Көне түркі тілі. Лекция тезистері
1.лекция тақырыбы: Кіріспе. Көне жазба ескерткіштері жайлы мағұлмат
2.лекция тақырыбы: Көне түркі тілі және оның диалектілері
3.лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің графикалық жүйесі
4.лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі
5.лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі
6.лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің лек
сикалық қоры
7.лекция тақырыбы: Көне түркі тіліндегі есім сөз таптары.
8 .лекция тақырыбы: Сын және сан есім. Есімдік. Олардың түрлері мен септелу ерекшелігі.
9 .лекция тақырыбы: Көне түркі тіліндегі етістіктер
10 .лекция тақырыбы: Көне түркі тіліндегі етістіктердің грамматикалық категориялары
2.лекция тақырыбы: Көне түркі тілі және оның диалектілері
3.лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің графикалық жүйесі
4.лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі
5.лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі
6.лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің лек
сикалық қоры
7.лекция тақырыбы: Көне түркі тіліндегі есім сөз таптары.
8 .лекция тақырыбы: Сын және сан есім. Есімдік. Олардың түрлері мен септелу ерекшелігі.
9 .лекция тақырыбы: Көне түркі тіліндегі етістіктер
10 .лекция тақырыбы: Көне түркі тіліндегі етістіктердің грамматикалық категориялары
Түркі тайпалары халық ретінде дүние жүзіне біздің дәуірі-міздің VI ғасырының орта кезінен бастап-ақ белгілі бола бастады. Түркі тайпалары туралы қүнды деректерді біз Батыс Европадағы Византия материалдарынан көбірек кездестіреміз. Бұлармен қатар түркі халықтары жөніндегі қыруар мәліметтерді біз сол түркі тайпаларының өздері жасап, артында өшпес мұра етіп қалдырған жазба нұсқалар арқылы білеміз. Мұндай жазба нұсқалар түркі халықтары үшін баға жетпес тарихи және мәдени мұра болып есептеледі. Оған ешқандай шүбә келтіруге болмайды.
Түркі халықтарының тарихи мұраларын шын мәнінде бағалай білу, олардың тарих, мәдениет және тіл тұрғысынан алғанда баға жетпес қазына екендігін көпшілікке, оқушылар қауымына жеткізу — кезек күттірмейтін негізгі міндеттердің бірі. Біз көне жазба нұсқаларынан тасқа қашалған мынандай сөздерді кездестіреміз: «Түркі бектері мен халық, мұны естіңдер. Қандай сөздерім бар болса, соларды мәңгі тасқа жаздырдым. Оларды көріңдер, ұғыңдар». Бұл сөздер, арнаулар түркі халықтарының кейінгі ұрпақтарына арналған.
Орхон-енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы ХVІІ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Ең алғаш рет көне жазу жайлы хабар берген Н.Витзен болды. 1697 жылы С.Ремезовтың еңбегінде Талас бойындағы «Орхон тасы» деген жер атап көрсетіледі. Көне түркі жазба мұраларын зерттеушілердің пікірі бойынша, осы жер 1896-1898 ж. Талас ескерткіштері табылған тұсқа сай келеді.
Орхон-Енисей ескерткіштері үлгілерінің алғаш жарық көруі Т.Страленбергтің атымен тығыз байланысты. 1793 жылы П.Паллас көне түркі жазба мұраларының кейбір үлгілерін жариялайды. Міне, осы кезден бастап көне түркі жазуларын жинау, бастыру қолға алынды.
1887-1888 жылдары фин елінің көрнекті ғалымы Ж. Аспелин арнаулы экспедициямен Енисей өзені бойындағы жазуларды зерттеп қайтты, экспедицияның қорытынды материалдары 1889 жылы Гельсенгфоргте «Енисей жазбалары» деген атпен жарық керді. Бұнда 14 текстік иллюстрация, 32 жазу таңбасы, 8 фотосуреттер қамтылған еді
1889 жылы Н. М. Ядринцев бастаған Орыс географиялық қоғамының Шығыс-Сібір белімі экспедициясы Монғолиядағы Орхон өзені бойынан екі үлкен ескерткіш тауып, түркология ғылымына елеулі үлес қосты. Оның бірі Күлтегінге, екіншісі — Білге қағанға (Могилянға) арналған ескерткіштер еді. Осыдан көп кешікпей-ақ 1890 жылы Г. Гейкель бастаған фин және 1891 жылы В. В. Радлов басқарған экспедициялар Монғолияға барып, Орхон және Енисей бойындағы ескерткіштерді зерттеп қайтты. Осылайша ескерткіштердің тылсым сырын ашып, оларды оқу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бірақ ғалымдардың алғашқы ізденістері тым сәтсіз аяқталды. Жазулар жөнінде олардың ара-сында әрқилы теріс пікірлер мен қате болжамдар өріс ала бастады. Мысалы, бұл ескерткіштерді Т. Байер ескі кельт жазуына, Тихзен гот жазуына, А. Ремюза усын, индокот, скандинавия елдері жазуына, Г. Спасский қалмақ, не монғол жазуына, Роммель скиф халықтары жазуына, Ю. Клапрот грек жазуына, Ж. Аспелин фин жазуына, Г. Қсенофонтов якут жазулары түріне жатқызды.
Түркі халықтарының тарихи мұраларын шын мәнінде бағалай білу, олардың тарих, мәдениет және тіл тұрғысынан алғанда баға жетпес қазына екендігін көпшілікке, оқушылар қауымына жеткізу — кезек күттірмейтін негізгі міндеттердің бірі. Біз көне жазба нұсқаларынан тасқа қашалған мынандай сөздерді кездестіреміз: «Түркі бектері мен халық, мұны естіңдер. Қандай сөздерім бар болса, соларды мәңгі тасқа жаздырдым. Оларды көріңдер, ұғыңдар». Бұл сөздер, арнаулар түркі халықтарының кейінгі ұрпақтарына арналған.
Орхон-енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы ХVІІ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Ең алғаш рет көне жазу жайлы хабар берген Н.Витзен болды. 1697 жылы С.Ремезовтың еңбегінде Талас бойындағы «Орхон тасы» деген жер атап көрсетіледі. Көне түркі жазба мұраларын зерттеушілердің пікірі бойынша, осы жер 1896-1898 ж. Талас ескерткіштері табылған тұсқа сай келеді.
Орхон-Енисей ескерткіштері үлгілерінің алғаш жарық көруі Т.Страленбергтің атымен тығыз байланысты. 1793 жылы П.Паллас көне түркі жазба мұраларының кейбір үлгілерін жариялайды. Міне, осы кезден бастап көне түркі жазуларын жинау, бастыру қолға алынды.
1887-1888 жылдары фин елінің көрнекті ғалымы Ж. Аспелин арнаулы экспедициямен Енисей өзені бойындағы жазуларды зерттеп қайтты, экспедицияның қорытынды материалдары 1889 жылы Гельсенгфоргте «Енисей жазбалары» деген атпен жарық керді. Бұнда 14 текстік иллюстрация, 32 жазу таңбасы, 8 фотосуреттер қамтылған еді
1889 жылы Н. М. Ядринцев бастаған Орыс географиялық қоғамының Шығыс-Сібір белімі экспедициясы Монғолиядағы Орхон өзені бойынан екі үлкен ескерткіш тауып, түркология ғылымына елеулі үлес қосты. Оның бірі Күлтегінге, екіншісі — Білге қағанға (Могилянға) арналған ескерткіштер еді. Осыдан көп кешікпей-ақ 1890 жылы Г. Гейкель бастаған фин және 1891 жылы В. В. Радлов басқарған экспедициялар Монғолияға барып, Орхон және Енисей бойындағы ескерткіштерді зерттеп қайтты. Осылайша ескерткіштердің тылсым сырын ашып, оларды оқу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бірақ ғалымдардың алғашқы ізденістері тым сәтсіз аяқталды. Жазулар жөнінде олардың ара-сында әрқилы теріс пікірлер мен қате болжамдар өріс ала бастады. Мысалы, бұл ескерткіштерді Т. Байер ескі кельт жазуына, Тихзен гот жазуына, А. Ремюза усын, индокот, скандинавия елдері жазуына, Г. Спасский қалмақ, не монғол жазуына, Роммель скиф халықтары жазуына, Ю. Клапрот грек жазуына, Ж. Аспелин фин жазуына, Г. Қсенофонтов якут жазулары түріне жатқызды.
1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А.
2. Айдаров Ғ. Тоныкөк ескерткіші. А.
3. Айдаров Ғ. Орхон-енисей және көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. А.,
4. Ағманов А. Тарихи синтаксис мәселелері. А.,
5 Сыдыков С., Конкобаев К. Байырғы түркі жазуы. Бішкек, 9-11-беттер
6 Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. А., 1996, 32-38-беттер
7 Лингвистикалық түсіндірме сөздік. А., 2002, 113-бет
2. Айдаров Ғ. Тоныкөк ескерткіші. А.
3. Айдаров Ғ. Орхон-енисей және көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. А.,
4. Ағманов А. Тарихи синтаксис мәселелері. А.,
5 Сыдыков С., Конкобаев К. Байырғы түркі жазуы. Бішкек, 9-11-беттер
6 Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. А., 1996, 32-38-беттер
7 Лингвистикалық түсіндірме сөздік. А., 2002, 113-бет
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1-лекция тақырыбы: Кіріспе. Көне жазба ескерткіштері жайлы мағұлмат
Жоспары:
1.Көне түркі жазба ескерткіштерінің зерттелінуі мен жариялануы,
түрлері
2. Енисей ескерткіштері
3. Талас ескерткіштері
4. Орхон ескерткіштері
Лекция мақсаты: Студенттерге көне түркі жазба ескерткіштерінің зерттелінуі
мен жариялануы туралы мәлімет бере отырып, түрлерімен таныстыру.
Лекция мәтіні: Дүние жүзіндегі халықтар сияқты түркі халықтарының да
өздеріне тән даму, қалыптасу тарихы бар. Ешбір тайпа, халық және ұлт
тарихсыз болмайды. Әрбір халық ұлт болып қалыптасу үшін талай тарихи
кезеңдерді басынан өткізеді.
Түркі тайпалары халық ретінде дүние жүзіне біздің дәуірі-міздің VI
ғасырының орта кезінен бастап-ақ белгілі бола бастады. Түркі тайпалары
туралы қүнды деректерді біз Батыс Европадағы Византия материалдарынан
көбірек кездестіреміз. Бұлармен қатар түркі халықтары жөніндегі қыруар
мәліметтерді біз сол түркі тайпаларының өздері жасап, артында өшпес мұра
етіп қалдырған жазба нұсқалар арқылы білеміз. Мұндай жазба нұсқалар түркі
халықтары үшін баға жетпес тарихи және мәдени мұра болып есептеледі. Оған
ешқандай шүбә келтіруге болмайды.
Түркі халықтарының тарихи мұраларын шын мәнінде бағалай білу, олардың
тарих, мәдениет және тіл тұрғысынан алғанда баға жетпес қазына екендігін
көпшілікке, оқушылар қауымына жеткізу — кезек күттірмейтін негізгі
міндеттердің бірі. Біз көне жазба нұсқаларынан тасқа қашалған мынандай
сөздерді кездестіреміз: Түркі бектері мен халық, мұны естіңдер. Қандай
сөздерім бар болса, соларды мәңгі тасқа жаздырдым. Оларды көріңдер,
ұғыңдар. Бұл сөздер, арнаулар түркі халықтарының кейінгі ұрпақтарына
арналған.
Орхон-енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы ХVІІ ғасырдың екінші
жартысынан басталады. Ең алғаш рет көне жазу жайлы хабар берген Н.Витзен
болды. 1697 жылы С.Ремезовтың еңбегінде Талас бойындағы Орхон тасы деген
жер атап көрсетіледі. Көне түркі жазба мұраларын зерттеушілердің пікірі
бойынша, осы жер 1896-1898 ж. Талас ескерткіштері табылған тұсқа сай
келеді.
Орхон-Енисей ескерткіштері үлгілерінің алғаш жарық көруі
Т.Страленбергтің атымен тығыз байланысты. 1793 жылы П.Паллас көне түркі
жазба мұраларының кейбір үлгілерін жариялайды. Міне, осы кезден бастап көне
түркі жазуларын жинау, бастыру қолға алынды.
1887-1888 жылдары фин елінің көрнекті ғалымы Ж. Аспелин арнаулы
экспедициямен Енисей өзені бойындағы жазуларды зерттеп қайтты,
экспедицияның қорытынды материалдары 1889 жылы Гельсенгфоргте Енисей
жазбалары деген атпен жарық керді. Бұнда 14 текстік иллюстрация, 32 жазу
таңбасы, 8 фотосуреттер қамтылған еді
1889 жылы Н. М. Ядринцев бастаған Орыс географиялық қоғамының Шығыс-
Сібір белімі экспедициясы Монғолиядағы Орхон өзені бойынан екі үлкен
ескерткіш тауып, түркология ғылымына елеулі үлес қосты. Оның бірі
Күлтегінге, екіншісі — Білге қағанға (Могилянға) арналған ескерткіштер еді.
Осыдан көп кешікпей-ақ 1890 жылы Г. Гейкель бастаған фин және 1891 жылы В.
В. Радлов басқарған экспедициялар Монғолияға барып, Орхон және Енисей
бойындағы ескерткіштерді зерттеп қайтты. Осылайша ескерткіштердің тылсым
сырын ашып, оларды оқу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бірақ ғалымдардың
алғашқы ізденістері тым сәтсіз аяқталды. Жазулар жөнінде олардың ара-сында
әрқилы теріс пікірлер мен қате болжамдар өріс ала бастады. Мысалы, бұл
ескерткіштерді Т. Байер ескі кельт жазуына, Тихзен гот жазуына, А. Ремюза
усын, индокот, скандинавия елдері жазуына, Г. Спасский қалмақ, не монғол
жазуына, Роммель скиф халықтары жазуына, Ю. Клапрот грек жазуына, Ж.
Аспелин фин жазуына, Г. Қсенофонтов якут жазулары түріне жатқызды.
Белгісіз жазуларды оқып, талдау (расшифровка жасау) Дания елінің
ғұлама ғалымы В. Томсеннің үлесіне тиді. Ол ең алдымен ескерткіштердегі
кейбір таңбалардын басқа екінші бір таңбалармен қатар келетін және
келмейтін ерекшеліктеріне назар аударды. Бұдан ол көне түркі жазуындағы
дауысты дыбыс-тардың қолдануына байланысты жуан және жіңішке айтылатын екі
жүйе бар екендігін анықтады. В. Томсен жазуды солдан оңға қарай емес,
керісінше оңнан солға оқу керек деген көрегендік қорытындыға келді және
ескерткіштердегі таңбаларды салыстырып, онда 38 негізгі таңба бар екендігін
анықтады. Сөйтіп 1893 жылы В.Томсен құпия болып келген жазу түркі
халықтарының төл жазуы екендігін дүние жүзіне дәлелдеп берді.
В. Томсеннің бұл еңбегін В. Розен 1894 жылы орыс тіліне
аударып, бастырып шығарды. В. Томсеннің түркология мәселелеріне арнап
жазған еңбектері онша көп емес, бірақ түркология ғылымы алдында оның ашқан
жаңалығы, табысы аса ірі жетістік деп бағаланды. Ғалым ежелгі түркі
жазуларының сырын ашып, оны оқумен ғана шектеліп қойған жоқ, сондай-ақ
бірсыпыра Орхон ескерткіштерінің аудармаларын жасап, оны жұртшылыққа
кеңінен таныстырды. Оның көне түркі ескерткіштері жөнінде екінші еңбегі
1896 жылы Гельсингфорг қаласында жарық көрді. Ол ,өз еңбегінде Орхон-Енисей
алфави-ті, дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы, Орхон алфавитінің пайда
болуы, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді бір-бірінен ажыр'ататын қос нүкте
т. б. жөнінде деректер берді. Сонымен бірге ғалымның бұл еңбегінде VI—VIII
ғасырлардары түркі тайпаларымен олардың әдет-ғұрыптары жөнінде қыруар
мәліметтер бері л д і.
