«Тарихнама» пәні бойынша лекция сабақтары
I.лекция. Кіріспе
Лекция 2 Антика тарихнамасы
ЛЕКЦИЯ 3 Грек тарихнамасы
ЛЕКЦИЯ 4 Эллинистік римдік кезең.
ЛЕКЦИЯ 5 Римдік тарихнама
ЛЕКЦИЯ 6 Римдегі тарихнаманың қалыптасуы
ЛЕКЦИЯ 7 Ортағасыр тарихнамасы
ЛЕКЦИЯ 8. Ерте буржуазиялық революциялардағы идеологтар мен гуманистердің тарихи көзқарастары(XV.XVIIғғ)
ЛЕКЦИЯ 9. ХVIIIғ. Ағартушылар әсері және ұлы француз буржуазиялық революция қайраткерлерінің тарихнамаға әсері
ЛЕКЦИЯ 10. ХVIІғ. Утопиялық социализм өкілдерінің көзқарасы.
ЛЕКЦИЯ 11.XIXғ.ғ. бірінші жартысындағы реакцияшыл.романтикалық тарихнама.
ЛЕКЦИЯ 12. XIXғ.ғ. бірінші жартысындағы буржуазиялық.либералдық тарихнама.
ЛЕКЦИЯ 13. XIXғ.ғ. бірінші жартысындағы реакцияшыл.демократиялық және әлеуметтік тарихнама.
ЛЕКЦИЯ 14. Марксизмнің пайда болуы
ЛЕКЦИЯ 16 XIXғ.ғ. консервативтік буржуазиялық тарихнама
Лекция 2 Антика тарихнамасы
ЛЕКЦИЯ 3 Грек тарихнамасы
ЛЕКЦИЯ 4 Эллинистік римдік кезең.
ЛЕКЦИЯ 5 Римдік тарихнама
ЛЕКЦИЯ 6 Римдегі тарихнаманың қалыптасуы
ЛЕКЦИЯ 7 Ортағасыр тарихнамасы
ЛЕКЦИЯ 8. Ерте буржуазиялық революциялардағы идеологтар мен гуманистердің тарихи көзқарастары(XV.XVIIғғ)
ЛЕКЦИЯ 9. ХVIIIғ. Ағартушылар әсері және ұлы француз буржуазиялық революция қайраткерлерінің тарихнамаға әсері
ЛЕКЦИЯ 10. ХVIІғ. Утопиялық социализм өкілдерінің көзқарасы.
ЛЕКЦИЯ 11.XIXғ.ғ. бірінші жартысындағы реакцияшыл.романтикалық тарихнама.
ЛЕКЦИЯ 12. XIXғ.ғ. бірінші жартысындағы буржуазиялық.либералдық тарихнама.
ЛЕКЦИЯ 13. XIXғ.ғ. бірінші жартысындағы реакцияшыл.демократиялық және әлеуметтік тарихнама.
ЛЕКЦИЯ 14. Марксизмнің пайда болуы
ЛЕКЦИЯ 16 XIXғ.ғ. консервативтік буржуазиялық тарихнама
Тарихнама студенттерді оқыту барысындағы негізгі пән болып табылады. Тарихи зерттеу әдістерінің дамуымен байланысты тарихшылардың алдында жалпы тарихи үрдісте өз халқының орнын анықтау мәселесі тұратынын ұмытпау керек.Бұл пәнді оқыту барысында студент Европа мен Американың, Қазақстанның тарихи ғылымының даму эволюциясын зерделейді.Түрлі тарихи дамуда үлкен рөл атқарғған мемлекеттермен және ғылыми бағыттармен танысады.Тарихнама пәні ғылыми-тарихи білімдердің пайда болуы және жинақталуы, тарихи ойдың дамуы, әр кезеңдегі тарихи таным мен ойлаудың заңдылықтарын ашады.
Пәнді оқыту мақсаты. Нақты тарихи жағдайларда тарихи ойдың негізгі бағыттары мен ұстанымдарын анықтайтын тарихи танымның әлеуметтік негіздерін көрсету.Тарихнамалық мәдениетті қалыптастыруда студенттерді тарихнамалық зерттеуде историзм принципін үйрену.Тарихнамашылардың басты обьектісіне тарихшылар еңбектері жатады.Тарихи ғылыми мекемелер, мерзімді баспасәз ұйымдары, тарихи ғылым саласында кадрлар дайындау тарихнамашылардың зерттеу жүйесіне кіреді.
Пәнді оқыту міндеттері.
-жаңа заманда тарих ғылымының дамуына әсер еткен қоғамдық жағдайды көрсету
-XVIIғ. Француз ағартушыларының тарихи көзқарастарын түсіну үшін табиғи құқық теориясы туралы түсініктің болуына назар аудару
-тарихи мектептердің қалыптасуын, жағдайларын айқындау, позитивизм принциптерін анықтау
-методологияның қалыптасуына жаратылыстану ғылымдарының әсерін көрсетіп, тарихитанымның теориялық методологиялық принциптерін талдау
-XIXғ. Тарихшылар мен философтардың еңбектеріне талдау жасап, романтикалық тарихнаманың бағыттарын көрсету
-XIXғ. екінші жартысындағы философиялық жүйедегі тарихи үрдісті сипаттау
-XIXғ. екінші жартысы-XXғ. басындағы кәсіби тарихнаманы талдау.
-Қазақстан тарихшыларының жаңа замандағы шетел тарихы ттуралы еңбектеріне сипаттама жасау.
Тарихнама деген термин гректің екі сөзінен құрастырылған. Тарих-өткен заман туралы, графо-жазамын. Алғашқы уақыттарда бұл термин тарих терминмен мәні бірдей қолданылған. Қазіргі күні бұл терминнің екі мағынасы кең таралған.
1. Тарихнама дегеніміз-тарих ғылымының тарихын зерттейтін ғылыми пән.
2. Тарихнама дегеніміз-белгілі бір мәселе бойынша тарихи еңбегінің жиынтығын талдау болып табылады. Тарихнамалық зерттеулердің негізгі аспектілері.
1 Әр-түрлі кезеңдерде тарих ғылымының дамуын қоғамдық жағынан анықтау. Өткен кезеңдердің әр-түрлі проблемаларын зерттеу. Тарихи дамудың белгілі тұжырымдарын жасау, әр түрлі қоғамдық топтардың позицияларын айқындау.
2 Әр түрлі кезеңдерде өмір сүрген ғылыми мекемелермен ғылыми білім беру тарихи материалдарды қолдану жағдайы оны басып шығару мүмкіншілігін де зерттеу қажет.
3 Тарихнамалық зерттеулердің негізгі мәселелерінің бірі теориялық дамуын және өзгеруін зерттеу. Тарих танымының теориялық методологиялық принциптерін талдау. Әсіресе философия, саяси экономика, әлеуметтану және жалпы қоғамның мәдени даму дәрежесімен байланысты. Сондықтан ХVІІІ ғасырдың француз ағартушысы тарихи көзқарастарын түсінігі үшін жаратылыстану құқықтары теориясын білу керек. Методологияның қалыптасуына үлкен ықпал ететін жаратылыстану ғылымы болып табылады.
Пәнді оқыту мақсаты. Нақты тарихи жағдайларда тарихи ойдың негізгі бағыттары мен ұстанымдарын анықтайтын тарихи танымның әлеуметтік негіздерін көрсету.Тарихнамалық мәдениетті қалыптастыруда студенттерді тарихнамалық зерттеуде историзм принципін үйрену.Тарихнамашылардың басты обьектісіне тарихшылар еңбектері жатады.Тарихи ғылыми мекемелер, мерзімді баспасәз ұйымдары, тарихи ғылым саласында кадрлар дайындау тарихнамашылардың зерттеу жүйесіне кіреді.
Пәнді оқыту міндеттері.
-жаңа заманда тарих ғылымының дамуына әсер еткен қоғамдық жағдайды көрсету
-XVIIғ. Француз ағартушыларының тарихи көзқарастарын түсіну үшін табиғи құқық теориясы туралы түсініктің болуына назар аудару
-тарихи мектептердің қалыптасуын, жағдайларын айқындау, позитивизм принциптерін анықтау
-методологияның қалыптасуына жаратылыстану ғылымдарының әсерін көрсетіп, тарихитанымның теориялық методологиялық принциптерін талдау
-XIXғ. Тарихшылар мен философтардың еңбектеріне талдау жасап, романтикалық тарихнаманың бағыттарын көрсету
-XIXғ. екінші жартысындағы философиялық жүйедегі тарихи үрдісті сипаттау
-XIXғ. екінші жартысы-XXғ. басындағы кәсіби тарихнаманы талдау.
-Қазақстан тарихшыларының жаңа замандағы шетел тарихы ттуралы еңбектеріне сипаттама жасау.
Тарихнама деген термин гректің екі сөзінен құрастырылған. Тарих-өткен заман туралы, графо-жазамын. Алғашқы уақыттарда бұл термин тарих терминмен мәні бірдей қолданылған. Қазіргі күні бұл терминнің екі мағынасы кең таралған.
1. Тарихнама дегеніміз-тарих ғылымының тарихын зерттейтін ғылыми пән.
2. Тарихнама дегеніміз-белгілі бір мәселе бойынша тарихи еңбегінің жиынтығын талдау болып табылады. Тарихнамалық зерттеулердің негізгі аспектілері.
1 Әр-түрлі кезеңдерде тарих ғылымының дамуын қоғамдық жағынан анықтау. Өткен кезеңдердің әр-түрлі проблемаларын зерттеу. Тарихи дамудың белгілі тұжырымдарын жасау, әр түрлі қоғамдық топтардың позицияларын айқындау.
2 Әр түрлі кезеңдерде өмір сүрген ғылыми мекемелермен ғылыми білім беру тарихи материалдарды қолдану жағдайы оны басып шығару мүмкіншілігін де зерттеу қажет.
3 Тарихнамалық зерттеулердің негізгі мәселелерінің бірі теориялық дамуын және өзгеруін зерттеу. Тарих танымының теориялық методологиялық принциптерін талдау. Әсіресе философия, саяси экономика, әлеуметтану және жалпы қоғамның мәдени даму дәрежесімен байланысты. Сондықтан ХVІІІ ғасырдың француз ағартушысы тарихи көзқарастарын түсінігі үшін жаратылыстану құқықтары теориясын білу керек. Методологияның қалыптасуына үлкен ықпал ететін жаратылыстану ғылымы болып табылады.
1. Вайнштейн О.Л. Западноевропейская аредневековая историография. М-Л. 1940
2. Вайнштейн О.Л. Историография средних веков в связи с развитием исторической мыслей от начала средних веков до наших дней. М.,Л.,1940
3. Вайнштейн О.Л. История советской медиевистики. 1917-1966г.г. –Л.,1968
4. Гутнова Е.В. Историография средних веков. Сер. ХІХ в. 1917-Л.,1974
5. Гуревич А.Я. Исторический синтез и школа “Анналов” – М., 1993
6. Косминский Е.А. Историография средних веков.-М.,1963
Қосымша:
7. Мелик-Гайзакова Н.Н. Французские хронситы XIV в. как историки своего времени. – М.,1970
8. Американская историография внешней политики США 1945-1971 г.г. –М., 1972
9. Американская истриография внутриполитических проюлем США послевоенный период. – М., 1974
10. Афанасьев Ю.Н. Ведущее направление французской историографии // Современная зарубежная... С. 136-159
11. Барг М.А. Вопросы метода в совремнной буржуазной историографии // Вопросы истории 1972.№2
12. Бесмертный Ю.Л. “Анналы”: переломный этап ? // Одиссей. Человек... С.7-24
13. Болховитинов Н.Н. Согрин В.В. Обосновных тенденциях в раэвитии историография США / Современная эарубехная немарксистская историография ...С.78-101
14. Вайнштейн О.Л. Очерки развития буржуазной фиоисофии и методологии истории в ХІХ-ХХ в.в. – Л., 1979
15. Виноградов К.Б. Буржуазная историография первой мировой войны. – М., 1962
16. Взожек В. Историография ака игра метафор: судьбы “новой исторической науки” // Одиссей, 2001. С. 60-86
17. Воронцов Г.А. Новейшей направления в буржуазной историографии ФРГ // ВИ. 1974. №9. С. 64-86
18. Грабски А.Ф. Фернан Бродель: Вопросы метологии истори // ННИ. 1990. №5
19. Далин В.М. Историки Франции ХІХ-ХХ в.в. – М.,1981
20. Данилов А.М. Проблемы континуитета в историографии ФРГ // ВИ. 1981. №3 С.67-81
21. Дендрикова Л.А. Французская историография революций 1848-849
г.г. во Франции /1848-1968/ -М.,1969
22. Драпкин Я.С. Проблемы и легенды в историографии германской революции 1918-1919 г.г. М., 1990
23. Жилин П.А. Критика основных концепций буржуазной историографии второй мирповой войны. М., 1983
24. Искендиров А.А.Основные черты и этапы кризиса буржуазной исторической науки // НИИ. 1980 ?5
25. Кан С.Б. немецкая историография революции 1948-1949 г.г. в Германии. – М., 1962
51 Кол Г.Дж. История рабочего движения в Англии 1789-1925 г.г. – Л., 192710.
2. Вайнштейн О.Л. Историография средних веков в связи с развитием исторической мыслей от начала средних веков до наших дней. М.,Л.,1940
3. Вайнштейн О.Л. История советской медиевистики. 1917-1966г.г. –Л.,1968
4. Гутнова Е.В. Историография средних веков. Сер. ХІХ в. 1917-Л.,1974
5. Гуревич А.Я. Исторический синтез и школа “Анналов” – М., 1993
6. Косминский Е.А. Историография средних веков.-М.,1963
Қосымша:
7. Мелик-Гайзакова Н.Н. Французские хронситы XIV в. как историки своего времени. – М.,1970
8. Американская историография внешней политики США 1945-1971 г.г. –М., 1972
9. Американская истриография внутриполитических проюлем США послевоенный период. – М., 1974
10. Афанасьев Ю.Н. Ведущее направление французской историографии // Современная зарубежная... С. 136-159
11. Барг М.А. Вопросы метода в совремнной буржуазной историографии // Вопросы истории 1972.№2
12. Бесмертный Ю.Л. “Анналы”: переломный этап ? // Одиссей. Человек... С.7-24
13. Болховитинов Н.Н. Согрин В.В. Обосновных тенденциях в раэвитии историография США / Современная эарубехная немарксистская историография ...С.78-101
14. Вайнштейн О.Л. Очерки развития буржуазной фиоисофии и методологии истории в ХІХ-ХХ в.в. – Л., 1979
15. Виноградов К.Б. Буржуазная историография первой мировой войны. – М., 1962
16. Взожек В. Историография ака игра метафор: судьбы “новой исторической науки” // Одиссей, 2001. С. 60-86
17. Воронцов Г.А. Новейшей направления в буржуазной историографии ФРГ // ВИ. 1974. №9. С. 64-86
18. Грабски А.Ф. Фернан Бродель: Вопросы метологии истори // ННИ. 1990. №5
19. Далин В.М. Историки Франции ХІХ-ХХ в.в. – М.,1981
20. Данилов А.М. Проблемы континуитета в историографии ФРГ // ВИ. 1981. №3 С.67-81
21. Дендрикова Л.А. Французская историография революций 1848-849
г.г. во Франции /1848-1968/ -М.,1969
22. Драпкин Я.С. Проблемы и легенды в историографии германской революции 1918-1919 г.г. М., 1990
23. Жилин П.А. Критика основных концепций буржуазной историографии второй мирповой войны. М., 1983
24. Искендиров А.А.Основные черты и этапы кризиса буржуазной исторической науки // НИИ. 1980 ?5
25. Кан С.Б. немецкая историография революции 1948-1949 г.г. в Германии. – М., 1962
51 Кол Г.Дж. История рабочего движения в Англии 1789-1925 г.г. – Л., 192710.
9. ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫ
I-лекция. Кіріспе
Жоспар:
1. Пәннің мақсаты мен міндеттері. Басқа тарихи және қоғамдық
пәндермен байланысы.
2. Тарихнамалық зерттеулердің негізгі принциптері.
3. тарихнама кезеңдеріне жалпы шолу.
4. Тарихи кезеңдер мәселесі.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер
1.Историография истории нового времени стран Европы и Америки. Учебное
пособие для студентов ВУЗов обучающихся по специальности История . Под
ред.И.П. Дементьева.-М., 1990
Историография истории нового времени стран Европы и Америки.- М., 1967
Қосымша әдебиеттер:
Репина Л.П.Зверева В.В.Парамонова М.Ю. История исторического знания. М.,
2004
Лекцияның мақсаты:Тарихнама туралы түсінік қалыптастыру.
Лекцияның мәтіні:
Тарихнама студенттерді оқыту барысындағы негізгі пән болып табылады.
Тарихи зерттеу әдістерінің дамуымен байланысты тарихшылардың алдында жалпы
тарихи үрдісте өз халқының орнын анықтау мәселесі тұратынын ұмытпау
керек.Бұл пәнді оқыту барысында студент Европа мен Американың, Қазақстанның
тарихи ғылымының даму эволюциясын зерделейді.Түрлі тарихи дамуда үлкен рөл
атқарғған мемлекеттермен және ғылыми бағыттармен танысады.Тарихнама пәні
ғылыми-тарихи білімдердің пайда болуы және жинақталуы, тарихи ойдың дамуы,
әр кезеңдегі тарихи таным мен ойлаудың заңдылықтарын ашады.
Пәнді оқыту мақсаты. Нақты тарихи жағдайларда тарихи ойдың негізгі
бағыттары мен ұстанымдарын анықтайтын тарихи танымның әлеуметтік негіздерін
көрсету.Тарихнамалық мәдениетті қалыптастыруда студенттерді тарихнамалық
зерттеуде историзм принципін үйрену.Тарихнамашылардың басты обьектісіне
тарихшылар еңбектері жатады.Тарихи ғылыми мекемелер, мерзімді баспасәз
ұйымдары, тарихи ғылым саласында кадрлар дайындау тарихнамашылардың зерттеу
жүйесіне кіреді.
Пәнді оқыту міндеттері.
-жаңа заманда тарих ғылымының дамуына әсер еткен қоғамдық жағдайды көрсету
-XVIIғ. Француз ағартушыларының тарихи көзқарастарын түсіну үшін табиғи
құқық теориясы туралы түсініктің болуына назар аудару
-тарихи мектептердің қалыптасуын, жағдайларын айқындау, позитивизм
принциптерін анықтау
-методологияның қалыптасуына жаратылыстану ғылымдарының әсерін көрсетіп,
тарихитанымның теориялық методологиялық принциптерін талдау
-XIXғ. Тарихшылар мен философтардың еңбектеріне талдау жасап, романтикалық
тарихнаманың бағыттарын көрсету
-XIXғ. екінші жартысындағы философиялық жүйедегі тарихи үрдісті сипаттау
-XIXғ. екінші жартысы-XXғ. басындағы кәсіби тарихнаманы талдау.
-Қазақстан тарихшыларының жаңа замандағы шетел тарихы ттуралы еңбектеріне
сипаттама жасау.
Тарихнама деген термин гректің екі сөзінен құрастырылған. Тарих-өткен
заман туралы, графо-жазамын. Алғашқы уақыттарда бұл термин тарих терминмен
мәні бірдей қолданылған. Қазіргі күні бұл терминнің екі мағынасы кең
таралған.
1. Тарихнама дегеніміз-тарих ғылымының тарихын зерттейтін ғылыми пән.
2. Тарихнама дегеніміз-белгілі бір мәселе бойынша тарихи еңбегінің
жиынтығын талдау болып табылады. Тарихнамалық зерттеулердің негізгі
аспектілері.
1 Әр-түрлі кезеңдерде тарих ғылымының дамуын қоғамдық жағынан анықтау.
Өткен кезеңдердің әр-түрлі проблемаларын зерттеу. Тарихи дамудың белгілі
тұжырымдарын жасау, әр түрлі қоғамдық топтардың позицияларын айқындау.
2 Әр түрлі кезеңдерде өмір сүрген ғылыми мекемелермен ғылыми білім беру
тарихи материалдарды қолдану жағдайы оны басып шығару мүмкіншілігін де
зерттеу қажет.
3 Тарихнамалық зерттеулердің негізгі мәселелерінің бірі теориялық дамуын
және өзгеруін зерттеу. Тарих танымының теориялық методологиялық
принциптерін талдау. Әсіресе философия, саяси экономика, әлеуметтану және
жалпы қоғамның мәдени даму дәрежесімен байланысты. Сондықтан ХVІІІ ғасырдың
француз ағартушысы тарихи көзқарастарын түсінігі үшін жаратылыстану
құқықтары теориясын білу керек. Методологияның қалыптасуына үлкен ықпал
ететін жаратылыстану ғылымы болып табылады.
4 Тарихнаманың негізгі мәселелері қайнар көздері немесе дерек
сипаттамасы. Мұнда тарихи мектептердің тарихи қайнар көздер жиынтығы
қарастырылды.
5 Тарихнаманың тағы бір маңызды мәселелерінің бірі тарихи зерттеулердің
проблематикасын қалыптастырыуын зерттеу.
Бақылау сұрақтары:
1.Тарихнама дегеніміз не?
2.Тарихнама пәнінің мақсаты мен міндеттері
3.Тарихнамалық зерттеулердің негізгі мәселелері
Лекция 2 Антика тарихнамасы
Жоспары:
1. Ежелгі Греция тарихы бойынша деректер.
2.Грек прозасының туылуы.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
История древней Греции. М., 1958
Қосымша әдебиеттер:
Методологические и историографические вопросы исторической науки- Томск.,
1982
Репина Л.П. Зверева В.В. Парамонова М.Ю. История исторического знания –М.,
2004
Лекцияның мақсаты:Антика тарихнамасының пайда болуын, дамуын қарастыру
Лекцияның мәтіні:
Тарих деректері жөніндегі білімнен басқа тарихшы өз ілімінің
тарихын, яғни тарихнаманы білуге міндетті, оның қазіргі замандағы жай-
жағдайынан хабардар болуға тиіс. Жоғарыда айтылып кеткеніндей, ежелгі
гректер сол кезде –ақ өз тарихын оқып үйрене бастады. Бірақ ежелгі грек
тарихшыларының шығармалары әдетте сақталған антик деректерінің бір түрі
ретінде оқып үйренілді. Антик уақыттан кейінгі Европа халықтарының ежелгі
Греция тарихына деген құштарлығы орта ғасырда пайда болады, Византиямен
байланыс жасаудың арқасында ежелгі Греция туралы Киев Русі кезінде-ақ
білуге құштарлық білдірілген. Батыс Европа ертеректегі Қайта өркендеу
дәуірінде ежелгі Грецияның тарихын білуге құштарлана бастады.
Тарих –идеологиямен және қоғамдық дамумен байланысты қоғамдық ғылым.
Ежелгі дәуірден бастап тарихшылар тарихи процесті, оның себептерін,
ерекшеліктерін, өздері болжаған нәтижелерін нақты сипаттауға және ой
елегінен өткізуге тырысты. Қайта Өркендеу дәуірінде алдыңғы қатарлы
ойшылдар ежелгі Греция тарихының материалдарын орта ғасырлық схоластикаға
және феодалдық идеологияға қарсы күресте пайдаланып отырған. Ең алдымен
Италияда табылған ежелгі грек өнері мен тілі зерттеле бастайды. Соның
өзінде ежелгі Греция қоғамы дәріптеліп келген. Бұл қоғамның жетістіктері
орта ғасырлық кемшіліктерге қарсы қойылып отырған.
ХVІІ ғасырдың басында біздің Отанымыздың территориясында, Киевте,
Киев-Могилян коллегиясы негізделді. Онда латын тілінен басқа ежелгі грек
тілі, ежелгі Грецияның әдебиеті, тарихты және философиясы оқытылды.
ХVІІ ғасырдың аяғында Москвада Славян-грек-латын академиясы құрылды.
ХVІІІ ғасырдың –ағарту ғасырының –басынан бастап ежелгі Греция
тарихын оқып үйрену ісіндегі жаңа кезеңді байқауға болады. өткен уақыт
жайлы едәуір тарихи материал жинақталып жүйеге келтірілді. Мұның өзі тұңғыш
ғылыми жинақтаулар жасап, ежелгі грек хорнологиясын анықтауға мүмкіндік
берді.
ХVІІІ ғасырдың басында Италия ғалымы Джанбаттсто Вико ежелгі Греция
мен Рим тарихын келер заман халықтарының тарихымен салыстырды. Ол Гомер
дүниеде болған жоқ. Илиада мен Одиссия эпикалық поэмалары халық
творчествосы нәтижесінде жасалды. Деген болжам айтты.
ХVІІІ ғасырдың орта шенінде аса көрнекті француз ағартушыларының бірі
Ш.Монтескье ежелгі Грецияның мекемелерін сол кездегі Францияның
абсалютизміне қарама-қарсы қойды.
Антик заман тарихын зерттеу ісіндегі маңызды кезең- ХVІІІ ғасырдың
екінші жартысында Германияда И. Винкельманның Көне заман өнерінің тарихы
атты кітабының шығарылуы болды, онда автор знердің қоғамдық дамумен тығыз
байланысын көрсетіп берді. Кітаптың едәуір бөлігі ежелгі Грецияға, ежелгі
грек мүсіндеу өнеріне арналды.
ХVІІІ ғасырдың аяғында Ф.А. Вольф кең таралған Гомерге кіріспе
деген зерттеуін бастырып шығарды, онда ол, Дж. Викоға қарағанда, неғұрлым
елеулі материал негізінде, гомер эпосы халықтан шыққан деген қорытындыға
келді, оның үстіне Гомерді Илиада мен Одиссеяны жасаған өз
тыңдаушыларына ерекше кең танылған, кезіп жүрген көп жыраулардың бірі деп
санады. Гомерді Илиада мен Одиссияның авторы деп санаған, поэмалардың
тұтастығын жақтағандар бұл пікірге қарсы шықты. Поэмалардың шығуы жөніндегі
айтыс күні бүгінге дейін аяқталған жоқ. Ғылыми әдебиетте ол –Гомер
мәселесі деген атпен мәлім. Гомердің авторлығы жөніндегі мәселені
түбегейлі шешпегенімен, айтыс тым ежелгі Грецияны зерттеу жөніндегі ғылымға
пайда келтірді, өйткені мұның өзі ғалымдардың назарын осы дәуірге ерекше
аударды.
Бақылау сұрақтары:
1.Гомер және оның Иллиада, Одиссея поәмалары
2.Гесиод Теогония поәмасы
3.Теократиялық тарих және тарих
ЛЕКЦИЯ 3 Грек тарихнамасы
Жоспары:
1.Тарихи білімдердің пайда болу және даму
шарттары.
2.Грек тарихи әдісі.
3.Публицистикалық шығармалар.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
История древней Греции. М., 1958
Қосымша әдебиеттер:
Методологические и историографические вопросы исторической науки- Томск.,
1982
Репина Л.П. Зверева В.В. Парамонова М.Ю. История исторического знания –М.,
2004
Лекцияның мақсаты:Грек тарихнамасының пайда болуын, дамуын қарастыру
Лекцияның мәтіні:
Ежелгі Греция тарихын білуге құштарлық орта ғасырларда да,
жаңа заманда да байқалса да, ежелгі Грецияға назар аудару көрнекті
жекелеген еңбектерден басқа ежелгі грек тарихын елеулі түрде зерттеу іс
жүзінде жүргізілген жоқ. Түп деректерді зерттеуде дәйектілікпен талдау
жасалған әдіс жетіспеді, ол әдісті ХІХ ғасырдың басында тұңғыш рет Дания
ғалымы Б. Нибур (1776-1831) ұсынған болатын. Өзінің Рим тарихы жөніндегі
курсында, ал кейінірек ежелгі Греция тарихы жөніндегі бірқатар
лекцияларында сол кезде белгілі әдеби, археологиялық және этногрфиялық
деректердің бүкіл жиынтығын сын көзімен салыстыра талдау әдісін пайдаланды,
мұнда ол өткен оқиғаларды және бүтіндей тарихи процесті неғұрлым дәлелді
түрде анықтау мақсатын көздеді. Тарихи зерттеудің Б. Нибур ұсынған сын
көзімен салыстыру әдісінің тәсілдері кеңінен таралды да, антик заман
жөніндегі тарихи ғылымның оннан әрі даму негізінде алынды.
ХVІІІ ғасырдың аяғында Ұлы француз буржуазиялық революциясынан кейін
Батыс Европада феодализмнің біржолата күйреуі тарих ғылымының прогресіне,
атап айтқанда, ежелгі Греция мен Рим тарихының республикалық кезеңінде
деген құштарлықтың жандануына себепкер болды. ХІХ ғасырдың басы мен бірінші
жартысындағы ежелгі Греция тарихы жөніндегі материалдар-деректердің аса
маңызды жаңа түрі –антик жазбаларымен толықтырыла түсті, мұны Элладаның тас
архиві деп те атайды.
ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде неміс тарихшысы А. Бек жазба материалы
негізінде Афинылықтардың мемлекеттік шаруашылығы деп аталатын қызықты
зерттеу кітабын басып шығарды. Ол басқа елдерден, соның ішінде Россиядан
да, ғалымдарды тарту арқылы ежелгі грек жазбаларын жинауды ұйымдастырып,
басып шығарды. Бұл жазбалар түсіндірмесімен сол уақытқа дейін Европадан
шыққан жинақтар мен журналдарда басылған болатын. Грек жазбалар корпусы
деген төрт томдық үлкен коллективтік еңбекті А. Бек қайтыс болғаннан кейін
оның шәкірттері аяқтаған болатын.
Егер Б. Нибур, А. Бек және басқа да антик тарихшылар ХІХ ғасырдың
басы мен бірінші жартысында ежелгі Греция тарихын зерттеумен Гомерден
бастап Александр Македонскийге дейін ғана шектелген болса, ал олардың
өздерінен жасы кіші із басары –орыстың ерте қайтыс болған тарихшысы В.Ф.
Цых пен неміс тарихшысы И. Дройзен –эллинизм дәуірінің тарихын зерттей
бастады. Эллинизм, яғни гректерге еліктеу деген терминнің өзін И.
Дройзен ұсынған болатын. ХІХ ғасырдың 30-40 жылдары И. Дройзен Александр
Македонскийдің, диадохтар мен эпигондар тарихына арналған үш том шығарды.
Автор үшінші томды б.э. дейінгі 221 жылға дейінжеткізді.
Германияны қарудың күшімен біріктіруге тырысқан неміс буржуазиясының
өкілі –И. Дройзен, Александр Македонскийдің агрессиясын күні өткен Шығыс
халықтарының жарылқаушысы ретінде, И.Дройзенге заманалас буржуазиялық
неміс саясатшылары үшін үлгі ретінде дәріптеді. Ол тарихи процесс әлемм
рухының бір халықта, енді бірде басқа халықтарда өз-өзінен дамуы болып
болып табылады деп пайымдап, Г. Гегель дәлелдеген реакцияшыл пікірдің
жақтаушысы болды.тарихты әлем рухын іске асырушы халықтар жасайды.
Алғашында әлем рухы ежелгі Шығыста содан соң ол Грецияда жүзеге асты,
сондықтан грек-маедон жаугершілігі әлем рухы қызметінің белгісі ретінде
ақталып отырды.
Кейінірек И. Дройзен өз зерттеуін қайта өңдеп, барлық үш томды
Эллинизм тарихы деген жалпы атпен шығарды. Эллинизм дәуірін И. Дройзеннің
түсінуі ғылыми емес, бірақ бұл терминге үйреніп кеткендіктен, басқа
мазмұнмен байыта отырып, оны осы уақытқа дейін пайдаланады.
Ежелгі Греция тарихы жөніндегі егжей-тегжейлі еңбек Англияда ХІХ
ғасырдың орта шенінде басылып шыққан Дж. Гроттың (1794-1871) 12 томдық
Ежелгі Грецияның тарихы болды. Оның авторы банкир және вигалар
(либералдар) партиясының солшыл тобының саяси қайраткері еді.
Ежелгі дүие тарихын модернизациялауды француз тарихшысы Фюстель де
Куландж (1830-1889) қарсы шықты. Оның Греция мен Римге арналған Антик
дүниенің азаматтық қоғамы деген жинақталған еңбегінің ХІХ ғасырдың екінші
жартысында зор маңызы болды. Алайда антик дүниенің қоғамдық қатынастарының
жаңа дәуірдің қоғамдық қатынастарынан негізгі айырмашылығын Фюстель де
Куландж дінде, антик адамының жан-жақты шырмаған ата-тегінің әдет-ғұрпына
негізделген қатынастар да деп білді. Сонымен барлығы дін арқылы анықталған
антик қатынастарды жаңа дәуірің қатынастарымен салыстыруға болмайды.Фюстель
де Куландж тарихты адамзат қоғамының бірте-бірте стихиялық дамуы туралы
ғылым ретінде түсінді. Ол позитивизм көзқарасында –ХІХ ғасырдың бірінші
жартысы мен орта шеніндегі француз идеалист-философы, өзінің идеяларымен
буржуазия тарихнамасына зор ықпал жасаған. О. Конттың тарихи-философиялық
концепция көзқарасында болды. О. Конт тарихи процестің мәнін танып білуге
болмайды деп емептеді, сондықтан тарихи құбылыстардың себептерін анықтап
білуден бас тарту керек және олардың үстірт байланысын жете пайымдаумен
шектелу керек деп ұсын
Бақылау сұрақтары:
1.Ежелгі Греция тарихы бойынша деректер
2.Ежелгі греция тарихы бойынша заттай ескерткіштер
3.Ежелгі Греция тарихы бойынша жазбаша құжаттар
ЛЕКЦИЯ 4 Эллинистік римдік кезең.
Жоспары:
1. Тарихнамадағы эллинихм түсінігі.
2. Компиляциялық жаңа метод және оның тарихи зерттеулердегі орны мен
дамуы.
3. Александр Македонскийді суреттеудегі екі әдіс.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
История древнего Рима. Учебник для студнтов вузов обучающихся по
специальности История. М., 1994
Қосымша әдебиеттер:
1.Древнеримские мыслители. Свидетельства, тексты, фрагменты. Сост. А.
Аветисьян. Киев, 1958
2. Хрестоматия по истории древнего Рима. Под ред. В. И. Кузищина. М.,
1987
Лекцияның мақсаты:Тарихнаманың эллинистік римдік кезеңін қарастыру
Лекцияның мәтіні:
ХІХ ғасырдың аяғында –ХХ ғасырдың басында Египеттегі грек
папирустарының орасан көп материалы жарияланды, оны шетел және орыс эллин
тарихшыдлары мұқият зерттеді. Ғылымның жаңа саласы-грек папирологиясының
аса көрнекті өкілдері арасынан Батыс Европадағы неміс зерттеушісі У.
Вилькенді (1862-1944) атау керек.
Орыс буржуазиялық тарихнамасы ХІХ ғасырдың соңғы үштен бірінде –ХХ
ғасырдың басында негізінен орыс буржуазиясының таптық мүдделерін білдіре
отырып, орыстың буржуазияшыл антик тарихшысы, бірқатар батыс европалық
антик тарихшыларының позицияларынан айырмашылығы бар, кейбір жеке
сипаттарға ие болды. Россиядағы самодержавие жағдайлары буржуазияның антик
тарихнамасына мына ретте ықпал етті: өйткені орыс либерал тарихшылары
Афиныға және ежелгі Грециядағы өзге де демократиялық режимдерге Батыс
Европадағыдан гөрі үлкен дәрежеде іш тартты. Мұның өзі феодалдық қалдықтары
бар патша режиміндегі кейбір оппозицияның бір түрі болды.
Орыс буржуазиялық тарихнамасы ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басындағы орыстың антик тарихшылары арасынан бірқатар кабинеттік аса
көрнекті ғалымдары – Куторганың шәкірттерін атап өтуге болады. Орыстың
антик эпиграфиялық мектебінің іс жүзіндегі негізін қалаушылар Ф.Ф. Соколов
(1841-1909) көрнекті эпиграфист, кейіннен папиролог те болды. Ол негізгі
назарды эллинизм дәуіріне аударды. Ф.Ф. Соколов –грек жазбаларының, мұқият
жүзеге асырылған шағын зерттеулердің авторы. Ол неоканттықтың ықпалында
болды. Документтерді ерінбей- жалықпай зерттеп, жоғалып кеткен тексті көз
жеткізердіктей етіп қалпына келтіре отырып, Ф.Ф. Соколов өткен және келесі
оқиғалар арасындағы байланыстың болғанын мойындаса да, қорытындылар
жасаудан аулақ тұрды. Ол ежелгі гректердің бостандықты тұңғыш сезген, бірақ
құлдықтың болуы салдарынан жалпыға бірдей теңдік дегенді түсінбегендер
есебінде сипаттады.
Ф.Ф. Соколовтың шәкірттері арасынан аса көрнекті эпиграфист В.В.
Латышевті (1855-1921) атап өту керек. Ол Қара теңіздің солтүстік
жағалауындағы ежелгі грек отарларын зерттеді. В.В. Латышевтың неғұрлым
маңызды ғылыми еңбектері Евксин-Понтының солтүстік жағалауындағы ежелгі
грек және латын жазбалары және Скифия мен Кавказ туралы грек және латын
ежелгі жазушыларының хабары деген жинақтары болды.
Орыстың археологтар қоғамы мен басқа да археологиялық ұйымдардың
жүзеге асырған қазба жұмыстары европалық археология ғылымында орыстың антик
археологиясын алдыңғы қатарлы орындардың біріне алып шықты. Қырымдағы
–Севастопольге жақын жердегі Херсонесте, Керчь ауданындағы Пантикапейде көп
жыл жүргізілген қазба жұмыстары, тамань түбегіндегі қазба жұмыстары бай
археологиялық материалдар берді. Днепро –Буг су жайылымының жағасындағы
ежелгі Ольвияны көп жылдық қазу жұмыстары Б.В. Фармаковскийдің (1870-1928)
басшылығымен 1901 жылы басталды. Бұл жұмыстар өзінің алдын ала
ойланғанымен, жүйелілігімен, процестің егжей-тегжейлі суреттелуімен,
отандық антик археологиясының дамуында тұтас кезең болып ерекше көзге
түсті.
ХІХ ғасырдың басы мен ортасында да және оның аяғында –ХХ ғасырдың
басында антик тарихшыларының бүтіндей ұрпағы Петербург пен Москвада ғана
емес, сонымен бірге Казанда, Киевте, Харьковте және басқа да ғылыми
орталықтарда жұмыс істеді. Олардың арасынан Киевте де, Казанда да жұмыс
істеген либерал ғалым Ф.Г. Мищенконы (1848-1906) атап өту керек болады. Ол
ежелгі грек қоғамының қоғамдық және саяси өмірін позитивизм тұрғысынан
егжей-тегжейлі зерттеді және ежелгі грек авторларының тамаша аудармашысы
болды.
Қызметінің кемелденуі ХІХ ғасырдың аяғында және ХХ ғасырдың алғашқы
екі он жылдарына тұстас келетін антик тарихшылар арасынан Харьков
зерттеушісі В.П. Бузескулды (1858-1931) атап өту керек. Оның ынтасы
классикалық және арханкалық Грецияға –Афины тарихына ауды. Сол кезде
Египетте грек папирустары ішінде жаңа ғана ашылған. Аристотельдің Афины
политиясын ол алғашқылардың бірі болып егжей-тегжейлі зерттеп шықты және
Аристотельдің Афины политиясы деген үлкен монография жазды. Оның неғұрлым
әйгілі өзге зерттеулері Афины демократиясының тарихы , Греция тарихына
кіріспе (ежелгі заманнан бірінші дүние жүзілік соғысқа дейінгі түп
деректер мен тарихнамаға егжей-тегжейлі шолу) болды.
Бақылау сұрақтары:
1.Тарихнамадағы эллинизм түсінігі
2.Шығысқа гректер мен македондар жорығы туралы қысқаша мағлұматтар
3.Полибийдің өмірі мен еңбектері
4.Диоген еңбектеріндегі басты философиялық көзқарастар
ЛЕКЦИЯ 5 Римдік тарихнама
Жоспар:
1. Ерте Рим тарихының деректері.
2. Ерте жазба ескерткіштері.
3. Үлкен анналистер еңбектері.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
История древнего Рима. Учебник для студнтов вузов обучающихся по
специальности История. М., 1994
Қосымша әдебиеттер:
1.Древнеримские мыслители. Свидетельства, тексты, фрагменты. Сост. А.
Аветисьян. Киев, 1958
2. Хрестоматия по истории древнего Рима. Под ред. В. И. Кузищина. М.,
1987
Лекцияның мақсаты:Римдік тарихнаманың пайда болуын, дамуын қарастыру
Лекцияның мәтіні:
Революцияға дейінгі біздің тарихнамамызда эллинизм дәуірінің де
аз өкілдері бар. Олардың арасында көрнекті модернизациялаушы Петербург
университетінің профессоры М.И. Ростовцев (1870-1952) болды. Германияда
неміс тілінде шығарылған үлкен монографияның Рим колоноатының тарихы
жөніндегі зерттеулер деген бірінші бөлімі эллинизм дәуіріне арналған.
Грек папирус материалдары негізінде М.И. Ростовцев эллиндік Египетте жерге
жеке меншік болмағандығын көз жеткізе дәлелдеп, маңызды жаңалық ашты. Бірақ
модернизациялаушы болғандықтан ол жерге жеке меншіктің болмағандығын ежелгі
египет феодализмінің ерекшеліктерінен деп қате түсіндірді. Революциядан
кейін М.И. Ростовцев АҚШ-қа эмиграцияланды.
Енді аса көрнекті эллиндік папиролог Қазан университетінің профессоры
М.М. Хвостов (1872-1920) болды. Оның басты еңбектері модернизация
бағытымен жазылған, бірақ түп деректердің мол материалы жинақталған Грек-
Рим Египетінің шығыс сауда тарихы және Грек-Рим Египетіндегі тоқыма
өнеркәсібі деген екі монографиясы болды.
Өз еңбектерін ежелгі Греция тарихына арнаған орыстың көне мектебінің
аса көрнекті антик тарихшыларының тізімін академик С.А. Жебелев (1867-1941)
есімімен аяқтау орынды-ақ. Аса білімді тарихшы, көрнекті эпиграфшы ол
алғашында позитивистік бағытта жазылған екі монографиясымен көзге түсті.
Бұлар эллиндік және римдік заманның Афины тарихы мен Грецияның Рим
провинциясы ретіндегі тарихына арналған болатын. С.А. Жебелев Аристотельдің
Саясат деген тарихифилософиялық еңбегінің аудармашысы ретінде көрінді
және Ф.Г.Мищенко жасаған Фукидидтің Тарих аудармасын жөндеді. Ұлы Октябрь
социалистік революциясынан кейін С.А. жебелев совет ғылымында антик
тарихшылар қатарында белсенді жұмыс істей берді. Оның совет заманындағы
басты еңбектері Солтүстік Қара Теңіз жағалауына арналды. Өзінің зерттеу
әдістерін жетілдіре отырып, ол бірте-бірте маркстік бағытқа көшті, жоғары
оқу орындарына арналған ежелгі Греция тарихы жөніндегі совет оқулықтары
авторларының бірі және редакторы болды. С.А. Жебелев эллиндік Боспор
патшалығында Савмактың басшылығымен болған құлдар көтерілісі туралы
маркстік тұрғыдағы белгілі зерттеудің авторы болып табылады.
Батыс европалық және отандық буржуазияшыл антик тарихнамасының
қысқаша шолуынан көрінгеніндей, ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың басында оның
үлкен жетістіктері болды. Алайда реакцияшыл таптық тар шеңберлі жалпы
тарихтың және философиялық концепциялар ғалымдарының тарихи процестің
мәніне терең бойлауына бөгет жасады.
Ал ХІХ ғасырдың орта шенінде-ақ тарих ғылымындағы осы аса маңызды да
негізгі проблеманың дұрыс шешімі марксизим негізін қалаушы ұлы адамдар
–Карл Маркс пен Фридрих Энгельстің еңбектерінде талданып ұсынылған болатын.
Олардың ашқан жаңалықтарының маңызы мен мәнін В.И. Ленин былай деп
сипатаған-ды: маркс те қоғамды жеке адамдардың, бастықтардың еркі бойынша
(болмаса, бәрібір, қоғам мен үкіметтің еркі бойынша) түрлі өзгерістерге
келіп, кездейсоқтықпен пайда болатын және өзгеретін механикалық агрегат
деген көзқарасты мүлде жойды, сөйтіп социологияны бірінші рет ғылыми
негізгі салды, қоғамдық –экономикалық формация дегеніміз сол өндірістік
қатынастардың жиынтығы деген ұғым деп анықтады және бұл формациялардың
дамуы табиғи-тарихи процесс екендігін анықтады.
Ежелгі дүние тарихы жөнінде сол кезде мәлім болған барлық материал
арқылы К.Маркс пен Ф. Энгельс Жерорта теңізінің ежелгі қоғамын өзінің құл
иеленушілік қоғамына негіздей отырып Греция мен Римде ерекше қарқынмен
дамыған құл иеленушілікті анықтады. Тікелей Грецияға үндей отырып, олар сол
кездегі ежелгі грек материалын зерттеп, Балқан түбегінің оңтүстігіндегі
рулық құрылыстың ерекше сипаттарын және оның ыдырау процесін анықтады,
әскери демократия деген ұғымды енгізді, ежелгі гректік антик қала
–мемлекеттің (полистің) таптық табиғатын жан-жақты ашып көрсетті. К.Маркс
пен Ф. Энгельс полистің экономикалық негізі ауыл шаруашылығы болғанын,
полис-жер мен құлға бірдей ие болған жеке меншіктілер –құл иеленушілердің
коллективі болды.
Бақылау сұрақтары:
1.Ертедегі Римнің материалдық мәдениет ескерткіштері
2.Үлкен анналистер еңбектері
3.Кіші анналистер еңбектері
ЛЕКЦИЯ 6 Римдегі тарихнаманың қалыптасуы
Жоспары:
1. Анналдар –тарихи шығарманың бірінші түрі.
2. Орта анналистер
3. Шешендік, мемуарлық және тарихи философиялық проза
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
История древнего Рима. Учебник для студнтов вузов обучающихся по
специальности История. М., 1994
Қосымша әдебиеттер:
1.Древнеримские мыслители. Свидетельства, тексты, фрагменты. Сост. А.
Аветисьян. Киев, 1958
2. Хрестоматия по истории древнего Рима. Под ред. В. И. Кузищина. М.,
1987
Лекцияның мақсаты:Римдегі тарихнаманың қалыптасуын қарастыру
Лекцияның мәтіні:
ХVІІІ ғасырдағы француз революциясы ХVІІІ ғасырдың 90 жылдарында ғана
емес, сондай-ақ ХІХ ғасырдың алғашқы он жылдығында да Рим тарихын зерттеуді
дамытуға зор ықпал етті. Егер де ХVІІІ ғасыр тарихшылардың зерттеу
обьектісі негізінен алғанда Рим империясының дәуірі болса, енді ХІХ ғасырда
Рим империясының зерттеушілері республиканың ертеректегі кезеңін зерттеуге
көңіл бөлді. Бұл құбылысты сипаттай келіп К.Маркс былай деп жазды: Рим
республикасының қатаң классикалық дәстүрлерінде буржуазиялық қоғам
гладиаторлары өз күресінің буржуазиялық шектеулі мазмұнын өзінен-өзі жасыру
үшін, өзінің шалқыған шабытын ұлы тарихи трагедиясының шырқауында ұстау
үшін өздеріне қажетті мұраттар мен көркем формаларды, иллюзияларды тапты.
Зерттеулердің жалпы бағыты өзгереді француз ағартушыларының
ыққпалымен ХІХ ғасырдың ғалымдары әміршілерінің дамуына, олардың тұрмысына,
мәдениетіне көңіл аударды. ХІХ ғасырдың зерттеушілері антик авторлардың
шығармаларынан алған мәліметтерді археологиялық қазындылар мен
этнографиялық материалдармен толықтырылып, нақтылай отырып, түп деректерді
зерттеуге сын көзбен қарай бастады.
Ежелгі Рим тарихын зерттеуге осындай жолмен келген тұңғыш дат Б.
Нибур (1776-1831) болды. Рим тарихының ежелгі кезеңі туралы ол антик
тарихшылардың айтқандарының дұрыстығын жоққа шығарып қана қойған жоқ,
сондай-ақ этнографиялық деректерге сүйеніп, оқиғалар дамуының көрінісін
аналогия әдісімен қалпына келтіруге тырысты. Нибурдың негізгі еңбегі Рим
тарихы аяқталмай қалған болатын. Нибурдың тарихи сын әдісі оның
замандастары мен кейінгі зерттеушілерге өте зор ықпал етеді.
Нибур зерттеулерін жалғастырушы, 1500-дей баспа жұмыстың авторы,
неміс тарихшысы Т. Моммзен (1817-1903) болды. Европа тілдерінің көпшілігіне
аударылған Рим тарихынан басқа Т. Моммзеннің ең маңызды еңбектері- Рим
мемлекеттік правося, Рим қылмыстық правосы, Рим күміс ақша ісінің
тарихы, Цезарьға дейінгі Рим хронологиясы еді Т. Моммзеннің басшылығымен
1863 жылы 16 томдық латын үскі жазбалары басылымы қолға алынады. Бұдан
басқа Т. Моммзен Рим тарихының жеке мәселелері жөнінде көптеген мақалалар
мен заметкалар жариялайды.
Т. Моммзеннің еңбектерінің әйгілісі Рим тарихы болып қала берді.
Ежелгі кезеңді баяндаудан бастап Т. Моммзен үшінші томында оны Тапс
түбіндегі ұрысқа дейін (б.э. дейінгі 46-жыл) жеткізді. Едәуір кейінірек
шыққан төртінші том б.э. 68 жылына дейінгі Рим империясы тарихының қысқаша
очеркі болып келді. Б.э. І ғасырындағы Рим империясы провинцияларының
тарихы бесінші томда баяндалған.
Рим тарихының алғашқы үш томы көпшілікке арналған кітап болып
саналады. Т. Моммзен өзінің шығармасын 1848 жылғы революциялық оқиғалардың
ықпалымен жазды. Буржуазиялық революцияның саяси мақсаттарының бірі
Германияның ұлттық бірлестігі еді. Неміс буржуазияшыл интелегенциясының
кейбір топтарының арасында неміс буржуазиясының саяси ой-арманын жүзеге
асыратын демократиялық монарх деген біреуге үлкен үміт артылады. Т.
Моммзен рим тарихының бастапқы дәуірін қысқаша суреттей отырып, мұны
Италияның бірігуі деп атап, римдіктердің Апенин түбегін жаулап алуы туралы
әңгімені егжей-тегжейлеп айтып шығады. Ол өзінің баяндауын қандай да
болсын шамадан тыс жоғары мадақтаған Юлий Цезарьдың демократиялық
монархиясының пайда болу заңдылығын дәлелдейтіндей етіп құрады. Т. Моммзен
рим нобилитетін гермен юнкерлігі мен салт аттыларды буржуазиямен
салыстырумен шектеліп қалмай Римдегі қолөнер мен сауданың дамуынан
капиталистік қатынастарды көрді. Құл иеленудің дамуын жоққа шығара отырып,
әрі құлдардың көтерілісіне тоқталып жатпай Т. Моммзен б.э. дейінгі 74-71
жылдардағы көтеріліс көсемі Спартакты қарақшылар кемеңгер атаманы деп
санады.
Т. Моммзеннің еңбегі өте-мөте субьективті, оның нәсілдік, модернизм,
әрі асыра сынау элементтері күшті. Бірақ Т. Моммзеннің басқа еңбектерінде
де буржуазияшыл ғалымның шектеулігі, әсіресе шектен шыққан немістік
шовинизм көрінетіндігіне қарамастан, оның қызметі тарихи ғылымның кейінгі
дамуларына өте күшті ықпал етті.
Неміс тарихшысы К.Нич (1823-1880) б.э. дейінгі ІІ ғасырдың аяғындағы
Рим республикасында аграрлық заңдардың айналасындағы күресті зерттеумен
шұғылданды. Гракхтар мен олардың ең жақын бастамашылары деген еңбегінде
ол рим шонжарының қасиеттерін атап көрсетіп, Гракхтар қызметінің кезеңін
Рим мемлекетінің ең дамыған уақыты деп санайды.
Бақылау сұрақтары:
1.Марк Тулий Цицерон - өмірбаяны және саяси жолы
2.Корнелий Тацит оның тарихи еңбегі Анналы
3.Христиан шіркеуінің ресми мойындалуы және оның әлеуметтік және саяси
өмірдегі ролі
ЛЕКЦИЯ 7 Ортағасыр тарихнамасы
Жоспары:
1.Ежелгі дәуір
тарихнамасының әсері.
2. Ерте орта ғасыр тарихнамасы
3.Орта ғасырлық
жылнамалар
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
Ванштейн О. Л. Историография средних веков. М-Л., 1940
Вебер Б. Г. Историографические проблемы. М., 1974
Қосымша әдебиеттер:
Афанасьев Ю. Н. Историзм против эклектики. М., 1980
Лекцияның мақсаты: Ортағасыр тарихнамасының қалыптасуын, дамуын қарастыру
Лекцияның мәтіні:
Орта ғасырлық жазба төркін –деректер бінеше түрге бөлінеді:
документальды материалдар (жария актілер, жеке адамдардың актілері,
шаруашылық мәні бар документтер, әкімшілік, финансы, әскери т.с.с.
мемлекеттік өкімет документтері), заңдық ескерткіштер (правдалар, яғни
герман және басқа халықтардың әдет-ғұрып правосы жөніндегі жазбалары,
азаматтық, қылмыстық істер және шіркеу праволарының кодекстері, жеке заңдар
мен указдар, қала хартиялары, сот протоколдары, заң трактаттары), хабар
беретін төркін-деректер (анналдар, яғни жылнамалар, шежірелер, өмірбаяндар,
әулиелер тіршілігі, ресми емес тұрғыда хат жазысу, публицистика), фольклор,
әдеби шығармалар т.с.с.
Әдетте, документальдық және заңдық төркін-деректер феодалдық
құрылыстың дамуындағы шаруашылық, әлеуметтік және праволық қатынастар
тарихы жөнінде мол материалдар береді. Хабар мәліметті беруші төркін-
деректерде саяси тарихқа қажетті деректер көбірек болады. Алайда, кейбір
көне, өте аз, сондықтан да ерекше құнды документтерінде (мысалы,
феодализмнің алғашқы ғасырларындағы корольдің сыйлық тарту грамоталары)
феодалдық жер меншіктенуге байланысты қатынастарды сипаттайтын өзінің
негізгі мазмұнынан байланысты қатынастарды сипаттайтын өзінің негізгі
мазмұнынан тыс, сондай-ақ право тарихы жөнінде де маңызды мағлұматтары бар,
ал кейде саяси тарихтың фактілері де кездеседі. Екінші жағынан, ерте
дүниенің тұтастай дерлік саяси тарихқа арналған анналдары мен шежірелерінде
әлеуметтік-экономикалық қатынастар тарихы туралы кейбір мағлұматтар
табылып қалады.
Төркін-деректердің басқа барлық түрлерінің ішінде документальдық
материалда өмірдің әр түрлі жақтары еғұрлым тікелей жазылады және сондықтан
да сенімділігі де анағұрлым күшті болады.
Заң ескерткіштері үстем тап мүдделерін нығайта түсуді мақсат етті.
Оған деген сенімділік те әрқалай: кәдуілгі правосы мен сот протоколдары,
әдетте, заңдар мен заң трактаттарына қарағанда, тарихи шындыққа неғұрлым
жақынырақ келеді.
Хабарлап баяндаушы төркін-деректерде оқиғалар, документтер мен право
ескерткіштеріне қарағанда, олардың авторларының сана –сезімі арқылы
көбірек бейнеленген. Сондықтан төркін-деректердің мұндай түрлерінің бәріне
субьективті түрде үндемей қалу немесе тіпті бұрмалап бейнелеу де кездеседі.
Орта ғасырлардың шежіре жасаушыларының, әсіресе халық көтерілісі туралы
пайымдағанында, оған деген таптық сана айқын байқалады, әрі, әдетте,
дұшпандық көзқараспен қарайды. Сондықтан баяндаушы төркін-деректер, ондағы
хабарланып отырылған фактілер арнайы мұқият тексеруді қажет етеді.
Алғашқы кезеңдегі орта ғасырлар төркін-деректері, бізге мүлде толық
жеткен жоқ, сондықтан да оның әрқайсысы аса бағалы. Олар ертеден бері-ақ
тарихшылар назарын аударуда, сондықтан да бірнеше рет басып шығарылды.
Дамыған феодализм дәуірінің төркін-деректері, тұтас алғанда, аз зерттелген;
Х-ХV ғасырлардың шежірелері түгел дерлік баспадан шығарылды, бірақ та
документті материал толық зерттелген емес, әрі бірлі-жарымы ғана
жарияланды.
Бұрынғы Батыс Рим империясы жерінде варварлар мемлекетінің пайда
болуы және феодалдық құрылыстың қалана бастауы гермен халықтарында
қолданылып келе жатқан әдет-ғұрыптарды және олардың бағынышты халықтармен
қатынасын үйлестіретін заңдарды жазба түрінде реттеп отыруды талап етті.
Сондықтан V ғасырдың өзінде Батыс Рим жерінде орналасқан герман
халықтарында жазба заңдар пайда болды, олар феодализмнің жаңа құрыла
бастаған алғашқы сатысындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарды
бейнелейтін документтерінде маңызды ғана емес, тіпті бірден-бір түп-төркін
болып табылады. Әдет-ғұрып правосы туралы бұл жазбалар сот билігіне, яғни
әр түрлі қылмыс немесе теріс әрекет үшін төлем алу және басқа жаза берудің
тізім-түсінігіне арналса да қауымның ыдырауы және феодалдық құрылыстың туып
келе жатқан кезеңіндегі өндігіш күштердің дәрежесін, меншік формаларын,
әлеуметтік жеке-дараланудың басталуын, рулық-қауымдық құрылыс қалдықтарын,
сот жүргізу формаларын т.с.с. зерттеуге қажетті бай және өте құнды
материалдар береді. Бірақ екінші жағынан, өзінің сипатына орай, бұл сот
биліктері өмірдің сот істері мен әдет-ғұрыппен тікелей байланысты емес
жақтары туралы үнсіз қалады да, одан басқа қасиеттері жайында тек жанама
мағлұматтар береді.
Бақылау сұрақтары:
1.Августиннің тарихи-философиялық көзқарастары
2.Ортағасырлық жылнамалар
3.ХІ-ХІҮ ғ тарихының теологиялық
ЛЕКЦИЯ 8. Ерте буржуазиялық революциялардағы идеологтар мен гуманистердің
тарихи көзқарастары(XV-XVIIғғ)
Жоспары:
1.Ғылыми революция және XVII ғ. тарихи білім
2. Ағарту дәуіріндегі "философиялық
тарих"
3. Т. Гоббстың тарихи монархиялық тұжырымдары
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
Афанасьев Ю. Н. Ведущее направление французской историографии
Современная зарубежная историография .с 136-159
Қосымша әдебиеттер:
Брагина Л.М. Социально-этические взгляды итальянских гуманистов. М., 1983
Бурлацкий Ф.М. Загадка и урок Никколо Макиавелли. М., 1977
Рутенбург В.И. Титаны Возрождения. Л.,1976
Лекцияның мақсаты: XV-XVIIғғ ерте буржуазиялық революциялардағы идеологтар
мен гуманистердің тарихи көзқарастарын қарастыру
Лекцияның мәтіні
Қазіргі зерттеушілер ХVІ-ХVІІ ғғ. Европалық тарихты ерте жаңа заман
ретінде сипаттайды. Бұл кезде саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени
өмірдің жаңа формалары қалыптасып, дүниені түсіну жүйесінде үлкен
өзгерістер болды, белгілі және мүмкін болатын шектер кеңейді. Р.Тарнастың
сөзімен айтқанда Батыс жаңа адамның туғанын, өзін және өз бостандығын қайта
түсінген, айналадағының бәріне көңіл қойып қарайтын, өзінің наным-сенімі
мен іс-әрекетіне жауапкершілікпен қарайтын, ежелгі классиканы жақсы
көретін, тіпті өзінің ұлы болашағына берілген, табиғатты игеруге және
бағындыруға өзінің ақылы қабілетті екеніне көзі жетті.
ХVІ-ХVІІ ғғ. Европалық мәдениетте ортағасырлық дәстүрлер мен
ренессанстық ғылымнан айырмашылығы бар таным принциптері қалыптасты.
Интеллектуалды қөзғалыстың нәтижесінде әлем және адам туралы түсінік жүйесі
трансформацияланып, жаратылыстану пәндері, тарихи, саяси, қоғамдық,
философиялық жүйе негіздері қайтадан анықталып, ғылыми революция деген
атқа ие болды. Бұл кезеңнің шекарасын шартты түрде 1543 жылдан бастайды.
Дәл осы жылы Николай Коперниктің Аспан денелерінің айналуы туралы еңбегі
шығып, И. Ньютонның жаңалығы ашылған еді. 1687 ж. И. Ньютонның Натуралды
философияның математикалық бастамалары жарық көрді. Коперник, Галилей,
Кеплер, Декарт, Ньютон сияқты ғалымдардың ерте жаңа замандағы
интеллектуалды мәдениеттегі еңбектері нәтижесінде әлемнің тұтас
жаратылыстану ғылыми картасы жасалды.
Ерте жаңа заман дәуіріндегі философтар білім құрылымының
принциптеріне, физика, математика, медицина, әлеуметтік ғылымдар
зерттеулеріндегі жаңа әдістерді негіздеуге ерекше назар аударды. Тарих
білім ретінде мораль және саясатпен байланысты болды, бұл пәндердің
аумағына онша кіре қойған жоқ. Ағылшын философы Фрэнсис Бэкон (1561 - 1626)
Жаңа органон (1620) атты басты шығармасында таным әдісін ұсынды, өзінен
бұрынғы білім жүйесін қайта қарап, баға берді. Зерттеудің басты мақсаты
табиғат құпиясын игеру болды. Ғылыми білім адамға пайда мен қуат әкелу
керек, күнделікті өмірді өзгертіп, жаңа христиандық алтын ғасырға жылжуы
қажет деп есептеді. Зерттеудің эмпирикалық әдісі бақылау мен тәжірибенің
маңызын арттырды.
Бэкон өз еңбектерінде тарих пен жаратылыстану ғылымдарының бірлігі
туралы жазды, өйткені екеуі де адамның еске сақтау қабілетіне сәйкес болды.
Азаматтық тарих та, тарихи тарих та жеке оқиғаларды зерттеумен, олардың
уақыттан тыс қасиетін сипаттаумен айналысты. Сөйтіп, табиғи құбылысын және
өткен оқиғаны зерттеу арасында айырмашылық бола қойған жоқ. Бақылаудың
нәтижелері болды. Жеке құжаттар бойынша дәлелденген фактілер тәжірибе үшін
құнды еді.
Англияда Бэконның еңбектері жаңа ғылымның сипатына үлкен әсер етті.
Көптеген ғалымдар оның еңбегін жалғастырғысы келгенімен, тарихнамада
аналитикалық және тәжірибелік әдісті қолданатын ғалымдар аз болды.
РЕНЕ ДЕКАРТ (1696 - І650), иезуиттер жетекшілік еткен Ля Флеш
коллегиясында білім алған. 1637 ж. Әдіс туралы ойлар атты еңбегі
геометрия, оптика, астрономия бойынша зерттеулерімен қатар бір томға енді.
Философияның бастамасы (1644) еңбегінде өзінің философиялық жүйесін
ағашқа теңеді, оның тамыры метафизика, ағашы физика. өнім беретін қанаттары
- механика, медицина, этика. Мұндай өнім әкелуге қабілетті философиялық
түсінудің қажетті шынайы көрінісі ретінде қарастырды. Декарттың осы
бағыттағы еңбектері әлемнің рационалды механикалық картинасын жасауға
әсерін тигізді.
Субъект-зерттеушінің және оның алдында турған зерттеу объектісін бөлу
туралы Декарттың негізгі идеясы XVIII ғ. аяғы XIX ғ. ғылым мен кәсіби
тарихи білімге негізделген белгілі әдістің қалыптасуына әсер етті. Бұл
кезде философияда әр түрлі екі ақиқат - Галилей негіздеген жаңалықтар мен
білім-туралы ой бекіген болатын, сондықтан мұндай ой тұжырымның болуы әбден
мүмкін еді. Бұл логикаға сәйкес ғылым мен сенім бір-біріне сай, бірақ
олардың пәні. ойы, тілі, әдістері автономды болып келеді.
Физика, математика, анатомия, механика. т.б. жаратылыстану мен
философиядағы жаңалықтар XVII ғ. интеллектуалды мәдениетке едәуір ықпал
етті. Табиғатты зерттеудің көптеген принциптері қоғам мен оның тарихын
түсіну үшін әмбебап түрде қарастырыла бастады. Жаратылыстану ғылымдары,
олардың эмпирикалық, нақты білімге талпыныстары басқа пәндерді қайта
қарастыруға мүмкіндік берді. XVII ғасырда әлеуметтанушы философтар
жаратылыстану заңдары туралы бірқатар идеяларды алға тартты. Бұл заңдарды
табиғат заңдары сияқты танып, оны адамдар қолдану керек. Табиғат пен адам
материалдық бірлікте деген идеядан бойын аулақ ұстаған философтар
математика мен физикаға бағыт алған қоғам туралы ғылымды ә л е у м е т т і
к ф и з и к а н ы жасауға тырысты. Мұндай теориялардың негізі тарихи
аумақтан тыс жеке адам туралы түсінік болды; қоғамның өзі адам табиғатынан
шығатын құбылыстарға үміттенген индивидтердің жиынтығы деп түсінді. Мысалы,
голландиялық философ және заңгер ГУГО ГРОЦИЯНЫҢ (1583-1645) ойынша, адамдар
ең әуелі бір-бірімен араласуға талпынды, соның нәтижесінде олардың
бірігуіне мүмкіндік туды. Ағылшын философы ТОМАС ГОББСТЫҢ (1588-1679)
пікірі, керісінше, адамдар өзара бір-бірінен алшақ болды, сондықтан
мемлекетке дейінгі "табиғи" жағдайда олар үздіксіз "бәріне қарсы соғыс"
жүргізді. Индивидтің қасиетінен мемлекеттік құрылыс пен оның тарихын
түсіндіруге ықпал еткен ә л е у м е т т і к м е х а н и к а н ы ң
салдарлары мен заңдары шықты. XVII ғасырдың философтары қоғамды адамдар
арасында жасалатын қоғамдық келісім-шарттың нәтижесі деп есептеді. Мемлекет
заңдары адам табиғатынан шығатын табиғи құқық негізінде құрылуы керек деп
есептеді. Бұл теориялар әлеуметтік және философиялық еңбектерде үстем
болғанымен, XVII ғ. тарихи еңбектерге мұндай идеялардың енуі өте баяу
болды. Тек XVIII ғ. бұл теориялар өткен тарих туралы білімге айтарлықтай
ықпал етті.
Тарих әлі адам, қоғам, әлем туралы білім саласынан бөлініп, дербес пән
ретінде қалыптасқан да жоқ еді. Өткенді зерттеу әдебиет, шешендік өнер
сияқты гуманистердің ілімімен бір аумақта қарастырылды. Университеттерде
тарихты игеру ежелгі тілдерді үйренуге қатысты қолданбалы мәнде болды.
Антикалық әдебиетке, өткеннің классикалық үлгілеріне қызығушылық арта
түсті. Солай бола тұрса да, XVII ғасырда тарихты зерттеу модаға айналды.
Оксфорд пен Кембриджде азаматтық тарихтың алғашқы кафедралары ашылды. ХVІІ
ғ. өткен тарихты білу саяси күрестегі маңызды фактор болды. Мысалы, Ағылшын
революциясы кезінде корольдың жақтастары және парламентті қолдаушылар
монархтың шексіз билігі немесе Англияның "ежелгі еркіндігінің" негізін
бұрынғы құжаттардан іздеді.
Ғалымды жіктей отырып Бэкон тарихи білімнің бағытын "қалыптасқан" және
"қалыптаспаған" деп бөліп, қалыптасқан тарихқа саяси тарихнаманы -
хроникаларды, ұлы адамдардың өмірбаяндары, олардың мемлекеттік қызметі
моральдық, дидактикалық мәтінмен берілді. Мұндай еңбекктердің
деректері ортағасырлық хроникалар, ауызша мәліметтер, естеліктер
болды. Саяси және саяси заң тарихының авторлары кейде өз еңбектерін
жаратылыстану ғылымдары мен матемагикалық білімдермен байланыстыра жазуға
тырысқанымен гуманистік тарихнама үлгілеріне жақын болды.
Бекон VII Генрихтің тарихы (1621) атты шығарманың авторы. Ол бұл
еңбекті Алқызыл және Ақ раушан гүлдері соғысы аяқталып, монарх I Яковтың
қол астына Англия мен Шотландияның бірігуі тұсындағы Англия тарихының
бастамасы ретінде жазды. Автор Тюдорлар династиясын, оның алғашқы өкілі VІІ
Генрихті асқақтата көрсетіп, дана король билігінің принциптерін сипаттауға
тырысқан. Бэкон құқық тарихы материалдарын қоса отырып, Ренессанс тарихына
тән дәстүрді біраз кеңейткен.
ХVII ғ. екінші жартысында Британияда революциялар, азамат
соғысы, монархияны қайта өңдеу туралы бірқатар тарихи-саяси еңбектер,
естеліктер мен трактаттар шықты. Олардың қатарында граф Кларендонның "Бұлік
тарихы", Г. Барнеттің "Менің заманымның тарихы", Дж. Локктың "Өкімет туралы
екі трактат", "Діни шыдамдылық туралы" деген еңбектері бар. Тарихнамадағы
бұл бағыт XVIII ғасырда одан әрі өз жалғасын тапты.
Франциядағы м а в р и с т е р ұжымы 1648 ж. француз провинцияларының
өткені туралы мәліметтерді басып шығарудың жоспарын жасады. Оған Бенедикт
орденінің, шіркеулердің тарихы туралы мәселелер кірді. 1668-1701 жылдары
эрудит-мавристер тоғыз томнан тұратын "Жития святых бенедиктинского ордена"
атты жинақты шығарады. Мәтіндерді сынау бойынша негізгі жұмысты жасаған Ж.
Мабильон болды.
Хроникалар мен құжаттарды шығару Германия, Италия, Англия, Польша,
Чехия, Испанияда кең тарады. Эрудиттер қолжазбаларға сыни талдау жасады,
сөйтіп қосалқы тарихи пәндердің (палеография, хронология, дипломатика) және
жалпы тарихи білімнің дамуында үлкен роль атқарды.
Бақылау сұрақтары:
1.Ерте буржуазиялық идеологтар мен гуманистердің тарихи көзқарастары
2.Әлемдік тарихтағы ұлы географиялық жаңалықтар және ғылым жетістіктері
3.Итальян гуманистерінің саяси-әлеуметтік идеялары
4.Неміс гуманизмі
ЛЕКЦИЯ 9. ХVIIIғ. Ағартушылар әсері және ұлы француз буржуазиялық революция
қайраткерлерінің тарихнамаға әсері.
Жоспары:
1. ХVІІІ ғасырдың ағартушыларының тарихи көзқарастары (Д. Дидро,
Даламбер, Ш. Монтескье, Вольтер)
2. Ұсақ радикалды буржуазия идеологтарының тарихи көзқарастары- Ж.
Руссо, Г. Мабли
3. Физиократтар әлемдік тарих жайлы- А. Тюрго
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
Хрестоматия по новой истории.В 3-х тт. М., 1965
Руссо Ж. Трактаты. М., 1969
Дидро Д. Избранные произведения М., 1951
Қосымша әдебиеттер:
Документы истории Великой французской революции Сост. А.В. Адо идр. М.,
1990
Лекцияның мақсаты: ХVIIIғ. ағартушылар әсері және ұлы француз буржуазиялық
революция қайраткерлерінің тарихнамаға әсерін қарастыру
Лекцияның мәтіні
XVII ғ. соңғы ширегі - XVIII ғ. тарихнамада жаңа серпіліс болды.
Зерттеушілер бұл кезеңді Ағарту ғасыры деп атады, өйткені Европа елдерінде,
Солтүстік Америка, Ресейде интеллектуалды қөзғалыс кең тарап, оның рухани
орталығы Франция болды. Бұл қөзғалыс әлеуметтік, экономикалық, мәдени
өмірдегі бірқатар өзгерістермен , азаматтық қоғамдағы процестердің
қалыптасу және модернизациялануымен, буржуазиялық-демократиялық
революциялармен, дүниетанымдағы трансформациялармен байланысты болды.
Ағарту идеялары ең алдымен философияда, сонымен қатар ғылымда, тарихнамада,
қоғамдық және саяси ойда, әдебиетте, өнерде өз көрінісін тапты. Бұл дәуір
қайраткерлерінің қатарында Франциядан Вольтер, Руссо, Монтескье,
Британиядан Дж. Локк, Д. Юм, Э. Гиббон, Германиядан И. Кант, И. Гердер,
Ресейден М.В. Ломоносов, В.Н. Татищев, Н.М. Карамзин болды.
Ағартушы философтар, тарихшылар, әдебиетшілер, ғалымдардың
көзқарастары әр түрлі болғанмен, олардың шығармаларында ұқсас мәселелер
көтеріліп, бір-біріне жақын пікірлер айтылды. Бұл кезеңнің интеллектуалды
мәдениетінде "адам" және "қоғам" деген негізгі ұғымдарды қайта қарауға
талпыныс жасалды. Адам табиғаты деген не? Қоғамдық құрылым ненің
нәтижесінде пайда болады? Дүние жүзінің көптеген халықтарын не біріктіреді
және қандай айырмашылығы бар? Ғылымның жетістігі мен адамгершілік
нормаларының жетілуіне қарамастан адамдар неге бақытсыз? Мемлекет те, халық
та үйлесімді өмір сүру үшін қазіргі тәртіпті өзгертуге бола ма? Осы
сауалдарға рационалды философия және тәжірибелі ғылымдардың негізінде жауап
беру ұсынылды.
Ағарту қайраткерлерінің көзқарастары билік пен дәстүрге сыни қатынасты
сипаттады. Ұсынылған құндылықтардың жаңа жүйесінің жоғары критерийі
сословиелік теңсіздікке, шіркеудің билігіне қарсы ақыл мен салауатты ой
болды. Өнеркәсіп төңкерісінің әсерімен экономикадағы, әлеуметтік саладағы,
күнделікті өмірдегі терең өзгерістер прогресс идеясына философиялық жүйеде
орын алуға мүмкіндік берді. Ақылдың күшіне сену адамзаттың жылдам мәдени
үрдісіне үміт туғызды, яғни жеке қателіктерінен, надандықтан, наным-
сенімнен, қанаудан құтылу керек болды.
Ағартушылардың идеялары бойынша табиғаттағының бәрі біртұтас танымдық
тәртіпке бағынды. Адам табиғаты әмбебап және дүние жүзінде өмір сүріп
жатқан адамдар езгермейді, әуелден-ақ олар тең және бостандықта болып
жаратылды деп түсіндірілді. Қоғамды ақылдың заңдарымен, адамның табиғи
құқына сай құру керек. Қазіргі және таяудағы болашақтың міндеті қоғамды
рационалды түрде қайта құру және өткенді қайтадан ой елегінен өткізу керек
деп пайымдалды. Философтар үшін үлкен құндылық көптеген адамдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I-лекция. Кіріспе
Жоспар:
1. Пәннің мақсаты мен міндеттері. Басқа тарихи және қоғамдық
пәндермен байланысы.
2. Тарихнамалық зерттеулердің негізгі принциптері.
3. тарихнама кезеңдеріне жалпы шолу.
4. Тарихи кезеңдер мәселесі.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер
1.Историография истории нового времени стран Европы и Америки. Учебное
пособие для студентов ВУЗов обучающихся по специальности История . Под
ред.И.П. Дементьева.-М., 1990
Историография истории нового времени стран Европы и Америки.- М., 1967
Қосымша әдебиеттер:
Репина Л.П.Зверева В.В.Парамонова М.Ю. История исторического знания. М.,
2004
Лекцияның мақсаты:Тарихнама туралы түсінік қалыптастыру.
Лекцияның мәтіні:
Тарихнама студенттерді оқыту барысындағы негізгі пән болып табылады.
Тарихи зерттеу әдістерінің дамуымен байланысты тарихшылардың алдында жалпы
тарихи үрдісте өз халқының орнын анықтау мәселесі тұратынын ұмытпау
керек.Бұл пәнді оқыту барысында студент Европа мен Американың, Қазақстанның
тарихи ғылымының даму эволюциясын зерделейді.Түрлі тарихи дамуда үлкен рөл
атқарғған мемлекеттермен және ғылыми бағыттармен танысады.Тарихнама пәні
ғылыми-тарихи білімдердің пайда болуы және жинақталуы, тарихи ойдың дамуы,
әр кезеңдегі тарихи таным мен ойлаудың заңдылықтарын ашады.
Пәнді оқыту мақсаты. Нақты тарихи жағдайларда тарихи ойдың негізгі
бағыттары мен ұстанымдарын анықтайтын тарихи танымның әлеуметтік негіздерін
көрсету.Тарихнамалық мәдениетті қалыптастыруда студенттерді тарихнамалық
зерттеуде историзм принципін үйрену.Тарихнамашылардың басты обьектісіне
тарихшылар еңбектері жатады.Тарихи ғылыми мекемелер, мерзімді баспасәз
ұйымдары, тарихи ғылым саласында кадрлар дайындау тарихнамашылардың зерттеу
жүйесіне кіреді.
Пәнді оқыту міндеттері.
-жаңа заманда тарих ғылымының дамуына әсер еткен қоғамдық жағдайды көрсету
-XVIIғ. Француз ағартушыларының тарихи көзқарастарын түсіну үшін табиғи
құқық теориясы туралы түсініктің болуына назар аудару
-тарихи мектептердің қалыптасуын, жағдайларын айқындау, позитивизм
принциптерін анықтау
-методологияның қалыптасуына жаратылыстану ғылымдарының әсерін көрсетіп,
тарихитанымның теориялық методологиялық принциптерін талдау
-XIXғ. Тарихшылар мен философтардың еңбектеріне талдау жасап, романтикалық
тарихнаманың бағыттарын көрсету
-XIXғ. екінші жартысындағы философиялық жүйедегі тарихи үрдісті сипаттау
-XIXғ. екінші жартысы-XXғ. басындағы кәсіби тарихнаманы талдау.
-Қазақстан тарихшыларының жаңа замандағы шетел тарихы ттуралы еңбектеріне
сипаттама жасау.
Тарихнама деген термин гректің екі сөзінен құрастырылған. Тарих-өткен
заман туралы, графо-жазамын. Алғашқы уақыттарда бұл термин тарих терминмен
мәні бірдей қолданылған. Қазіргі күні бұл терминнің екі мағынасы кең
таралған.
1. Тарихнама дегеніміз-тарих ғылымының тарихын зерттейтін ғылыми пән.
2. Тарихнама дегеніміз-белгілі бір мәселе бойынша тарихи еңбегінің
жиынтығын талдау болып табылады. Тарихнамалық зерттеулердің негізгі
аспектілері.
1 Әр-түрлі кезеңдерде тарих ғылымының дамуын қоғамдық жағынан анықтау.
Өткен кезеңдердің әр-түрлі проблемаларын зерттеу. Тарихи дамудың белгілі
тұжырымдарын жасау, әр түрлі қоғамдық топтардың позицияларын айқындау.
2 Әр түрлі кезеңдерде өмір сүрген ғылыми мекемелермен ғылыми білім беру
тарихи материалдарды қолдану жағдайы оны басып шығару мүмкіншілігін де
зерттеу қажет.
3 Тарихнамалық зерттеулердің негізгі мәселелерінің бірі теориялық дамуын
және өзгеруін зерттеу. Тарих танымының теориялық методологиялық
принциптерін талдау. Әсіресе философия, саяси экономика, әлеуметтану және
жалпы қоғамның мәдени даму дәрежесімен байланысты. Сондықтан ХVІІІ ғасырдың
француз ағартушысы тарихи көзқарастарын түсінігі үшін жаратылыстану
құқықтары теориясын білу керек. Методологияның қалыптасуына үлкен ықпал
ететін жаратылыстану ғылымы болып табылады.
4 Тарихнаманың негізгі мәселелері қайнар көздері немесе дерек
сипаттамасы. Мұнда тарихи мектептердің тарихи қайнар көздер жиынтығы
қарастырылды.
5 Тарихнаманың тағы бір маңызды мәселелерінің бірі тарихи зерттеулердің
проблематикасын қалыптастырыуын зерттеу.
Бақылау сұрақтары:
1.Тарихнама дегеніміз не?
2.Тарихнама пәнінің мақсаты мен міндеттері
3.Тарихнамалық зерттеулердің негізгі мәселелері
Лекция 2 Антика тарихнамасы
Жоспары:
1. Ежелгі Греция тарихы бойынша деректер.
2.Грек прозасының туылуы.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
История древней Греции. М., 1958
Қосымша әдебиеттер:
Методологические и историографические вопросы исторической науки- Томск.,
1982
Репина Л.П. Зверева В.В. Парамонова М.Ю. История исторического знания –М.,
2004
Лекцияның мақсаты:Антика тарихнамасының пайда болуын, дамуын қарастыру
Лекцияның мәтіні:
Тарих деректері жөніндегі білімнен басқа тарихшы өз ілімінің
тарихын, яғни тарихнаманы білуге міндетті, оның қазіргі замандағы жай-
жағдайынан хабардар болуға тиіс. Жоғарыда айтылып кеткеніндей, ежелгі
гректер сол кезде –ақ өз тарихын оқып үйрене бастады. Бірақ ежелгі грек
тарихшыларының шығармалары әдетте сақталған антик деректерінің бір түрі
ретінде оқып үйренілді. Антик уақыттан кейінгі Европа халықтарының ежелгі
Греция тарихына деген құштарлығы орта ғасырда пайда болады, Византиямен
байланыс жасаудың арқасында ежелгі Греция туралы Киев Русі кезінде-ақ
білуге құштарлық білдірілген. Батыс Европа ертеректегі Қайта өркендеу
дәуірінде ежелгі Грецияның тарихын білуге құштарлана бастады.
Тарих –идеологиямен және қоғамдық дамумен байланысты қоғамдық ғылым.
Ежелгі дәуірден бастап тарихшылар тарихи процесті, оның себептерін,
ерекшеліктерін, өздері болжаған нәтижелерін нақты сипаттауға және ой
елегінен өткізуге тырысты. Қайта Өркендеу дәуірінде алдыңғы қатарлы
ойшылдар ежелгі Греция тарихының материалдарын орта ғасырлық схоластикаға
және феодалдық идеологияға қарсы күресте пайдаланып отырған. Ең алдымен
Италияда табылған ежелгі грек өнері мен тілі зерттеле бастайды. Соның
өзінде ежелгі Греция қоғамы дәріптеліп келген. Бұл қоғамның жетістіктері
орта ғасырлық кемшіліктерге қарсы қойылып отырған.
ХVІІ ғасырдың басында біздің Отанымыздың территориясында, Киевте,
Киев-Могилян коллегиясы негізделді. Онда латын тілінен басқа ежелгі грек
тілі, ежелгі Грецияның әдебиеті, тарихты және философиясы оқытылды.
ХVІІ ғасырдың аяғында Москвада Славян-грек-латын академиясы құрылды.
ХVІІІ ғасырдың –ағарту ғасырының –басынан бастап ежелгі Греция
тарихын оқып үйрену ісіндегі жаңа кезеңді байқауға болады. өткен уақыт
жайлы едәуір тарихи материал жинақталып жүйеге келтірілді. Мұның өзі тұңғыш
ғылыми жинақтаулар жасап, ежелгі грек хорнологиясын анықтауға мүмкіндік
берді.
ХVІІІ ғасырдың басында Италия ғалымы Джанбаттсто Вико ежелгі Греция
мен Рим тарихын келер заман халықтарының тарихымен салыстырды. Ол Гомер
дүниеде болған жоқ. Илиада мен Одиссия эпикалық поэмалары халық
творчествосы нәтижесінде жасалды. Деген болжам айтты.
ХVІІІ ғасырдың орта шенінде аса көрнекті француз ағартушыларының бірі
Ш.Монтескье ежелгі Грецияның мекемелерін сол кездегі Францияның
абсалютизміне қарама-қарсы қойды.
Антик заман тарихын зерттеу ісіндегі маңызды кезең- ХVІІІ ғасырдың
екінші жартысында Германияда И. Винкельманның Көне заман өнерінің тарихы
атты кітабының шығарылуы болды, онда автор знердің қоғамдық дамумен тығыз
байланысын көрсетіп берді. Кітаптың едәуір бөлігі ежелгі Грецияға, ежелгі
грек мүсіндеу өнеріне арналды.
ХVІІІ ғасырдың аяғында Ф.А. Вольф кең таралған Гомерге кіріспе
деген зерттеуін бастырып шығарды, онда ол, Дж. Викоға қарағанда, неғұрлым
елеулі материал негізінде, гомер эпосы халықтан шыққан деген қорытындыға
келді, оның үстіне Гомерді Илиада мен Одиссеяны жасаған өз
тыңдаушыларына ерекше кең танылған, кезіп жүрген көп жыраулардың бірі деп
санады. Гомерді Илиада мен Одиссияның авторы деп санаған, поэмалардың
тұтастығын жақтағандар бұл пікірге қарсы шықты. Поэмалардың шығуы жөніндегі
айтыс күні бүгінге дейін аяқталған жоқ. Ғылыми әдебиетте ол –Гомер
мәселесі деген атпен мәлім. Гомердің авторлығы жөніндегі мәселені
түбегейлі шешпегенімен, айтыс тым ежелгі Грецияны зерттеу жөніндегі ғылымға
пайда келтірді, өйткені мұның өзі ғалымдардың назарын осы дәуірге ерекше
аударды.
Бақылау сұрақтары:
1.Гомер және оның Иллиада, Одиссея поәмалары
2.Гесиод Теогония поәмасы
3.Теократиялық тарих және тарих
ЛЕКЦИЯ 3 Грек тарихнамасы
Жоспары:
1.Тарихи білімдердің пайда болу және даму
шарттары.
2.Грек тарихи әдісі.
3.Публицистикалық шығармалар.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
История древней Греции. М., 1958
Қосымша әдебиеттер:
Методологические и историографические вопросы исторической науки- Томск.,
1982
Репина Л.П. Зверева В.В. Парамонова М.Ю. История исторического знания –М.,
2004
Лекцияның мақсаты:Грек тарихнамасының пайда болуын, дамуын қарастыру
Лекцияның мәтіні:
Ежелгі Греция тарихын білуге құштарлық орта ғасырларда да,
жаңа заманда да байқалса да, ежелгі Грецияға назар аудару көрнекті
жекелеген еңбектерден басқа ежелгі грек тарихын елеулі түрде зерттеу іс
жүзінде жүргізілген жоқ. Түп деректерді зерттеуде дәйектілікпен талдау
жасалған әдіс жетіспеді, ол әдісті ХІХ ғасырдың басында тұңғыш рет Дания
ғалымы Б. Нибур (1776-1831) ұсынған болатын. Өзінің Рим тарихы жөніндегі
курсында, ал кейінірек ежелгі Греция тарихы жөніндегі бірқатар
лекцияларында сол кезде белгілі әдеби, археологиялық және этногрфиялық
деректердің бүкіл жиынтығын сын көзімен салыстыра талдау әдісін пайдаланды,
мұнда ол өткен оқиғаларды және бүтіндей тарихи процесті неғұрлым дәлелді
түрде анықтау мақсатын көздеді. Тарихи зерттеудің Б. Нибур ұсынған сын
көзімен салыстыру әдісінің тәсілдері кеңінен таралды да, антик заман
жөніндегі тарихи ғылымның оннан әрі даму негізінде алынды.
ХVІІІ ғасырдың аяғында Ұлы француз буржуазиялық революциясынан кейін
Батыс Европада феодализмнің біржолата күйреуі тарих ғылымының прогресіне,
атап айтқанда, ежелгі Греция мен Рим тарихының республикалық кезеңінде
деген құштарлықтың жандануына себепкер болды. ХІХ ғасырдың басы мен бірінші
жартысындағы ежелгі Греция тарихы жөніндегі материалдар-деректердің аса
маңызды жаңа түрі –антик жазбаларымен толықтырыла түсті, мұны Элладаның тас
архиві деп те атайды.
ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде неміс тарихшысы А. Бек жазба материалы
негізінде Афинылықтардың мемлекеттік шаруашылығы деп аталатын қызықты
зерттеу кітабын басып шығарды. Ол басқа елдерден, соның ішінде Россиядан
да, ғалымдарды тарту арқылы ежелгі грек жазбаларын жинауды ұйымдастырып,
басып шығарды. Бұл жазбалар түсіндірмесімен сол уақытқа дейін Европадан
шыққан жинақтар мен журналдарда басылған болатын. Грек жазбалар корпусы
деген төрт томдық үлкен коллективтік еңбекті А. Бек қайтыс болғаннан кейін
оның шәкірттері аяқтаған болатын.
Егер Б. Нибур, А. Бек және басқа да антик тарихшылар ХІХ ғасырдың
басы мен бірінші жартысында ежелгі Греция тарихын зерттеумен Гомерден
бастап Александр Македонскийге дейін ғана шектелген болса, ал олардың
өздерінен жасы кіші із басары –орыстың ерте қайтыс болған тарихшысы В.Ф.
Цых пен неміс тарихшысы И. Дройзен –эллинизм дәуірінің тарихын зерттей
бастады. Эллинизм, яғни гректерге еліктеу деген терминнің өзін И.
Дройзен ұсынған болатын. ХІХ ғасырдың 30-40 жылдары И. Дройзен Александр
Македонскийдің, диадохтар мен эпигондар тарихына арналған үш том шығарды.
Автор үшінші томды б.э. дейінгі 221 жылға дейінжеткізді.
Германияны қарудың күшімен біріктіруге тырысқан неміс буржуазиясының
өкілі –И. Дройзен, Александр Македонскийдің агрессиясын күні өткен Шығыс
халықтарының жарылқаушысы ретінде, И.Дройзенге заманалас буржуазиялық
неміс саясатшылары үшін үлгі ретінде дәріптеді. Ол тарихи процесс әлемм
рухының бір халықта, енді бірде басқа халықтарда өз-өзінен дамуы болып
болып табылады деп пайымдап, Г. Гегель дәлелдеген реакцияшыл пікірдің
жақтаушысы болды.тарихты әлем рухын іске асырушы халықтар жасайды.
Алғашында әлем рухы ежелгі Шығыста содан соң ол Грецияда жүзеге асты,
сондықтан грек-маедон жаугершілігі әлем рухы қызметінің белгісі ретінде
ақталып отырды.
Кейінірек И. Дройзен өз зерттеуін қайта өңдеп, барлық үш томды
Эллинизм тарихы деген жалпы атпен шығарды. Эллинизм дәуірін И. Дройзеннің
түсінуі ғылыми емес, бірақ бұл терминге үйреніп кеткендіктен, басқа
мазмұнмен байыта отырып, оны осы уақытқа дейін пайдаланады.
Ежелгі Греция тарихы жөніндегі егжей-тегжейлі еңбек Англияда ХІХ
ғасырдың орта шенінде басылып шыққан Дж. Гроттың (1794-1871) 12 томдық
Ежелгі Грецияның тарихы болды. Оның авторы банкир және вигалар
(либералдар) партиясының солшыл тобының саяси қайраткері еді.
Ежелгі дүие тарихын модернизациялауды француз тарихшысы Фюстель де
Куландж (1830-1889) қарсы шықты. Оның Греция мен Римге арналған Антик
дүниенің азаматтық қоғамы деген жинақталған еңбегінің ХІХ ғасырдың екінші
жартысында зор маңызы болды. Алайда антик дүниенің қоғамдық қатынастарының
жаңа дәуірдің қоғамдық қатынастарынан негізгі айырмашылығын Фюстель де
Куландж дінде, антик адамының жан-жақты шырмаған ата-тегінің әдет-ғұрпына
негізделген қатынастар да деп білді. Сонымен барлығы дін арқылы анықталған
антик қатынастарды жаңа дәуірің қатынастарымен салыстыруға болмайды.Фюстель
де Куландж тарихты адамзат қоғамының бірте-бірте стихиялық дамуы туралы
ғылым ретінде түсінді. Ол позитивизм көзқарасында –ХІХ ғасырдың бірінші
жартысы мен орта шеніндегі француз идеалист-философы, өзінің идеяларымен
буржуазия тарихнамасына зор ықпал жасаған. О. Конттың тарихи-философиялық
концепция көзқарасында болды. О. Конт тарихи процестің мәнін танып білуге
болмайды деп емептеді, сондықтан тарихи құбылыстардың себептерін анықтап
білуден бас тарту керек және олардың үстірт байланысын жете пайымдаумен
шектелу керек деп ұсын
Бақылау сұрақтары:
1.Ежелгі Греция тарихы бойынша деректер
2.Ежелгі греция тарихы бойынша заттай ескерткіштер
3.Ежелгі Греция тарихы бойынша жазбаша құжаттар
ЛЕКЦИЯ 4 Эллинистік римдік кезең.
Жоспары:
1. Тарихнамадағы эллинихм түсінігі.
2. Компиляциялық жаңа метод және оның тарихи зерттеулердегі орны мен
дамуы.
3. Александр Македонскийді суреттеудегі екі әдіс.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
История древнего Рима. Учебник для студнтов вузов обучающихся по
специальности История. М., 1994
Қосымша әдебиеттер:
1.Древнеримские мыслители. Свидетельства, тексты, фрагменты. Сост. А.
Аветисьян. Киев, 1958
2. Хрестоматия по истории древнего Рима. Под ред. В. И. Кузищина. М.,
1987
Лекцияның мақсаты:Тарихнаманың эллинистік римдік кезеңін қарастыру
Лекцияның мәтіні:
ХІХ ғасырдың аяғында –ХХ ғасырдың басында Египеттегі грек
папирустарының орасан көп материалы жарияланды, оны шетел және орыс эллин
тарихшыдлары мұқият зерттеді. Ғылымның жаңа саласы-грек папирологиясының
аса көрнекті өкілдері арасынан Батыс Европадағы неміс зерттеушісі У.
Вилькенді (1862-1944) атау керек.
Орыс буржуазиялық тарихнамасы ХІХ ғасырдың соңғы үштен бірінде –ХХ
ғасырдың басында негізінен орыс буржуазиясының таптық мүдделерін білдіре
отырып, орыстың буржуазияшыл антик тарихшысы, бірқатар батыс европалық
антик тарихшыларының позицияларынан айырмашылығы бар, кейбір жеке
сипаттарға ие болды. Россиядағы самодержавие жағдайлары буржуазияның антик
тарихнамасына мына ретте ықпал етті: өйткені орыс либерал тарихшылары
Афиныға және ежелгі Грециядағы өзге де демократиялық режимдерге Батыс
Европадағыдан гөрі үлкен дәрежеде іш тартты. Мұның өзі феодалдық қалдықтары
бар патша режиміндегі кейбір оппозицияның бір түрі болды.
Орыс буржуазиялық тарихнамасы ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басындағы орыстың антик тарихшылары арасынан бірқатар кабинеттік аса
көрнекті ғалымдары – Куторганың шәкірттерін атап өтуге болады. Орыстың
антик эпиграфиялық мектебінің іс жүзіндегі негізін қалаушылар Ф.Ф. Соколов
(1841-1909) көрнекті эпиграфист, кейіннен папиролог те болды. Ол негізгі
назарды эллинизм дәуіріне аударды. Ф.Ф. Соколов –грек жазбаларының, мұқият
жүзеге асырылған шағын зерттеулердің авторы. Ол неоканттықтың ықпалында
болды. Документтерді ерінбей- жалықпай зерттеп, жоғалып кеткен тексті көз
жеткізердіктей етіп қалпына келтіре отырып, Ф.Ф. Соколов өткен және келесі
оқиғалар арасындағы байланыстың болғанын мойындаса да, қорытындылар
жасаудан аулақ тұрды. Ол ежелгі гректердің бостандықты тұңғыш сезген, бірақ
құлдықтың болуы салдарынан жалпыға бірдей теңдік дегенді түсінбегендер
есебінде сипаттады.
Ф.Ф. Соколовтың шәкірттері арасынан аса көрнекті эпиграфист В.В.
Латышевті (1855-1921) атап өту керек. Ол Қара теңіздің солтүстік
жағалауындағы ежелгі грек отарларын зерттеді. В.В. Латышевтың неғұрлым
маңызды ғылыми еңбектері Евксин-Понтының солтүстік жағалауындағы ежелгі
грек және латын жазбалары және Скифия мен Кавказ туралы грек және латын
ежелгі жазушыларының хабары деген жинақтары болды.
Орыстың археологтар қоғамы мен басқа да археологиялық ұйымдардың
жүзеге асырған қазба жұмыстары европалық археология ғылымында орыстың антик
археологиясын алдыңғы қатарлы орындардың біріне алып шықты. Қырымдағы
–Севастопольге жақын жердегі Херсонесте, Керчь ауданындағы Пантикапейде көп
жыл жүргізілген қазба жұмыстары, тамань түбегіндегі қазба жұмыстары бай
археологиялық материалдар берді. Днепро –Буг су жайылымының жағасындағы
ежелгі Ольвияны көп жылдық қазу жұмыстары Б.В. Фармаковскийдің (1870-1928)
басшылығымен 1901 жылы басталды. Бұл жұмыстар өзінің алдын ала
ойланғанымен, жүйелілігімен, процестің егжей-тегжейлі суреттелуімен,
отандық антик археологиясының дамуында тұтас кезең болып ерекше көзге
түсті.
ХІХ ғасырдың басы мен ортасында да және оның аяғында –ХХ ғасырдың
басында антик тарихшыларының бүтіндей ұрпағы Петербург пен Москвада ғана
емес, сонымен бірге Казанда, Киевте, Харьковте және басқа да ғылыми
орталықтарда жұмыс істеді. Олардың арасынан Киевте де, Казанда да жұмыс
істеген либерал ғалым Ф.Г. Мищенконы (1848-1906) атап өту керек болады. Ол
ежелгі грек қоғамының қоғамдық және саяси өмірін позитивизм тұрғысынан
егжей-тегжейлі зерттеді және ежелгі грек авторларының тамаша аудармашысы
болды.
Қызметінің кемелденуі ХІХ ғасырдың аяғында және ХХ ғасырдың алғашқы
екі он жылдарына тұстас келетін антик тарихшылар арасынан Харьков
зерттеушісі В.П. Бузескулды (1858-1931) атап өту керек. Оның ынтасы
классикалық және арханкалық Грецияға –Афины тарихына ауды. Сол кезде
Египетте грек папирустары ішінде жаңа ғана ашылған. Аристотельдің Афины
политиясын ол алғашқылардың бірі болып егжей-тегжейлі зерттеп шықты және
Аристотельдің Афины политиясы деген үлкен монография жазды. Оның неғұрлым
әйгілі өзге зерттеулері Афины демократиясының тарихы , Греция тарихына
кіріспе (ежелгі заманнан бірінші дүние жүзілік соғысқа дейінгі түп
деректер мен тарихнамаға егжей-тегжейлі шолу) болды.
Бақылау сұрақтары:
1.Тарихнамадағы эллинизм түсінігі
2.Шығысқа гректер мен македондар жорығы туралы қысқаша мағлұматтар
3.Полибийдің өмірі мен еңбектері
4.Диоген еңбектеріндегі басты философиялық көзқарастар
ЛЕКЦИЯ 5 Римдік тарихнама
Жоспар:
1. Ерте Рим тарихының деректері.
2. Ерте жазба ескерткіштері.
3. Үлкен анналистер еңбектері.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
История древнего Рима. Учебник для студнтов вузов обучающихся по
специальности История. М., 1994
Қосымша әдебиеттер:
1.Древнеримские мыслители. Свидетельства, тексты, фрагменты. Сост. А.
Аветисьян. Киев, 1958
2. Хрестоматия по истории древнего Рима. Под ред. В. И. Кузищина. М.,
1987
Лекцияның мақсаты:Римдік тарихнаманың пайда болуын, дамуын қарастыру
Лекцияның мәтіні:
Революцияға дейінгі біздің тарихнамамызда эллинизм дәуірінің де
аз өкілдері бар. Олардың арасында көрнекті модернизациялаушы Петербург
университетінің профессоры М.И. Ростовцев (1870-1952) болды. Германияда
неміс тілінде шығарылған үлкен монографияның Рим колоноатының тарихы
жөніндегі зерттеулер деген бірінші бөлімі эллинизм дәуіріне арналған.
Грек папирус материалдары негізінде М.И. Ростовцев эллиндік Египетте жерге
жеке меншік болмағандығын көз жеткізе дәлелдеп, маңызды жаңалық ашты. Бірақ
модернизациялаушы болғандықтан ол жерге жеке меншіктің болмағандығын ежелгі
египет феодализмінің ерекшеліктерінен деп қате түсіндірді. Революциядан
кейін М.И. Ростовцев АҚШ-қа эмиграцияланды.
Енді аса көрнекті эллиндік папиролог Қазан университетінің профессоры
М.М. Хвостов (1872-1920) болды. Оның басты еңбектері модернизация
бағытымен жазылған, бірақ түп деректердің мол материалы жинақталған Грек-
Рим Египетінің шығыс сауда тарихы және Грек-Рим Египетіндегі тоқыма
өнеркәсібі деген екі монографиясы болды.
Өз еңбектерін ежелгі Греция тарихына арнаған орыстың көне мектебінің
аса көрнекті антик тарихшыларының тізімін академик С.А. Жебелев (1867-1941)
есімімен аяқтау орынды-ақ. Аса білімді тарихшы, көрнекті эпиграфшы ол
алғашында позитивистік бағытта жазылған екі монографиясымен көзге түсті.
Бұлар эллиндік және римдік заманның Афины тарихы мен Грецияның Рим
провинциясы ретіндегі тарихына арналған болатын. С.А. Жебелев Аристотельдің
Саясат деген тарихифилософиялық еңбегінің аудармашысы ретінде көрінді
және Ф.Г.Мищенко жасаған Фукидидтің Тарих аудармасын жөндеді. Ұлы Октябрь
социалистік революциясынан кейін С.А. жебелев совет ғылымында антик
тарихшылар қатарында белсенді жұмыс істей берді. Оның совет заманындағы
басты еңбектері Солтүстік Қара Теңіз жағалауына арналды. Өзінің зерттеу
әдістерін жетілдіре отырып, ол бірте-бірте маркстік бағытқа көшті, жоғары
оқу орындарына арналған ежелгі Греция тарихы жөніндегі совет оқулықтары
авторларының бірі және редакторы болды. С.А. Жебелев эллиндік Боспор
патшалығында Савмактың басшылығымен болған құлдар көтерілісі туралы
маркстік тұрғыдағы белгілі зерттеудің авторы болып табылады.
Батыс европалық және отандық буржуазияшыл антик тарихнамасының
қысқаша шолуынан көрінгеніндей, ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың басында оның
үлкен жетістіктері болды. Алайда реакцияшыл таптық тар шеңберлі жалпы
тарихтың және философиялық концепциялар ғалымдарының тарихи процестің
мәніне терең бойлауына бөгет жасады.
Ал ХІХ ғасырдың орта шенінде-ақ тарих ғылымындағы осы аса маңызды да
негізгі проблеманың дұрыс шешімі марксизим негізін қалаушы ұлы адамдар
–Карл Маркс пен Фридрих Энгельстің еңбектерінде талданып ұсынылған болатын.
Олардың ашқан жаңалықтарының маңызы мен мәнін В.И. Ленин былай деп
сипатаған-ды: маркс те қоғамды жеке адамдардың, бастықтардың еркі бойынша
(болмаса, бәрібір, қоғам мен үкіметтің еркі бойынша) түрлі өзгерістерге
келіп, кездейсоқтықпен пайда болатын және өзгеретін механикалық агрегат
деген көзқарасты мүлде жойды, сөйтіп социологияны бірінші рет ғылыми
негізгі салды, қоғамдық –экономикалық формация дегеніміз сол өндірістік
қатынастардың жиынтығы деген ұғым деп анықтады және бұл формациялардың
дамуы табиғи-тарихи процесс екендігін анықтады.
Ежелгі дүние тарихы жөнінде сол кезде мәлім болған барлық материал
арқылы К.Маркс пен Ф. Энгельс Жерорта теңізінің ежелгі қоғамын өзінің құл
иеленушілік қоғамына негіздей отырып Греция мен Римде ерекше қарқынмен
дамыған құл иеленушілікті анықтады. Тікелей Грецияға үндей отырып, олар сол
кездегі ежелгі грек материалын зерттеп, Балқан түбегінің оңтүстігіндегі
рулық құрылыстың ерекше сипаттарын және оның ыдырау процесін анықтады,
әскери демократия деген ұғымды енгізді, ежелгі гректік антик қала
–мемлекеттің (полистің) таптық табиғатын жан-жақты ашып көрсетті. К.Маркс
пен Ф. Энгельс полистің экономикалық негізі ауыл шаруашылығы болғанын,
полис-жер мен құлға бірдей ие болған жеке меншіктілер –құл иеленушілердің
коллективі болды.
Бақылау сұрақтары:
1.Ертедегі Римнің материалдық мәдениет ескерткіштері
2.Үлкен анналистер еңбектері
3.Кіші анналистер еңбектері
ЛЕКЦИЯ 6 Римдегі тарихнаманың қалыптасуы
Жоспары:
1. Анналдар –тарихи шығарманың бірінші түрі.
2. Орта анналистер
3. Шешендік, мемуарлық және тарихи философиялық проза
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
История древнего Рима. Учебник для студнтов вузов обучающихся по
специальности История. М., 1994
Қосымша әдебиеттер:
1.Древнеримские мыслители. Свидетельства, тексты, фрагменты. Сост. А.
Аветисьян. Киев, 1958
2. Хрестоматия по истории древнего Рима. Под ред. В. И. Кузищина. М.,
1987
Лекцияның мақсаты:Римдегі тарихнаманың қалыптасуын қарастыру
Лекцияның мәтіні:
ХVІІІ ғасырдағы француз революциясы ХVІІІ ғасырдың 90 жылдарында ғана
емес, сондай-ақ ХІХ ғасырдың алғашқы он жылдығында да Рим тарихын зерттеуді
дамытуға зор ықпал етті. Егер де ХVІІІ ғасыр тарихшылардың зерттеу
обьектісі негізінен алғанда Рим империясының дәуірі болса, енді ХІХ ғасырда
Рим империясының зерттеушілері республиканың ертеректегі кезеңін зерттеуге
көңіл бөлді. Бұл құбылысты сипаттай келіп К.Маркс былай деп жазды: Рим
республикасының қатаң классикалық дәстүрлерінде буржуазиялық қоғам
гладиаторлары өз күресінің буржуазиялық шектеулі мазмұнын өзінен-өзі жасыру
үшін, өзінің шалқыған шабытын ұлы тарихи трагедиясының шырқауында ұстау
үшін өздеріне қажетті мұраттар мен көркем формаларды, иллюзияларды тапты.
Зерттеулердің жалпы бағыты өзгереді француз ағартушыларының
ыққпалымен ХІХ ғасырдың ғалымдары әміршілерінің дамуына, олардың тұрмысына,
мәдениетіне көңіл аударды. ХІХ ғасырдың зерттеушілері антик авторлардың
шығармаларынан алған мәліметтерді археологиялық қазындылар мен
этнографиялық материалдармен толықтырылып, нақтылай отырып, түп деректерді
зерттеуге сын көзбен қарай бастады.
Ежелгі Рим тарихын зерттеуге осындай жолмен келген тұңғыш дат Б.
Нибур (1776-1831) болды. Рим тарихының ежелгі кезеңі туралы ол антик
тарихшылардың айтқандарының дұрыстығын жоққа шығарып қана қойған жоқ,
сондай-ақ этнографиялық деректерге сүйеніп, оқиғалар дамуының көрінісін
аналогия әдісімен қалпына келтіруге тырысты. Нибурдың негізгі еңбегі Рим
тарихы аяқталмай қалған болатын. Нибурдың тарихи сын әдісі оның
замандастары мен кейінгі зерттеушілерге өте зор ықпал етеді.
Нибур зерттеулерін жалғастырушы, 1500-дей баспа жұмыстың авторы,
неміс тарихшысы Т. Моммзен (1817-1903) болды. Европа тілдерінің көпшілігіне
аударылған Рим тарихынан басқа Т. Моммзеннің ең маңызды еңбектері- Рим
мемлекеттік правося, Рим қылмыстық правосы, Рим күміс ақша ісінің
тарихы, Цезарьға дейінгі Рим хронологиясы еді Т. Моммзеннің басшылығымен
1863 жылы 16 томдық латын үскі жазбалары басылымы қолға алынады. Бұдан
басқа Т. Моммзен Рим тарихының жеке мәселелері жөнінде көптеген мақалалар
мен заметкалар жариялайды.
Т. Моммзеннің еңбектерінің әйгілісі Рим тарихы болып қала берді.
Ежелгі кезеңді баяндаудан бастап Т. Моммзен үшінші томында оны Тапс
түбіндегі ұрысқа дейін (б.э. дейінгі 46-жыл) жеткізді. Едәуір кейінірек
шыққан төртінші том б.э. 68 жылына дейінгі Рим империясы тарихының қысқаша
очеркі болып келді. Б.э. І ғасырындағы Рим империясы провинцияларының
тарихы бесінші томда баяндалған.
Рим тарихының алғашқы үш томы көпшілікке арналған кітап болып
саналады. Т. Моммзен өзінің шығармасын 1848 жылғы революциялық оқиғалардың
ықпалымен жазды. Буржуазиялық революцияның саяси мақсаттарының бірі
Германияның ұлттық бірлестігі еді. Неміс буржуазияшыл интелегенциясының
кейбір топтарының арасында неміс буржуазиясының саяси ой-арманын жүзеге
асыратын демократиялық монарх деген біреуге үлкен үміт артылады. Т.
Моммзен рим тарихының бастапқы дәуірін қысқаша суреттей отырып, мұны
Италияның бірігуі деп атап, римдіктердің Апенин түбегін жаулап алуы туралы
әңгімені егжей-тегжейлеп айтып шығады. Ол өзінің баяндауын қандай да
болсын шамадан тыс жоғары мадақтаған Юлий Цезарьдың демократиялық
монархиясының пайда болу заңдылығын дәлелдейтіндей етіп құрады. Т. Моммзен
рим нобилитетін гермен юнкерлігі мен салт аттыларды буржуазиямен
салыстырумен шектеліп қалмай Римдегі қолөнер мен сауданың дамуынан
капиталистік қатынастарды көрді. Құл иеленудің дамуын жоққа шығара отырып,
әрі құлдардың көтерілісіне тоқталып жатпай Т. Моммзен б.э. дейінгі 74-71
жылдардағы көтеріліс көсемі Спартакты қарақшылар кемеңгер атаманы деп
санады.
Т. Моммзеннің еңбегі өте-мөте субьективті, оның нәсілдік, модернизм,
әрі асыра сынау элементтері күшті. Бірақ Т. Моммзеннің басқа еңбектерінде
де буржуазияшыл ғалымның шектеулігі, әсіресе шектен шыққан немістік
шовинизм көрінетіндігіне қарамастан, оның қызметі тарихи ғылымның кейінгі
дамуларына өте күшті ықпал етті.
Неміс тарихшысы К.Нич (1823-1880) б.э. дейінгі ІІ ғасырдың аяғындағы
Рим республикасында аграрлық заңдардың айналасындағы күресті зерттеумен
шұғылданды. Гракхтар мен олардың ең жақын бастамашылары деген еңбегінде
ол рим шонжарының қасиеттерін атап көрсетіп, Гракхтар қызметінің кезеңін
Рим мемлекетінің ең дамыған уақыты деп санайды.
Бақылау сұрақтары:
1.Марк Тулий Цицерон - өмірбаяны және саяси жолы
2.Корнелий Тацит оның тарихи еңбегі Анналы
3.Христиан шіркеуінің ресми мойындалуы және оның әлеуметтік және саяси
өмірдегі ролі
ЛЕКЦИЯ 7 Ортағасыр тарихнамасы
Жоспары:
1.Ежелгі дәуір
тарихнамасының әсері.
2. Ерте орта ғасыр тарихнамасы
3.Орта ғасырлық
жылнамалар
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
Ванштейн О. Л. Историография средних веков. М-Л., 1940
Вебер Б. Г. Историографические проблемы. М., 1974
Қосымша әдебиеттер:
Афанасьев Ю. Н. Историзм против эклектики. М., 1980
Лекцияның мақсаты: Ортағасыр тарихнамасының қалыптасуын, дамуын қарастыру
Лекцияның мәтіні:
Орта ғасырлық жазба төркін –деректер бінеше түрге бөлінеді:
документальды материалдар (жария актілер, жеке адамдардың актілері,
шаруашылық мәні бар документтер, әкімшілік, финансы, әскери т.с.с.
мемлекеттік өкімет документтері), заңдық ескерткіштер (правдалар, яғни
герман және басқа халықтардың әдет-ғұрып правосы жөніндегі жазбалары,
азаматтық, қылмыстық істер және шіркеу праволарының кодекстері, жеке заңдар
мен указдар, қала хартиялары, сот протоколдары, заң трактаттары), хабар
беретін төркін-деректер (анналдар, яғни жылнамалар, шежірелер, өмірбаяндар,
әулиелер тіршілігі, ресми емес тұрғыда хат жазысу, публицистика), фольклор,
әдеби шығармалар т.с.с.
Әдетте, документальдық және заңдық төркін-деректер феодалдық
құрылыстың дамуындағы шаруашылық, әлеуметтік және праволық қатынастар
тарихы жөнінде мол материалдар береді. Хабар мәліметті беруші төркін-
деректерде саяси тарихқа қажетті деректер көбірек болады. Алайда, кейбір
көне, өте аз, сондықтан да ерекше құнды документтерінде (мысалы,
феодализмнің алғашқы ғасырларындағы корольдің сыйлық тарту грамоталары)
феодалдық жер меншіктенуге байланысты қатынастарды сипаттайтын өзінің
негізгі мазмұнынан байланысты қатынастарды сипаттайтын өзінің негізгі
мазмұнынан тыс, сондай-ақ право тарихы жөнінде де маңызды мағлұматтары бар,
ал кейде саяси тарихтың фактілері де кездеседі. Екінші жағынан, ерте
дүниенің тұтастай дерлік саяси тарихқа арналған анналдары мен шежірелерінде
әлеуметтік-экономикалық қатынастар тарихы туралы кейбір мағлұматтар
табылып қалады.
Төркін-деректердің басқа барлық түрлерінің ішінде документальдық
материалда өмірдің әр түрлі жақтары еғұрлым тікелей жазылады және сондықтан
да сенімділігі де анағұрлым күшті болады.
Заң ескерткіштері үстем тап мүдделерін нығайта түсуді мақсат етті.
Оған деген сенімділік те әрқалай: кәдуілгі правосы мен сот протоколдары,
әдетте, заңдар мен заң трактаттарына қарағанда, тарихи шындыққа неғұрлым
жақынырақ келеді.
Хабарлап баяндаушы төркін-деректерде оқиғалар, документтер мен право
ескерткіштеріне қарағанда, олардың авторларының сана –сезімі арқылы
көбірек бейнеленген. Сондықтан төркін-деректердің мұндай түрлерінің бәріне
субьективті түрде үндемей қалу немесе тіпті бұрмалап бейнелеу де кездеседі.
Орта ғасырлардың шежіре жасаушыларының, әсіресе халық көтерілісі туралы
пайымдағанында, оған деген таптық сана айқын байқалады, әрі, әдетте,
дұшпандық көзқараспен қарайды. Сондықтан баяндаушы төркін-деректер, ондағы
хабарланып отырылған фактілер арнайы мұқият тексеруді қажет етеді.
Алғашқы кезеңдегі орта ғасырлар төркін-деректері, бізге мүлде толық
жеткен жоқ, сондықтан да оның әрқайсысы аса бағалы. Олар ертеден бері-ақ
тарихшылар назарын аударуда, сондықтан да бірнеше рет басып шығарылды.
Дамыған феодализм дәуірінің төркін-деректері, тұтас алғанда, аз зерттелген;
Х-ХV ғасырлардың шежірелері түгел дерлік баспадан шығарылды, бірақ та
документті материал толық зерттелген емес, әрі бірлі-жарымы ғана
жарияланды.
Бұрынғы Батыс Рим империясы жерінде варварлар мемлекетінің пайда
болуы және феодалдық құрылыстың қалана бастауы гермен халықтарында
қолданылып келе жатқан әдет-ғұрыптарды және олардың бағынышты халықтармен
қатынасын үйлестіретін заңдарды жазба түрінде реттеп отыруды талап етті.
Сондықтан V ғасырдың өзінде Батыс Рим жерінде орналасқан герман
халықтарында жазба заңдар пайда болды, олар феодализмнің жаңа құрыла
бастаған алғашқы сатысындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарды
бейнелейтін документтерінде маңызды ғана емес, тіпті бірден-бір түп-төркін
болып табылады. Әдет-ғұрып правосы туралы бұл жазбалар сот билігіне, яғни
әр түрлі қылмыс немесе теріс әрекет үшін төлем алу және басқа жаза берудің
тізім-түсінігіне арналса да қауымның ыдырауы және феодалдық құрылыстың туып
келе жатқан кезеңіндегі өндігіш күштердің дәрежесін, меншік формаларын,
әлеуметтік жеке-дараланудың басталуын, рулық-қауымдық құрылыс қалдықтарын,
сот жүргізу формаларын т.с.с. зерттеуге қажетті бай және өте құнды
материалдар береді. Бірақ екінші жағынан, өзінің сипатына орай, бұл сот
биліктері өмірдің сот істері мен әдет-ғұрыппен тікелей байланысты емес
жақтары туралы үнсіз қалады да, одан басқа қасиеттері жайында тек жанама
мағлұматтар береді.
Бақылау сұрақтары:
1.Августиннің тарихи-философиялық көзқарастары
2.Ортағасырлық жылнамалар
3.ХІ-ХІҮ ғ тарихының теологиялық
ЛЕКЦИЯ 8. Ерте буржуазиялық революциялардағы идеологтар мен гуманистердің
тарихи көзқарастары(XV-XVIIғғ)
Жоспары:
1.Ғылыми революция және XVII ғ. тарихи білім
2. Ағарту дәуіріндегі "философиялық
тарих"
3. Т. Гоббстың тарихи монархиялық тұжырымдары
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
Афанасьев Ю. Н. Ведущее направление французской историографии
Современная зарубежная историография .с 136-159
Қосымша әдебиеттер:
Брагина Л.М. Социально-этические взгляды итальянских гуманистов. М., 1983
Бурлацкий Ф.М. Загадка и урок Никколо Макиавелли. М., 1977
Рутенбург В.И. Титаны Возрождения. Л.,1976
Лекцияның мақсаты: XV-XVIIғғ ерте буржуазиялық революциялардағы идеологтар
мен гуманистердің тарихи көзқарастарын қарастыру
Лекцияның мәтіні
Қазіргі зерттеушілер ХVІ-ХVІІ ғғ. Европалық тарихты ерте жаңа заман
ретінде сипаттайды. Бұл кезде саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени
өмірдің жаңа формалары қалыптасып, дүниені түсіну жүйесінде үлкен
өзгерістер болды, белгілі және мүмкін болатын шектер кеңейді. Р.Тарнастың
сөзімен айтқанда Батыс жаңа адамның туғанын, өзін және өз бостандығын қайта
түсінген, айналадағының бәріне көңіл қойып қарайтын, өзінің наным-сенімі
мен іс-әрекетіне жауапкершілікпен қарайтын, ежелгі классиканы жақсы
көретін, тіпті өзінің ұлы болашағына берілген, табиғатты игеруге және
бағындыруға өзінің ақылы қабілетті екеніне көзі жетті.
ХVІ-ХVІІ ғғ. Европалық мәдениетте ортағасырлық дәстүрлер мен
ренессанстық ғылымнан айырмашылығы бар таным принциптері қалыптасты.
Интеллектуалды қөзғалыстың нәтижесінде әлем және адам туралы түсінік жүйесі
трансформацияланып, жаратылыстану пәндері, тарихи, саяси, қоғамдық,
философиялық жүйе негіздері қайтадан анықталып, ғылыми революция деген
атқа ие болды. Бұл кезеңнің шекарасын шартты түрде 1543 жылдан бастайды.
Дәл осы жылы Николай Коперниктің Аспан денелерінің айналуы туралы еңбегі
шығып, И. Ньютонның жаңалығы ашылған еді. 1687 ж. И. Ньютонның Натуралды
философияның математикалық бастамалары жарық көрді. Коперник, Галилей,
Кеплер, Декарт, Ньютон сияқты ғалымдардың ерте жаңа замандағы
интеллектуалды мәдениеттегі еңбектері нәтижесінде әлемнің тұтас
жаратылыстану ғылыми картасы жасалды.
Ерте жаңа заман дәуіріндегі философтар білім құрылымының
принциптеріне, физика, математика, медицина, әлеуметтік ғылымдар
зерттеулеріндегі жаңа әдістерді негіздеуге ерекше назар аударды. Тарих
білім ретінде мораль және саясатпен байланысты болды, бұл пәндердің
аумағына онша кіре қойған жоқ. Ағылшын философы Фрэнсис Бэкон (1561 - 1626)
Жаңа органон (1620) атты басты шығармасында таным әдісін ұсынды, өзінен
бұрынғы білім жүйесін қайта қарап, баға берді. Зерттеудің басты мақсаты
табиғат құпиясын игеру болды. Ғылыми білім адамға пайда мен қуат әкелу
керек, күнделікті өмірді өзгертіп, жаңа христиандық алтын ғасырға жылжуы
қажет деп есептеді. Зерттеудің эмпирикалық әдісі бақылау мен тәжірибенің
маңызын арттырды.
Бэкон өз еңбектерінде тарих пен жаратылыстану ғылымдарының бірлігі
туралы жазды, өйткені екеуі де адамның еске сақтау қабілетіне сәйкес болды.
Азаматтық тарих та, тарихи тарих та жеке оқиғаларды зерттеумен, олардың
уақыттан тыс қасиетін сипаттаумен айналысты. Сөйтіп, табиғи құбылысын және
өткен оқиғаны зерттеу арасында айырмашылық бола қойған жоқ. Бақылаудың
нәтижелері болды. Жеке құжаттар бойынша дәлелденген фактілер тәжірибе үшін
құнды еді.
Англияда Бэконның еңбектері жаңа ғылымның сипатына үлкен әсер етті.
Көптеген ғалымдар оның еңбегін жалғастырғысы келгенімен, тарихнамада
аналитикалық және тәжірибелік әдісті қолданатын ғалымдар аз болды.
РЕНЕ ДЕКАРТ (1696 - І650), иезуиттер жетекшілік еткен Ля Флеш
коллегиясында білім алған. 1637 ж. Әдіс туралы ойлар атты еңбегі
геометрия, оптика, астрономия бойынша зерттеулерімен қатар бір томға енді.
Философияның бастамасы (1644) еңбегінде өзінің философиялық жүйесін
ағашқа теңеді, оның тамыры метафизика, ағашы физика. өнім беретін қанаттары
- механика, медицина, этика. Мұндай өнім әкелуге қабілетті философиялық
түсінудің қажетті шынайы көрінісі ретінде қарастырды. Декарттың осы
бағыттағы еңбектері әлемнің рационалды механикалық картинасын жасауға
әсерін тигізді.
Субъект-зерттеушінің және оның алдында турған зерттеу объектісін бөлу
туралы Декарттың негізгі идеясы XVIII ғ. аяғы XIX ғ. ғылым мен кәсіби
тарихи білімге негізделген белгілі әдістің қалыптасуына әсер етті. Бұл
кезде философияда әр түрлі екі ақиқат - Галилей негіздеген жаңалықтар мен
білім-туралы ой бекіген болатын, сондықтан мұндай ой тұжырымның болуы әбден
мүмкін еді. Бұл логикаға сәйкес ғылым мен сенім бір-біріне сай, бірақ
олардың пәні. ойы, тілі, әдістері автономды болып келеді.
Физика, математика, анатомия, механика. т.б. жаратылыстану мен
философиядағы жаңалықтар XVII ғ. интеллектуалды мәдениетке едәуір ықпал
етті. Табиғатты зерттеудің көптеген принциптері қоғам мен оның тарихын
түсіну үшін әмбебап түрде қарастырыла бастады. Жаратылыстану ғылымдары,
олардың эмпирикалық, нақты білімге талпыныстары басқа пәндерді қайта
қарастыруға мүмкіндік берді. XVII ғасырда әлеуметтанушы философтар
жаратылыстану заңдары туралы бірқатар идеяларды алға тартты. Бұл заңдарды
табиғат заңдары сияқты танып, оны адамдар қолдану керек. Табиғат пен адам
материалдық бірлікте деген идеядан бойын аулақ ұстаған философтар
математика мен физикаға бағыт алған қоғам туралы ғылымды ә л е у м е т т і
к ф и з и к а н ы жасауға тырысты. Мұндай теориялардың негізі тарихи
аумақтан тыс жеке адам туралы түсінік болды; қоғамның өзі адам табиғатынан
шығатын құбылыстарға үміттенген индивидтердің жиынтығы деп түсінді. Мысалы,
голландиялық философ және заңгер ГУГО ГРОЦИЯНЫҢ (1583-1645) ойынша, адамдар
ең әуелі бір-бірімен араласуға талпынды, соның нәтижесінде олардың
бірігуіне мүмкіндік туды. Ағылшын философы ТОМАС ГОББСТЫҢ (1588-1679)
пікірі, керісінше, адамдар өзара бір-бірінен алшақ болды, сондықтан
мемлекетке дейінгі "табиғи" жағдайда олар үздіксіз "бәріне қарсы соғыс"
жүргізді. Индивидтің қасиетінен мемлекеттік құрылыс пен оның тарихын
түсіндіруге ықпал еткен ә л е у м е т т і к м е х а н и к а н ы ң
салдарлары мен заңдары шықты. XVII ғасырдың философтары қоғамды адамдар
арасында жасалатын қоғамдық келісім-шарттың нәтижесі деп есептеді. Мемлекет
заңдары адам табиғатынан шығатын табиғи құқық негізінде құрылуы керек деп
есептеді. Бұл теориялар әлеуметтік және философиялық еңбектерде үстем
болғанымен, XVII ғ. тарихи еңбектерге мұндай идеялардың енуі өте баяу
болды. Тек XVIII ғ. бұл теориялар өткен тарих туралы білімге айтарлықтай
ықпал етті.
Тарих әлі адам, қоғам, әлем туралы білім саласынан бөлініп, дербес пән
ретінде қалыптасқан да жоқ еді. Өткенді зерттеу әдебиет, шешендік өнер
сияқты гуманистердің ілімімен бір аумақта қарастырылды. Университеттерде
тарихты игеру ежелгі тілдерді үйренуге қатысты қолданбалы мәнде болды.
Антикалық әдебиетке, өткеннің классикалық үлгілеріне қызығушылық арта
түсті. Солай бола тұрса да, XVII ғасырда тарихты зерттеу модаға айналды.
Оксфорд пен Кембриджде азаматтық тарихтың алғашқы кафедралары ашылды. ХVІІ
ғ. өткен тарихты білу саяси күрестегі маңызды фактор болды. Мысалы, Ағылшын
революциясы кезінде корольдың жақтастары және парламентті қолдаушылар
монархтың шексіз билігі немесе Англияның "ежелгі еркіндігінің" негізін
бұрынғы құжаттардан іздеді.
Ғалымды жіктей отырып Бэкон тарихи білімнің бағытын "қалыптасқан" және
"қалыптаспаған" деп бөліп, қалыптасқан тарихқа саяси тарихнаманы -
хроникаларды, ұлы адамдардың өмірбаяндары, олардың мемлекеттік қызметі
моральдық, дидактикалық мәтінмен берілді. Мұндай еңбекктердің
деректері ортағасырлық хроникалар, ауызша мәліметтер, естеліктер
болды. Саяси және саяси заң тарихының авторлары кейде өз еңбектерін
жаратылыстану ғылымдары мен матемагикалық білімдермен байланыстыра жазуға
тырысқанымен гуманистік тарихнама үлгілеріне жақын болды.
Бекон VII Генрихтің тарихы (1621) атты шығарманың авторы. Ол бұл
еңбекті Алқызыл және Ақ раушан гүлдері соғысы аяқталып, монарх I Яковтың
қол астына Англия мен Шотландияның бірігуі тұсындағы Англия тарихының
бастамасы ретінде жазды. Автор Тюдорлар династиясын, оның алғашқы өкілі VІІ
Генрихті асқақтата көрсетіп, дана король билігінің принциптерін сипаттауға
тырысқан. Бэкон құқық тарихы материалдарын қоса отырып, Ренессанс тарихына
тән дәстүрді біраз кеңейткен.
ХVII ғ. екінші жартысында Британияда революциялар, азамат
соғысы, монархияны қайта өңдеу туралы бірқатар тарихи-саяси еңбектер,
естеліктер мен трактаттар шықты. Олардың қатарында граф Кларендонның "Бұлік
тарихы", Г. Барнеттің "Менің заманымның тарихы", Дж. Локктың "Өкімет туралы
екі трактат", "Діни шыдамдылық туралы" деген еңбектері бар. Тарихнамадағы
бұл бағыт XVIII ғасырда одан әрі өз жалғасын тапты.
Франциядағы м а в р и с т е р ұжымы 1648 ж. француз провинцияларының
өткені туралы мәліметтерді басып шығарудың жоспарын жасады. Оған Бенедикт
орденінің, шіркеулердің тарихы туралы мәселелер кірді. 1668-1701 жылдары
эрудит-мавристер тоғыз томнан тұратын "Жития святых бенедиктинского ордена"
атты жинақты шығарады. Мәтіндерді сынау бойынша негізгі жұмысты жасаған Ж.
Мабильон болды.
Хроникалар мен құжаттарды шығару Германия, Италия, Англия, Польша,
Чехия, Испанияда кең тарады. Эрудиттер қолжазбаларға сыни талдау жасады,
сөйтіп қосалқы тарихи пәндердің (палеография, хронология, дипломатика) және
жалпы тарихи білімнің дамуында үлкен роль атқарды.
Бақылау сұрақтары:
1.Ерте буржуазиялық идеологтар мен гуманистердің тарихи көзқарастары
2.Әлемдік тарихтағы ұлы географиялық жаңалықтар және ғылым жетістіктері
3.Итальян гуманистерінің саяси-әлеуметтік идеялары
4.Неміс гуманизмі
ЛЕКЦИЯ 9. ХVIIIғ. Ағартушылар әсері және ұлы француз буржуазиялық революция
қайраткерлерінің тарихнамаға әсері.
Жоспары:
1. ХVІІІ ғасырдың ағартушыларының тарихи көзқарастары (Д. Дидро,
Даламбер, Ш. Монтескье, Вольтер)
2. Ұсақ радикалды буржуазия идеологтарының тарихи көзқарастары- Ж.
Руссо, Г. Мабли
3. Физиократтар әлемдік тарих жайлы- А. Тюрго
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер:
Хрестоматия по новой истории.В 3-х тт. М., 1965
Руссо Ж. Трактаты. М., 1969
Дидро Д. Избранные произведения М., 1951
Қосымша әдебиеттер:
Документы истории Великой французской революции Сост. А.В. Адо идр. М.,
1990
Лекцияның мақсаты: ХVIIIғ. ағартушылар әсері және ұлы француз буржуазиялық
революция қайраткерлерінің тарихнамаға әсерін қарастыру
Лекцияның мәтіні
XVII ғ. соңғы ширегі - XVIII ғ. тарихнамада жаңа серпіліс болды.
Зерттеушілер бұл кезеңді Ағарту ғасыры деп атады, өйткені Европа елдерінде,
Солтүстік Америка, Ресейде интеллектуалды қөзғалыс кең тарап, оның рухани
орталығы Франция болды. Бұл қөзғалыс әлеуметтік, экономикалық, мәдени
өмірдегі бірқатар өзгерістермен , азаматтық қоғамдағы процестердің
қалыптасу және модернизациялануымен, буржуазиялық-демократиялық
революциялармен, дүниетанымдағы трансформациялармен байланысты болды.
Ағарту идеялары ең алдымен философияда, сонымен қатар ғылымда, тарихнамада,
қоғамдық және саяси ойда, әдебиетте, өнерде өз көрінісін тапты. Бұл дәуір
қайраткерлерінің қатарында Франциядан Вольтер, Руссо, Монтескье,
Британиядан Дж. Локк, Д. Юм, Э. Гиббон, Германиядан И. Кант, И. Гердер,
Ресейден М.В. Ломоносов, В.Н. Татищев, Н.М. Карамзин болды.
Ағартушы философтар, тарихшылар, әдебиетшілер, ғалымдардың
көзқарастары әр түрлі болғанмен, олардың шығармаларында ұқсас мәселелер
көтеріліп, бір-біріне жақын пікірлер айтылды. Бұл кезеңнің интеллектуалды
мәдениетінде "адам" және "қоғам" деген негізгі ұғымдарды қайта қарауға
талпыныс жасалды. Адам табиғаты деген не? Қоғамдық құрылым ненің
нәтижесінде пайда болады? Дүние жүзінің көптеген халықтарын не біріктіреді
және қандай айырмашылығы бар? Ғылымның жетістігі мен адамгершілік
нормаларының жетілуіне қарамастан адамдар неге бақытсыз? Мемлекет те, халық
та үйлесімді өмір сүру үшін қазіргі тәртіпті өзгертуге бола ма? Осы
сауалдарға рационалды философия және тәжірибелі ғылымдардың негізінде жауап
беру ұсынылды.
Ағарту қайраткерлерінің көзқарастары билік пен дәстүрге сыни қатынасты
сипаттады. Ұсынылған құндылықтардың жаңа жүйесінің жоғары критерийі
сословиелік теңсіздікке, шіркеудің билігіне қарсы ақыл мен салауатты ой
болды. Өнеркәсіп төңкерісінің әсерімен экономикадағы, әлеуметтік саладағы,
күнделікті өмірдегі терең өзгерістер прогресс идеясына философиялық жүйеде
орын алуға мүмкіндік берді. Ақылдың күшіне сену адамзаттың жылдам мәдени
үрдісіне үміт туғызды, яғни жеке қателіктерінен, надандықтан, наным-
сенімнен, қанаудан құтылу керек болды.
Ағартушылардың идеялары бойынша табиғаттағының бәрі біртұтас танымдық
тәртіпке бағынды. Адам табиғаты әмбебап және дүние жүзінде өмір сүріп
жатқан адамдар езгермейді, әуелден-ақ олар тең және бостандықта болып
жаратылды деп түсіндірілді. Қоғамды ақылдың заңдарымен, адамның табиғи
құқына сай құру керек. Қазіргі және таяудағы болашақтың міндеті қоғамды
рационалды түрде қайта құру және өткенді қайтадан ой елегінен өткізу керек
деп пайымдалды. Философтар үшін үлкен құндылық көптеген адамдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz