бейнеленген аумақтық кішірейту дәрежесі неғұрлым көп
болса, карта масштабын соғырлым ұсақ деп атайды.
Карта шетінің оң (төменгі) жағында сандық және сызықтық масштабы,
масштаб көлемі көрсетіледі.
Сандық масштабы алымы бірге тең бөлшекті көрсетеді, ал бөлшектің бөлімі
картада жергілікті жер сызығының ұзындығы қанша ретке кішірейгенін
көрсетеді. Мысалы, 1:50000 масштабында карта сызықтық өлшемдер 50000 ретке
кішірейтілген, яғни картаның 1 см-і жергілікті жреде 50000 см-ге немесе 500
м-ге, болмаса, 0,5 км-ге сәйкес келеді. Сандық масштабпен жұмыс істеу карта
сызығының ұзындығынан жергілікті жер ұзындығына және керісінше ауысуға
келтіріледі.
Бірнеше масштабтарды салыстырғанда, қай масштабтың бөлімі кіші – сол аса
ірісі керісінше. Мысалы, 1: 10000 масштаб 1: 50000 масштабына қарағанда
едәуір ірілеу.
Сызықтық масштаб – бұл сандық масштабтың графикалақ мәнері. Түзу сызықта
масштаб негізі деп аталатын кесінді бірнеше рет салынған. Масштаб негізі
жергілікті жердегі жүздеген метр немесе километрдің бүтін санына сәйкес
келеді. Қағида бойынша, оның ұзындғы 2 см-ге тең. Бірінші негіз ұсағырақ
бөліктерге бөлінеді.
Сызықтық масштаб карта бойынша өлшеу үшін және оған қашықтықтағы
есептеусіз салу үшін тағайындалады.
Артаның 1 см-ге сәйкес келетін жергілікті жердегі метр немесе
километрдегі қашықтық масштаб шамасы деп аталады.
Естеріңде болсын! Егер сандық масштабтың бөлімінде екі соңғы нөлді сызып
тастасақ, онда қалған сандар 1 см-ге неше метр сәйкес болатынын, яғни
масштаб шамасын көрсетеді. Мысалы, 1:25000 масштабты карта картаның 1 см-не
жердің 250 м шамасына сәйкес келеді.
№4.Тақырып. Карта бойынша қашықтықты өлшеу
1. Карта бойынша қашықтықты өлшеу.
2. Маршрут ұзындығын өлшеу.
3. Географиялық координаттар жүйесі.
4. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі.
1. Карта бойынша қашықтықты өлшеу
Өлшеуіш – циркульмен өлшеу. Циркульді өзінен сәл еңістеу ұстап, оның
иелері өлшейтін кесіндінің шеткі нүктелеріне қойылады, циркульдің адымын
өзгертпей, оны сызықтық масштапқа қойып, сол аяғы нөлдің оң жағынан,
бөлулердің бірінде дәл тұруы тиіс, сонан соң ізделінетін қашықтық неше
метрге немесе километрге сәйкес келетіні жазылу бойынша есептелінеді.
Картаның сызықтық масштабына сыймайтын ұзын сызықтар бөлшектеніп
өлшенеді. Қисық сызықтағы қашықтық циркуль адымымен (кішігірім адыммен)
өлшенеді. Әдетте, циркуль адымының ұзындығы 1 немесе 0,5 см-ге тең.
2.Маршрут ұзындығын өлшеу
Картада маршрут ұзындығын, әдетте, курвиметрмен өлшейді. Қалыпты
курвиметрде карта бойынша қашықтықты өлшеу үшін екі шкала болады: бір
жағынан – метрлік (0-ден 100 см-ге дейін),екінші жағынан - дюймдік (0-ден
39,4 дюймге дейін). Бұлш аспаптың төменгі жағындағы йналдыру дөңгелекшесі
тісті берілістер жүйесі арқылы меңзермен жалғанған. Картадағы сызық
ұзындығын өлшеу үшін алдымен дөңгелекшені айналдыра отырып меңзерді
шкаланың бастапқы(нөлдік) бөлініске қойып, дөңгелекшені өлшенетін сызық
бойымен сырғанату керек. Курвиметр шкаласы бойынша алынған санды карта
масштабының шамасына көбейту керек.
Курвиметр жұмысының дұрыстығын сызықтың белгілі ұзындығын, мысалы,
картадағы километрлік тор сызықтарының арақашықтығы өлшеу жолымен
тексереді. 50 см ұзындықты өлшеу кезінде курвиметрдің қателігі 0,25 см-ден
аспайды. Маршрут ұзындығы өлшеуіш циркульмен де өлшен алады.
Карта бойынша өлшенген маршрут ұзындығы нақтылы ұзындықтан біршама қысқа
болады, өйткені картаны, әсіресе ұсақ масштабты картаны құрастырғанда,
жолдар түзуленеді. Таулы-жоталы жерлерде сонымен бірге маршруттық
горизонталь жүргізу мен оның шынайы ұзындығының арасында өрлер мен
еңістерге байланысты елеулі айырмашылықтар болды. Осыған байланысты карта
бойынша өлшенген маршрутқа түзетулер енгізген жөн. Түзету коэфиценттері
жергілікті жерлердің әр түрлі типі мен карта масштабтары үшін бірдей емес.
Әр түрлі типті жергілікті жерлер мен карта масштабтары үшін түзету
коэффиценттері
Жергілікті Карта масштабы үшін түзету
жердің коэффиценті
сипаты
1: 50 0001: 100 1: 200 1: 500
000 000 000
Жазық 1,0 1,0 1,05 1,05
Жоталы 1,05 1,10 1,15 1,20
Таулы 1,15 1,20 1,25 1,30
Кестеде көрсетілгендей, жоталы және таулы жерлердің карта бойынша
өлшенуі мен шынайы қашықтығының айырмашылығы айтарлықтай үлкен. Мысалы: 1 :
100 000 масштабты картада тулы аудан маршрутының ұзындығы 150 км-ге тең, ал
оның шынайы ұзындығы 150 x 1,20 = 180 км-ге тең.
Маршрут ұзндығына түзетуді, циркульдің адымын түзету коэфицент-терін
ескере отырып алып, карта бойынша өлшеуіш циркуль мен өлшеу кезінде тікелей
енгізуге болады.
Қағаз жолағы көмегімен өлшеу үшін – оның тегістеу шетін картадағы
нүктелер арасындағы анықталатын қашықтықпен беттестіріп, оларға қарама-
қарсы қағаз жолағында жіңішке сызықтармен белгілер жасайды. Осы белгілер
арасындағы кесіндіні сызықтық мастабқа қойып, қашықтықта есептейді.
Егер сызғыш пайдаланылса, онда оның көмегімен картадағы нүктелер
арасындағы қашықтықты сантиметрмен (миллиметрмен) өлшейді, сонан соң
алынған мән масштаб шамасына көбейтіледі.
Картадағы сызықты өлшеудің нақты дәлдігі (өлшеу нақтылығы, картаның
қателігі, қағаздың деформациясы) 0,5 – 1мм арасында ауытқиды, ол жергілікті
жердің 1 : 10000 масштабы үшін 5 – 10 м, 1: 25000 масштабы үшін 12-25-м,
1:50000 масштабы үшін 25-50м қашықтыққа сәйкес келеді.
3. Географиялық координаттар жүйесі.
Топографияда географиялық және жазық тікбұрышты координаттар кеңінен
қолданылады. Бұл координаттар жүйесі жұмыс істеуде өте ыңғайлы; олар арқылы
объектілердің тікелей жергілікті жерде картада қалай орналасуы, сондай-ақ
оңай анықталады.
Географиялық координаттар дегеніміз – жер бетіндегі кез келген нүктенің
экватор жазықтығы мен меридиан жазықтығына қатысты орнын анықтайтын
бұрыштық шамалар (бойлық пен ендік).
Топографиялық карталарда меридиандар мен параллельдердің сызықтары карта
бетінң ішкі жақтаулары қызметін атқарады. Карта бетінің ішкі жақтауының
бұрыштарында оның қабырғаларын құрйтын меридиандардың бойлылығы мен
параллельдердің ендігі жазылады.
Сыртқы және ішкі жақтаулардың арасында минуттық жақтау беріліп, ол
кесінділерге бөлінген, кесінділер сәйкестігі бір минутқа тең карталар
масштабы 1 : 10 000 – 1 : 100 000 карталар үшін бір минутқа сәйкес келеді.
Әрбір минуттық кесінділер нүктелермен алты теңдей бөлікке бөлшектенген (бір
бөлігі 10,, сәйкес). Топографиялық картаның ішінде меридиандар мен
параллельдер жүргізілмейді. Сондықтан да ендік нүктелермен анықтау үшін, ол
арқылы параллель жүргізу қажет, яғни шығыс және батыс жақтарындағы минуттық
шкаласында бір атаулы бөлшектерді біріктіретін түзу, сонан соң осы
шкалалардың біреуі бойынша ендікті есептейді. Бұл кезде парақ бойына
параллель жүргізу қажет емес, тек ендік есептеуі жүргізілетін минут
шкаласымен қиылысу нүктесін қысқа штрихтармен белгілеп шығу қажет. Бойлық
нүктесі де осыған ұқсас анықталады, бұл кезде жақтаудың солтүстік және
оңтүстік жақтарындағы минут шкалаларын пайдаланады.
Географиялық кординаттар бойынша картаға нүктелер түсіру үшін кері
есепті шығарады. Жақтаудың батыс және шығыс жақтарында ендік нүктелеріе
сызықшаларымен, солтүстік және оңтүстік жақтарын – бойлықпен белгіліейд,
алынған қарама-қарсы таңбалар арқылы түзу сызықтар жүргізіледі. Осы
сызықтардың қиылысуы ізделінетін нүктенің орнын анықтайды.
4. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі.
Жазық тікбұрышты координаттар жазықтықтағы координаталар осіне қатысты
нүктенің орнын анықтайтын сызықтық шаманы білдіреді.
Топографияда жазық тікбұрышты кординаттар жүйесі төмендегідей түрде
салынған. Жер шарының беті алты градустық аймақтар бойынша жазықтыққа
жазылады. Олардың есебі Гринвич меридианынан шығысқа қарай бірден алпысқа
дейін жүргізіледі.
Абсцисса осі х (тік ось) ретінде әрбір аймақта осьтік меридианның
бейнесі, ал ордината осі у (горизонтальды ось) – ретінде экватор бейнесі
қабылданады. Олардың қиылысуы – 0, координат басы.
ТМД елдері үшін х абсциссалары оң шаманы, ал у ординатасы – оң да, теріс
те шамада болады. Ординатаның теріс шамасын жою үшін әрбір аймақтың
меридиандағы осьтік у ордината шамасын 500 км-ге тең деп қабылданған, яғни
х осі батысқа 500 км-ге ауысады. Сондықтан да у координаты 500 км-ден артық
барлық нүктелер, у координаты осьтік меридианннан шығысқа қарай, ал шамасы
500 км-ден кішісі батысқа қарай орналасқан.
Әрбір аймақта тік және көлденең сызықтарға өзара перпендикуляр тор
салынады, олардың алғашқысы х осіне, екіншісі у осіне параллель. Бұл тор
тікбұрышты координаттық тор деп аталады, картада ол квадраттар жүйесімен
көрсетіледі. Оны сондай-ақ километрлік деп атайды, өйткені сызықтар
тұтастай километрлер саны арқылы жүргізіледі.
Километрлік тор салынған алты градустық аймақ картаның жеке парақтары
түріндегі бөлімдерге бөлінеді. Картаның әрбір парағы барлық аймақ үшін
бірдей кординаталық торлар бөлімдерімен жабылған.
Жақтау сыртына шыға берісте шақырымды тор сызықтарында абсцисса мен
ординаталарының шамасы жазылады. Жақтау бұрыштарына таяу координата
сызықтары толығымен, ал қалғандары қысқартылып (соңғы екі саны) жазылады.
Шақырымдық тор карта бойынша нүктелердің координатын анықтауға және
белгілі координаттар бойынш объектілерді салуға, дирекциондық бұрыштарды
өлшеуге, сондай-ақ объектілірді көрсету немесе табу үшін қолданылады.
Сонымен бірге, көз мөлшерімен қашықтықты және ауданды бағалауға
көмектеседі.
Картада пункттің орналасу орнын жуықтап көрсету.
Квадраттық оңтүстік-батыс (сол жақ төменгі) бұрышының пункт орналасқан
қысқартылған координаттарын атау керек, алдымен х координаты, ол сонан соң
у координатасы аталады. Мысалы, егер 235,0 белгісімен биіктіктің орналасу
орнын көрсетк керек болса, Квадрат жиырма бір он жеті, биіктік – 235,0
деп айтылуы тиіс.
Карта бойынша координат нүктесін анықтау. Масштаб көмегімен берілген
нүктеде ол орналасқан квадраттың көлденең жағының сол жақтағы (батыстағы)
тік және төменгі (оңтүстіктегі) нүктесіне дейінгі қашықтық метрмен
(перпендикуляр бойынша) өлшенеді. х мәні экватордан квадраттың оңтүстік
жағына дейінге тұтас шақырымдық мән мен сол жақтан нүктеге дейінгі өлшенген
қашықтықтың қосындысынан тұрады, ал у мәні – тік сызықтың сандық мәні мен
сол сызықтың нүктеге дейінгі метр санынан тұрады.
Картаға нүктені түсіру. Нүкте орналасуы тиіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Негізгі әдебиеттер:
1. Учебник Начальная Военная Подготовка,Москва 1981год.
2. Подготовка офицеров запаса Сухапутных войскВоенное издательство 1989
год.
3. Атлас офицера, Москва , Военно—Топографическое Управление
4. 4.инженерное обеспечение,Калибернов М., 1984 год.
5. Карта офицера, И.Д. Помбрик Н.А. шевченко.1985 год.
6. Проведение занятий по НВП М.П. Брысин ,К.М.Калинин, 1990 год.
7. Учебник Начальная Военная подготовка 10-11 классыАлматы 2002 год.
8. Методика НВП ,И.Г. Назимка, Ф.С. Штыкало
9. Учебное пособиепо военно технической подготовки для студентов,
обучающихся на Военной кафедре Карагандинского Металлургического
Института, Н.В.Серов, 1999 год, Части 1-2.
Қосымша әдебиеттер:
1. Алғашқы әскери дайындық Аманжолов А.А 2006 ж
2. Оқу процесі мен ішкі тәртіпке жалпы әскери жарғылар
талаптарын енгізу жөніндегі жұмыс әдістемесі Алматы 2000ж
3. Каргин С.Т., Дошаков С.Х. Бастапқы әскери дайындық негіздері. –
Қарағанды, 2002.
4. Проведение занятий по начальной военной подготовке. П.М.Брысин,
М.П.Калинин
5. Қазақстан Республикасының Әскери доктринасы 2007 ж
6. Азаматтарды әскери қызметтке шақыруды ұйымдастыру және өткеру
ережесін бекіту туралы 2006 ж
7. Аманжолов А.А Алғашқы әскери дайындық 2003 ж
8. Жақсыгельдинов М.Т. Бастапқы әскери дайындық 2003ж
9. Қазақстан Республикасы даму стратегиялық бағдарламасы Қазақстан-
2030
1.8 Баға туралы ақпараттар білім бағасы:
Ағымдық бақылау:
- Дәріс және практикалық сабақтарға қатысу;
- Дәріс және практикалық сабақтарға конспект жазу;
- Практикалық сабаққа белсенді қатысу;
Аралық бақылау:
- СОӨЖ орындау (әдістер жасау, кесте толтыру т.б.)
Үй тапсырмасы:
- Таңдаған тақырыпта реферат жазу;
- Таңдаған тақырып бойынша қысқаша баяндама жасау.
рейтинг шкаласы.
Бақылау түрі Балдар
Ағымдық бақылау 20 10
Аралық бақылау 30 20
Үй жұмысы 10 30
Қорытынды бақылау 40 40
Барлығы: 100 100
Білім бағалау критериялары
%-тік критериялар
тақырыптар
0 - 49 Жоспар бойынша сабақ
тақырыптарын толық білмейді.
Көп қателіктер жібереді.
50 - 74 Жауабы дұрыс, бірақ толық емес.
Жоспар бойынша сабақ тақырыбын
және мағанасын терең түсінбеуі.
Алған білімінен қорытынды
шығара алмайды.
75 – 89 Жауабы толық дұрыс. Ұсынылған
әдебиеттерге сәйкес тақырып
мазмұнын түсініп, дұрыс
талқылайды. Өз ойына қорытынды
жасап, түсінгенін жеткізе
біледі.
90 – 100 Жауабы толық дұрыс. Ұсынылған
әдебиеттер бойынша тақырыпты
жақсы талқылайды, өз ойына
қортынды жасап, алған білімін
дұрыс жеткізе алады. Барлық
сұрақтарға дұрыс толық жауап
береді.
1.9 Курстың саясатымен процедурасы:
Студенттер міндеті сабақтарға үзбей қатысу, пән бойынша тапсырмаларды
кестеге сәйкес орындау және әдебиетпен кітапхана мен интернет-залында
өзіндік жұмыстар орындау.
Сабаққа кешігу, келмеу және аудиторияда басқа адамдардың білім алуына
кедергі келтіретін жүріс-тұрыс үшін жауапкершілік Академик Е.А. Бөкетов
атындағы ҚарМУ-дың ішкі ережелерімен анықталады. Студенттің өзінің
қатысуынсыз қорытынды бақылау өткізілмейді. Емтиханға келмеу жағдайлары
ҚарМУ-дың оқу процесін ұйымдастыру ережелерімен реттеледі.
Зерттеу барысында студенттерге қойылатын әкімшілік талаптар:
1. Мерзімінде рефераттың5 балл шегеріледі.
дайын болмауы
2. Мерзімінде қосымша 2 балл шегеріледі
баяндаманың болмауы
3. СОӨЖ болмауы Сабақ тақырыбына
сәйкес балдар
шегеріледі
4. Аралық бақылауда 8 балл шегеріледі.
болмауы
5. Сабаққа кешігулер, Ағымдық бақылаудан
сабаққа қатыспаулар балдар шегеріледі
2. ПӘН БОЙЫНША ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
2.1 Күндізгі бөлімнің тақырыптық жоспары
Барлығы (несиелер) 3 кредит
РетТақырып аттары Сағат саны
№
ДәрСем СОӨСӨЖ
іс Ж
1. 1-тақырып: Әскери 4 2 4 4
құрылым жүйесіндегі
әскери-инженерлік
дайындық
Әскери-инженерлік
дайындықтың мәні және
міндеттері. Далалық
фортификациялық
құрылымдар.
2. 2-тақырып: Инженерлік 4 2 4 4
бөгеттер.
Инженерлік бөгеттердің
(ИБ) атқаратын қызметі,
классификациясы.
3. 3-тақырып: Инженерлік 2 1 4 4
бөгеттерден өту.
Инженерлік бөгеттерден
өту тәсілдері.
4. 4-тақырып: 2 1 4 4
ҚазақстанРеспубликасы
Қарулы күштерінің
инженерлікминиалары.
Инженерлік миналардың
атқаратын қызметі,
классификациясы, жалпы
құрылысы.
5. 5-тақырып: Әскери құрылым2 1 4 4
жүйесіндегі әскери
топография.
Әскери топографияның мәні
және міндеттері.
6. 6-тақырып: Жергілікті 2 1 3 3
жерде картасыз бағдар
алу.
Бағдар алу туралы жалпы
түсінік. Аспандағы жарық,
жергілікті жер заттары
белгілерімен, компас
көмегімен көкжиек
тұстарын анықтау
тәсілдері.
7 7-тақырып: Азимут 2 1 4 4
бойынша жергілікті жерде
қозғалу.
Азимутты анықтау.
Жергілікті заттар мен
азимутты анықтау тәртібі
және азимут бойынша
қозғалыс бағытын анықтау.
8 8- тақырып: Топографиялық2 1 4 4
карта.
Топографиялық карта
турылы түсінік.
9 9-тақырып: Карталы 2 1 4 4
жұмысқа дайындау.
Жұмыс картасын таңдау,
бағалау. Координаттың
географиялық жүйесі.
Координаттық жазық тік
бұрыш жүйесі. Пункттің
картада шамамен
орналасқан жерін көрсету.
10 10-тақырып: Жергілікті 2 1 4 4
жерде карта бойынша
бағдар алу.
Жұмыс картасын жүргізудің
негізгі тәртіптері.
Жергілікті жерді
топографиялық карта
бойынша зерттеу.
11 11-тақарып: Әскери 2 1 2 2
құрылым
жүйесіндегібасқару және
байланыс.
12 12-тақырып: Радио 2 1 2 2
байланысты ұйымдастыру.
Радиобайланысты
ұйымдастыру түрлері,
тәсілдері.
13 13-тақырып: Радиобайланыс2 1 2 2
құралдары.
Р-107, Р-107М радио
станциясының атқаратын
қызметі, ТТС және жұмыс
істеу тәртібі.
14 Барлығы 30 15 45 45
Сырттай оқу бөлімнің тақырыптық жоспары:
РетТақырып аттары Сағат саны
№
ДәрСем СОӨСӨЖ
іс Ж
1. 1-тақырып: Әскери 6 3 6 6
құрылым жүйесіндегі
әскери-инженерлік
дайындық
2. 2-тақырып: Инженерлік 6 3 6 6
бөгеттер.
3. 3-тақырып: Инженерлік 2 1 6 6
бөгеттерден өту.
4. 4-тақырып: 2 1 4 4
ҚазақстанРеспубликасы
Қарулы күштерінің
инженерлік миниалары.
5. 5-тақырып: Әскери құрылым2 1 4 4
жүйесіндегі әскери
топография.
Оқыту әдістемесі.
6. 6-тақырып: Жергілікті 2 1 3 3
жерде картасыз бағдар
алу.
7 7-тақырып: Азимут бойынша2 1 4 4
жергілікті жерде қозғалу.
8 8- тақырып: Топографиялық2 1 4 4
карта.
9 9-тақырып: Карталы 3 1 4 4
жұмысқа дайындау.
10 10-тақырып: Жергілікті 3 2 4 4
жерде карта бойынша
бағдар алу.
11 Барлығы 30 15 45 45
2.2 Дәріс тақырыптарының тезистері.
№1тақырып. Әскери құрылым жүйесіндегі әскери-инженерлік дайындық
Әскери-инженерлік дайындықтың мәні және міндеттері. Инженерлік жасырылу іс-
шаралары. Оқыту әдістемесі.
1.Инженерлік бөгеттердің классификациясы,арналуы.
2.Мина-жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер.
3. Минаның әрекет ету принципі
4. Белгі беруші миналар
1. Қәзіргі заманғы ұрыста инженерлік бөгеттер бөлімшелердің ұрыс
қимылдарын қамтамасыз етуде бұрыңғысынша маңызды рол атқаратын болады.
Инженерлік бөгеттер қарсыластың ілгерілеуін бөгеу, маневрін қиындату
адам күшімен техникасын шығынға ұшырату өз әскерлеріне қарсыласты қарудың
барлық түрлерімен жою үшін неғұрлым қолайлы жағдай туғызу мақсатында
жасалады. Инженерлік бөгеттер әскерлердің ұрыс қимылдарының барлық
түрлерінде қолданылады, оларды табиғи бөгесіндермен ұштастырып атыс
жүйесіменде әскердің іс-қимылымен де тығыз ұштастырып командирдің шешімімен
сәйкесм жасайды. Инженерлік бөгеттерді шептер бойынша және бағыттар бойынша
жасайды; олар қарсылас үшін күтпеген жерде болуы және өз әскерлерінің
маневрін шектемеуі керек.
2.Инженерлік бөгеттер мина жарылғыш, жарылмайтын және аралас бөгеттер
болып сараланады, танкке қарсылары және жаяу әскерге қарсылары болады.
Өзендер (су қоймалары) болған кезде судағы бөгеттер қойылуы мүмкін.
Мина жарылғыш бөгеттер инженерлік бөгеттердің негізін құрайды және
миналанған алаң, миналар тобы (шоғыры) мен жеке миналар түрінде жасалынады.
Мина жарылғыш бөгеттер жасауы үшін танкке қарсы (ТҚМ), жаяу әскерге
қарсы (ЖҚМ) миналар, сондай-ақ жарылғыш заттардың (ЖЗ) зарядтары
қолданылады, мина жарылғыш бөгеттермен бір кешенде сигналдық миналар (СМ)
қойылуы мүмкін.
Танкке қарсы миналар танктерді және басқа да ұрыс машиналарын жою
үшін қолданылады, олар танк және басқа ұрыс техникасы жүріп келіп басқан
кезде жарылатын шыншыр табанға қарсы, түп астыға қарсы болып бөлінеді.