Көне түркі жазуларын жете тексеріп, оны зерттеуге айрықша көңіл
бөлген ғалымдардың бірі — В. В. Радлов. Ол бірінші болып Күлтегін мен Білге
қаған (Могилян) ескерткіштерінің аудармаларын жасады. І894—1895 жылдары
Қошо-Цайдам, Онгин және басқа да бірсыпьіра үлкенді-кішілі ескерткіштердің
аудармаларын жасап,, бастырып шығарды. Оның көптеген еңбектері Орхон-Енисей
ескерткіштерінің тілдік ерекшеліктеріне арналды. Көне түркі ескерткіштерін
зерттеу үстінде В. Радловтың оның тілінің біркелкі емес, оның құрамында
говорлардың іздері бар екендігін одан әрі анықтай түсті. Ол өзінің 1912
жылғы Түркі ескерткіштерінің тілі атты еңбегінде ескерткіштер тілінде үш
диалектілік ерекшеліктер бар деген тоқтамға келеді. Олар:
Ежелгі солтүстік диалектісі (Бұған түркі тілдерін жатқызады).
Ежелгі оңтүстік диалектісі (Оған ұйғыр тілін жатқызады).
Аралас диалекті (Бұған батыс және шығыс көне түркі тілдерін
жатқызады.)
В. В. Радлов Орхон-Енисей ескерткіштері тілін зерттеуде елеулі еңбек
сіңірді. Бұған С. Е. Маловтың Академик В. В. Радлов дал все, что он мог
дать и дал он очень много. Мало того, не всем известно все то, что осталось
не печатанным самим Ра-дловым1 деген сөзі толық дәлел бола алады.
Түркология тарихында XIX расырдың бас кезі Радлов дәуірі деп аталуының да
өзіндік сыры бар.
Орхон-Енисей ескерткіштерін зерттеуге үлес қосқан орыс
ғалымдарының бірі — П. М. Мелиоранский. Ол өзінің қысқа ғұмыры ішінде 40-
тан аса еңбек жазып қалдырды. Сол еңбектерінің жартысынан көбі түркология
мәселелеріне арналған. Бұлардың ішінде ең шоқтығы биігі — Күлтегін
ескерткішін зерттеген еңбегі. Ол 140 беттен тұрады. Оның кіріспе бөлімінде
(1-15-беттер, ескерткіштің зерттелуі мен түркі тайпаларының тарихы,
этнографиясы жөнінде қыруар деректер берілген. Кіріспеден кейін
ескерткіштің дыбыстық ерекшеліктері, дауысты (15—24-беттер) және дауыссыз
дыбыстардың (24—25-беттер) қолданылуы, үндестік заңы (18-бет) т. б. жөнінде
бірсыпыра мәліметтер келтірілген. Бұдан кейін ғалым ескерткіштің лексикалық
(45—60-беттер) ерекшеліктері мен Күлтегіннің орысша аудармасы,
транскрипциясына (60—79-беттер) біраз көңіл бөледі. Еңбектің соңғы беттері
(129—140-беттер) ескерткішке байланысты ескертпелерге арналған. П. М.
Мелиоранскийдің еңбектерін Н. Ф. Қатанов ете жоғары бағалады.
Енисей, Орхон және Талас жазу ескерткіштеріне арнап В. Радлов, В.
Томсен, П. М. Мелиоранский, В. Бартольд, А. Н. Бернштам, С. Е. Малов, С. В.
Киселев, И. А. Батманов, X. Н. Оркун, В. Банг, В. Л. Котвич, Г. И. Рамстед
сияқты ұлы ғалымдар көп-теген еңбектер жазды. Бірақ бұған қарап VI—VIII
ғасырлардағы Енисей, Орхон және Талас жазу ескерткіштері жан-жақты түгелдей
зерттеліп бітті деген ұғым тумауға тиіс.
Географиялық, тілдік және графикалық ерекшеліктеріне қарай көне
түркі ескерткіштері төмендегідей үш үлкен топқа бөлінеді:
Енисей ескерткіштері.
Талас ескерткіштері.
Орхон ескерткіштері.
1. Енисей
ескерткіштері
Енисей ескерткіштері қатарына: Енисей өзені, Тува автономиялы
рсспубликасы, Алтай, Хакас автономиялы облысымең;, Краснояр өлкесі
территориясынан табылған бірсыпыра, ірілі-уақты ескерткіштер жатады.
Қазір Енисей ескерткіштерінін, жалпы саны 145-ке жетіп отыр Оларды әркімдер
әр уақытта жоғарыда аталған территориядан тауып алып отырған. Атап
айтқанда, мұндай ескерткіштерді алғаш тапқандардың ішінде Ошур-ков (,
Мессершмидт (1721 жылы), Кастрен (1847 жылы), Қостров (1757 жылы), Корчаков
(1878 жылы), Кузнецов (1885 жылы), Қлеменц (1886 жылы), Савенков,
Проскуряков, Рамстедт (1900 жылы), Андрианов; (1915 жылы) сияқты ғалымдар
мен әр түрлі мамандық өкілдері бар. Сондай-ақ ескерткіштерді іздестіріп
табуға көптеген ,елдердің ғылыми ко-ғамдары ұйымдастырған экспедициялар да
елеулі үлес қосты Енисей ескерткіштері келемі жағынан өте шағын, олардың.
.. ең улкені 10—15 жолдан, кішілері бір, екі, үш жолдардан түрады Олардың
бірқатары Хакас автономиялы облысындағы Минусинск қаласында (М. Мартьянов
атындағы музейде), Тува АССР-інің Қызыл қаласындағы өлкетану музейінде,
Ленинград қаласындағы антропология және этнография музейінде, Финляндияның
Хельсинки музейінде және т. б. жерлерде сақтаулы тұр.
Қолдану мерзімі жағынан Енисей ескерткіштері түркі жазбаларының ең көнесі,
ол шамамен V—VII ғасырларды қамтиды.
1887—1888 жылдары Ж. Аспелин бастаған фин ғалымдары Енисей өзені аңғарына
барып, ескерткіштерді өз жерінде зерттеп қайтты. Ол екі экспедиция
материалдары 1889 жылдары Енисей жазбалары деген атпен жеке еңбек болып
жарияланды. Бұдан кейін 1890 жылы Г. Гейкель және 1891 жылы В. Радлов
басқарған экспедициялар да Енисей өзендері бойларына барып, ескерткіштерді
өз көздерімен көріп, зерттеп қайтты. Экспедиция материалдары да арнайы өз
алдына еңбек болып жарық көрді.
Енисей ескерткіштері материалдарын оқып, транскрипцияларын жасап, оларды
жариялауда В.Радлов, В.Томсен, П.М.Мелиоранский, С.Е.Малов, X.Н.Оркун,
В.Л.Котвич және тағы басқа ғалымдар елеулі еңбек етті.
1959 жылы И. А. Батманов Енисей ескерткіштерінің тілдік ерекшеліктеріне
байланысты Енисей көне түркі ескерткіштерінің тілі атты еңбек жазды.
2. Талас жазу ескерткіштері
Талас жазу ескерткіштері қатарына Талас өзені бойынан табылған 12
ескерткіш жатады. Талас езені бойындағы Айыртам-Ой дейтін жерден (қазіргі
Жамбыл облысы) 1896 жылы Әулие Ата уезінің бастығы В. А. Каллаур ғылымға
үлкен жаңалық боп енген жазуы бар тас тауып алды. Бұл ескерткішті бұдан
кейін Г. Гейкель қарап шықты. Оның аудармасын В. Радлов (1899), Ю. Немет
(1926), С. Е. Малов (1928), X. Н. Оркун (1930) жасады.
Екінші ескерткіш 1898 жылы Талас өзені бойындағы Дмитриевск селосы маңынан
(М. Е. Массонның көрсетуі бойынша бірінші ескерткіштен 500 қадамдай жерден)
табылды. ЕкіншІ ескерткіштің аудармасын жасап, жариялағандар: П. М.
Мелиоранский Ю. Немет, С. Е. Малов және X. Н. Оркун.
Үшінші ескерткіш те 4898 жылы осы маңнан табылды. Аудармаларын Ю. Немет
(1926), С. Е. Малов (1936) және X. Н. Оркун (1939) жасады.
Төртінші, бесінші және алтыншы ескерткіштер де осы жылдары табылды. Бұл
ескерткіштердің аудармаларын жасап, жариялауда П. М. Мелиоранский, С. Е.
Малов, Ю. Немет және т. б. ғалымдар елеулі еңбек етті.
1932 жылға дейінгі табылған Талас ескерткіштерінің бүкіл саны алтау
болатын. ]Қейінгі кездері И. А. Батманов бастаған бір топ қырғыз ғалымдары
Талас өзені бсійында түрлі ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1961 жылы археолог-этнограф П. Н. Кожмяко Талас өзені бойынан төрт жолдан
тұратын жаңа бір ескерткіш тапты. Дәл сол жылы Қырғыз ССР Ғылым академиясы
ұйымдастырған экспедиция мүшелері тағы да жаңа үш ескерткіш тауып, Талас
ескерткіштерінің санын арттыра түсті.
И. А. Батманов бурынғы және кейінгі кездерде табылған Талас ескерткіштерін
одан әрі арнайы зерттеп, ез алдына кітапша етіп шығарды. Ескерткіштерді
зерттеушілердің топшылауы бойынша Талас жазба ескерткіштері VIII ғасырды
қамтиды. Талас ескерткіштерінің басқа Орхон, Енисей ескерткіштеріне
қарағанда, өзінің кейбір графикалық ерекшеліктері бар екендігі байқалады.
Өз еңбектерінің басым көпшілігін осы ескерткіштерге арнаған П. М.
Мелиоранский, В. В. Бартольд Талас ескерткіштерін Енисей жазба нұсқаларына
жақын деген пікірді қуаттайды. Мұны С. Б. Киселев те жақтап шықты.
3. Орхон ескерткіштері
Орхон ескерткіштері, қатарына VII ғасырдың аяғы мен VIII ғасырдың
бас кезіндегі Орхон, Селенгі, Тола езендері мен Минусинск ойпатынан
табылған Құтлығ қаган (Онгин), Білге қаған (Могилян), Күлтегін, Тониқуқ,
Мойын Чор, Күлі Чор, Суджы және т. б. бірқатар ескерткіштер жатады.
Енді төменде сол Орхон ескерткіштерінің кейбіреулеріне қысқаша тоқталып
өтелік:
Құтлығ қаған (Онгин) ескерткіші. Ескерткішті 1891 жылы Монғолиядағы
Онгин өзенінінің бойынан Н.Ядринцев тапты. Жазба нұсқа – Орхон
ескерткіштерінің ішіндегі ең көне ескерткіштердің бірі. Мұнда екінші Түркі
кағанатын қайтадан қалпына келтірген Ілтеріс (Құтлығ) қаған мен оның әйелі
Ілбілге қатын жөнінде әңгіме болады.
Ілтеріс (Қүтлығ) қаған — аты дүниеге әйгілі болған қолбасшы Күлтегін мен
Білге қағанның әкесі. Ескерткіште Құтлығ қағанның, Білге қағанның және
Күлтегіннің жорықтары туралы қызықты мағлұматтар беріледі.
Білге қаған (Могилян) ескерткіші. 1889 жылы Монғолиядағы Орхон өзені
бойындағы көне Эрдени Цэу монастырының жанынан тапқан да — Н. Я. Ядринцев.
Ескерткіштегі оқиғалар Күлтегін ескерткішімен дәлме-дәл келеді. Жазба Білге
қағанға (Могилянға) арналған. Білге қаған — Қапаған қаған қайтыс болғаннан
соң қағандық таққа отырған Құтлығ қағаннын, үлкен ұлы. Ол 683 жылы туып,
734 жылы қайтыс болады. Жазба нұсқада сол дәуірдегі түркі тайпалары: оғыз,
қыпшақ, қарлуқ, чік, чігіл, ұйғыр, татар т. б. жөнінде құнды деректер
келтірілген. Білге қаған (Могилян) өз заманындағы ақылды қағандардың бірі
болған, Түркі қағанатын нығайтуға елеулі үлес қосқан.
Ескерткіштегі жазуды жазған қағанның туысы — Иоллығ тегін деген кісі.
Күлтегін ескерткіші.Ескерткіш Білге қаған ескерткішімен бір кезде
табылған. Күлтегін — Құтлығ қағанның кіші ұлы. Талай жорықты бастан
өткерген кәніг қолбасшы. Білге қағанның ел басқарудағы серігі, оң қолы.
Ескерткіште Түркі қағанатын нығайту барысындагы Күлтегіннің атқарған ролі
ерекше баяндалған.
Күлтегін 731 жылдың 27 февраль күні 47 жасында қайтыс болды.; Оған кеңіл
айтуға көптеген жерден елшілер келді. Күлтегіннің өлімі ағасы Білге қағанға
қатты батты. Інім Күлтегін қайтыс болды, өзім қатты ойландым. Қөрер көзім
көрместей, білер білігім білместей болды. Өзім көп ойландым. Уақыт өз
дегенін істейді, кісі баласы тек өлгелі жаралған ғой деп қатты қайғырады.
Тониқуқ ескерткіші. Ескерткішті Д. Клеменц 1897 жылы Селенгі өзені бойынан
тапқан. Тониқуқ — үш қағанның, 692 жылы қайтыс болған Құтлығтың, 716 жылы
қайтыс болған Қапағанның және 734 жылы қайтыс болған Білге қағанның әскери
кеңесшісі. Табғаш елінде оқып, тәлім-тәрбие, әскери білім алған кісі. Білге
қағанның қайын атасы. Қөп жасаған. Бірақ қай жылы қайтыс болғаны белгісіз.
Кейбір тарихи деректерге сүйенсек, 716 жылдан кейін қайтыс болды деп
шамалауға болады. Ескерткіштегі жазуды жазған Тониқуқтын өзі.
Күлі Чор ескерткіші.Ескерткішті 1912 жылы Монғолияның Ихе-Хушоту деген
жерінен тапқан — В.Л. Қотвич. Ескерткіш тардұш тайпасының көсемі, Қүлтегін
мен Білге-қағанның замандасы Күлі Чорға арналған. Мұнда да түркі тайпалары
женінде көптеген құнды деректер бар. Күлі Чордың қашан, қай жерде қайтыс
болғаны белгісіз. Бірақ ескерткіште Ұлы Күлі Чор сексен жасап қайтыс
болды деген сөйлем кездеседі.
Мойын Чор ескерткіші. Ескерткішті 1909 жылы Селенгі өзені бойынан тапқан —
Г. И. Рамстедт. Ескерткіш ұйғыр мемлекетінің ең ілкі қағаны Мойын-Чорға
арналған. Ол 745 жылы Түркі қағаны Озмыш тегінді өлтіріп, түркі қағанатын
біржолата құлатады. Селенгі өзені бойынан тұңғыш ұйғыр қағанатын орнатып
көптеген қалалар мен сарай салдырады. Оның қабырғаларына өз жорықтары
туралы жазулар жазып қалдырады.
Орхон ескерткіштері қатарына бұдан да басқа бірнеше ұсақ ескерткіштер
кіреді.
Бақылау сұрақтары:
Көне түркі жазба мұралары туралы зерттеулер
Енисей ескерткіштерінің зерттелінуі
Орхон ескерткіштерінің түрлері
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Көне түркі жазба мұраларының жариялануы
Күлтегін ескерткіші
Орхон ескерткіштері
Талас ескерткіштері
Қажетті әдебиеттер:
Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А., 1986, 5-12-беттер
Сыдыков С., Конкобаев К. Байырғы түркі жазуы. Бішкек, 5-14-беттер
Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. А., 1996, 39-56-беттер
Лингвистикалық түсіндірме сөздік. А., 2002, 277-278-беттер
2-лекция тақырыбы: Көне түркі тілі және оның диалектілері
Жоспары:
1. Көне түркі тілі – Орталық Азиядағы VІ-ХІ ғ. көне түркі руникалық,
манихей және ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі.
2. В.В.Радловтың көне түркі тілінің диалектілерге бөлінуі туралы
пікірі
3. А.Габеннің көне түркі диалектілерін топтастыруы
4. С.Малов ұсынған көне түркі жазба ескерткіштерінің классификациясы
Лекция мақсаты: Студенттерге көне түркі тілі және оның диалектілері
жөніндегі зерттеушілердің пікірі туралы мағлумат беру.
Лекция мәтіні: Туыстас тілдерді сөз еткенде ең алдымен тілдік туыстық
деген ұғым – арға тегі бір төркіндес немесе бір негізден тараған тілдерге
қатысты қолданылады.Алтай семьясы тілдерін, соның ішінде түркі-монғол
тілдерін салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеу 19 ғ. басталады. Тілдердің
материалдық және типологиялық құрылымдық ұқсастығы бір-бірімен тығыз
байланысты. Алтай, орал тілдерінің ортақ белгілері – үндестік заңа,
жыныстық белгінің жоғы (род), есімдердің тәуелденуі т.б. Ертедегі түркі
тілдерінің үндіевропалық тілдермен араласы грек-түркі, хетт-түркі, тохар-
түркі лексикаларының қатарласуымен дәлелденеді.Ата тілдің реконструкциясын
жасап, қалпына келтіру үшін өлі тіл үлгілерінің мәні зор.
VІІ-ХІ ғасырлардағы көне түркі руникалық, манихей және ұйғыр жазба
ескерткіштері тыңғылықты зерттеулерге қарағанда көне түркі тілінің әр түрлі
диалектілерін қамтиды. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі диалектілік
ерекшеліктер тек фонетикалық, лексикалық және кейбір грамматикалық
ауытқулардан көрінеді. Руникалық көне түркі жазуы Орталық Азия мен іргелес
аймақтарда негізінен, түркі қағанатының шығыс және батыс бөлігінде кең
қолданылды. Бұл мемлекетке әр түрлі қыпшақ, оғыз, қарлұқ, ұйғыр, татар,
түргеш, чік, басмыл сияқты тайпалар енді.
Түркі руникасының тілі жазба әдеби тіл ретінде көне тайпа
диалектілері негізінде қалыптасты. VІІ-ІХ ғ. түркі руникалық
ескерткіштерінің тілі оғыз және ұйғыр диалектілерінің ықпалында бодлды.
А.Кононовтың пікірінше, ескерткіштердегі кейбір графикалық және
морфологиялық ерекшеліктерге назар аударғанда, Күлтегін жазуы ашина
тайпасының диалектісінде, ал Тоныкөк жазуы ашиде диалектісінде жазылған
болып есептеледі. Көне ұйғыр ескерткіштері тілдік және хронологиялық
жағынан көне түркі руникалық ескрткіштерімен ұштасады.Жазба ескерткіштерден
байқалатын көне түркі диалектілерін жіктеудің алғашқы жобасын В.Радлов
Көне түркі зерттеулері атты еңбегінде жасаған. Ғалым көне түркі
ескерткіштер тілін солтүстік, оңтүстік және аралас диалектілерге бөледі.
Көне солтүстік диалектісіне немесе ұйғыр тіліне Турфандағы курсивті ұйғыр
қолжазбалары мен Құтты біліктің Герат нұсқасын енгізген. В.Радлов
оңтүстік және солтүстік диалектілерінің кейбір фонетикалық және
морфологиялық ерекшеліктерін атап өткен.
1.Оңтүстік диалектіде сөз басындағы б дыбысының м дыбысымен
ауысуы (баңа-маңа, бің-мің)
2.Оңтүстік диалектіде шығыс септік жалғауы –тын, -тін, -дын,
-дін және жатыс септік жалғауы –та, - те, -да, -де болса, солтүстік
диалектіде біртұтас жатыс-шығыс септігінің –та, -те, -да, -де жалғауы
қолданылған.
Аралас диалектінің тілдік белгілері оңтүстік және солтүстік
диалектілерге де тән. Оның өзі екі диалектіге бөлінеді: батыс немесе батыс
түркілер тілі (манихей жазулы түркі ескерткіштері, ұйғыр алфавитімен
жазылған манихей шығармалары, Құтты біліктің араб жазулы Каир нұсқасы)
және шығыс немесе көне әдеби тіл (Майтрисимит, Алтын яруқ т.б.
буддалық текстердің аудармалары).
А.Габен өзінің Көне түркі грамматикасында кейбір сөздерде
кездесетін н (нь) және й дыбыстарының сәйкестігін көне түркі диалектілерін
ажыратудың негізгі белгісі етіп алған. Мысалы, анағ (аньығ) – айығ жаман,
чыған (чығань) – чығай (кедей) т.б.
М.Қашқари көрсеткендей, ХІ ғасырда арғу тайпасы нағыз түркілерден
бөлек сөз ортасы мен сөз соңындағы й дыбысын н дыбысымен алмастырып
қолданған. Ал А.Габен болса, Көне түркі жазулары деген еңбегінде
М.Қашқариға сүйене отырып, н (нь) диалектісін батыстағы арғу қыпшақ, оғыз
секілді тайпаларына теліп, й диалектісін көне ұйғырларға тән деп есептейді.
А.Аманжолов
диалектілік ерекшелік алғашқы нь (нй) дыбысынан бастау алған болса керек
деген болжам айтады. Сондай-ақ, якут тіліндегі нь (нй) дыбысының көп
жағдайда көне түркідегі нч тіркесіне сәйкес келуі көңіл бөлерлік жай.
С.Малов көне түркі ескерткіштерін жүйелеуде руникалық және араб
жазулы көне мұралардың тілдік ерекшелігіне арқа сүйейді. Түркі тілдерін
көне, ескі, жаңа, ең жаңа деген топтарға бөлуде ұяңның орнына қатаң
дауыссыздардың қолданылуы, жедел өткен шақтың –ды жұрнағының орнына –ты
жұрнағының жалғануы, й орнына т, д, з дыбыстарының жұмсалуы көнеліктің
негізгі белгісі деп көрсетіледі.
Н.Баскаковтың жүйелеуі бойынша орхон-енисей жазуларындағы көне түркі
тілі мен көне ұйғыр тілі қазіргі тува, қарағас тілдерімен бірге шығыс хун
бұтағының ұйғыр тобындағы ұйғыр-түркі бөлігіне енсе, Ж.Баласағұнның еңбегі,
М.Қашқаридың сөздігі, А.Йүгінеки, Рабғузидың шығармалары батыс ғун
бұтағының қарлұқ-ұйғыр бұтағына жатады.
А.Щербак түркілердің тілін ұйғыр-оғыз және қарлұқ деп екіге бөледі.
Ұйғыр-оғыз диалектісіне Тұрфандағы барлық ұйғыр және манихей жазба
ескерткіштерін, ал қарлұқ диалектісіне Ж.Баласағұн, А.Иүгінеки, М.Қашқари
шығармаларын жатқызады.
Көне түркі ескерткіштер тіліндегі жекелеген фонетикалық әрі
морфологиялық ауытқулар әр түркі тайпа диалектілерінің әсерімен ғана емес,
негізгі диалектінің тарихи дамуымен де тығыз байланысты. Көне түркі
диалектілерінің ерекшелігін айқындау түркі тілдерінің тарихи дамуын терең
тануға мүмкіндік береді.
Бақылау сұрақтары:
Көне түркі тілін диалектілік жіктеудегі А.Кононов пікірі
Диалектілік жіктеудегі В.Радлов пікірі
А.Габен мен М.Қашқари пікірі
Диалектілік д\жіктеудегі С.Малов, А.Щербак пікірі
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Түркі жазба мұраларының тілдік ерекшелігі
Қажетті әдебиеттер:
Сыдыков С., Конкобаев К. Байырғы түркі жазуы. Бішкек, 9-11-беттер
Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. А., 1996, 32-38-беттер
Лингвистикалық түсіндірме сөздік. А., 2002, 113-бет
3-лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің графикалық жүйесі
Жоспары:
1.Көне түркі руникалық графиксы
2.Көне түркі алфавитінің құрамы
3.Көне түркі графикасының өзге түрлері
4.Манихей алфавитінің түркі фонетикасына біршама сәйкес
келуі
5.Ұйғыр алфавитінің көне түркі тілі фонетикалық жүйесімен
үйлес келмеуі
Лекция мақсаты: Студенттерді көне түркі графикалық жүйесі, алфавит
құрамымен және көне түркі графикасының өзге түрлерімен таныстыру
Лекция мәтіні: Руна жазуы ІІ-ІІІ ғ. германдықтар қолданған алфавит.
Руналар (белгілер) металға, тасқа, ағашқа жазылған. Руна жазуы – көне
немесе жалпы герман руналары және одан тараған скандинав руналары. Бұл
жазудың шыққан ортасы беймәлім. Бірақ оның Жерорта теңізі мен оңтүстік
европалық жазулармен байланысы бар екені даусыз. Ежелгі варяг тайпаларымен
орыстардың байланыс жасағаны белігілі, олардың ең алғашқы билушілері
скандинав елдерінен келген. Руна жазуы Томсеннің арқасында көне түркі
жазуына қатысты пайдаланылып жүр.
Көне түркі руникалық жазуының пайда болған мезгілі мен себептері
жайлы ғылымда әр түрлі пікірлер айтылып жүр.Көне түркі жазуы жөнінде VІ ғ.
орта шенінде Сирия хроникасын жазған З.Ритордың Ғұндардың бұдан 20 жыл
бұрын, бәлкім бұдан да ілгерірек жазуы болған деген алғашқы пікірі бар.Бұл
жердегі сөз ғұндар құрамындағы түркілердің жазуы жөнінде болуы да әбден
мүмкін.
Алфавиттік жазудың пайда болу тарихы, шығу тегі өте күрделі де,
шешілмеген жұмбақтарға толы. Өйткені алфавиттік жазу – дүние жүзі
мәдениетінің қол жеткен орасан зор табысы болса, бұл мәдени мұраға біздің
ата-бабаларымыз да өзіндік үлес қосып, келер ұрпаққа мирас еткен. Алғашқы
әріп жазуының бір тармағы – руникалық көне түркі алфавиті болып табылады.
Мұндай жазуларды ғалымдар табылған жердегі өзен-су аттарымен Орхон-енисей
деп атап кеткен немесе сыртқы нұсқалық көрінісі жағынан Скандинавия
руналарына біршама ұқсас болғандықтан, оның құпия таңбаларына балап,
руникалық деп атап кеткен.
Орхон-Енисей жазуының сыры 1893 жылы белгілі болды. Бұл жаңалықты
ашып, таңбаларының дыбыстық мағыналарын дұрыс анықтаған дат ғалымы
В.Томсен. В.В.Радлов 1894 жылы көне түркі тілінде жазылған Күлтегін
ескерткіштеріндегі руникалық жазудың алғаш аудармасын жасады. 1889 жылы
Орхон өзені бойынан орыс зерттеушісі Н.М.Ядринцев тапқан екі ескерткіштің
біреуі- Білге қағанға (735 ж.), екіншісі огың інісі Күлтегінге (732 ж.)
қойылғаны мәлім болып, мазмұны анықталды. Осыдан бастап түркітану ғылымының
негізі қаланып, оның өріс алуында жаңа кезең басталды
Көне түркі тіліндегі руникалық жазулар тек тастарға қашау әдісімен
ғана емес, үй жиһаздары, түрлі бұйымдарға да ойылып жазылғанын байқаймыз.
Саз балшықтан жасалған ыдыс-аяққа, құмыраларға кескінделген жазулар
Ферғанада, Дон өзені құйылысынан табылды. Алтай мен Хакасиядағы ескі мал
қорымдарды қазғанда археологтар алтын, күміс табақтар мен құмыралар және
күміс қапсырмаларға ойылған руникалық жазулардың куәсі болды. Руникалық
жазудың Шығыс Түркістаннан VІІІ-ІХ ғасырда қағазға жазылған нұсқаларын ХХ
ғ. басында ұйымдастырылған археологиялық экспедициялар айқындады, Алатаудың
оңтүстігінде Талас алқабынан ағаш таяқшаға ойылып жазылған нұсқасы табылды.
Руникалық көне түркі алфавитінің құрамында 35 әріп бар. Одан тыс
4 арнайы таңбасы кейбір дауыссыздардың белгісін беру үшін пайдаланылған
(лт, нт, нч, рт). Жазу бағыты оңнан солға қарай оқылады. Бұл алфавит
қалыптасқан графикалық жүйе болып табылады және көне түркі тілінің
фонетикалық жүйесімен үйлес келеді. 8 дауысты фонема (а-е, ы-і, о-у, ө-ү)
төрт қана полифонды әріппен, 16 дауыссыз фонема (және фонема варианттары)
31 әріппен белгіленеді. 11 дауыссыз фонема өзінің жуан-жіңішке варианттары
таңбасымен ажыратылады.
Түркі тілдес тайпалардың тұңғыш әріптік жазуы болған руникалық
алфавиттің шығу тегі әлі күнге шешілген жоқ. Осының кілтін тапқан В.Томсен
көне түркі алфавиті арамей әріптік жазуының әсерінен шықты деген жорамал
айтады. Академик Ю. Клапроттың бір жарым ғасыр бұрын айтқан руникалық
алфавит көне грек жазуымен негіздес деген пікір пікірін толықтырарлықтай
деректерге соңғы кезде ғана біз тап болып отырмыз. Көне түркі жазуы қай
кезде пайда болды, бұл жазу дәстүрінің өмір жасының ұзақтығы қаншалықты
деген сұраққа тірелеміз. Шындығында соңғы кезде айтылып жүрген жорамалда
түркі алфавитінің пайда болуы V ғасыр делінген. 1970 жылы Іле өзенінің тау
бөктеріндегі Есік қаласынан сақ дәуірінде жасаған К.А.Ақышев мазар ішінен
алтынға бөленген жауынгердің мәйіті, дулығасы, алтын сапты қанжары мен
семсері, түрлі ыдыс-аяқ және руна тәріздес жұмбақ жазуы бар күміс тостаған
табылды. Тостаған сыртында руна тәріздес 26 таңба екі жолға дазылған. Осы
таңбалар біріншіден, көне түркі таңбаларына, екіншіден, Жерорта теңізі
төңірегіндегі көне алфавиттік таңбаларға үйлеседі. Бұл жазудың құндылығы –
ертедегі Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түркі тілі
болғандығын тағы да дәлелдей түседі. Қазақстанда алғашқы көшпелілерде жазу-
сызу болмады деген пікір негізсіз екені айқындалып, бұдан 2500 жыл бұрын
түркі тілдес тайпалардың алфавиттік жазуды білгенін көреміз.
Қорыта келе, көне түркі руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500
жыл бұрын қолданған төл жазуы екендігі ешқандай күмән туғызбайды.
Түркі руникалық жазуының ізін баса, Орта азия мен Шығыс
Түркістанды мекендейтін түркі тайпалары арасында манихей алфавиті және
соғды жазуы кеңінен етек алды. Ал манихей жазуының өзі несторлық хрестиан
арқылы сирияның інжіл жазуы экстрангелодан дамыған болатын.
Манихейликтердің жалбарыну дұғасы (Куастуанифт) көне түркі тіліне
манихей жазуы арқылы жетісуда V ғасыр шамасында аударылған
Манихей әріптік жазуымен жазылған көне түркі ескерткіштері көбіне
соғды (орта парсы) тілінен аударылып, ең алдымен он тайпалық (он ұқ)
батыс түркілердің арасында, басқаша айтқанда, он тайпалық ұйғыр (он
ұйғыр) немесе түргеш (түргес, түргіс) ішінде жсалған. Одан кейін бұл
қолжазбалар сан мәрте көшіріліп шығыс түркілердің арасына, дәлірек
айтқанда, тоғыз тайпалық оғыз (тоғыз оғыз) немесе тоғңыз тайпалық
ұйғыр (тоұз ұйғыр) ішіне жайылды. ( Бұл атаулар қазіргі ұйғыр халқы деген
мағынамен емес, ол кезде көне түркі тайпалық одақтардың атына байланысты
ұғымды берген). Оның айғағы – көне түркі манихей текстерінде Жетісу мен
Қашғар атырабын мекендеген тайпалар мен ондағы жер-су аттарының молынан
қамтылуы: Алтұн Арғұ ұлұс, Талас, Чігіл, Чігілкент, Йегенкент, Ордұкент
(Қашғар) т.б
Біздің заманның VІІІ ғасырындағы ұйғыр қағанатының басын
біріктірген тайпалардың тіліне сәйкес жаңа соғд алфавитінің негізінде
Ұйғыр жазуы деп аталып жүрген әріптік жазу пайда болды. Бұл жазу VІІІ-
ХІІІ ғасырда кеңінен пайдаланылды, сол себептен де осы кезең оның нағыз
кемеліне келген кезеңі дейміз. Бұл жазумен көне түркілердің арасында
мазмұны хрестиан, манихей, будда дініндегі түрлі жалбарыну дұғалары және
діни уағыздар (соғд, қытай, тибет), түрлі заң документтері, емдеу
шіріткілер, жылнамалар, болжаулар т.б. жазылды. ХІV- ХV ғ. ұйғыр жазуын
Ақсақ Темір мен оның мирасқорлары және Алтын Орда хандарының сарай
маңындағы бекзадалары пайдаланды. Мысалы, 1391 жылы Тоқтамыс ханға қарсы
жорыққа аттанған Ақсақ Темір өзінің жорық сапары жөнінде ұйғыр әрпімен
шағатай тілінде тасқа қашатқан жазу қалдырды. Бұл ескерткішті 1927 жылы
академик Қ.И.Сәтбаев ұлытау шоқыларынан тауып, ғылым дүниесіне паш етті.
Тарихи деректер VІІІ-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс
Түркістанды мекендеген түркі тайпалары мен одақтары арасына көне түркі
руникалық руникалық жазуымен бірге көне ұйғыр жазуы да таралғандығын
көрсетеді. Кейбір әдебиеттерде ұйғыр жазуы түркі тайпаларына ІХ ғасырда
будда дінімен бірге келген деген пікір бар. Көне ұйғыр жазуы б.з.б. І ғасыр
мен б.з. ІХ ғасыр ралығында қолданылған, бастауын арамей жазуынан алатын
соғд жазуы негізінде б.з. VІІІ ғасырында Ұйғыр қағанатына қарасты түркі
тайпаларының тілдік ерекшеліктеріне сәйкес пайда болған жазу. Орта Азия,
Жетісу, шығыс Түркістанда соғды жазуының қолданылуы осы аймақтағы түркі
тайпалары арасында соғды тілінің де таралуына байланысты. Соғды тілі түркі
және соғды тұрғындары арасында халықаралық қарым-қатынас тілі ретінде
пайдаланылған. Соғды тілінен аударылған көне түркі ескерткіштері манихей
әріптік жазуымен жазылған. Манихей алфавиті б.з. ІІІ ғасырында қалыптасып,
парсы елдерінде, Үндістан мен Орта Азияда таралған діни ілім манихейлік
жалбарыну дұғаларын насихаттау барысында батыс түркі тайпаларынаV ғасыр
шамасында жеткен, одан шығысқа таралған.VІІІ ғасыр Ұйғыр қағанатында
үстемдік еткен манихей діні зороастризм, ислам, христиан, будда діндерінің
ығыстыруына ұшыраған. Соғды, манихей жазуларының үлгісімен қалыптасқан
ұйғыр жазуымен түрлі діни уағыздардың аудармалары, заң ережелері,
жылнамалар жазылған. Ең көне үлгілері VІІІ ғасырдан белгілі. Ұйғыр жазуын
алдымен қоғамның білімді өкілдері мен дін басылары пайдаланды, бара-бара
халық арасына тарады. Түрлі керамикалық бұйымдар мен айналардағы жазулар
осыны дәлелдейді. Ұйғыр жазуының тасқа қашалған үлгілері де бар. Мысалы,
1927 ж. Ұлытау жоталарынан табылған шағатай тілінде жазылған ескерткіштер.
Бұл жазуларды ХІV ғасырдың соңында Ақсақ Темірдің қашатқаны анықталды.
ХІІІ ғ. басында ұйғыр жазуын кеңінен қолданған керей, найман
тайпаларын Шыңғыс әскерлерінің жаулап алуына байланысты бұл жазу
монғолдарға да тарады. Ал ХV- ХVІ ғасырларда көне ұйғыр әліпбиін манчжурлар
қабылдады. Көне ұйғыр жазуы түркілер арасында ХІ-ХІІІ ғасырларда араб
жазуымен қатар ХVІІІ ғ. дейін қолданылған, кеәін ислам дінінің үстемдік
етуіне байланысты араб әліпбиі толық ығыстырып шығарды. Сары ұйғырлар көне
ұйғыр жазуын ХІХ ғ. басына дейін қолданғандығы жайлы дерек бар.
Көне ұйғыр жазуымен жазылған көне түркі ескерткіштері бізге
негізінен ҚХР Шыңжан өлкесінен табылған қолжазбалар арқылы жетіп отыр. Бұл
ескерткіштердің көпшілігі Москва, Санкт-Петербург шығыстану
институттарында, Париж, Лондон, Берлин сияқты ірі қалалардың кітапханалары
мен мұражайларында сақталған. Ескі ұйғыр жазбаларының көне үлгілері
Манихейлердің жалбарыну дұғасы, Жәдігөйлердің табынуы (VІІІ ғ.), Алтын
жарық (ХІ ғ.) шығармаларын жатқызуға болады. Ұйғыр жазуы жайлы деректер
М.Қашқаридың сөздігінде де кездеседі. Европа елдерінде көне ұйғыр
жазуындағы ескерткіштерді зерттеу Ю.Клапроттың 1812 ж. ұйғыр жазуының сырын
ашудан басталған. Көне ұйғыр жазулы түркі ескерткіштерін зерттеуге
В.В.Радлов, С.Е.Малов. Ф.Б.Банг, Г.Пелло, А.Вамбери, В.Томсен т.б.
ғалымдар көп еңбек сіңірді.
Құтты білік. Көне ұйғыр жазуымен жазылған түркі
ескерткіштерінің ең көлемді де көрнектілерінің бірі – Ж.Баласағұнидың
Құтты білік дастаны. Дастанның үш қолжазбасы сақталған, біреуі ұйғыр
жазуымен, екеуі араб әліпбиімен жазылған. Қазір Венадағы Карольдер
кітапханасында сақталған. Араб жазуымен жазылған нұсқалардың біріншісі –
Мысырдағы Каир кітапханасында, екіншісін 1913 жылы өзбек А.З.Валидов
Копенгаген кітапханасынан тапқан, қазір Өзбекстан ҒА Әбу-Хайан Әл-Бируни
атындағы шығыстану институтының кітапханасында сақтаулы. Түркі халықтарының
ортақ мұрасы, ХІ ғ. ескерткіші- Құтты білікті қазақ тіліне толық аударып
(поэзиялық үлгіде) әдеби тілде талдау жасаған – А.Егеубаев. Ал дастанның
лингвистикалық тұрғыдан нақты ғылыми аудармасы толық жасалған жоқ.
Б.Сағындықов кейбір үзінділерін аударды. 200 бетке жуық, 85 тараудан
тұратын бұл құнды еңбек тарихшылардың айтуы бойынша қазіргі Қазақстан
аумағындағы Шу бойындағы Баласағұн (Жамбыл облысы, Шу ауданы, Ақтөбе елді
мекені) қаласында бастап жазылып, Қашқарда аяқталған.
Хибат-ул-хақайық (Ақиқат сыйы). ХІІ ғ. жазылған дидактикалық
дастан. ХІІ ғ. ұлы ақыны, ойшыл А.Иүгінекидің бұл шығармасының түпнұсқасы
сақталмаған, ХІV- ХV ғ. жасалған үш түрлі көшірмесі және үш түрлі
үзінділері бар.
Бірінші нұсқасы 1444 ж. Самарқандта ұйғыр жазуымен калиграф (жазу
өнерінің шебері) Зәйнүл Әбидин ибн сұлтан Бақыт Журжани Құсайын көшіріп
жазған, 508 өлең жолынан тұрады. Қазір Стамбұлдағы София кітапханасында
сақтаулы. Екінші нұсқасын 1480 ж. Шайықзада Әбдіразақ бақсы ұйғыр және араб
жазуымен көшірген, 506 жолдан тұрады. Үшінші нұсқа ХІVғ. Аяғы мен ХVғ.
Басындаараб жазуымен көшірілген.
Бұғұт ескерткіші ұйғыр жазуымен тасқа қашалып жазылған көне түркі
ескерткіші. Монғолияның Арханғай аймағы, Бұғұт елді мекенінің батысындағы
көне қорымнан табылған. Ханиу-гол өзенінің аңғарында орналасқан көне түркі
қорымы VІ- VІІ ғ. жатқызылады. Ескерткішітің түпнұсқасы Архангай
мұражайында сақтаулы. Төрт жағында бірдей жазуы бар тасты алғаш зерттеген
монғол археологыДж. Джордж Сурэн (1956) тастағы жазудың біразыұйғыр жазуы
екендігін алғаш байқаған В.Ричен.
ХІХ ғ. бастап ұйғырлардың танрихы, мәдениеті туралы мәсееле
дүниежүзі ғалымдарының назарын өзіне аудара бастады. 1812 жылы Ю.Клапроттың
Ұйғыр тілі және жазуы, 1828 ж. Бичуриннің Монғолдар туралы жазбалары
және 1841 ж. Мырза Али Казамбектің Ұйғырлар туралы зерттеулері жарық
көрді. Шетел ғалымдарымен қатар ұйғырлар туралы зерттеуде орыс ғалымдары
үлкен үлес қосты. Ш.Уәлиханов, Петровский, Клеменц Шығыс ТҮркістан
ұйғырлардың ежнлгі отаны екенін дәлелдеді. Бұдан соң Шығыс Түркістанға
ағылшын, француз, неміс, жапон, фин және италия экспедициялары бірінен соң
бірі барды. Ұйғырлар туралы деректер көрнекті түрколог В.Радловтың
назарынан тыс қалмады. В.Радловтың басшылығымен 1888 ж. ҒА жанынан
Турфандағы ұйғыр халқының тарихи ескерткішін жинап зерттеу жөнінде арнаулы
комиссия құрылды. Олар: Радлов, Зелеман, Васильев, Ольденбург, Куник т.б.
Ескі ұйғыр тіліндегі жазу жоғарыдан төмен қарай жазылады. Ұйғыр
ескерткіштері тілінде небәрі 23 таңба бар. Әрбір таңбаның өзіндік
ерекшеліктері бар. Мұнда әрбір таңба сөз ішінде келетін таңбаның орнына
қарай үш түрлі жазылады: сөз басы, ортасы, соңында әр түрлі жазылады. Ескі
ұйғыр жазба нұсқалары тіліндегі 23 таңба 28 әріптің орнына қолданылады.
Ұйғыр алфавиті өзінің жазылуы мен айтылуына қарай ең алдымен дауысты және
дауыссыз дыбыстарға бөлінеді.
Дауысты дыбыстар. Ескерткіштегі бес таңба сегіз дауысты дыбыстың
орнына жұмсалады. Әрбір дауыстының қолданылуында өзіндік ерекшеліктер бар.
Олар төмендегідей: А дауысты дыбысы сөздің барлық шенінде жұмсалады.
Сөз басында: анта-онда ачды-ашты
алтун-алтын алқыс-
алғыс
Сөз ортасында: қадын-қатун-қатын йарым-жарты
бай-бай
қан-хан
Сөз соңында: бука-бұқа маңа-маған
йаңықа-жаңағы
Е дауысты дыбысы да сөздің барлық буынында қолданыла береді.
Сөз басында: ерті-еді ер-ер
еріглік-ерікті
есідүн-естіп
еліг-елу
Сөз ортасында: кергек-керек бекліг-бектік
темүр-темір мен-
мен
Сөз соңында: білге-білгіш үзе-үстіне
Үндестік заңы. Ескі ұйғыр ескерткіштерінде дауысты дыбыстардың жасалуы мен
айтылуына байланысты ерте қалыптасқан заңдылықтары бар. Қавзіргі замандаға
түркі тілдерінің көпшілігінде дауысты дыбыстар тіл жіне еріннің қатысы
жағынан бір-бірімен өзара үндесіп айтылады.
а) дауыстылардың жуан және жіңішкелігіне қарай үндесуі. Ескерткіш
тіліндегі қосымшалар үндестік заңы бойынша соңғы буынмен үндесіп, не жуан,
не жіңішке болып жалғанады. Жуан буынды сөздерде: йағысыз-жаусыз, атлығ-
атты, тағта-тауда
Жіңішке буынды сөздерде: көрүкліг-көрікті, ікінті-
екінші
б) Ерін үндестігі: Ескерткіштерде алғашқы буындағы ерін дауыстылар
өзінен соңғы буындарға әсерін тигізіп үндеседі: күчлүг-күшті, өтүнүп-
өтініп, чоқлығ-шоқты.
Дауыссыз дыбыстар. Ескі ұйғыр жазба ескерткіштерінде 18 дауыссыз дыбыс бар.
Олар төмендегідей бірнеше топқа бөлінеді:
Ерін дауыссыздары: Бб, Пп, Мм
Тіс және ерін дауыссыздары: Вв
Тіс дауыссыздары: Тт, Дд, Сс, Зз
Тіл алды дауыссыздары: Шш, Жж, Нн, Лл, Рр, Йй, Чч
Тіл ортасы дыбыстары: Кк, Гг
Тіл арты дауыссыздары: Ққ, Ғғ, Хх, Ңң
Б, П үнсіз дыбыстары. Мұнда ұяң б және қатаң п ерін дауыссыз дыбыстары бір
таңба арқылы беріледі. Б дыбысы сөздің барлық шенінде, ал қатаң П тек сөз
ортасы мен соңында жазылады.
Сөз басында: бітіг - хат жазу, бу - бұл, бічін - мешін
Сөз ортасында: абам - егер, ебе - үйге, тобуқ - тобық
Сөз соңында: қорқуп - қорқып, аңлай - аңдап, түсүп - түсіп.
М- мұрын жолды, орын талғамайды. Мысалы: мұнта - мұнда, емті - енді, тамур
- темір, меңү - мәңгі, өзүм - өзім.
Көне ұйғыр тілінде в дыбысы үнсіз, ұяң, тіс пен ерін дыбысына
жатады. Көне ұйғыр сөздері мен басқа тілдерден енген сөздерде кездеседі.
Сөз басында сирек, ортасы мен соңында жиі кездеседі:
вірішті - періште сувсамас – шөлдемес
сув – су
вісір – алмас севінч – сүйікті
ев – үй
Т- үнсіз қатаң, тіс дыбысы, орын талғамайды:
тіп – деп өтүнді - өтінді
құт – құт
түрлүг – түрлі ұрты – ұрды
оқот – оқыт
таш – тас өтрү – соң
айт – айт
Д – үнсіз, ұяң, тіс дыбысы. Орын талғамайды:
діндар – діншіл едгү – игі
кед – ки (киін)
дүрлүк – түрлі адағлығ – аяқты
ыд – жібер
С –үнсіз, қатаң, тіс дыбысы. Орын талғамайды:
сақын – ойлан ерсер – етсе
біс – бес
сав – сөз саптау улыс – ұлыс
З – үнсіз, ұяң, тіс дыбысы. Орын талғайды, сөз ортасы мен соңында
кездеседі:
сезік – сезім өз - өз
кіртүңүз – көрдіңіз
Ш – қатаң, спирант дыбыс. Орын талғамайды:
Шариат – шариғат ишим – сезім
турмуш – тұрған
Бақылау сұрақтары:
Манихей жазуы қай ғасырда пайда болды.
Манихей әріптік жазуымен жазылған көне түркі ескерткіштері.
Манихейліктердің жалбарыну дұғасы туралы.
Ұйғыр жазуының ерекшелігі
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Қажетті әдебиеттер:
А.Аманжолов. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – А., 1996.
Қазақ тілі. Энциклопедия.
М.Ескеева. Қазақ жазуының тарихи негіздері. – А., 2002
4-лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі
Жоспары:
1.Көне түркі алфавиті
2.Дауысты дыбыстарды көрсететін таңбалар (вокализмдер)
3. Дауысты дыбыстарды көрсететін таңбалардың емлесі
Лекция мақсаты: Студенттерге көне түркі алфавитінің құрамымен таныстырып,
дауысты дыбысты көрсететін таңбалардың жазылуын түсіндіру.
Лекция мәтіні: Ерте заман жазба ескерткіштерінің тілін зерттегенде оның
жазуының ерекшеліктері мен тарихын назардан тыс қалдыруға болмайды. Бұл
ретте, алдымен жазу қолтума ма, немесе өзге жұрттық па, белгілі бір тілдін,
дыбыстық жүйесін бере ала ма, қандай тілдік өзгерістерге үшыраған дегендей
мәселелерге ерекше көңіл бөлінеді.
Енисей, Орхон және Талас жазба ескерткіштерінің түрі туралы сөз
қозғаудан бүрын, онда қолданылған алфавит жайында айта кеткен орынды. Түркі
тілдің тарихындағы ең алғашқы алфавит осы жазулар алфавиті болып
есептелінеді. Енисей, Орхон және Талас жазуларының тарихи тамыры мен оның
таралу жолдары жөнінде күні бүгінге дейінгі бір ізділік жоқ. Орхон-Енисей
алфавитінің шығуы, түп-төркіні жөнінде түрколог ғалымдардың арасында
бірталай пікірлер бар. В.Томсен, В.Радлов, П.Мелиоранский т.б. Орхон-Енисей
жазуының әріптерін арамей жазуынан таралған дейді.Онда ол араб жазуымен
негіздес болып шығады. Ғалымдардың айтуынша, арамей әріптері көне еврей,
сирия алфавитімен бірге финикия жазуының негізінде пайда болған. Осыған
орай В. Радлов, С. В. Киселев және И. А. Батманов жазуды шығыстан емес,
батыстан келген болуы керек деп топшыласа, тарихшы С. Т. Кляшторный бұл
алфавитті Орта Азияға арамей алфавитін қолданған иран тілді батыс
көршілерден ауысуы ықтимал, әсіресе, Дуньхуандык көне соғды алфавиті
негізінде пайда болған деген пікірді қуаттайды.
Г. И. Спасский, М..А. Кастрен және Г. Вамбери Енисей шатқалдарынан
табылған жазуларды Сібір татарларының ру таңбаларымен сәйкес алып қарады.
Бұл пікірді Н. А. Аристов пен Н. Г. Малницкий де қостады. П.М. Мелиоранский
Енисей және Талас жазулары таңбалар негізінде пайда болды деген пікірді
сынай отырса да, көне түркі таңбалары осы жазу үлгілерінің негізі болуы
мүмкін деген пікірді мүлде теріске шығармайды.
Г. Вамбери Орхон-Енисей алфавитінің ерекшеліктері жөнінде айта
келіп: бүл алфавит ықшамды емес, сондықтан VI— VIII ғасырлардағы түркі
тайпалары тілінің дыбыстық ерекше-ліктерін зерттеу мүмкін емес деп қарады.
П. Мелиоранский болса, керісінше, Енисей, Орхон және Талас алфавитін сол
кездегі түркі тайпаларының талабы мен қажетін өтей білген, түркі тайпалары
тілінін, дыбыстық ерекшеліктерін дәл бере алған деп бағалады.
Түркі халықтары қолданған ұйғыр, араб жазуларымен салыстыра
отырып, В. В. Бартольд түркі тайпаларының Орхон-Енисей алфавитін кең түрде
пайдаланғанын, оның үндестік жағынан үйғыр, араб алфавитінен ,әлдеқайда
тиімді екендігін атап өтеді.
Бұл жазулардың өзара толып жатқан ұқсастық жақтарымен қатар олардың
арасында жазылу (графикалық) ерекшеліктері де кездеседі. Солай бола тұрса
да, Енисей, Орхон және Талас жазулары қалай болса, солай оқыла беретін
жеңіл-желпі жүйесіз жазу емес. Оны кез келген кісі оқи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-лекция тақырыбы: Кіріспе. Көне жазба ескерткіштері жайлы мағұлмат
Жоспары:
1.Көне түркі жазба ескерткіштерінің зерттелінуі мен жариялануы,
түрлері
2. Енисей ескерткіштері
3. Талас ескерткіштері
4. Орхон ескерткіштері
Лекция мақсаты: Студенттерге көне түркі жазба ескерткіштерінің зерттелінуі
мен жариялануы туралы мәлімет бере отырып, түрлерімен таныстыру.
Лекция мәтіні: Дүние жүзіндегі халықтар сияқты түркі халықтарының да
өздеріне тән даму, қалыптасу тарихы бар. Ешбір тайпа, халық және ұлт
тарихсыз болмайды. Әрбір халық ұлт болып қалыптасу үшін талай тарихи
кезеңдерді басынан өткізеді.
Түркі тайпалары халық ретінде дүние жүзіне біздің дәуірі-міздің VI
ғасырының орта кезінен бастап-ақ белгілі бола бастады. Түркі тайпалары
туралы қүнды деректерді біз Батыс Европадағы Византия материалдарынан
көбірек кездестіреміз. Бұлармен қатар түркі халықтары жөніндегі қыруар
мәліметтерді біз сол түркі тайпаларының өздері жасап, артында өшпес мұра
етіп қалдырған жазба нұсқалар арқылы білеміз. Мұндай жазба нұсқалар түркі
халықтары үшін баға жетпес тарихи және мәдени мұра болып есептеледі. Оған
ешқандай шүбә келтіруге болмайды.
Түркі халықтарының тарихи мұраларын шын мәнінде бағалай білу, олардың
тарих, мәдениет және тіл тұрғысынан алғанда баға жетпес қазына екендігін
көпшілікке, оқушылар қауымына жеткізу — кезек күттірмейтін негізгі
міндеттердің бірі. Біз көне жазба нұсқаларынан тасқа қашалған мынандай
сөздерді кездестіреміз: Түркі бектері мен халық, мұны естіңдер. Қандай
сөздерім бар болса, соларды мәңгі тасқа жаздырдым. Оларды көріңдер,
ұғыңдар. Бұл сөздер, арнаулар түркі халықтарының кейінгі ұрпақтарына
арналған.
Орхон-енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы ХVІІ ғасырдың екінші
жартысынан басталады. Ең алғаш рет көне жазу жайлы хабар берген Н.Витзен
болды. 1697 жылы С.Ремезовтың еңбегінде Талас бойындағы Орхон тасы деген
жер атап көрсетіледі. Көне түркі жазба мұраларын зерттеушілердің пікірі
бойынша, осы жер 1896-1898 ж. Талас ескерткіштері табылған тұсқа сай
келеді.
Орхон-Енисей ескерткіштері үлгілерінің алғаш жарық көруі
Т.Страленбергтің атымен тығыз байланысты. 1793 жылы П.Паллас көне түркі
жазба мұраларының кейбір үлгілерін жариялайды. Міне, осы кезден бастап көне
түркі жазуларын жинау, бастыру қолға алынды.
1887-1888 жылдары фин елінің көрнекті ғалымы Ж. Аспелин арнаулы
экспедициямен Енисей өзені бойындағы жазуларды зерттеп қайтты,
экспедицияның қорытынды материалдары 1889 жылы Гельсенгфоргте Енисей
жазбалары деген атпен жарық керді. Бұнда 14 текстік иллюстрация, 32 жазу
таңбасы, 8 фотосуреттер қамтылған еді
1889 жылы Н. М. Ядринцев бастаған Орыс географиялық қоғамының Шығыс-
Сібір белімі экспедициясы Монғолиядағы Орхон өзені бойынан екі үлкен
ескерткіш тауып, түркология ғылымына елеулі үлес қосты. Оның бірі
Күлтегінге, екіншісі — Білге қағанға (Могилянға) арналған ескерткіштер еді.
Осыдан көп кешікпей-ақ 1890 жылы Г. Гейкель бастаған фин және 1891 жылы В.
В. Радлов басқарған экспедициялар Монғолияға барып, Орхон және Енисей
бойындағы ескерткіштерді зерттеп қайтты. Осылайша ескерткіштердің тылсым
сырын ашып, оларды оқу мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бірақ ғалымдардың
алғашқы ізденістері тым сәтсіз аяқталды. Жазулар жөнінде олардың ара-сында
әрқилы теріс пікірлер мен қате болжамдар өріс ала бастады. Мысалы, бұл
ескерткіштерді Т. Байер ескі кельт жазуына, Тихзен гот жазуына, А. Ремюза
усын, индокот, скандинавия елдері жазуына, Г. Спасский қалмақ, не монғол
жазуына, Роммель скиф халықтары жазуына, Ю. Клапрот грек жазуына, Ж.
Аспелин фин жазуына, Г. Қсенофонтов якут жазулары түріне жатқызды.
Белгісіз жазуларды оқып, талдау (расшифровка жасау) Дания елінің
ғұлама ғалымы В. Томсеннің үлесіне тиді. Ол ең алдымен ескерткіштердегі
кейбір таңбалардын басқа екінші бір таңбалармен қатар келетін және
келмейтін ерекшеліктеріне назар аударды. Бұдан ол көне түркі жазуындағы
дауысты дыбыс-тардың қолдануына байланысты жуан және жіңішке айтылатын екі
жүйе бар екендігін анықтады. В. Томсен жазуды солдан оңға қарай емес,
керісінше оңнан солға оқу керек деген көрегендік қорытындыға келді және
ескерткіштердегі таңбаларды салыстырып, онда 38 негізгі таңба бар екендігін
анықтады. Сөйтіп 1893 жылы В.Томсен құпия болып келген жазу түркі
халықтарының төл жазуы екендігін дүние жүзіне дәлелдеп берді.
В. Томсеннің бұл еңбегін В. Розен 1894 жылы орыс тіліне
аударып, бастырып шығарды. В. Томсеннің түркология мәселелеріне арнап
жазған еңбектері онша көп емес, бірақ түркология ғылымы алдында оның ашқан
жаңалығы, табысы аса ірі жетістік деп бағаланды. Ғалым ежелгі түркі
жазуларының сырын ашып, оны оқумен ғана шектеліп қойған жоқ, сондай-ақ
бірсыпыра Орхон ескерткіштерінің аудармаларын жасап, оны жұртшылыққа
кеңінен таныстырды. Оның көне түркі ескерткіштері жөнінде екінші еңбегі
1896 жылы Гельсингфорг қаласында жарық көрді. Ол ,өз еңбегінде Орхон-Енисей
алфави-ті, дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы, Орхон алфавитінің пайда
болуы, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді бір-бірінен ажыр'ататын қос нүкте
т. б. жөнінде деректер берді. Сонымен бірге ғалымның бұл еңбегінде VI—VIII
ғасырлардары түркі тайпаларымен олардың әдет-ғұрыптары жөнінде қыруар
мәліметтер бері л д і.
Көне түркі жазуларын жете тексеріп, оны зерттеуге айрықша көңіл
бөлген ғалымдардың бірі — В. В. Радлов. Ол бірінші болып Күлтегін мен Білге
қаған (Могилян) ескерткіштерінің аудармаларын жасады. І894—1895 жылдары
Қошо-Цайдам, Онгин және басқа да бірсыпьіра үлкенді-кішілі ескерткіштердің
аудармаларын жасап,, бастырып шығарды. Оның көптеген еңбектері Орхон-Енисей
ескерткіштерінің тілдік ерекшеліктеріне арналды. Көне түркі ескерткіштерін
зерттеу үстінде В. Радловтың оның тілінің біркелкі емес, оның құрамында
говорлардың іздері бар екендігін одан әрі анықтай түсті. Ол өзінің 1912
жылғы Түркі ескерткіштерінің тілі атты еңбегінде ескерткіштер тілінде үш
диалектілік ерекшеліктер бар деген тоқтамға келеді. Олар:
Ежелгі солтүстік диалектісі (Бұған түркі тілдерін жатқызады).
Ежелгі оңтүстік диалектісі (Оған ұйғыр тілін жатқызады).
Аралас диалекті (Бұған батыс және шығыс көне түркі тілдерін
жатқызады.)
В. В. Радлов Орхон-Енисей ескерткіштері тілін зерттеуде елеулі еңбек
сіңірді. Бұған С. Е. Маловтың Академик В. В. Радлов дал все, что он мог
дать и дал он очень много. Мало того, не всем известно все то, что осталось
не печатанным самим Ра-дловым1 деген сөзі толық дәлел бола алады.
Түркология тарихында XIX расырдың бас кезі Радлов дәуірі деп аталуының да
өзіндік сыры бар.
Орхон-Енисей ескерткіштерін зерттеуге үлес қосқан орыс
ғалымдарының бірі — П. М. Мелиоранский. Ол өзінің қысқа ғұмыры ішінде 40-
тан аса еңбек жазып қалдырды. Сол еңбектерінің жартысынан көбі түркология
мәселелеріне арналған. Бұлардың ішінде ең шоқтығы биігі — Күлтегін
ескерткішін зерттеген еңбегі. Ол 140 беттен тұрады. Оның кіріспе бөлімінде
(1-15-беттер, ескерткіштің зерттелуі мен түркі тайпаларының тарихы,
этнографиясы жөнінде қыруар деректер берілген. Кіріспеден кейін
ескерткіштің дыбыстық ерекшеліктері, дауысты (15—24-беттер) және дауыссыз
дыбыстардың (24—25-беттер) қолданылуы, үндестік заңы (18-бет) т. б. жөнінде
бірсыпыра мәліметтер келтірілген. Бұдан кейін ғалым ескерткіштің лексикалық
(45—60-беттер) ерекшеліктері мен Күлтегіннің орысша аудармасы,
транскрипциясына (60—79-беттер) біраз көңіл бөледі. Еңбектің соңғы беттері
(129—140-беттер) ескерткішке байланысты ескертпелерге арналған. П. М.
Мелиоранскийдің еңбектерін Н. Ф. Қатанов ете жоғары бағалады.
Енисей, Орхон және Талас жазу ескерткіштеріне арнап В. Радлов, В.
Томсен, П. М. Мелиоранский, В. Бартольд, А. Н. Бернштам, С. Е. Малов, С. В.
Киселев, И. А. Батманов, X. Н. Оркун, В. Банг, В. Л. Котвич, Г. И. Рамстед
сияқты ұлы ғалымдар көп-теген еңбектер жазды. Бірақ бұған қарап VI—VIII
ғасырлардағы Енисей, Орхон және Талас жазу ескерткіштері жан-жақты түгелдей
зерттеліп бітті деген ұғым тумауға тиіс.
Географиялық, тілдік және графикалық ерекшеліктеріне қарай көне
түркі ескерткіштері төмендегідей үш үлкен топқа бөлінеді:
Енисей ескерткіштері.
Талас ескерткіштері.
Орхон ескерткіштері.
1. Енисей
ескерткіштері
Енисей ескерткіштері қатарына: Енисей өзені, Тува автономиялы
рсспубликасы, Алтай, Хакас автономиялы облысымең;, Краснояр өлкесі
территориясынан табылған бірсыпыра, ірілі-уақты ескерткіштер жатады.
Қазір Енисей ескерткіштерінін, жалпы саны 145-ке жетіп отыр Оларды әркімдер
әр уақытта жоғарыда аталған территориядан тауып алып отырған. Атап
айтқанда, мұндай ескерткіштерді алғаш тапқандардың ішінде Ошур-ков (,
Мессершмидт (1721 жылы), Кастрен (1847 жылы), Қостров (1757 жылы), Корчаков
(1878 жылы), Кузнецов (1885 жылы), Қлеменц (1886 жылы), Савенков,
Проскуряков, Рамстедт (1900 жылы), Андрианов; (1915 жылы) сияқты ғалымдар
мен әр түрлі мамандық өкілдері бар. Сондай-ақ ескерткіштерді іздестіріп
табуға көптеген ,елдердің ғылыми ко-ғамдары ұйымдастырған экспедициялар да
елеулі үлес қосты Енисей ескерткіштері келемі жағынан өте шағын, олардың.
.. ең улкені 10—15 жолдан, кішілері бір, екі, үш жолдардан түрады Олардың
бірқатары Хакас автономиялы облысындағы Минусинск қаласында (М. Мартьянов
атындағы музейде), Тува АССР-інің Қызыл қаласындағы өлкетану музейінде,
Ленинград қаласындағы антропология және этнография музейінде, Финляндияның
Хельсинки музейінде және т. б. жерлерде сақтаулы тұр.
Қолдану мерзімі жағынан Енисей ескерткіштері түркі жазбаларының ең көнесі,
ол шамамен V—VII ғасырларды қамтиды.
1887—1888 жылдары Ж. Аспелин бастаған фин ғалымдары Енисей өзені аңғарына
барып, ескерткіштерді өз жерінде зерттеп қайтты. Ол екі экспедиция
материалдары 1889 жылдары Енисей жазбалары деген атпен жеке еңбек болып
жарияланды. Бұдан кейін 1890 жылы Г. Гейкель және 1891 жылы В. Радлов
басқарған экспедициялар да Енисей өзендері бойларына барып, ескерткіштерді
өз көздерімен көріп, зерттеп қайтты. Экспедиция материалдары да арнайы өз
алдына еңбек болып жарық көрді.
Енисей ескерткіштері материалдарын оқып, транскрипцияларын жасап, оларды
жариялауда В.Радлов, В.Томсен, П.М.Мелиоранский, С.Е.Малов, X.Н.Оркун,
В.Л.Котвич және тағы басқа ғалымдар елеулі еңбек етті.
1959 жылы И. А. Батманов Енисей ескерткіштерінің тілдік ерекшеліктеріне
байланысты Енисей көне түркі ескерткіштерінің тілі атты еңбек жазды.
2. Талас жазу ескерткіштері
Талас жазу ескерткіштері қатарына Талас өзені бойынан табылған 12
ескерткіш жатады. Талас езені бойындағы Айыртам-Ой дейтін жерден (қазіргі
Жамбыл облысы) 1896 жылы Әулие Ата уезінің бастығы В. А. Каллаур ғылымға
үлкен жаңалық боп енген жазуы бар тас тауып алды. Бұл ескерткішті бұдан
кейін Г. Гейкель қарап шықты. Оның аудармасын В. Радлов (1899), Ю. Немет
(1926), С. Е. Малов (1928), X. Н. Оркун (1930) жасады.
Екінші ескерткіш 1898 жылы Талас өзені бойындағы Дмитриевск селосы маңынан
(М. Е. Массонның көрсетуі бойынша бірінші ескерткіштен 500 қадамдай жерден)
табылды. ЕкіншІ ескерткіштің аудармасын жасап, жариялағандар: П. М.
Мелиоранский Ю. Немет, С. Е. Малов және X. Н. Оркун.
Үшінші ескерткіш те 4898 жылы осы маңнан табылды. Аудармаларын Ю. Немет
(1926), С. Е. Малов (1936) және X. Н. Оркун (1939) жасады.
Төртінші, бесінші және алтыншы ескерткіштер де осы жылдары табылды. Бұл
ескерткіштердің аудармаларын жасап, жариялауда П. М. Мелиоранский, С. Е.
Малов, Ю. Немет және т. б. ғалымдар елеулі еңбек етті.
1932 жылға дейінгі табылған Талас ескерткіштерінің бүкіл саны алтау
болатын. ]Қейінгі кездері И. А. Батманов бастаған бір топ қырғыз ғалымдары
Талас өзені бсійында түрлі ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1961 жылы археолог-этнограф П. Н. Кожмяко Талас өзені бойынан төрт жолдан
тұратын жаңа бір ескерткіш тапты. Дәл сол жылы Қырғыз ССР Ғылым академиясы
ұйымдастырған экспедиция мүшелері тағы да жаңа үш ескерткіш тауып, Талас
ескерткіштерінің санын арттыра түсті.
И. А. Батманов бурынғы және кейінгі кездерде табылған Талас ескерткіштерін
одан әрі арнайы зерттеп, ез алдына кітапша етіп шығарды. Ескерткіштерді
зерттеушілердің топшылауы бойынша Талас жазба ескерткіштері VIII ғасырды
қамтиды. Талас ескерткіштерінің басқа Орхон, Енисей ескерткіштеріне
қарағанда, өзінің кейбір графикалық ерекшеліктері бар екендігі байқалады.
Өз еңбектерінің басым көпшілігін осы ескерткіштерге арнаған П. М.
Мелиоранский, В. В. Бартольд Талас ескерткіштерін Енисей жазба нұсқаларына
жақын деген пікірді қуаттайды. Мұны С. Б. Киселев те жақтап шықты.
3. Орхон ескерткіштері
Орхон ескерткіштері, қатарына VII ғасырдың аяғы мен VIII ғасырдың
бас кезіндегі Орхон, Селенгі, Тола езендері мен Минусинск ойпатынан
табылған Құтлығ қаган (Онгин), Білге қаған (Могилян), Күлтегін, Тониқуқ,
Мойын Чор, Күлі Чор, Суджы және т. б. бірқатар ескерткіштер жатады.
Енді төменде сол Орхон ескерткіштерінің кейбіреулеріне қысқаша тоқталып
өтелік:
Құтлығ қаған (Онгин) ескерткіші. Ескерткішті 1891 жылы Монғолиядағы
Онгин өзенінінің бойынан Н.Ядринцев тапты. Жазба нұсқа – Орхон
ескерткіштерінің ішіндегі ең көне ескерткіштердің бірі. Мұнда екінші Түркі
кағанатын қайтадан қалпына келтірген Ілтеріс (Құтлығ) қаған мен оның әйелі
Ілбілге қатын жөнінде әңгіме болады.
Ілтеріс (Қүтлығ) қаған — аты дүниеге әйгілі болған қолбасшы Күлтегін мен
Білге қағанның әкесі. Ескерткіште Құтлығ қағанның, Білге қағанның және
Күлтегіннің жорықтары туралы қызықты мағлұматтар беріледі.
Білге қаған (Могилян) ескерткіші. 1889 жылы Монғолиядағы Орхон өзені
бойындағы көне Эрдени Цэу монастырының жанынан тапқан да — Н. Я. Ядринцев.
Ескерткіштегі оқиғалар Күлтегін ескерткішімен дәлме-дәл келеді. Жазба Білге
қағанға (Могилянға) арналған. Білге қаған — Қапаған қаған қайтыс болғаннан
соң қағандық таққа отырған Құтлығ қағаннын, үлкен ұлы. Ол 683 жылы туып,
734 жылы қайтыс болады. Жазба нұсқада сол дәуірдегі түркі тайпалары: оғыз,
қыпшақ, қарлуқ, чік, чігіл, ұйғыр, татар т. б. жөнінде құнды деректер
келтірілген. Білге қаған (Могилян) өз заманындағы ақылды қағандардың бірі
болған, Түркі қағанатын нығайтуға елеулі үлес қосқан.
Ескерткіштегі жазуды жазған қағанның туысы — Иоллығ тегін деген кісі.
Күлтегін ескерткіші.Ескерткіш Білге қаған ескерткішімен бір кезде
табылған. Күлтегін — Құтлығ қағанның кіші ұлы. Талай жорықты бастан
өткерген кәніг қолбасшы. Білге қағанның ел басқарудағы серігі, оң қолы.
Ескерткіште Түркі қағанатын нығайту барысындагы Күлтегіннің атқарған ролі
ерекше баяндалған.
Күлтегін 731 жылдың 27 февраль күні 47 жасында қайтыс болды.; Оған кеңіл
айтуға көптеген жерден елшілер келді. Күлтегіннің өлімі ағасы Білге қағанға
қатты батты. Інім Күлтегін қайтыс болды, өзім қатты ойландым. Қөрер көзім
көрместей, білер білігім білместей болды. Өзім көп ойландым. Уақыт өз
дегенін істейді, кісі баласы тек өлгелі жаралған ғой деп қатты қайғырады.
Тониқуқ ескерткіші. Ескерткішті Д. Клеменц 1897 жылы Селенгі өзені бойынан
тапқан. Тониқуқ — үш қағанның, 692 жылы қайтыс болған Құтлығтың, 716 жылы
қайтыс болған Қапағанның және 734 жылы қайтыс болған Білге қағанның әскери
кеңесшісі. Табғаш елінде оқып, тәлім-тәрбие, әскери білім алған кісі. Білге
қағанның қайын атасы. Қөп жасаған. Бірақ қай жылы қайтыс болғаны белгісіз.
Кейбір тарихи деректерге сүйенсек, 716 жылдан кейін қайтыс болды деп
шамалауға болады. Ескерткіштегі жазуды жазған Тониқуқтын өзі.
Күлі Чор ескерткіші.Ескерткішті 1912 жылы Монғолияның Ихе-Хушоту деген
жерінен тапқан — В.Л. Қотвич. Ескерткіш тардұш тайпасының көсемі, Қүлтегін
мен Білге-қағанның замандасы Күлі Чорға арналған. Мұнда да түркі тайпалары
женінде көптеген құнды деректер бар. Күлі Чордың қашан, қай жерде қайтыс
болғаны белгісіз. Бірақ ескерткіште Ұлы Күлі Чор сексен жасап қайтыс
болды деген сөйлем кездеседі.
Мойын Чор ескерткіші. Ескерткішті 1909 жылы Селенгі өзені бойынан тапқан —
Г. И. Рамстедт. Ескерткіш ұйғыр мемлекетінің ең ілкі қағаны Мойын-Чорға
арналған. Ол 745 жылы Түркі қағаны Озмыш тегінді өлтіріп, түркі қағанатын
біржолата құлатады. Селенгі өзені бойынан тұңғыш ұйғыр қағанатын орнатып
көптеген қалалар мен сарай салдырады. Оның қабырғаларына өз жорықтары
туралы жазулар жазып қалдырады.
Орхон ескерткіштері қатарына бұдан да басқа бірнеше ұсақ ескерткіштер
кіреді.
Бақылау сұрақтары:
Көне түркі жазба мұралары туралы зерттеулер
Енисей ескерткіштерінің зерттелінуі
Орхон ескерткіштерінің түрлері
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Көне түркі жазба мұраларының жариялануы
Күлтегін ескерткіші
Орхон ескерткіштері
Талас ескерткіштері
Қажетті әдебиеттер:
Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А., 1986, 5-12-беттер
Сыдыков С., Конкобаев К. Байырғы түркі жазуы. Бішкек, 5-14-беттер
Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. А., 1996, 39-56-беттер
Лингвистикалық түсіндірме сөздік. А., 2002, 277-278-беттер
2-лекция тақырыбы: Көне түркі тілі және оның диалектілері
Жоспары:
1. Көне түркі тілі – Орталық Азиядағы VІ-ХІ ғ. көне түркі руникалық,
манихей және ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі.
2. В.В.Радловтың көне түркі тілінің диалектілерге бөлінуі туралы
пікірі
3. А.Габеннің көне түркі диалектілерін топтастыруы
4. С.Малов ұсынған көне түркі жазба ескерткіштерінің классификациясы
Лекция мақсаты: Студенттерге көне түркі тілі және оның диалектілері
жөніндегі зерттеушілердің пікірі туралы мағлумат беру.
Лекция мәтіні: Туыстас тілдерді сөз еткенде ең алдымен тілдік туыстық
деген ұғым – арға тегі бір төркіндес немесе бір негізден тараған тілдерге
қатысты қолданылады.Алтай семьясы тілдерін, соның ішінде түркі-монғол
тілдерін салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеу 19 ғ. басталады. Тілдердің
материалдық және типологиялық құрылымдық ұқсастығы бір-бірімен тығыз
байланысты. Алтай, орал тілдерінің ортақ белгілері – үндестік заңа,
жыныстық белгінің жоғы (род), есімдердің тәуелденуі т.б. Ертедегі түркі
тілдерінің үндіевропалық тілдермен араласы грек-түркі, хетт-түркі, тохар-
түркі лексикаларының қатарласуымен дәлелденеді.Ата тілдің реконструкциясын
жасап, қалпына келтіру үшін өлі тіл үлгілерінің мәні зор.
VІІ-ХІ ғасырлардағы көне түркі руникалық, манихей және ұйғыр жазба
ескерткіштері тыңғылықты зерттеулерге қарағанда көне түркі тілінің әр түрлі
диалектілерін қамтиды. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі диалектілік
ерекшеліктер тек фонетикалық, лексикалық және кейбір грамматикалық
ауытқулардан көрінеді. Руникалық көне түркі жазуы Орталық Азия мен іргелес
аймақтарда негізінен, түркі қағанатының шығыс және батыс бөлігінде кең
қолданылды. Бұл мемлекетке әр түрлі қыпшақ, оғыз, қарлұқ, ұйғыр, татар,
түргеш, чік, басмыл сияқты тайпалар енді.
Түркі руникасының тілі жазба әдеби тіл ретінде көне тайпа
диалектілері негізінде қалыптасты. VІІ-ІХ ғ. түркі руникалық
ескерткіштерінің тілі оғыз және ұйғыр диалектілерінің ықпалында бодлды.
А.Кононовтың пікірінше, ескерткіштердегі кейбір графикалық және
морфологиялық ерекшеліктерге назар аударғанда, Күлтегін жазуы ашина
тайпасының диалектісінде, ал Тоныкөк жазуы ашиде диалектісінде жазылған
болып есептеледі. Көне ұйғыр ескерткіштері тілдік және хронологиялық
жағынан көне түркі руникалық ескрткіштерімен ұштасады.Жазба ескерткіштерден
байқалатын көне түркі диалектілерін жіктеудің алғашқы жобасын В.Радлов
Көне түркі зерттеулері атты еңбегінде жасаған. Ғалым көне түркі
ескерткіштер тілін солтүстік, оңтүстік және аралас диалектілерге бөледі.
Көне солтүстік диалектісіне немесе ұйғыр тіліне Турфандағы курсивті ұйғыр
қолжазбалары мен Құтты біліктің Герат нұсқасын енгізген. В.Радлов
оңтүстік және солтүстік диалектілерінің кейбір фонетикалық және
морфологиялық ерекшеліктерін атап өткен.
1.Оңтүстік диалектіде сөз басындағы б дыбысының м дыбысымен
ауысуы (баңа-маңа, бің-мің)
2.Оңтүстік диалектіде шығыс септік жалғауы –тын, -тін, -дын,
-дін және жатыс септік жалғауы –та, - те, -да, -де болса, солтүстік
диалектіде біртұтас жатыс-шығыс септігінің –та, -те, -да, -де жалғауы
қолданылған.
Аралас диалектінің тілдік белгілері оңтүстік және солтүстік
диалектілерге де тән. Оның өзі екі диалектіге бөлінеді: батыс немесе батыс
түркілер тілі (манихей жазулы түркі ескерткіштері, ұйғыр алфавитімен
жазылған манихей шығармалары, Құтты біліктің араб жазулы Каир нұсқасы)
және шығыс немесе көне әдеби тіл (Майтрисимит, Алтын яруқ т.б.
буддалық текстердің аудармалары).
А.Габен өзінің Көне түркі грамматикасында кейбір сөздерде
кездесетін н (нь) және й дыбыстарының сәйкестігін көне түркі диалектілерін
ажыратудың негізгі белгісі етіп алған. Мысалы, анағ (аньығ) – айығ жаман,
чыған (чығань) – чығай (кедей) т.б.
М.Қашқари көрсеткендей, ХІ ғасырда арғу тайпасы нағыз түркілерден
бөлек сөз ортасы мен сөз соңындағы й дыбысын н дыбысымен алмастырып
қолданған. Ал А.Габен болса, Көне түркі жазулары деген еңбегінде
М.Қашқариға сүйене отырып, н (нь) диалектісін батыстағы арғу қыпшақ, оғыз
секілді тайпаларына теліп, й диалектісін көне ұйғырларға тән деп есептейді.
А.Аманжолов
диалектілік ерекшелік алғашқы нь (нй) дыбысынан бастау алған болса керек
деген болжам айтады. Сондай-ақ, якут тіліндегі нь (нй) дыбысының көп
жағдайда көне түркідегі нч тіркесіне сәйкес келуі көңіл бөлерлік жай.
С.Малов көне түркі ескерткіштерін жүйелеуде руникалық және араб
жазулы көне мұралардың тілдік ерекшелігіне арқа сүйейді. Түркі тілдерін
көне, ескі, жаңа, ең жаңа деген топтарға бөлуде ұяңның орнына қатаң
дауыссыздардың қолданылуы, жедел өткен шақтың –ды жұрнағының орнына –ты
жұрнағының жалғануы, й орнына т, д, з дыбыстарының жұмсалуы көнеліктің
негізгі белгісі деп көрсетіледі.
Н.Баскаковтың жүйелеуі бойынша орхон-енисей жазуларындағы көне түркі
тілі мен көне ұйғыр тілі қазіргі тува, қарағас тілдерімен бірге шығыс хун
бұтағының ұйғыр тобындағы ұйғыр-түркі бөлігіне енсе, Ж.Баласағұнның еңбегі,
М.Қашқаридың сөздігі, А.Йүгінеки, Рабғузидың шығармалары батыс ғун
бұтағының қарлұқ-ұйғыр бұтағына жатады.
А.Щербак түркілердің тілін ұйғыр-оғыз және қарлұқ деп екіге бөледі.
Ұйғыр-оғыз диалектісіне Тұрфандағы барлық ұйғыр және манихей жазба
ескерткіштерін, ал қарлұқ диалектісіне Ж.Баласағұн, А.Иүгінеки, М.Қашқари
шығармаларын жатқызады.
Көне түркі ескерткіштер тіліндегі жекелеген фонетикалық әрі
морфологиялық ауытқулар әр түркі тайпа диалектілерінің әсерімен ғана емес,
негізгі диалектінің тарихи дамуымен де тығыз байланысты. Көне түркі
диалектілерінің ерекшелігін айқындау түркі тілдерінің тарихи дамуын терең
тануға мүмкіндік береді.
Бақылау сұрақтары:
Көне түркі тілін диалектілік жіктеудегі А.Кононов пікірі
Диалектілік жіктеудегі В.Радлов пікірі
А.Габен мен М.Қашқари пікірі
Диалектілік д\жіктеудегі С.Малов, А.Щербак пікірі
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Түркі жазба мұраларының тілдік ерекшелігі
Қажетті әдебиеттер:
Сыдыков С., Конкобаев К. Байырғы түркі жазуы. Бішкек, 9-11-беттер
Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. А., 1996, 32-38-беттер
Лингвистикалық түсіндірме сөздік. А., 2002, 113-бет
3-лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің графикалық жүйесі
Жоспары:
1.Көне түркі руникалық графиксы
2.Көне түркі алфавитінің құрамы
3.Көне түркі графикасының өзге түрлері
4.Манихей алфавитінің түркі фонетикасына біршама сәйкес
келуі
5.Ұйғыр алфавитінің көне түркі тілі фонетикалық жүйесімен
үйлес келмеуі
Лекция мақсаты: Студенттерді көне түркі графикалық жүйесі, алфавит
құрамымен және көне түркі графикасының өзге түрлерімен таныстыру
Лекция мәтіні: Руна жазуы ІІ-ІІІ ғ. германдықтар қолданған алфавит.
Руналар (белгілер) металға, тасқа, ағашқа жазылған. Руна жазуы – көне
немесе жалпы герман руналары және одан тараған скандинав руналары. Бұл
жазудың шыққан ортасы беймәлім. Бірақ оның Жерорта теңізі мен оңтүстік
европалық жазулармен байланысы бар екені даусыз. Ежелгі варяг тайпаларымен
орыстардың байланыс жасағаны белігілі, олардың ең алғашқы билушілері
скандинав елдерінен келген. Руна жазуы Томсеннің арқасында көне түркі
жазуына қатысты пайдаланылып жүр.
Көне түркі руникалық жазуының пайда болған мезгілі мен себептері
жайлы ғылымда әр түрлі пікірлер айтылып жүр.Көне түркі жазуы жөнінде VІ ғ.
орта шенінде Сирия хроникасын жазған З.Ритордың Ғұндардың бұдан 20 жыл
бұрын, бәлкім бұдан да ілгерірек жазуы болған деген алғашқы пікірі бар.Бұл
жердегі сөз ғұндар құрамындағы түркілердің жазуы жөнінде болуы да әбден
мүмкін.
Алфавиттік жазудың пайда болу тарихы, шығу тегі өте күрделі де,
шешілмеген жұмбақтарға толы. Өйткені алфавиттік жазу – дүние жүзі
мәдениетінің қол жеткен орасан зор табысы болса, бұл мәдени мұраға біздің
ата-бабаларымыз да өзіндік үлес қосып, келер ұрпаққа мирас еткен. Алғашқы
әріп жазуының бір тармағы – руникалық көне түркі алфавиті болып табылады.
Мұндай жазуларды ғалымдар табылған жердегі өзен-су аттарымен Орхон-енисей
деп атап кеткен немесе сыртқы нұсқалық көрінісі жағынан Скандинавия
руналарына біршама ұқсас болғандықтан, оның құпия таңбаларына балап,
руникалық деп атап кеткен.
Орхон-Енисей жазуының сыры 1893 жылы белгілі болды. Бұл жаңалықты
ашып, таңбаларының дыбыстық мағыналарын дұрыс анықтаған дат ғалымы
В.Томсен. В.В.Радлов 1894 жылы көне түркі тілінде жазылған Күлтегін
ескерткіштеріндегі руникалық жазудың алғаш аудармасын жасады. 1889 жылы
Орхон өзені бойынан орыс зерттеушісі Н.М.Ядринцев тапқан екі ескерткіштің
біреуі- Білге қағанға (735 ж.), екіншісі огың інісі Күлтегінге (732 ж.)
қойылғаны мәлім болып, мазмұны анықталды. Осыдан бастап түркітану ғылымының
негізі қаланып, оның өріс алуында жаңа кезең басталды
Көне түркі тіліндегі руникалық жазулар тек тастарға қашау әдісімен
ғана емес, үй жиһаздары, түрлі бұйымдарға да ойылып жазылғанын байқаймыз.
Саз балшықтан жасалған ыдыс-аяққа, құмыраларға кескінделген жазулар
Ферғанада, Дон өзені құйылысынан табылды. Алтай мен Хакасиядағы ескі мал
қорымдарды қазғанда археологтар алтын, күміс табақтар мен құмыралар және
күміс қапсырмаларға ойылған руникалық жазулардың куәсі болды. Руникалық
жазудың Шығыс Түркістаннан VІІІ-ІХ ғасырда қағазға жазылған нұсқаларын ХХ
ғ. басында ұйымдастырылған археологиялық экспедициялар айқындады, Алатаудың
оңтүстігінде Талас алқабынан ағаш таяқшаға ойылып жазылған нұсқасы табылды.
Руникалық көне түркі алфавитінің құрамында 35 әріп бар. Одан тыс
4 арнайы таңбасы кейбір дауыссыздардың белгісін беру үшін пайдаланылған
(лт, нт, нч, рт). Жазу бағыты оңнан солға қарай оқылады. Бұл алфавит
қалыптасқан графикалық жүйе болып табылады және көне түркі тілінің
фонетикалық жүйесімен үйлес келеді. 8 дауысты фонема (а-е, ы-і, о-у, ө-ү)
төрт қана полифонды әріппен, 16 дауыссыз фонема (және фонема варианттары)
31 әріппен белгіленеді. 11 дауыссыз фонема өзінің жуан-жіңішке варианттары
таңбасымен ажыратылады.
Түркі тілдес тайпалардың тұңғыш әріптік жазуы болған руникалық
алфавиттің шығу тегі әлі күнге шешілген жоқ. Осының кілтін тапқан В.Томсен
көне түркі алфавиті арамей әріптік жазуының әсерінен шықты деген жорамал
айтады. Академик Ю. Клапроттың бір жарым ғасыр бұрын айтқан руникалық
алфавит көне грек жазуымен негіздес деген пікір пікірін толықтырарлықтай
деректерге соңғы кезде ғана біз тап болып отырмыз. Көне түркі жазуы қай
кезде пайда болды, бұл жазу дәстүрінің өмір жасының ұзақтығы қаншалықты
деген сұраққа тірелеміз. Шындығында соңғы кезде айтылып жүрген жорамалда
түркі алфавитінің пайда болуы V ғасыр делінген. 1970 жылы Іле өзенінің тау
бөктеріндегі Есік қаласынан сақ дәуірінде жасаған К.А.Ақышев мазар ішінен
алтынға бөленген жауынгердің мәйіті, дулығасы, алтын сапты қанжары мен
семсері, түрлі ыдыс-аяқ және руна тәріздес жұмбақ жазуы бар күміс тостаған
табылды. Тостаған сыртында руна тәріздес 26 таңба екі жолға дазылған. Осы
таңбалар біріншіден, көне түркі таңбаларына, екіншіден, Жерорта теңізі
төңірегіндегі көне алфавиттік таңбаларға үйлеседі. Бұл жазудың құндылығы –
ертедегі Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түркі тілі
болғандығын тағы да дәлелдей түседі. Қазақстанда алғашқы көшпелілерде жазу-
сызу болмады деген пікір негізсіз екені айқындалып, бұдан 2500 жыл бұрын
түркі тілдес тайпалардың алфавиттік жазуды білгенін көреміз.
Қорыта келе, көне түркі руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500
жыл бұрын қолданған төл жазуы екендігі ешқандай күмән туғызбайды.
Түркі руникалық жазуының ізін баса, Орта азия мен Шығыс
Түркістанды мекендейтін түркі тайпалары арасында манихей алфавиті және
соғды жазуы кеңінен етек алды. Ал манихей жазуының өзі несторлық хрестиан
арқылы сирияның інжіл жазуы экстрангелодан дамыған болатын.
Манихейликтердің жалбарыну дұғасы (Куастуанифт) көне түркі тіліне
манихей жазуы арқылы жетісуда V ғасыр шамасында аударылған
Манихей әріптік жазуымен жазылған көне түркі ескерткіштері көбіне
соғды (орта парсы) тілінен аударылып, ең алдымен он тайпалық (он ұқ)
батыс түркілердің арасында, басқаша айтқанда, он тайпалық ұйғыр (он
ұйғыр) немесе түргеш (түргес, түргіс) ішінде жсалған. Одан кейін бұл
қолжазбалар сан мәрте көшіріліп шығыс түркілердің арасына, дәлірек
айтқанда, тоғыз тайпалық оғыз (тоғыз оғыз) немесе тоғңыз тайпалық
ұйғыр (тоұз ұйғыр) ішіне жайылды. ( Бұл атаулар қазіргі ұйғыр халқы деген
мағынамен емес, ол кезде көне түркі тайпалық одақтардың атына байланысты
ұғымды берген). Оның айғағы – көне түркі манихей текстерінде Жетісу мен
Қашғар атырабын мекендеген тайпалар мен ондағы жер-су аттарының молынан
қамтылуы: Алтұн Арғұ ұлұс, Талас, Чігіл, Чігілкент, Йегенкент, Ордұкент
(Қашғар) т.б
Біздің заманның VІІІ ғасырындағы ұйғыр қағанатының басын
біріктірген тайпалардың тіліне сәйкес жаңа соғд алфавитінің негізінде
Ұйғыр жазуы деп аталып жүрген әріптік жазу пайда болды. Бұл жазу VІІІ-
ХІІІ ғасырда кеңінен пайдаланылды, сол себептен де осы кезең оның нағыз
кемеліне келген кезеңі дейміз. Бұл жазумен көне түркілердің арасында
мазмұны хрестиан, манихей, будда дініндегі түрлі жалбарыну дұғалары және
діни уағыздар (соғд, қытай, тибет), түрлі заң документтері, емдеу
шіріткілер, жылнамалар, болжаулар т.б. жазылды. ХІV- ХV ғ. ұйғыр жазуын
Ақсақ Темір мен оның мирасқорлары және Алтын Орда хандарының сарай
маңындағы бекзадалары пайдаланды. Мысалы, 1391 жылы Тоқтамыс ханға қарсы
жорыққа аттанған Ақсақ Темір өзінің жорық сапары жөнінде ұйғыр әрпімен
шағатай тілінде тасқа қашатқан жазу қалдырды. Бұл ескерткішті 1927 жылы
академик Қ.И.Сәтбаев ұлытау шоқыларынан тауып, ғылым дүниесіне паш етті.
Тарихи деректер VІІІ-ХІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс
Түркістанды мекендеген түркі тайпалары мен одақтары арасына көне түркі
руникалық руникалық жазуымен бірге көне ұйғыр жазуы да таралғандығын
көрсетеді. Кейбір әдебиеттерде ұйғыр жазуы түркі тайпаларына ІХ ғасырда
будда дінімен бірге келген деген пікір бар. Көне ұйғыр жазуы б.з.б. І ғасыр
мен б.з. ІХ ғасыр ралығында қолданылған, бастауын арамей жазуынан алатын
соғд жазуы негізінде б.з. VІІІ ғасырында Ұйғыр қағанатына қарасты түркі
тайпаларының тілдік ерекшеліктеріне сәйкес пайда болған жазу. Орта Азия,
Жетісу, шығыс Түркістанда соғды жазуының қолданылуы осы аймақтағы түркі
тайпалары арасында соғды тілінің де таралуына байланысты. Соғды тілі түркі
және соғды тұрғындары арасында халықаралық қарым-қатынас тілі ретінде
пайдаланылған. Соғды тілінен аударылған көне түркі ескерткіштері манихей
әріптік жазуымен жазылған. Манихей алфавиті б.з. ІІІ ғасырында қалыптасып,
парсы елдерінде, Үндістан мен Орта Азияда таралған діни ілім манихейлік
жалбарыну дұғаларын насихаттау барысында батыс түркі тайпаларынаV ғасыр
шамасында жеткен, одан шығысқа таралған.VІІІ ғасыр Ұйғыр қағанатында
үстемдік еткен манихей діні зороастризм, ислам, христиан, будда діндерінің
ығыстыруына ұшыраған. Соғды, манихей жазуларының үлгісімен қалыптасқан
ұйғыр жазуымен түрлі діни уағыздардың аудармалары, заң ережелері,
жылнамалар жазылған. Ең көне үлгілері VІІІ ғасырдан белгілі. Ұйғыр жазуын
алдымен қоғамның білімді өкілдері мен дін басылары пайдаланды, бара-бара
халық арасына тарады. Түрлі керамикалық бұйымдар мен айналардағы жазулар
осыны дәлелдейді. Ұйғыр жазуының тасқа қашалған үлгілері де бар. Мысалы,
1927 ж. Ұлытау жоталарынан табылған шағатай тілінде жазылған ескерткіштер.
Бұл жазуларды ХІV ғасырдың соңында Ақсақ Темірдің қашатқаны анықталды.
ХІІІ ғ. басында ұйғыр жазуын кеңінен қолданған керей, найман
тайпаларын Шыңғыс әскерлерінің жаулап алуына байланысты бұл жазу
монғолдарға да тарады. Ал ХV- ХVІ ғасырларда көне ұйғыр әліпбиін манчжурлар
қабылдады. Көне ұйғыр жазуы түркілер арасында ХІ-ХІІІ ғасырларда араб
жазуымен қатар ХVІІІ ғ. дейін қолданылған, кеәін ислам дінінің үстемдік
етуіне байланысты араб әліпбиі толық ығыстырып шығарды. Сары ұйғырлар көне
ұйғыр жазуын ХІХ ғ. басына дейін қолданғандығы жайлы дерек бар.
Көне ұйғыр жазуымен жазылған көне түркі ескерткіштері бізге
негізінен ҚХР Шыңжан өлкесінен табылған қолжазбалар арқылы жетіп отыр. Бұл
ескерткіштердің көпшілігі Москва, Санкт-Петербург шығыстану
институттарында, Париж, Лондон, Берлин сияқты ірі қалалардың кітапханалары
мен мұражайларында сақталған. Ескі ұйғыр жазбаларының көне үлгілері
Манихейлердің жалбарыну дұғасы, Жәдігөйлердің табынуы (VІІІ ғ.), Алтын
жарық (ХІ ғ.) шығармаларын жатқызуға болады. Ұйғыр жазуы жайлы деректер
М.Қашқаридың сөздігінде де кездеседі. Европа елдерінде көне ұйғыр
жазуындағы ескерткіштерді зерттеу Ю.Клапроттың 1812 ж. ұйғыр жазуының сырын
ашудан басталған. Көне ұйғыр жазулы түркі ескерткіштерін зерттеуге
В.В.Радлов, С.Е.Малов. Ф.Б.Банг, Г.Пелло, А.Вамбери, В.Томсен т.б.
ғалымдар көп еңбек сіңірді.
Құтты білік. Көне ұйғыр жазуымен жазылған түркі
ескерткіштерінің ең көлемді де көрнектілерінің бірі – Ж.Баласағұнидың
Құтты білік дастаны. Дастанның үш қолжазбасы сақталған, біреуі ұйғыр
жазуымен, екеуі араб әліпбиімен жазылған. Қазір Венадағы Карольдер
кітапханасында сақталған. Араб жазуымен жазылған нұсқалардың біріншісі –
Мысырдағы Каир кітапханасында, екіншісін 1913 жылы өзбек А.З.Валидов
Копенгаген кітапханасынан тапқан, қазір Өзбекстан ҒА Әбу-Хайан Әл-Бируни
атындағы шығыстану институтының кітапханасында сақтаулы. Түркі халықтарының
ортақ мұрасы, ХІ ғ. ескерткіші- Құтты білікті қазақ тіліне толық аударып
(поэзиялық үлгіде) әдеби тілде талдау жасаған – А.Егеубаев. Ал дастанның
лингвистикалық тұрғыдан нақты ғылыми аудармасы толық жасалған жоқ.
Б.Сағындықов кейбір үзінділерін аударды. 200 бетке жуық, 85 тараудан
тұратын бұл құнды еңбек тарихшылардың айтуы бойынша қазіргі Қазақстан
аумағындағы Шу бойындағы Баласағұн (Жамбыл облысы, Шу ауданы, Ақтөбе елді
мекені) қаласында бастап жазылып, Қашқарда аяқталған.
Хибат-ул-хақайық (Ақиқат сыйы). ХІІ ғ. жазылған дидактикалық
дастан. ХІІ ғ. ұлы ақыны, ойшыл А.Иүгінекидің бұл шығармасының түпнұсқасы
сақталмаған, ХІV- ХV ғ. жасалған үш түрлі көшірмесі және үш түрлі
үзінділері бар.
Бірінші нұсқасы 1444 ж. Самарқандта ұйғыр жазуымен калиграф (жазу
өнерінің шебері) Зәйнүл Әбидин ибн сұлтан Бақыт Журжани Құсайын көшіріп
жазған, 508 өлең жолынан тұрады. Қазір Стамбұлдағы София кітапханасында
сақтаулы. Екінші нұсқасын 1480 ж. Шайықзада Әбдіразақ бақсы ұйғыр және араб
жазуымен көшірген, 506 жолдан тұрады. Үшінші нұсқа ХІVғ. Аяғы мен ХVғ.
Басындаараб жазуымен көшірілген.
Бұғұт ескерткіші ұйғыр жазуымен тасқа қашалып жазылған көне түркі
ескерткіші. Монғолияның Арханғай аймағы, Бұғұт елді мекенінің батысындағы
көне қорымнан табылған. Ханиу-гол өзенінің аңғарында орналасқан көне түркі
қорымы VІ- VІІ ғ. жатқызылады. Ескерткішітің түпнұсқасы Архангай
мұражайында сақтаулы. Төрт жағында бірдей жазуы бар тасты алғаш зерттеген
монғол археологыДж. Джордж Сурэн (1956) тастағы жазудың біразыұйғыр жазуы
екендігін алғаш байқаған В.Ричен.
ХІХ ғ. бастап ұйғырлардың танрихы, мәдениеті туралы мәсееле
дүниежүзі ғалымдарының назарын өзіне аудара бастады. 1812 жылы Ю.Клапроттың
Ұйғыр тілі және жазуы, 1828 ж. Бичуриннің Монғолдар туралы жазбалары
және 1841 ж. Мырза Али Казамбектің Ұйғырлар туралы зерттеулері жарық
көрді. Шетел ғалымдарымен қатар ұйғырлар туралы зерттеуде орыс ғалымдары
үлкен үлес қосты. Ш.Уәлиханов, Петровский, Клеменц Шығыс ТҮркістан
ұйғырлардың ежнлгі отаны екенін дәлелдеді. Бұдан соң Шығыс Түркістанға
ағылшын, француз, неміс, жапон, фин және италия экспедициялары бірінен соң
бірі барды. Ұйғырлар туралы деректер көрнекті түрколог В.Радловтың
назарынан тыс қалмады. В.Радловтың басшылығымен 1888 ж. ҒА жанынан
Турфандағы ұйғыр халқының тарихи ескерткішін жинап зерттеу жөнінде арнаулы
комиссия құрылды. Олар: Радлов, Зелеман, Васильев, Ольденбург, Куник т.б.
Ескі ұйғыр тіліндегі жазу жоғарыдан төмен қарай жазылады. Ұйғыр
ескерткіштері тілінде небәрі 23 таңба бар. Әрбір таңбаның өзіндік
ерекшеліктері бар. Мұнда әрбір таңба сөз ішінде келетін таңбаның орнына
қарай үш түрлі жазылады: сөз басы, ортасы, соңында әр түрлі жазылады. Ескі
ұйғыр жазба нұсқалары тіліндегі 23 таңба 28 әріптің орнына қолданылады.
Ұйғыр алфавиті өзінің жазылуы мен айтылуына қарай ең алдымен дауысты және
дауыссыз дыбыстарға бөлінеді.
Дауысты дыбыстар. Ескерткіштегі бес таңба сегіз дауысты дыбыстың
орнына жұмсалады. Әрбір дауыстының қолданылуында өзіндік ерекшеліктер бар.
Олар төмендегідей: А дауысты дыбысы сөздің барлық шенінде жұмсалады.
Сөз басында: анта-онда ачды-ашты
алтун-алтын алқыс-
алғыс
Сөз ортасында: қадын-қатун-қатын йарым-жарты
бай-бай
қан-хан
Сөз соңында: бука-бұқа маңа-маған
йаңықа-жаңағы
Е дауысты дыбысы да сөздің барлық буынында қолданыла береді.
Сөз басында: ерті-еді ер-ер
еріглік-ерікті
есідүн-естіп
еліг-елу
Сөз ортасында: кергек-керек бекліг-бектік
темүр-темір мен-
мен
Сөз соңында: білге-білгіш үзе-үстіне
Үндестік заңы. Ескі ұйғыр ескерткіштерінде дауысты дыбыстардың жасалуы мен
айтылуына байланысты ерте қалыптасқан заңдылықтары бар. Қавзіргі замандаға
түркі тілдерінің көпшілігінде дауысты дыбыстар тіл жіне еріннің қатысы
жағынан бір-бірімен өзара үндесіп айтылады.
а) дауыстылардың жуан және жіңішкелігіне қарай үндесуі. Ескерткіш
тіліндегі қосымшалар үндестік заңы бойынша соңғы буынмен үндесіп, не жуан,
не жіңішке болып жалғанады. Жуан буынды сөздерде: йағысыз-жаусыз, атлығ-
атты, тағта-тауда
Жіңішке буынды сөздерде: көрүкліг-көрікті, ікінті-
екінші
б) Ерін үндестігі: Ескерткіштерде алғашқы буындағы ерін дауыстылар
өзінен соңғы буындарға әсерін тигізіп үндеседі: күчлүг-күшті, өтүнүп-
өтініп, чоқлығ-шоқты.
Дауыссыз дыбыстар. Ескі ұйғыр жазба ескерткіштерінде 18 дауыссыз дыбыс бар.
Олар төмендегідей бірнеше топқа бөлінеді:
Ерін дауыссыздары: Бб, Пп, Мм
Тіс және ерін дауыссыздары: Вв
Тіс дауыссыздары: Тт, Дд, Сс, Зз
Тіл алды дауыссыздары: Шш, Жж, Нн, Лл, Рр, Йй, Чч
Тіл ортасы дыбыстары: Кк, Гг
Тіл арты дауыссыздары: Ққ, Ғғ, Хх, Ңң
Б, П үнсіз дыбыстары. Мұнда ұяң б және қатаң п ерін дауыссыз дыбыстары бір
таңба арқылы беріледі. Б дыбысы сөздің барлық шенінде, ал қатаң П тек сөз
ортасы мен соңында жазылады.
Сөз басында: бітіг - хат жазу, бу - бұл, бічін - мешін
Сөз ортасында: абам - егер, ебе - үйге, тобуқ - тобық
Сөз соңында: қорқуп - қорқып, аңлай - аңдап, түсүп - түсіп.
М- мұрын жолды, орын талғамайды. Мысалы: мұнта - мұнда, емті - енді, тамур
- темір, меңү - мәңгі, өзүм - өзім.
Көне ұйғыр тілінде в дыбысы үнсіз, ұяң, тіс пен ерін дыбысына
жатады. Көне ұйғыр сөздері мен басқа тілдерден енген сөздерде кездеседі.
Сөз басында сирек, ортасы мен соңында жиі кездеседі:
вірішті - періште сувсамас – шөлдемес
сув – су
вісір – алмас севінч – сүйікті
ев – үй
Т- үнсіз қатаң, тіс дыбысы, орын талғамайды:
тіп – деп өтүнді - өтінді
құт – құт
түрлүг – түрлі ұрты – ұрды
оқот – оқыт
таш – тас өтрү – соң
айт – айт
Д – үнсіз, ұяң, тіс дыбысы. Орын талғамайды:
діндар – діншіл едгү – игі
кед – ки (киін)
дүрлүк – түрлі адағлығ – аяқты
ыд – жібер
С –үнсіз, қатаң, тіс дыбысы. Орын талғамайды:
сақын – ойлан ерсер – етсе
біс – бес
сав – сөз саптау улыс – ұлыс
З – үнсіз, ұяң, тіс дыбысы. Орын талғайды, сөз ортасы мен соңында
кездеседі:
сезік – сезім өз - өз
кіртүңүз – көрдіңіз
Ш – қатаң, спирант дыбыс. Орын талғамайды:
Шариат – шариғат ишим – сезім
турмуш – тұрған
Бақылау сұрақтары:
Манихей жазуы қай ғасырда пайда болды.
Манихей әріптік жазуымен жазылған көне түркі ескерткіштері.
Манихейліктердің жалбарыну дұғасы туралы.
Ұйғыр жазуының ерекшелігі
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Қажетті әдебиеттер:
А.Аманжолов. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – А., 1996.
Қазақ тілі. Энциклопедия.
М.Ескеева. Қазақ жазуының тарихи негіздері. – А., 2002
4-лекция тақырыбы: Көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі
Жоспары:
1.Көне түркі алфавиті
2.Дауысты дыбыстарды көрсететін таңбалар (вокализмдер)
3. Дауысты дыбыстарды көрсететін таңбалардың емлесі
Лекция мақсаты: Студенттерге көне түркі алфавитінің құрамымен таныстырып,
дауысты дыбысты көрсететін таңбалардың жазылуын түсіндіру.
Лекция мәтіні: Ерте заман жазба ескерткіштерінің тілін зерттегенде оның
жазуының ерекшеліктері мен тарихын назардан тыс қалдыруға болмайды. Бұл
ретте, алдымен жазу қолтума ма, немесе өзге жұрттық па, белгілі бір тілдін,
дыбыстық жүйесін бере ала ма, қандай тілдік өзгерістерге үшыраған дегендей
мәселелерге ерекше көңіл бөлінеді.
Енисей, Орхон және Талас жазба ескерткіштерінің түрі туралы сөз
қозғаудан бүрын, онда қолданылған алфавит жайында айта кеткен орынды. Түркі
тілдің тарихындағы ең алғашқы алфавит осы жазулар алфавиті болып
есептелінеді. Енисей, Орхон және Талас жазуларының тарихи тамыры мен оның
таралу жолдары жөнінде күні бүгінге дейінгі бір ізділік жоқ. Орхон-Енисей
алфавитінің шығуы, түп-төркіні жөнінде түрколог ғалымдардың арасында
бірталай пікірлер бар. В.Томсен, В.Радлов, П.Мелиоранский т.б. Орхон-Енисей
жазуының әріптерін арамей жазуынан таралған дейді.Онда ол араб жазуымен
негіздес болып шығады. Ғалымдардың айтуынша, арамей әріптері көне еврей,
сирия алфавитімен бірге финикия жазуының негізінде пайда болған. Осыған
орай В. Радлов, С. В. Киселев және И. А. Батманов жазуды шығыстан емес,
батыстан келген болуы керек деп топшыласа, тарихшы С. Т. Кляшторный бұл
алфавитті Орта Азияға арамей алфавитін қолданған иран тілді батыс
көршілерден ауысуы ықтимал, әсіресе, Дуньхуандык көне соғды алфавиті
негізінде пайда болған деген пікірді қуаттайды.
Г. И. Спасский, М..А. Кастрен және Г. Вамбери Енисей шатқалдарынан
табылған жазуларды Сібір татарларының ру таңбаларымен сәйкес алып қарады.
Бұл пікірді Н. А. Аристов пен Н. Г. Малницкий де қостады. П.М. Мелиоранский
Енисей және Талас жазулары таңбалар негізінде пайда болды деген пікірді
сынай отырса да, көне түркі таңбалары осы жазу үлгілерінің негізі болуы
мүмкін деген пікірді мүлде теріске шығармайды.
Г. Вамбери Орхон-Енисей алфавитінің ерекшеліктері жөнінде айта
келіп: бүл алфавит ықшамды емес, сондықтан VI— VIII ғасырлардағы түркі
тайпалары тілінің дыбыстық ерекше-ліктерін зерттеу мүмкін емес деп қарады.
П. Мелиоранский болса, керісінше, Енисей, Орхон және Талас алфавитін сол
кездегі түркі тайпаларының талабы мен қажетін өтей білген, түркі тайпалары
тілінін, дыбыстық ерекшеліктерін дәл бере алған деп бағалады.
Түркі халықтары қолданған ұйғыр, араб жазуларымен салыстыра
отырып, В. В. Бартольд түркі тайпаларының Орхон-Енисей алфавитін кең түрде
пайдаланғанын, оның үндестік жағынан үйғыр, араб алфавитінен ,әлдеқайда
тиімді екендігін атап өтеді.
Бұл жазулардың өзара толып жатқан ұқсастық жақтарымен қатар олардың
арасында жазылу (графикалық) ерекшеліктері де кездеседі. Солай бола тұрса
да, Енисей, Орхон және Талас жазулары қалай болса, солай оқыла беретін
жеңіл-желпі жүйесіз жазу емес. Оны кез келген кісі оқи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz