Орыс ғалымдары ХІХ ғасырдың Қазақстан өндіргіш күштері мәдениеті мен тұрмысы

Кіріспе.
І тарау ХІХ ғасырдың Орыс ғалымдарының Қазақстанның өндіргіш күштерін тұрмысы мен мәдениетін зерттеуі.
1.1. ХІХ асырдағы орыс ғалымдарының Қазақстанның географиялық және тұрмысын зерттеуі.
1.2. Қазақстанның өндіргіш күштері, оған орыс ғалымдарының қосқан үлестері .
ІІ тарау.
2.1. Орыс ғалымдары мен қазақ.этногрофы Ш. Уалихановтың достастықтары.
2.2. ХІХ ғасырдағы қазақ мәдениетінің дамуы және Ы. Алтынсаринның қазақ балаларына берген ілімі.
Қорытынды.
Сілтемелер.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

ХІХ ғасырдың Орыс ғалымдары Қазақстан өндіргіш күштері мәдениеті мен тұрмысы. XIX ғасыр Қазақстанның мәдени өміріндегі ағартушылық ғасыр деп аталады. Дүниежүзілік өркениеттің куатты ықпалымен Ресей қосып алған шығыстағы жерлерге терең мүдделілік танылды. Қазақстанға ғалымдар, географтар мен саяхатшылар, шығыстанушылар келіп жатты; Қазақстан материалдары бойынша тарихшылар жұмыс істеді. П.П.Семенов Тян-ІІІанский, Н.А.Севернов, И.В.Мушкетов, В.В.Радлов және басқалар өз зерттеулерімен отандық ғылымның өркендсуіне зор үлес қосты. Білім мен мәдениеттің дамуына алдыңғы қатарлы орыс зиялылары үлкен ықпал жасады. Қазақтар өз балаларына білім беруге ұмтылды, әрине, бұған бірінші кезекте халықтың ауқатты бөлігі ұмтылыс жасап, балаларын кадет корпустары бар Омбы мен Орынборға жіберу үшін мүмкіндік іздестірді. Білім алуға деген жаппай ұмтылыс пен ықылас жағдайында Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин бастаған қазақ ағартушыларының тобы қалыптасты.
Ол халыктың ақын жандылығын, рухани байлығын сүйсіне отырып, шынаны көрсетті. Ақынның бірқатар шығармаларында патша өкіметінің ұлт саясатына оның мүлде теріс көзқараста болғаны көрінеді. «Егіздер» деген повесінде Т. Г. Шевченко кырдағы өртті суреттейді, осы арқылы әлі күш алмаған, сондықтан да қырдағы өрттей сеніп қалатын халық ашуының өршуін бейнелейді. Оның «Құдай екеңнің есігінің сыртындағы балта» деген өлеңі — қазақтар туралы жазылған тамаша шығармаларының бірі. Ол өзінің «Менің ойларым» деген программалық өлеңінде қазақ кедейлеріне сөз арнап, онда өз тағдырын оның тағдырымен байланыстырып, казақ халқы мен украин халқының өмірін салыстыра жырлайды.

1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін Алматы «Дәуір» 1994ж.
2. Қазақ ССР тарихы Көне заманнан бүгінге дейін «Ғалым» Алматы. 1982ж.
3. 3 том «Жаңа замандағы Қазақстан» Асылбеков М.Х. Алдажұманова Қ.С. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарихи және этнология институты. Алматы 2002ж.
4. Қазақстан тарихы Ж.Қ. Таймағанбетов И.О. Ысмағұлов Алматы 1994 ж.
5. Қазақ тарихы Кәмен мамырұлы Алматы 1995 ж.

Сілтемелік Әдебиеттер

1. Әуезов М. Туысымыз досымыз біздің. Алматы, 1969. 12-т,523-б
2. Қараңыз Қайшибаевва Р.К. Казахско-украйнские литературные связи. Алматы 1977, 14-17 –б
3. Қазақстан тарихы Ж.Қ. Таймағанбетов. «352 -355 беттері»
4. Қазақ ССР тарихы Көне заманнан бүгінге дейін «Ғалым» Алматы. 1982ж. 528-535 берттер
5. 3 том «Жаңа замандағы Қазақстан» Асылбеков М.Х. Алдажұманова Қ.С. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарихи және этнология институты. Алматы 2002ж. 20-35 беттер
6. Қазақстан тарихы Ж.Қ. Таймағанбетов И.О. Ысмағұлов Алматы 1994 ж. 524-27
7. Қазақ тарихы Кәмен мамырұлы Алматы 1995 ж. 78-25 беттер
8. Қазақ тарихы Кәмен мамырұлы Алматы 1995 ж. 310-21 беттер.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

І тарау.
1. . ХІХ ғасырдың Орыс ғалымдары Қазақстанның географиялық және тұрмысын
зеріттеу.
XIX ғасырдын, екінші жартысы Россияның құрамына енген ұлт аудандары,
оның ішінде Қазақстан жедел игерілген уақыт болды. Өлкеге оның
географиясын, тарихын, экономикасын, этнографиясын, минерал қорларын
зерттеу үшін ғалымдар мен саяхатшылар келіп жатты. Аса көрнекті орыс
ғалымдары П. П. Семенов Тянь-Шанский, Н. А. Северцов, И. В. Мушкетов, В. В.
Радлов және басқалардың есімдері Қазақстанмен байланысты. Олар өздерінің
шалғайдағы өлкслерді зерттеулерімеп отандық ғылымның өркендеуіне үлкен үлес
қосты.
Ірі географ-ғалым, Орталық Тянь-Шанды зерттеуші П. П. Семенов -Тян-
Шанский (1827—1914) Алтай бойына, Жетісу мен Орта Азияға екі рет (1851
—1857 және 1888 ж.) саяхат жасады. Оның басшылығымен және редакциялауымен
Россия. Отанның толық географиялық сипаттамасы деген көп томды қорытынды
зерттеу құрастырылып, басылып шықты. Бұл еңбектің Қырғыз өлкесі және
Түркістан өлкесі деген екі томы Қазақстан мен Орта Азияны суреттеуге
арналды. Мұнда Қазақстанның географиясы, табиғи байлықтары туралы, сондай-
ақ қазақ халқының тарихы мен тұрмысы туралы мағлұматтар бар.
Россияның еткен ғасырдағы талантты географтарының бірі Н. А. Северцов
(1827—1885) Қазақстанды зерттеуге үлкен үлес қосты. Ол Қазақ өлкесі мен
Орта Азияға жеті рет экспедиция ұйымдастырып, Арал-Қаспий ойпатын, Мұғаджар
жоталарын, Үстірт қыратын, Заилийск Алатауы мен оның төңіректерін зерттеді,
фауна мен флораның және географиялық материалдың үлкен коллекциясыи жинады.
Орыстың белгілі географы және саяхатшысы И. В. Мушкетов (1850—1902)
Қазақстанды зерттеу үшін көп жұмыс істеді, Оның қызметінің нәтижесі
Түркістан деп аталғап күрделі еңбек болды, мұнда 1874 жылдан 1880 жылға
дейінгі экспедициялардың материалдары негізінде Қазақстанның оңтүстік
аудандарының геологиялық және орографиялық суреттемесі берілген. Ол сондай-
ақ Орта Азияның географиялық картасын құрастырып, бұл карта қосылған
өлкенің минералдық қорларып айқындауда өзінше бір жол көрсеткіш болды.
Орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, тұрмысып, мәдениеті мен тіліп
зерттеу жөнінде көп жұмыс жүргізді. Мұнда шығыс зерттеүші В. В. Радловтың
(1837—1918) еңбегі өте зор. Ол Алтай елкесінің және Қазақстанның солтүстік
облыстары халықтарының тілін, әдет-ғұрпын, тарихы мен ауыз әдебиетін
зерттеді. Ол көп жылғы саяхаттары көзінде бүкіл Жетісуды зерттеді, Іле
алқабының тарихи-географиялық сипаттамасын берді, қазақтардың халықтық ауыз
әдебнеті үлгілерінің мол коллскциясын жинады және оларды Түрік тайпалары
халықтық әдебиетіпің үлгілері сериясында жариялады; оның бір бөлегі қазақ
ауыз әдебиетіне арналған еді. В. В. Радлов Орта және Шығыс Азияны зерттеу
жөніпдегі орыс комитетін ұйымдастырушылардың бірі болды.
Капитализм дамыған дәуірдегі орыс ұлтына шиеленіскен
әлеуметтік және идеялық қайшылықтар тән еді. Осы қайшылықтар орыс
мәдениетінен де көрінді. Әр түрлі бағыттардың, образдар мен идеялардың
күресінде әр түрлі таптық тенденциялар мәдениетке ықпал жасады. Бірақ
орыстың ұлттық мәдениетінің өзіндік ерекшелігін танытатын ортақ белгілері
де болды.
XIX ғасырдағы орыстың ұлттық мәдениетінің ең басты, ең елеулі және
көзге түсерліктей дара ерекшелігі, әсіресе сол XIX ғасырдың екінші
жартысында көзге өте-мөте айқынырақ көрінген ерекшелігі—одан демократияшыл
және социалистік элементтердің үлкен орын алғандығы.
Мұндай жағдай орыс халқының қайдағы бір елден ерек тағдырына
байланысты емес. Орыстың ұлттық мәдениетінде демократияшыл және социалистік
элементтердің күшті, ықпалды болуы орыс еңбекші халқы мен қаналушы
бұқарасының Россияның барлық басқа, халықтарымен бірге өзінің бостандығы
үшін жүргізген күресінің құдіреттілігінен. Осының арқасында демократияшыл
және социалистік элементтердің ықпал-қуаты тек орыс мәдениетінде ғана емес,
сондай-ақ Россияның басқа да халықтарының мәдениетінде, әсіресе жұмысшы
қозғалысы күшті дамыған халықтардың мәдениетінде орасан зор дәрежеге жетті.
Сол бір уақыттағы Россия революцияға қарай жедел келе жатқан. Бұл
объективтік жағдайларға байланысты Россия Европадағы революцияшыл күрестің
орталығына айналған шақ еді. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы
ұлттық және халықаралық жағдайлар орыс революциясына бұған дейін ешбір
революцияда болып көрмеген бүкіл дүние жүзілік-тарихи болашаққа жол ашып
берді. Міне, XIX ғасырдың аяғында лебін бүкіл дүние жүзі сезген болашақ
орыс революциясының дәл осы маңызы орыстың ұлттық мәдениетінің ең тәуір
жетістіктерінің Россиядан сонау алыс жерлерде де орасан зор ықпал жасауына,
былайша айтқанда, алғы шарттар жасап берді. В. И. Ленин Лев Толстой
творчествосының бүкіл дүние жүзілік маңызын түсіндіре отырып, осы жайға
тікелей назар аударды: Художник ретіндегі оның дүние жүзілік маңызы, ойшыл
және уағызшы ретінде оның дүние жүзіне әйгілі болуы — осының екеуі де,
өзінше орыс революциясының дүние жүзілік маңызын көрсетеді. (1)
Алдыңғы қатарлы орыс мәдениетінің басқа көптеген құбылыстары туралы да
осыны айтқан жөн.
Осы көрсетілген бірінші және ең басты ерекшеліктен тағы екі ерекшелік
туындады. Мәдениет қайраткерлері мен Россияда өрши түскен революциялық
қуатты қозғалыс арасында орнаған тығыз байланыс және күн өткен сайын нығая
түскен, дами түскен байланыс — бұл кезеңдегі орыс мәдениетінің екінші
ерекшелігі осы. Бұл — Россия халықтарының көпшілігін мәдениетіне тән
қасиет.
Орыстың ұлттық мәдениетінің үшінші ерекшелігі — оның таң қаларлықтай
көп қырлылығы, басқа халықтар мәдениетінің, әсіресе Россия халықтары
мәдениетінің, ең таңдаулы деген қасиеттерін өз бойына соншалықты шебер
сіңірін, өзіне етене қосып алып, тіпті өз дүниесі етіп жібере алатын
ғажайып қабілеті. Орыстың ұлттық мәдениетінің осындай ерекшелігі оны
Россияның көптеген ұлттары, халықтары мен тайпалары үшін өз мәдениетіндей
жақын етіп жіберді. Украинның өзінің украин мәдениеті, латыштың өзінің
латыш мәдениеті болды. Бірақ украинаға да, латышқа да, Россияның кез келген
халқының өкіліне де орыстың ұлттық мәдениеті түсінікті, туыс мәдениет болып
кетті, тіпті өзінің екінші модениеті болып алды.
XIX ғасырдағы орыс мәдениетінің ұлттық ерекшеліктері, таяп келе жатқан
орыс революциясының бүкіл дүние жүзілік-тарихи ұлы маңызы орыс мәдениеті
әсерінің Россиядан тыс жерлерде өте күшті болуына себепкер болды.
Демократизм және социализм рухынан күш-қуат алған, ешкімнің нәсіл, тіл,
діни сеніміне қармастан, барлық адамдардың бостандығы, ақыл-ойы және бақыты
жолында күрес жалынып лаулатқан орыстың ұлттық мәдениеті бүкіл адамзат
бұқарасының ықыласына бөлене бастады.

2. Қазақстан өндіргіш күштері, оғын орыс ғалымдарының қосқан
үлесі.
XIX ғасырдың екінші жартысында қазақтардың тарихы мен этнографиясының
проблемалары пәрменді түрде зерттелді. Бұл зерттеулермен Бас штабтың
көптеген офицерлері, Россия әкімшілігінің кәрнекті чиновниктері, әр текті
интеллигенция, саяси ссбеппен жер ауып келгендер шұғылданды. И. Гейердің
(Сырдария облысын шаруалардың отарлауы, Түркістандағы қаңғырулар), А.
Қ. Гейнстің (Қырғыз очерктері, Әдеби еңбектердің жинағы), Л. Мейердің
(Бас штаб офицерлерінің география мен статистика үшін жинаған
материалдарында басылған Орыпбор ведомствосының Қырғыз даласы) еңбектері
анықтама материалдар ретіндегі маңызын күні бүгінге дейін жойған жоқ. Бас
штаб офицерлерінің географня мен статистика ушін жинаған
материалдарында Қазақстанның географиясы, экономикасы және тарихы
туралы мәліметтер жинақталған.
М. Қрасовскийдің Сібір қырғыздарының облысы деген бөлімі ерекше
ден қоярлық, онда қазақ халқының кайдан шыкқаны туралы проблеманы
баяндауға әрекет жасалған.
В.В.Вельяминов-Зерновтың Қырғыз-қайсақтар туралы және Әбілқайыр
хапның (1738—1765) қаза болған уақытынан бсргі Россияның Орта Азия көп
қатынастары туралы тарихи мәліметтер деген еңбегінде XVIII ғасырдың
ортасындағы Қіші жүзге және ішінара Орта жүзге сипаттама берілгеп. А. И.
Добросмысловтың Торғай облысы Тарихи очерк (Тверь, 1902) дейтін кітабы
да осы мәселелерге ариалды. Н. II. Аристовтың Үлкен орданың қырғыз-
қазақтары мен қара қырғыздардың этникалық құрамын анықтау
тәжірибесі, Түркі тайпаларының этникалық құрамы туралы замсткалар
дейтіп, А. Харузиннің Бөкей ордасының қырғыздары деген еңбектерінде, А.
Е. Алекторовтың XIX ғасырдың 80—90-шы жылдарында Оренбургский листок және
Известия Оренбургского отдела ИРГО газеттерінің беттерінде жарияланған
мақалаларында қазақ халқының этноген өзінің мәселелері женінде маңызды
мағлұматтар бар. Өлкенің тарихын зерттеуге Л. Ф. Костенконың
(Орта Азия және онда орыс азаматтығын орнату), А. И. Макшеевтің
(Түркістанға және орыстардың оған жасаған шабуылды қозғалысына тарихи
шолу) және басқалардың қосқан еңбегі аз емес.
П. Е. Маковецкий Қырғыздардың юридикалық әдет-ғұрыптарын зерттеу
жөніндегі материалдарда және А. И. Добросмыслов өз еңбегінде (Торғай
облысы қырғыздарының XVIII және XIX ғасырлардағы соты) Қазақстанның
саяси құрылысының тарнхын ашып жазған.
Орыс ғалымдары өздерінің зерттеулерімен отандық шығыстану ілімін, оның
ішінде Қазақстан туралы тарихи әдебиетті байыта түсті. Орыс ғалымдарының
атқарған қызметі өлкеде ғылымның дамуына негіз салды және қазақ
интеллигенциясының маңдай алды өкілдерінің ғылымға тартылуына себептесті.
Қазақстанда 1847 жылдан 1857 жылға деиін украинның ұлы ақыны
Т. Г. Шевченко айдауда болды. Революционер-демократ қазақ халқының өзгідегі
ауыр жағдайы мен тұрмысын көрін, өз шығармаларында оған жанашырлық
білдірді. Өлең шығаруына және сурет салуына мүлде тыйым салынғандығына
қарамастан ол өлең жазуы мен сурет салуып жалғастыра берді. Оның Қазақ
семьясы, Атқа мінген қазақ, Бақсылар, Байғұстар дейтін және басқа
суреттерінде қарапаным қазақтардың бейнелері мен тұрмысы реалистік тұрғыдан
іш тарткан ннетпен бейнеленген. Т. Г. Шевченко балшықтап көптеген бейнелер
жасады. Басты тақырыбы қазақтардың тұрмысы болды. Тарас Шевченко болса
қазақ халқының ауыр тағдырын, бейнетті өмірін, ұлттық тірлігін тек қамқор
оймен ойлап танып қана қойған жок. Сахараның өзі мен тағдырының жайын бар
күйкі көріністерімен Шевченко өзінің ер енері бойынша ұлы ақын боп жырлап
та, тамаша суреткер боп суреттеп те үлгірді,— деп жазды Мұхтар Әуезов. (2)
Ол халыктың ақынжандылығын, рухани байлығын сүйсіне отырып, шынаны
көрсетті. Ақынның бірқатар шығармаларында патша өкіметінің ұлт саясатына
оның мүлде теріс көзқараста болғаны көрінеді. Егіздер деген
повесінде Т. Г. Шевченко кырдағы өртті суреттейді, осы арқылы әлі күш
алмаған, сондықтан да қырдағы өрттей сеніп қалатын халық ашуының өршуін
бейнелейді. Оның Құдайекеңпің есігінщ сыртындағы балта деген өлеці —
қазақтар туралы жазылған тамаша шығармаларының бірі. Ол өзінің Менің
ойларым деген программалық өлеңінде қазақ кедейлеріне сөз арнап, онда өз
тағдырын оның тағдырымен банлаиыстырып, казақ халқы мен украин халқының
өмірін салыстыра жырлайды.(3)
Ғылыми қоғамдар және мәдени-ағарту мекемелері. ХІХ ғасырдын екінші
жартысыпда, әсіресе реформадан кейшгі дәуірде Қазақстанның мәдениеті мен
қоғамдық ойының дамуында ғылыми қоғамдар мен мәдени-ағарту мекемелері үлкен
роль атқарды. Қазақстан жерінде пайда болған біршама ірі ғылыми коғам 1868
жылы қүрылған Географиялық қоғамның Орынбор бөлімі болған еді. Оның толық
мүшелері облыстың көрнекті чиновннктері, сондай-ақ жекелеген атақты
сұлтандар болды. Қоғамның корреспондент-мүшесі болған ағартушы-педагог Ы.
Алтынсарин Географиялық қоғамның Орынбор бөлімшш 1870 жылы шығарған бірінші
жинағында Орынбор ведомствосы қырғыздарының кұда түсу меи үйлену тойы
көзіндегі әдет-ғұрыптарының очеркі және Орынбор ведомствосы қырғыздарының
өлікті жерлеу мен ас беру, бата оку көзіндегі әдет-ғұрыптарының очеркі деп
аталатын екі зерттеуін жариялаған болатын.
Орыс географиялык, коғамының жергілікті бөлімдері мен бөлімшелері
Қазақстапның басқа облыстық қалаларында да ашылды. 1877 жылы Орыс
географиялык коғамының Батыс Сібір бөлімі Омбы қаласында және соның артынша
оның бөлімшесі Семей қаласында құрылды. Қоғамиың кызметіне орыс саяхатшысы
және Орталық Азияны зерттеуші Г. Н. Потаний белсене қатысты, ол Ш.
Уәлихановтың замандасы және досы болған еді. Кейінірек, 1897 жылы Орыс
географиялық қоғамының Түркістан бөлімі ашылды, онда белгілі орыс ғалымы-
географ Л. С. Берг қызмет істеп, Арал теңізі аймағын зерттеді және өз
экспедицнясының Ғылыми нәтижелерін 13 том етіп шығарды.
Басқа ғылыми қоғамдардың жергілікті бөлімдері де құрылды. 1870 жылы
Ташкент қаласында Жаратылыстану, антро-пологпя және этнография оуссқойлары
Москва қоғамының Түркістан бөлімі, 1885 жылы Бағбаншылық қоғамының
Түркістан бөлімі ұйымдастырылды, сонымеп бірге Археология әуес-қойларының
Түркістап үйірмссі, Россия техникалық қоғамының Түркістан бөлімі,
музыкалық, медициналық қоғамның жергілікті бөлімдері жәпс Түркістан
шығыстану қоғамы құрылды. Жергілікті қоғамдардың жұмысына саяси жер
аударылған орыс және поляктар белсене қатысты.
Облыстық басқармалардың жанынан 1868 жылдан бастап ашылған
статнстикалық комитеттер өлкенің экономикалық жағданып зерттеу ісімен
шұғылдапды. Олар облыстардың экономикалық жағданын сипаттайтын
статистикалық жинақтар құрастырып, шығарып отырды.
Барлық ғылыми қоғамдар өз салалары бойынша материалдар жинап, жүйеге
келтірін, жариялау жұмыстарымен шұғылданды. Мысалы, Орыс географиялық
қоғамының жергілікті бөлімдері мен бөлімшелері халықтың ауыз әдебиетінің
үлгілерін, тарих, этнография және ауыз әдебиеті саласындағы ғылыми
мақалаларды, зерттеулер мен материалдарды үнемі жариялап отырды.
XIX ғасырдың аяғынан бастап облыстық қалалардың бәрінде және көнтеген
Уездік қалаларда халық ағарту мәселелерімен шұғылданатын қоғамдар құрылды.
Олар өлкеде білім тарату ісін насихаттап, оқу орындарына, ең алдымен
бастауыш мектептерге материалдық көмек көрсетіп отырды.
Кітапханаларды, оқу үйлерін, халық үйлері мен музейлерді
ұйымдастырудың маңызы зор болды. Қоғамдық кітапханалар облыстык және уездік
қалалардың бәрінде ашылды. 1883 жылы Семей қаласындағы қоғамдық кітапханаға
Абай Құнанбасв жиі-жиі келіп, одан орыс әдебиеті классиктерінің, оның
ішінде А. С. Пупікинпің шығармаларын оқуға алып тұратын болған.
Статистикалық комитеттің секретары, Абайдың досы, нисттесі айдаудағы Е. П.
Михаэлистің инициативасы бойынша Семей қаласында өлкелік музей ашылып, оның
ішіне тарих, этнографня, сондай-ақ табиғи тарих жөніндегі материалдар
көрмеге қойылды. Кітапханалар уездік қалаларда ғана смес, сонымен бірге
әскери белімдер тұратын бекіністерде де кұрылды. Ы. Алтынсариннің
инициативасы бойынша уездік екі кластық орыс-қазақ училищелерінің жанынан
ұйымдастырылған кітапханалар кітаптар мен мерзімді басылымдарды халық болып
оқын тұратын жерге айналды.
Қазақстан жерінде құрылған ғылыми және мәдени-ағарту мекемелері
орыстың озық мәдениеті мен ғылыми білімдерді насихаттауда, халықтың ауыз
әдебиетінің үлгілерін, қазақтардың тарихы мен этнографиясы жөніндегі,
өлкенің экономикасы туралы нарматив деректемелер мен материалдарды даярлап,
жүйеге келтірін, жариялауда, мақалалар мен зерттеулерді құрастырып,
жинақтар шығаруда прогресті роль атқарды.
Шоқан Уәлиханов. Еліміздің мәдениеті мен қоғамдық ой-пікірінің
тарихында қазақтың тұңғыш ғалымы аса көрнекті демократ-ағартушы Шоқан
Шыңғысұлы Уәлиханов (1835—1865) құрметті орын алады. Оның қоғамдық-саяси,
ғылыми және әдеби кызметі орыс және қазақ халықтарының достығын нығайтуда
пгілікті роль атқарып, Қазақ даласында прогресті идеялардың тарауына
себепші болды. Ш. Уолнхаиов өзінің бүкіл емірін феодалдык өзгіге, артта
қалушылыққа, кертартпалыққа қарсы, діншілдік шатастыру мен надандыққа қарсы
күрескс арнады. Оның тарпх, география және этнография саласындағы ғылыми
зерттеулері Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тұрмысын зерттеуге аса
бағалы үлес боп қосылып, замандастарының орасан зор ынтасын туғызды. Ш.
Уәлихановтың ғылыми еңбектері қазіргі уақытта да өзінің құндылығынан
айырылған жоқ..

ІІ тарау.
2.1. Орыс ғалымдары мен қазақ-этнографы Ш. Уалихановтың достастықтары.
Шоқан Уәлиханов (оның толық есімі — Мұхаммед-Ханафия, ал Шокан
шешесінің еркелстіи атаған аты) 1835 жылдың ноябрінде Құсмұрын қамалында
туған. Шоқан Қүсмүрындағы жекс меншік қазақ мектебінде арабша хат танып,
қарындашпен сурет салуды үнреиді. Әдетте бұл мсктепте орта ғасыр
әдебистінің есксрткіштерін шағатай тілінде оқумен шұғылда нып, араб,
парсы тілдерінде сөйлеуге машықтанып, шығыс ақындарынып, өлендерін жаттады.
Шоқанның ғылымға ден қоюына оның әкесі Шыңғыстың орыс интеллигенциясы
өкілдерімен байланысты болуы зор әсер етті. Шыңғыстын ауылында академик А.
И. Шренк, Сібір қазақтарының облыстық басқармасында жұмыс істеген
декабристер С. М. Семенов, В. П. Штейнгель, Н. В. Басаргин сияқты көптеген
аса білімді адамдар, Қазан уииверситетінің студенттері С. Сотников, II. Ф.
Костылецкий және Т. Сенфуллин болып тұратын.
1847 жылдың күзіпде 12 жасар Шоқан әкесіне ерін Омбыға келіп,
әкесінің орыс достарының жәрдемімен Сібірдегі кадет корпусына түсті. Ол
кезде бұл корпус Сібірдеп таңдаулы оқу орны боп есептелетін. Шокан кадет
корпусына келгевде орыс тілін білмейтін еді, бірақ ерекше қабілеті
арқасында бұл қиыншылықты тез жеңіп шықты. Ол үздік оқыды, тіпті өзінің
тұрғыластарынан озып та кетті.
Әдебиетші, ориенталист, Қазан университетінің шығыс факультетін
бітірген және корпуста орыс әдебиетінің окытушысы болған Н Ф. Костылецкий
(1818-1867), әдебиетші Н. Г. Чернышевскийдің жас көзіндегі досы, оның
идеяларын қолдаушы В П Лободовский және басқалар Ш. Уәлихановқа елеулі
ықпалын тигізді. Жас Шоқанның шығысты зерттеуші И. Н. Березиимен байланысы
оның Орта Азия халықтары тарихы, мен әдебиетіне деген сүйіспеншілігін
нығаита түсті. И. Н. Березиннің еңбектері жас Шоканды ежелгі жазбаша
ескерткіштерді зерттеуге ынталандырды да, оның тұңғыш ғылыми енбектері хан
жарлықтарын талдауға арналды.
Жас Шоқан В. Г. Белинский меп А. И. Герценнің философиялық
трактаттары меп әлсуметтік романдарын, әшкерелеуші мақалаларын зейін
қойып оқын-үнренеді. Ол өзінің философиялық білімдерін негізінен орыстың
ұлы ойшылары В. Г. Бслинскиндің, А. II. Герценнің, ал кейінірек Н. Г.
Чернышевский мен II. Л. Добролюбовтың шығармаларынан алған еді.
Шоқан туған өлкесін және Шығыс елдерін зерттеуге кадет корпусында окып
жүргенде-ак деп қойған болатып. Ол сол кездің өзінде зерттелмей жатқан
Азияның далаларына зор ғылыми зерттеулер жүргізуді армандады.
1853 жылы Шоқан кадет корпусын бітіргенде армия атты әскері бойынша
корнет болып шықты.
Ш. Ш. Уәлихановтың қоғамдық және әдеби қызметі оқуды аяқтағаннан кейіп
бірден басталды.
Ш. Уәлиханов қызметінің алғашқы күндерінен бастап офицерлік,
чиновниктік тымырсық ортада өзін жалғыз сөзініп, одан құтылу жолдарын
іздеді, пайдалы еңбекпен, творчестволық кызметпен шұғылдануға ұмтылды.
1854—1857 жылдары Шоқан Уәлиханов Ұлы жүз казақтарының және бірқатар
қырғыз тайпаларының Россияға ез еркімен қосылуы туралы мәселенің шешілуіне
жігерлі түрде атсалысты. Сонымен бірге ол қазақтар мен қырғыздардың
географиясын, тарихын, әдет-ғұрпын, халықтың поэзиясын күш сала зерттей
бастады. 1855 жылы Ш. Уәлиханов генерал Гасфорттың сапарыпа қатысып,
Орталық Қазақстан, Жетісу және Тарбагатан жерлерінс ұзак саяхат жасады.
Оның жүріс маршруты Омбыдан Семейге, одан Аягөз бен Капал арқылы Іле сырты
Алатауына етті, ол кезде мұнда Верный бекінісі салынып жатқан болатын.
Бұл сапар Ш. Уәлихановтың қазақ халқының тарихы мен оның тұрмысын
ғылыми тұрғыдан терең зерттеуіне негіз салды. Шоқан статистика жөнінде және
казақтардың әдеттегі правосы мен ежелгі діні жөнінде материалдар жинап,
еңбекші қазақтардың өмірімен тұңғыш рет кеңінен танысып, олардың тарихи
аңыздары мен әңгімелерін және өлең-жырларын жазып алып отырды.
Омбыда ол жииаған материалдарын қорытып, солардың негізінде
казақтардың жер пайдалану, рулық, семъялық қатынастары және ерте заманғы
діні жайындағы мәселелер бойынша жазбаларын құрастырды. 1856 жылы ол
полковник М. Хоментовскиндің басшылығымен ұйымдастырылған ірі әскери-
ғылыми экспедицияға қатысты. Экспедицияның мақсаты қырғыз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.