Жалпы құрылысы. Танкке қарсы миналар корпустан (металл, ағаш,
пластмасса) жарылғыш зат зарядынан жарғыштан және аралық детонатордан
тұрады. Танкке қарсы кейбір миналардың түбінде және бүйір бетінде миналарды
алынбайтындай жағдайға койған кезде жарылғышқа арналған бұрандалы
тұтандырғыш ұялары болуы мүмкін.
Танкке қарсы ТМ-62 миналары, МВЧ жарғышымен қолданылуы мүмкін.
Танкке қарсы ТМ-62 миналарының құрылысы:
Корпус 2)тығын 3) төсем 4) заряд 5) түп 6) қосымша детонатор
7) тұтқаны бекітетін құлақша
Танкке қарсы ТМ-57 миналары МВЗ-57 жарғышымен қолданылады.
Минаның әрекет принципі қойылған минаның үстінен басқан кезде қақпақ
майысады жарғының соққы тетігі төмен түсіп КД-МВ капсюль детонаторлары
төлкесімен минаның диафрагмасына тіреледі одан әрі басқан кезде мұрындық
қиылады,шарлар соққышты босатады;соққы серіппенің әсерімен соққыш капсюль
детонаторды теседі де, ол да, минада жарылады.
МВЗ –57 жарғышты ТМ-57 минасы құрылысы: 1) корпус 2)
қалқанша 3) НВЗ-57 жарғышы 4) диафрагма 5) заряд 6)түп 7) орталық
детонатор 8) бүйірлік детонатор 9) тығын
Танкке қарсы ТМК-2 кумулятивтік минасы танктің не басқадай ұрыстық
техниканың астында жарылады.
Жаяу әскерге қарсы миналар. Адам күшін жою үшін қолданылады. Олар фугас
(ПМД-6 М, ПМН) және жарықшақты (ПОМЗ-2М, ОМЗ-72 және МОН-50) болып
сараланады.
Жаяу әскерге қарсы ПМД-6М миналары МУВ, МУВ-2 және МУВ-3 жарғыштарымен
қолданылады.
Жаяу әскерге қарсы ПМД-М минасының құрылысы: 1) қақпағы 2)МУВ-2 жарғышы
3) резеңке қалпақша 4) металл элемент 5) тескіш 6) сақтандырғыш мұрындық
7) Т тәрізді ұрыстық мұрындық 8) соққыш 9) соққы серіппе 10) жарғыш корпусы
11) МД-5М тұтандырғышы 12)металл тілімше 13) мина корпусы 14) ЖЗ заряды 15)
бүпкеніш қабат (жапырақтар)
Минаның әрекет принципі минаны басқан кезде қақпақ төмендеп Т тә-різді
мұрындықты жарғыштан суырады соққыш соққы серіппенің әсерінен МД-5М (МД-2)
тұтандырғышын теседі, ол жарылып миналар жарылады.
Жаяу әскерге қарсы ПМ минасының пластмасса корпусы болады. Мина-ның
әрекет принципі минаны басқан кезде қақпамен қалқанша төмен түседі, соққы
серіппенің әсерімен тұтандырғышты теседі де ол жарылып, минаны жарады.
Жаяу әскерге қарсы ПМН минасының құрылысы: 1) корпус 2)ЖЗ заряды 3)
резеңке қалпақ 4)қалқанша 5) кеспе шығыршық 6)соташық 7) металл таспа 8)
резеңке төсем 9) калпақша 10) кескіш 11) металл элемент 12)шығыршық 13)
сақтандырғыш мұрындық 14) төлке 15) соққы серіппе 16) соққыш 17) сота-шық
серіппесі 18) ұрыстық томпешік 19) капсюл детонаторы 20) тетрил құты 21)
пластмасса гильза 22) тығын 23) резеңке төсем.
Жаяу әскерге қарсы Фугас миналар топыраққа үстіңгі беттен 3-5 см
тереңдікке, қысқы жағдайда қардың қалыңдығы 10 см болғанда жерге,ал қар
қалың болғанда үсіңгі бетінен 5 см аспайтын бүркеніш қабаты бар тапталған
қарға қойылады. Орнатылған жаяу әскерге қарсы Фугас миналарды алуға үзілді-
кесілді тыйым салынады.
Жаяу әскерге қарсы ПОМЗ-2М жарықшақты миналарыы МУВ,МУВ-2 немесе МУВ-з
жарғышымен қолданылады.
Жаяу әскерге қарсы ПОМЗ-2М жарықшақты минасының құрылысы: 1) корпус 2)
ЖЗ заряды (75 грамм тротилды құты) 3) МУВ-2 жарғышы 4) Р тәрізді ұрыстық
мұрындық 5) кесінді сымы бар карабин 6) сым керме 7) қазықша 8) МД-М
тұтандырғышы
3. Минаның әрекет ету принципі: сым керме тартылған кезде ұрыстық
мұрындық жарғыштан жұлынады соққыш босайды да, соққы серіппенің әсерімен
тұтандырғышты теседі ол жарылып минаны жарады, минаның корпусы
жарықшақтарға бөлшектеліп жан-жаққа ұшып жаралайды.
Минаны сым керменінің бір не екі тармағымен орнатады .Керменің
қазықшалары топыраққа жер бетінен 12-15 см биіктікке қағылады,ал орнатпа
қазықша топырақ бетінен 5-7 см-ге қағылады.Сым керме минадан 5 м-ге дейінгі
қашықтықта орнатылады, ал екі тармақпен орнатқан кезде екі қазықшаның
арасындағы сым керме бір-бірінен 8 метрге дейін болуы керек.
4. Белгі беруші миналар өз әскеріне қарсыластар бөгеттер ауданына,
позицияларға немесе қорғаудағы объектіге келгенін ескерту үшін қолда-
нылады.
Белгі беруші минаның әрекет принципі жарғыштың ұрыстық мұрын-дығы
жұлынған кезде (сым керменің тартылуынан) соқыш КТ- 11 капсюль-
тұтандырғышты тесіп оқ-дәрі заряды тұтанады,ал одан дыбыстық белгі блогының
татанғыш құрамы жанады да дыбыс шығады (ысқырық); дыбыстық сигнал әрекеті
аяқталғаннан кейін жарық сигналының бірінші жұлдызшасынынң тұтанғыш құрамы
жанады, бұдан соң от жұлдызшаның тұтанғыш құрамынан айдама оқ-дәрі зарядына
тиеді; айдама заряд жанға кезде түзілетін газдардың қысымымен жанған
жұлдызша гильзадан атылады;жанған айдама заряд осымен бір мезгілде кезекті
белгі беруші жұлдызшаны жандырады;нәтижеде барлық жұлдызшалар (12-15) дана
бірінен кейін бірі кезектесе жаныпминаның корпусының 10-12 секунд ішінде
атылып шығады.
Белгі беруші миналар жерге орнатылуы және жергілікті заттарға
(ағашқа,қазыққа және т.б.)байлануы мүмкін. Мина іске қосылған кезде жанған
жұлдызшалар мина орнатылған жерден 20 метрге дейінгі радиуста жерге түсіп
жанып бітеді. Одан құраған шөп,егін өртенуі мүмкін;миналарды орнатқан кезде
мұны ескеру керек.
№ 2 тақырып. Минажарылғыш бөгеттерді білдіретін белгілер:
1. Танкке қарсы және жаяу әскерге қарсы миналанған алаңдар
2.Жою әдістері.
3.Жарылмайтын инженерлік бөгеттер
4. КМТ-6 сипаттамасы
1.Танкке қарсы және жаяу әскерге қарсы миналанған алаңдар, мина
шоғырлары мен жеке миналар: миналар орнатылғаннан кейін топырақтың
жинастырылмағандығы; миналар мен жарғыштардың ұмыт қалған
(шашылған)орамалары, қағаз зат белгілері;қалып қойған құрал-сайман, миналау
құралдары; сілтемелер мен қоршаулар;төмпешіктердің, қылтиған қадалардың,
орнатпа және керме қазықтардың, баулардың, сымдардың болуы; миналардың
үстін бүркемелеген қабаттың төңірекке тән көріністен өзгешілігі; мина қою
кезінде жүрген минаорнатқыштардың шынжыртабандарының (доңғалақтарының)
бороздалары мен іздері.
Тұзақ- миналар: қару-жарақ құралдары мен жергілікті заттарға бекітілген
керме сымдарын, сондай-ақ электр сымдарының болуы; қабырғалардың
қаламасындағы, жолдардың қаптамасындағы кінәраттар; ғимараттардың не жеке
құрылыстардың ішінара қирағаны; ғимараттар, қоймалар, оқ-дәрі, ұрыстық және
көлік машиналарының маңындағы әр түрлі заттардың үйіліп жатуы.
Миналанған алаңдар жасалуын тәуліктің жарық уақытында ұшақтар мен
тікұшақтардың ұсақ заттардың (контейнерлердің) тасталуын және снарядтардың
(ракеталардың) әуеде неғұрлым ұсақ бөліктерге бөлшектенуін көріп анықтауға
болады. Миналанған алаңдарда қандайда бір сыртқы әсерсіз жекелеген
миналардың жарылуы болуы мүмкін, мұның өзі миналардың өзін-өзі жою
элементтерінің іске қосылуынан немесе миналанған алаңдардан өтуді қиындату
мақсатында орнатылған баяу жарылатын мина бомбалардың жарылуынан болады.
Қашықтықтан орнату жүйелерімен миналанған алаңдардың білдіріп тұратын
мынадай белгілері болады;төңіректе шашылып тасталған миналар контейнерлері
(касеттер), тұрақтандырғыш құрылғылар, парашюттер, сым кермелер және т.б.
2.Жою әдістері. Сым кермелермен орнатылған жаяу әскерге қарсы
қолданылатын жарықшақты миналарды жою бауының ұзындығы 30-50 метр
тарбақтармен жүзеге асырылады. Тарбақты тексерілетін жерге (миналанған
алаңға) кезектеп алға лақтырып кейін сүйрейді. Миналардың бар екенін
жарылғандарына қарап анықтайды.
Танкке қарсы миналанған алаңдарда кермелері бар жаяу әскерге қарсы
миналар миналар орнатылған болуы мүмкін. Миналарды тралдау және жою үшін
инженерлік – саперлік бөлімшелерден іздеу және жою құралдары сайма-сай
неғұрлым дайындалған бөлімше тағайындалады; олар әуелі жаяу әскерлерге
қарсы миналарды тралдайды, одан соң танкке қарсы миналарды іздеп тауып,
жоюды бастайды. Танкке қарсы миналар тарбақтармен белгілен-ген орындарға
жиналып, бастырма зарядтармен жойылады.
3.Жарылмайтын инженерлік бөгеттер мақсатына қарай танкке қарсы және жаяу
әскерге қарсы бөгеттер деп сараланады.
Танкке қарсы бөгеттерге танкке қарсы орлар,эскарптар,контрэ-скарптар,
бағандар (ағаш, металл, темірбетон, тас) орманда бөренелерден, су
қоймаларында мұздан жасалған тосқауылдар, елді мекендерде металл арандар,
баррикадалар, қар үйінділері, тау беткейлерінде мұз жолақтары, өзендер мен
су қоймаларында суаттар, су жаймалары, сондай-ақ ағаш үйінділері, тауларда,
елді мекендерде жасалған үйінділер жатады.
Жаяу әскерге қарсы бөгеттер ауыстырмалы және тұрақты болады.
Ауыстырмалы сым бөгеттер негізінен өтпелерді, бөгеттердің бұзылған
тұстарын жылдам жабу үшін, сондай-ақ басқадай бөгеттер жасау қиын болған
жағдайларда қолданылады. Оларды әдетте күнілгері жасап, дайын күйінде
орнатылған жерлерге жеткізіп қояды (онша еленбейтін сым торлар, тікенді
және тегіс сымнан жасалған тез орнатылған бөгеттер, шиыршықтар, арандар).
Тұрақты бөгеттерге биік және аласа қазықтармен бекітілген сым торлар,
сым қоршаулар, ілмектер мен тұзақтар, ормандағы бөгеулер, түбірлер мен
бұталарды тікенді сыммен шалмалау т.б. жатады.
Шөл дала және елсіз таулы жерлерде, қыста беткейлерге мұз қатыру
қолданылады.
Танкке қарсы және жаяу әскерге қарсы жарылмайтын бөгеттер бөлек-бөлек
те, бір-бірімен ұштастырып та қолданылады,оларды минажарылғыш бөгеттермен
және белгі беретін құралдармен күшейтуге болады.
Жарылмайтын бөгеттер жасаған кезде оларда өз әскерлерін өткізуге
арналған өтпелер қалдырады, ал бұл өтпелерді тез бітеу үшін қажетті
құралдарды (ауыстырмалы бөгеттер не миналар) дайындап қояды.
Жарылмайтын бөгеттерді бүркемелеу үшін бөгеттердің негіздерін
(бағандарды, арандар мен қазықтарды) бүркемелеп сырлау, жасанды перделер
қолдану, алдамшы бөгеттер жасау пайдаланылаады.
.Қарсыластың инженерлік бөгеттерін, соның ішінде дистанциялық миналау
жүйелерімен орнатылғандарын шабуылдаушы әскерлер орағытып өтеді, ал
орағытып өтуге болмайтын кездерде тралдаудың штаттық құралдарын қолданып
не болмаса өтпелер жасап өтеді.
Инженерлік бөгеттерде өтпелерді миналық тралдармен, минасыздандыру
құрылғыларымен және шектеулі инженерлік машиналармен жасайды.
Табанжолдық миналық трал КМТ- 5М (24 б- сурет) танктердің арнаулы
жабдығы болып табылады және танкке қарсы миналанған алаңдарды барлауға,
тралдары жоқ ұрыс машиналары мен шабуылдаушы бөлімдердің өтуі үшін
табанжол өтпелер жасауға арналған.Трал оң және сол бөліктен тұрады, олар
танкке жеке-жеке қосылады және бір-бірінен бөлек іске қосылады. Трал
жинақтамасына екі аунақтық бөлік , оң және сол жақтау, ұстастырма құрылғы,
екі пышақтық бөлік, оң және сол көтеру тетіктері қамтылады.Бұларға қоса
трал түпкік қадалық миналарды тралдауды, жасаған өтпені белгілеудіжәне
қажет болған жағдайда аунақтық бөліктерді автоматты түрде ағытып тастауды
қамтамасыз ететін құрылғылармен жарақталған.
Табанжолдық КМТ-5М миналық трал.
1-түптік қадалық миналарды тралдайтын құрылғы.
2-аунақтық бөлік.
3-пышақтық бөлік.
КМТ-5М сипаттамасы
Тралддау жылдамдығы, кмсағ 6-12
Тралданатын табанжол ені,м 0,73-0,81
Тралды танкке экипаж күшімен 30-45(8-13)
тіркеу(танктен ағыту) уақыты, мин
Тралдың массасы,т 7,3-7,5
Тралды тасымалдайтын автомобильдер 1-КРАЗ-2556 не
саны,дана 2-ЗИЛ-131
КМТ-6 миналық тралы орташа танктердің аспалы жабдығы болып табылады және
олардың танкке қарсы миналанған алаңдардан өтуі үшін арналған.Құрылымы
жөнінен трал қазып алғыш, табанжолдық; миналарды тралдау оларды топырақтан
қазып алып, танктен былайғы жаққа қою арқылы орындалады.
Трал жинақтамасы екі пышақтық бөліктен, тралды танкке ілетін
ұстастырма құрылғыдан, пышақтық бөліктерді көтеру тетігінен, түпке қарсы
қадалық миналарды тралдауға арналған құрылғыдан тұрады.
Урал-375, ЗИЛ-131 не КрАЗ-2556 автомобильдерімен тралдың үш жинақтамасын
тасымалдайды.
4. КМТ-6 сипаттамасы
Тралдау жылдамдығы кмсағ 14-ке дейін
Әр пышақтық бөлік 0,62
тралдайтын табан жолдың
ені, м
Тралы бар танктің қара 50-ге дейін
жолдағы орташа жылдамдығы
кмсағ
Тралды танкке экипаж 5
күшімен қосу
Тралдың массасы, т 1
Минасыздандыру қондырғысы миналанған алаңдарда әскерлердің ұрыс
қимылдарының барысында жару әдісімен өтпелер жасауға арналған.
Минасыздандыру қондырғысында бар екі минасыздандыру жиынтығы миналанған
алаңда әрқайсысы ұзындығы 100 метрден астам, ені 6 метрге дейінгі өтпенің
жасалуын қамтамасыз етеді .
Минасыздандыру зарядтары ауамен 900 метрге дейінгі қашықтыққа атылады
да, одан соң өзіне қарай тартылып, зарядты қарсыластың миналан-ған алаңына
аунытпай салады, оның тежеу арқандарының электр кабелі арқылы базалық
машиналық басқару пультінде тұрып жарады.
Минасыздандыратын УЗР-3р ұзартылған зарядтары әскерлердің ұрыс қимылдары
барысында жару әдісімен қарсыластың миналанған алаңында өтпелер жасауға
арналған. Инженерлік–саперлік бөлімшелер шабуылға шыққан бойда риактивті
двигательді іске қосады, оны қарсыластың бөгеттерінің бүкіл тереңіне салып
электр кабелі бойынша жарады, 100 метрден астам, ені 6метрге дейін өтпе
жасалуын қамтамасыз етеді.
Мотоатқыш бөлімшелер табанжолдық миналық трал жасаған өтпемен бірден не
екіден тұрған лек түзеп, ал минасыздандыру қондырғысымен жасалған өтпемен
үштен тұрған лекпен минажарылғыш бөгеттерден өтеді.Тралдары бар жаяу әскер
ұрыс машиналары миналанған алаңнан өздері өтеді.Тралдары жоқ жаяу әскер
ұрыс машиналары мен бронетранспортерлер алаңдардан танктер жасаған не жару
әдісімен жасалған өтпелер арқылы ғана өтеді.
Жарылмайтын бөгеттерден өту.Қарсыластың танкке қарсы орларынан,
эскарптары мен контрэскарптарынан танктер, бронетранспортерлер мен
артелерия көпірлер не өткелдер арқылы өтеді. Өткелдер СВТУ танктерінің,
жолтөсегіштердің (бульдозерлердің), инженерлік шектеу машиналарының
көмегімен бөгеттерге топырақ үйме жасау арқылы өтеді.
Танке қарсы ор арқылы жару әдісімен өткел жасау үшін топырақ бетіне
салынатын әрқайсысы 25 кг төрт заряд немесе топыраққа 1 метр тереңдіке
орнатылатын әрқайсысы 6-8кг төрт заряд жару қажет. Баған қандай материалдан
болуына қарай әр баған үшін заряд массасы мынадай болуы мүмкін: рельстен-
0,5-1 кг; швеллерден, қоставрдан-3-5 кг, бөренеден –0,5-1 кг,
темірбетоннан-3-5 кг.
Ормандағы үйіндіден өтпе жасау үшін құрамында СВТУ танкімен, БАТ
жолтөсегішімен не инженерлік шектеу машинасымен, сондай-ақ екі-үш
мотоарамен күшейтілген кемінде бір бөлімше команда тағайындалады. Өтпені
құлатылған ағаштарды- оның өсінен сыртқа қарай жылжыту арқылы
жасайды.Бөлімше екі есептопқа бөлінеді. Құрамында үш адам болатын біреуі
барлау мен минасыздандыру жүргізеді, екіншісі өтпені тазалап ашады.
Үйіндіні тазалау мен онда оратылған миналардың жойылуын тездету үшін
әрбір 6-8 метр сайын шоғырланған (20-25кг-нан) не погондық массасы 6-8
кгм, ұзындығы 6 метр, құлаған ағаштарға не олардың астына салынатын
ұзартылған зарядтармен жарылыс жасау қажет.Үйнідідегі ені біржақты қозғалыс
үшін кемінде 4 метр болуға тиіс.
Елді мекендердегі үйінділер негізінен бульдозерлермен не
жолтөсегіштермен тазаланады.Қираған елді мекенде көшелерді тазартқан кезде
жасалатын өтпеге жақын жерде құлау қатері бар жартылай қираған ғимараттар
қалуына жол беруге болмайды.Мұндай ғимараттарды жарып не механикалық
әдіспен құлатады.
Сым бөгеттерде өтпелерді танктермен (онша елеусіз кедергілерден
басқаларын), жару әдісімен не қайшы және саперлік құралдарды пайдаланып қол
күшімен жасайды. Сым бөгеттерде жару әдісімен өтпелер жасау үшін ұзартылған
зарядтарды қолданады. Зарядтарды қазықтар түбінде сымның астына не сымға
салып жарады. Жару нәтижесінде ені 4-5 метр өтпе жасалады.
Сым бөгеттерден сондай-ақ бұта не сабаннан, тақтайлардан,
сырғауылдардан,сатылардан және шинельдерден өткелек жасау арқылы да өтеді.
Онша елеусіз және ауыстырмалы сым бөгеттерден өтпелер жасағанда арқанмен
танктерге, тартқыштарға сүйреткен тарбақтар мен ілмектерге байлап
бөгеттерді жан-жаққа бөлшектеу арқылы жасауға болады.
Электрленген бөгетерден өтпелер арқылы не тоқсыздандырып барын әдеттегі
сым бөгеттерден өту әдістерімен өтеді.Электрлендірілген бөгеттердегі
өтпенің ені электрленбеген бөгеттердегіден 2-3 метр аралық болуы керек.
Родиоактивтік не химиялық тұрғыда зақымдалған аймақтағы үйінділер мен
қирауларды аршу кезінде жеке құрам жүктелген міндетті жеке қорғаныш
құралдарын пайдаланып орындайды.
3-тақырып. Әскери топография Топографиялық карта
1.Топографиялық карта жайлы түсінік.
2.Картамен жұмыс жасау.
3.Карталар масштабы.
1. Карта-бұл жер бетінің белгілі бір шарттар бойынша жазықтықта
(қағазда) кішірейтіліп бейнеленуі. Халық шаруашылығы мен әскери істің
қажеті үшін түрлі қарталардың көп мөлшері дайындалады. Оларды масштабы,
әлеуметтік мазмұны, қолданылуы (мысалы, географиялық, топографиялық,
өндірістік, орман, жол, геологиялық, топырақты, оқулық) бойын-ша
топтастырады. Топографиялық картаның географиялық картаның географиялық
картадан негізгі айырмашылығы - оның масштабында.Оларға-1:25000-1:100000
масштабына дейінгі карталар жатады.
2. Әскери істе карталар кеңінен қолданылады. Олар жергілікті жер туралы
мәліметтің қайнар көзі, әскерлердің ұрыс қимылдарын қамтамасыз ету
құралдарының бірі болып табылады. Ол мотоатқыштар, артиллеристер,
ракеташылар, танк әскерлері, ұшқыштар және басқа мамандарға қажет. Картамен
бейтаныс жерлерде бағдарлану жасаланылады, ұрыс бөлек қимыл-дарын жүргізуге
шешім қабылданады: марш жасалады: ракета жіберу мен артиллерия атысы үшін
мәліметтер дайындалады, жергілікті жерде инженерлік жабдықтау бойынша есеп
айыру мен өлшеулер жүргізіледі; нысана координаттары анықталады, нысананы
көрсету жүзеге асырылады.
3. Картада жергілікті жер кішірейтілген түрде көрсетіледі. Картадағы
ұзындық сызығының жергілікті жердегі сәйкес сызықтың ұзындығына қатынасы
карта масштабы деп аталады. Топографиялық картаның көмегімен орындалатын
тапсырмалардың әр түрлі болуына орай, масштабтары әр түрлі карталар қажет
болады: 1:10000- он мыңдық, 1:25000-ж жиырма бес мыңдық, 1:100000- жүз
мыңдық, 1:200000- екі жүз мыңдық, 1:500000- бес жүз мың-дық, 1:1000000 -
миллиондық. Қабылданған масштабтық қатар ел қорғанысы мен халық
шаруашылығын қанағаттандырып, бір масштабтан келесіге жеңіл ауысады(көшуді)
қамтамасыз етеді.
1: 25 000 (1 см-ге 250 м) масштабтағы карта - ең толық, әрі дәл карта,
бөлім мен бөлімше командирлерінің су тосқауылдарын бұзуда, қалаларда ұрыс
әрекеттерін жүргізу, инженерлік ғимараттар салу кезінде жергілікті жердің
шағын жекеленген учаскелерін мұқият зерттеп, бағалауға арналаған. Ол
артиллерияның атысқа даярлануы кезінде жергілікті жерді инженерлік
жарақтандыру жөнінде шараларды орындау мен жоспарлауды дәл өлшеу және
есептеу үшін қолданылады.
1: 50 000 (1 см-ге 500 м) масштабты карта жергілікті жерді зерттеп,
бағалауға, бағдарлауға, нысананы көрсетуге арналған және оны, әдетте,
бөлімшелер мен бөлімдер әр түрлі ұрыстарда, әсіресе қорғаныс ұйымдастыруда
қоданады. Шабуыл кезінде ол қарсылас қорғанысын, су тосқауылын бұзуда, әуе
және теңіз десанттарын түсіруде, сондай-ақ елді-мекендер үшін ұрыс
әрекекттерін жүргізуде жергілікті жерді зерттеп,бағалау үшін қолданылады.
Бұл карта сондай-ақ артиллерияны атысқа даярлау, әскери-инженерлік
имараттарды жобалау және жергілікті жерді инженерлік жарақтандыру бойынша
есептеулерді орындау үшін де қолданылады.
1: 100 000 (1 см-ге 1 км) масштабты карта жергілікті жерд зерттеп,
ұрысты жоспарлау, әскерлерді басқару және өзара іс қимылды ұйымдастыру
кезінде оның тактикалық қасиетін бағалау, жергілікті жер мен нысананы
көрсетуге бағдарлануға, қарсылас объектілерінің (нысаналарының)
координаттарын анықтауға арналған, сонымен бірге әскери-инженерлік
имараттарды жобалау мен жергілікті жерді инженерлік жабдықтауға байланысты
шараларды орындауға қоладнылады.
1: 200 000 (1см-ге 2 км) масштабты карта жергілікті жерді зерттеп,
бағалауға арналған. Ол әскердің ұрыс әрекеттерін жоспарлау және оны
қаматамасыз ету шараларында, әскерді басқаруды жоспарлау кезінде
қолданылады. Жол картасы ретінде жиі қолданылады, өйткені онда жол
тораптары мен оның ұрыстық және басқа техникамен жүруге жарамдылығы көрнекі
әрі жеткілікті дәрежеде толық бейнеленген. Жол торабынан басқа бұл картада
жер бедерінің жалпы сипаты, негізгі су тосқауылдары, ірі ормандар мен елді
мекендер жақсы бейнеленген. Сондықтан ол жолдан тыс жерлердің өтпелілігін,
оның қорғаныш және бүркемелеу қасиетін зерттеуде қолданылады.
1: 500 000 (1 см-ге 5 км) масштабты карта операцияға дайындық пен оны
жүргізу кезінде жергілікті жердің жалпы сипатын зерттеу мен бағалауға
арналған. Ол әскерлердің өзара әрекеттері мен басқаруды ұйымдастыруда,
әскер қозғалысы мен нысананы көрсетудің бағдарлауда, сондай-ақ жалпы
ұрыстық жағдайдың бағыттарын жазу үшін қолданылады.
1: 1000 000 (1 см-ге 10 км) масштабты карта жергілікті жерді жалпы
бағалауға және ірі географиялық аудандардың табиғи жағдайларын зерттеуге,
ұрыс әрекеті театрын әскери-географиялық бағалауға, әскерді бағалауға және
басқа міндеттерді шешуге арналған. Жергілікті жердің картографиялық
бейнелену мөлшері мен картаның толықтығы, өлшеулер дәлдігі карта масштабына
байланысты болады.
Карта масштабы кішірейтудің төменгі дәрежесінде аса ірі болады. Ол
жергілікті жерді толықтай бейнелеуге мүмкндік жасайды. Карта масштабы-ның
кішірейтілуімен бірге оған салынатын жергілікті жер бөлшек-терінің саны да
кішірейтіледі. Картада бейнеленген аумақтық кішірейту дәрежесі неғұрлым көп
болса, карта масштабын соғырлым ұсақ деп атайды.
Карта шетінің оң (төменгі) жағында сандық және сызықтық масштабы,
масштаб көлемі көрсетіледі.
Сандық масштабы алымы бірге тең бөлшекті көрсетеді, ал бөлшектің бөлімі
картада жергілікті жер сызығының ұзындығы қанша ретке кішірейгенін
көрсетеді. Мысалы, 1:50000 масштабында карта сызықтық өлшемдер 50000 ретке
кішірейтілген, яғни картаның 1 см-і жергілікті жреде 50000 см-ге немесе 500
м-ге, болмаса, 0,5 км-ге сәйкес келеді. Сандық масштабпен жұмыс істеу карта
сызығының ұзындығынан жергілікті жер ұзындығына және керісінше ауысуға
келтіріледі.
Бірнеше масштабтарды салыстырғанда, қай масштабтың бөлімі кіші – сол аса
ірісі керісінше. Мысалы, 1: 10000 масштаб 1: 50000 масштабына қарағанда
едәуір ірілеу.
Сызықтық масштаб – бұл сандық масштабтың графикалақ мәнері. Түзу сызықта
масштаб негізі деп аталатын кесінді бірнеше рет салынған. Масштаб негізі
жергілікті жердегі жүздеген метр немесе километрдің бүтін санына сәйкес
келеді. Қағида бойынша, оның ұзындғы 2 см-ге тең. Бірінші негіз ұсағырақ
бөліктерге бөлінеді.
Сызықтық масштаб карта бойынша өлшеу үшін және оған қашықтықтағы
есептеусіз салу үшін тағайындалады.
Артаның 1 см-ге сәйкес келетін жергілікті жердегі метр немесе
километрдегі қашықтық масштаб шамасы деп аталады.
Естеріңде болсын! Егер сандық масштабтың бөлімінде екі соңғы нөлді сызып
тастасақ, онда қалған сандар 1 см-ге неше метр сәйкес болатынын, яғни
масштаб шамасын көрсетеді. Мысалы, 1:25000 масштабты карта картаның 1 см-не
жердің 250 м шамасына сәйкес келеді.
№4.Тақырып. Карта бойынша қашықтықты өлшеу
1. Карта бойынша қашықтықты өлшеу.
2. Маршрут ұзындығын өлшеу.
3. Географиялық координаттар жүйесі.
4. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі.
1. Карта бойынша қашықтықты өлшеу
Өлшеуіш – циркульмен өлшеу. Циркульді өзінен сәл еңістеу ұстап, оның
иелері өлшейтін кесіндінің шеткі нүктелеріне қойылады, циркульдің адымын
өзгертпей, оны сызықтық масштапқа қойып, сол аяғы нөлдің оң жағынан,
бөлулердің бірінде дәл тұруы тиіс, сонан соң ізделінетін қашықтық неше
метрге немесе километрге сәйкес келетіні жазылу бойынша есептелінеді.
Картаның сызықтық масштабына сыймайтын ұзын сызықтар бөлшектеніп
өлшенеді. Қисық сызықтағы қашықтық циркуль адымымен (кішігірім адыммен)
өлшенеді. Әдетте, циркуль адымының ұзындығы 1 немесе 0,5 см-ге тең.
2.Маршрут ұзындығын өлшеу
Картада маршрут ұзындығын, әдетте, курвиметрмен өлшейді. Қалыпты
курвиметрде карта бойынша қашықтықты өлшеу үшін екі шкала болады: бір
жағынан – метрлік (0-ден 100 см-ге дейін),екінші жағынан - дюймдік (0-ден
39,4 дюймге дейін). Бұлш аспаптың төменгі жағындағы йналдыру дөңгелекшесі
тісті берілістер жүйесі арқылы меңзермен жалғанған. Картадағы сызық
ұзындығын өлшеу үшін алдымен дөңгелекшені айналдыра отырып меңзерді
шкаланың бастапқы(нөлдік) бөлініске қойып, дөңгелекшені өлшенетін сызық
бойымен сырғанату керек. Курвиметр шкаласы бойынша алынған санды карта
масштабының шамасына көбейту керек.
Курвиметр жұмысының дұрыстығын сызықтың белгілі ұзындығын, мысалы,
картадағы километрлік тор сызықтарының арақашықтығы өлшеу жолымен
тексереді. 50 см ұзындықты өлшеу кезінде курвиметрдің қателігі 0,25 см-ден
аспайды. Маршрут ұзындығы өлшеуіш циркульмен де өлшен алады.
Карта бойынша өлшенген маршрут ұзындығы нақтылы ұзындықтан біршама қысқа
болады, өйткені картаны, әсіресе ұсақ масштабты картаны құрастырғанда,
жолдар түзуленеді. Таулы-жоталы жерлерде сонымен бірге маршруттық
горизонталь жүргізу мен оның шынайы ұзындығының арасында өрлер мен
еңістерге байланысты елеулі айырмашылықтар болды. Осыған байланысты карта
бойынша өлшенген маршрутқа түзетулер енгізген жөн. Түзету коэфиценттері
жергілікті жерлердің әр түрлі типі мен карта масштабтары үшін бірдей емес.
Әр түрлі типті жергілікті жерлер мен карта масштабтары үшін түзету
коэффиценттері
Жергілікті Карта масштабы үшін түзету
жердің коэффиценті
сипаты
1: 50 0001: 100 1: 200 1: 500
000 000 000
Жазық 1,0 1,0 1,05 1,05
Жоталы 1,05 1,10 1,15 1,20
Таулы 1,15 1,20 1,25 1,30
Кестеде көрсетілгендей, жоталы және таулы жерлердің карта бойынша
өлшенуі мен шынайы қашықтығының айырмашылығы айтарлықтай үлкен. Мысалы: 1 :
100 000 масштабты картада тулы аудан маршрутының ұзындығы 150 км-ге тең, ал
оның шынайы ұзындығы 150 x 1,20 = 180 км-ге тең.
Маршрут ұзндығына түзетуді, циркульдің адымын түзету коэфицент-терін
ескере отырып алып, карта бойынша өлшеуіш циркуль мен өлшеу кезінде тікелей
енгізуге болады.
Қағаз жолағы көмегімен өлшеу үшін – оның тегістеу шетін картадағы
нүктелер арасындағы анықталатын қашықтықпен беттестіріп, оларға қарама-
қарсы қағаз жолағында жіңішке сызықтармен белгілер жасайды. Осы белгілер
арасындағы кесіндіні сызықтық мастабқа қойып, қашықтықта есептейді.
Егер сызғыш пайдаланылса, онда оның көмегімен картадағы нүктелер
арасындағы қашықтықты сантиметрмен (миллиметрмен) өлшейді, сонан соң
алынған мән масштаб шамасына көбейтіледі.
Картадағы сызықты өлшеудің нақты дәлдігі (өлшеу нақтылығы, картаның
қателігі, қағаздың деформациясы) 0,5 – 1мм арасында ауытқиды, ол жергілікті
жердің 1 : 10000 масштабы үшін 5 – 10 м, 1: 25000 масштабы үшін 12-25-м,
1:50000 масштабы үшін 25-50м қашықтыққа сәйкес келеді.
3. Географиялық координаттар жүйесі.
Топографияда географиялық және жазық тікбұрышты координаттар кеңінен
қолданылады. Бұл координаттар жүйесі жұмыс істеуде өте ыңғайлы; олар арқылы
объектілердің тікелей жергілікті жерде картада қалай орналасуы, сондай-ақ
оңай анықталады.
Географиялық координаттар дегеніміз – жер бетіндегі кез келген нүктенің
экватор жазықтығы мен меридиан жазықтығына қатысты орнын анықтайтын
бұрыштық шамалар (бойлық пен ендік).
Топографиялық карталарда меридиандар мен параллельдердің сызықтары карта
бетінң ішкі жақтаулары қызметін атқарады. Карта бетінің ішкі жақтауының
бұрыштарында оның қабырғаларын құрйтын меридиандардың бойлылығы мен
параллельдердің ендігі жазылады.
Сыртқы және ішкі жақтаулардың арасында минуттық жақтау беріліп, ол
кесінділерге бөлінген, кесінділер сәйкестігі бір минутқа тең карталар
масштабы 1 : 10 000 – 1 : 100 000 карталар үшін бір минутқа сәйкес келеді.
Әрбір минуттық кесінділер нүктелермен алты теңдей бөлікке бөлшектенген (бір
бөлігі 10,, сәйкес). Топографиялық картаның ішінде меридиандар мен
параллельдер жүргізілмейді. Сондықтан да ендік нүктелермен анықтау үшін, ол
арқылы параллель жүргізу қажет, яғни шығыс және батыс жақтарындағы минуттық
шкаласында бір атаулы бөлшектерді біріктіретін түзу, сонан соң осы
шкалалардың біреуі бойынша ендікті есептейді. Бұл кезде парақ бойына
параллель жүргізу қажет емес, тек ендік есептеуі жүргізілетін минут
шкаласымен қиылысу нүктесін қысқа штрихтармен белгілеп шығу қажет. Бойлық
нүктесі де осыған ұқсас анықталады, бұл кезде жақтаудың солтүстік және
оңтүстік жақтарындағы минут шкалаларын пайдаланады.
Географиялық кординаттар бойынша картаға нүктелер түсіру үшін кері
есепті шығарады. Жақтаудың батыс және шығыс жақтарында ендік нүктелеріе
сызықшаларымен, солтүстік және оңтүстік жақтарын – бойлықпен белгіліейд,
алынған қарама-қарсы таңбалар арқылы түзу сызықтар жүргізіледі. Осы
сызықтардың қиылысуы ізделінетін нүктенің орнын анықтайды.
4. Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі.
Жазық тікбұрышты координаттар жазықтықтағы координаталар осіне қатысты
нүктенің орнын анықтайтын сызықтық шаманы білдіреді.
Топографияда жазық тікбұрышты кординаттар жүйесі төмендегідей түрде
салынған. Жер шарының беті алты градустық аймақтар бойынша жазықтыққа
жазылады. Олардың есебі Гринвич меридианынан шығысқа қарай бірден алпысқа
дейін жүргізіледі.
Абсцисса осі х (тік ось) ретінде әрбір аймақта осьтік меридианның
бейнесі, ал ордината осі у (горизонтальды ось) – ретінде экватор бейнесі
қабылданады. Олардың қиылысуы – 0, координат басы.
ТМД елдері үшін х абсциссалары оң шаманы, ал у ординатасы – оң да, теріс
те шамада болады. Ординатаның теріс шамасын жою үшін әрбір аймақтың
меридиандағы осьтік у ордината шамасын 500 км-ге тең деп қабылданған, яғни
х осі батысқа 500 км-ге ауысады. Сондықтан да у координаты 500 км-ден артық
барлық нүктелер, у координаты осьтік меридианннан шығысқа қарай, ал шамасы
500 км-ден кішісі батысқа қарай орналасқан.
Әрбір аймақта тік және көлденең сызықтарға өзара перпендикуляр тор
салынады, олардың алғашқысы х осіне, екіншісі у осіне параллель. Бұл тор
тікбұрышты координаттық тор деп аталады, картада ол квадраттар жүйесімен
көрсетіледі. Оны сондай-ақ километрлік деп атайды, өйткені сызықтар
тұтастай километрлер саны арқылы жүргізіледі.
Километрлік тор салынған алты градустық аймақ картаның жеке парақтары
түріндегі бөлімдерге бөлінеді. Картаның әрбір парағы барлық аймақ үшін
бірдей кординаталық торлар бөлімдерімен жабылған.
Жақтау сыртына шыға берісте шақырымды тор сызықтарында абсцисса мен
ординаталарының шамасы жазылады. Жақтау бұрыштарына таяу координата
сызықтары толығымен, ал қалғандары қысқартылып (соңғы екі саны) жазылады.
Шақырымдық тор карта бойынша нүктелердің координатын анықтауға және
белгілі координаттар бойынш объектілерді салуға, дирекциондық бұрыштарды
өлшеуге, сондай-ақ объектілірді көрсету немесе табу үшін қолданылады.
Сонымен бірге, көз мөлшерімен қашықтықты және ауданды бағалауға
көмектеседі.
Картада пункттің орналасу орнын жуықтап көрсету.
Квадраттық оңтүстік-батыс (сол жақ төменгі) бұрышының пункт орналасқан
қысқартылған координаттарын атау керек, алдымен х координаты, ол сонан соң
у координатасы аталады. Мысалы, егер 235,0 белгісімен биіктіктің орналасу
орнын көрсетк керек болса, Квадрат жиырма бір он жеті, биіктік – 235,0
деп айтылуы тиіс.
Карта бойынша координат нүктесін анықтау. Масштаб көмегімен берілген
нүктеде ол орналасқан квадраттың көлденең жағының сол жақтағы (батыстағы)
тік және төменгі (оңтүстіктегі) нүктесіне дейінгі қашықтық метрмен
(перпендикуляр бойынша) өлшенеді. х мәні экватордан квадраттың оңтүстік
жағына дейінге тұтас шақырымдық мән мен сол жақтан нүктеге дейінгі өлшенген
қашықтықтың қосындысынан тұрады, ал у мәні – тік сызықтың сандық мәні мен
сол сызықтың нүктеге дейінгі метр санынан тұрады.
Картаға нүктені түсіру. Нүкте орналасуы тиіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz