Сән үлгілерінің теориясын анықтап, шығармашылық іс–әрекетін тәжірбиеден өткізіп, ұтымдылығымен анықтау
КІРІСПЕ
1«ҚАЗАҚ ОРДАСЫ» КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 «Қазақ Ордасының» хандарының тарихы
1.2 Дизайн және сән. Стиль және оның турлері.
1.3 Костюм композициясыныңтүсі, декоры жәнефактурасы
1.4 «Қазақ Ордасының» сән үлгілерінің көркем бейнесін әзірлеу
1.5 «Қазақ Ордасының» сән үлгілерінің техникалық эскизі, сырт түрінің сипаттамасы
2.«ҚАЗАҚ ОРДАСЫ» СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ КОНСТРУКЦИЯЛАУ НЕГІЗДЕРІ
2.1.Конструкцилау әдістемесін таңдап негіздеу
2.2 «Қазақ Ордасы» сән үлгілерінің сызбасын құрастыру үшінбастапқы мәліметтерді, қосымшаларды таңдау және негіздеу
3 «ҚАЗАҚ ОРДАСЫ» СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ ТІГУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
3.1 «Қазақ Ордасы» сән үлгілеріне өңдеу әдістерін және құрал.жабдықтарды таңдау
3.2 «Қазақ Ордасының» сән үлгілерінің жағасының түйіндік өңделуі
3.3 «Қазақ Ордасы» сән үлгілерінің дайындаудың технологиялық бірізділігін дайындау
ҚОРЫТЫНДЫ
1«ҚАЗАҚ ОРДАСЫ» КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 «Қазақ Ордасының» хандарының тарихы
1.2 Дизайн және сән. Стиль және оның турлері.
1.3 Костюм композициясыныңтүсі, декоры жәнефактурасы
1.4 «Қазақ Ордасының» сән үлгілерінің көркем бейнесін әзірлеу
1.5 «Қазақ Ордасының» сән үлгілерінің техникалық эскизі, сырт түрінің сипаттамасы
2.«ҚАЗАҚ ОРДАСЫ» СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ КОНСТРУКЦИЯЛАУ НЕГІЗДЕРІ
2.1.Конструкцилау әдістемесін таңдап негіздеу
2.2 «Қазақ Ордасы» сән үлгілерінің сызбасын құрастыру үшінбастапқы мәліметтерді, қосымшаларды таңдау және негіздеу
3 «ҚАЗАҚ ОРДАСЫ» СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ ТІГУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
3.1 «Қазақ Ордасы» сән үлгілеріне өңдеу әдістерін және құрал.жабдықтарды таңдау
3.2 «Қазақ Ордасының» сән үлгілерінің жағасының түйіндік өңделуі
3.3 «Қазақ Ордасы» сән үлгілерінің дайындаудың технологиялық бірізділігін дайындау
ҚОРЫТЫНДЫ
Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жылда халыққа өз жолдауын арнап отырады. 11 қараша күні елбасымыз «Нұрлы жол- болашаққа бастар жол» атты жолдауын жариялады. «Біз Жалпыұлттық идеямыз — Мәңгілік Елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын Нұрлы Жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы жолда бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер төгуіміз керек. Mәңгілік Ел — елдің біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол «Қазақстан — 2050» стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық Патриотизм дегеніміздің өзі — Мәңгілік Ел! Ол — барша Қазақстан қоғамының осындай ұлы құндылығы», — деді Нұрсұлтан Назарбаев.
Елбасы «Мәңгілік Ел» деген құдіретті ұғымға тоқтаала келе, ондай идеяның бастауы тым тереңде жатқанын жеткізді.
«Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз «Tүркі жұртының мұраты — Мәңгілік Ел» деп өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің тамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді. Жалпыұлттық идеяны өміршең ететін — Елдің бірлігі. Ауызбіршілік қашқан, алауыздық тасқан жерде ешқашан да жалпыұлттық идеялар жүзеге асқан емес. Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырған биіктерінің ең басты себебі — бірлік, берекесі. Біз тұрақтылықты бағалай білгеніміздің арқасында бүгінгі табыстарға жеттік. Ешкімді кемсітпей, ешкімнің тілі мен ділін мансұқтамай, барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтып келеміз. Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз — Ел бірлігі болуы керек. Осынау жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге тиіспіз», — деді Мемлекет басшысы.
Еліміздің тәуелсіздік даңғылындағы дәстүрлі қазақ мәдениетіміздегі әйел киімдерінің мән –мағынасын айқындаудың өзектілігі қазіргі өркениет мәдениетінде өте сұранысқа ие болып жатыр.
Әлемдегі әр түрлі елдердің дәстүрлі халықтық костюм үлгілері қазір де сән жасаушылар үшін шықармашылық жаңалықтардың негізгі бастауы болып отыр және де қандай жағдайда болып отыр және де қандай жағдайда болмасын арналып тігілген киімдердің бәрінен де өзінің нақты көрінісін табуда. Бір сәт тарихқа көз салсақ, әрбір дәуірдің және әрбір халықтың өзіндік көркем стилі қалып тасқан. Белгілі бір стильдің өзінде киімнің жеке бөліктерінде өзгерістер болады және бұл киім тарихында сән ағымы деп аталады. сән аіымына байланысты киім жаңарып отырады.
Елбасы «Мәңгілік Ел» деген құдіретті ұғымға тоқтаала келе, ондай идеяның бастауы тым тереңде жатқанын жеткізді.
«Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз «Tүркі жұртының мұраты — Мәңгілік Ел» деп өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің тамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді. Жалпыұлттық идеяны өміршең ететін — Елдің бірлігі. Ауызбіршілік қашқан, алауыздық тасқан жерде ешқашан да жалпыұлттық идеялар жүзеге асқан емес. Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырған биіктерінің ең басты себебі — бірлік, берекесі. Біз тұрақтылықты бағалай білгеніміздің арқасында бүгінгі табыстарға жеттік. Ешкімді кемсітпей, ешкімнің тілі мен ділін мансұқтамай, барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтып келеміз. Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз — Ел бірлігі болуы керек. Осынау жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге тиіспіз», — деді Мемлекет басшысы.
Еліміздің тәуелсіздік даңғылындағы дәстүрлі қазақ мәдениетіміздегі әйел киімдерінің мән –мағынасын айқындаудың өзектілігі қазіргі өркениет мәдениетінде өте сұранысқа ие болып жатыр.
Әлемдегі әр түрлі елдердің дәстүрлі халықтық костюм үлгілері қазір де сән жасаушылар үшін шықармашылық жаңалықтардың негізгі бастауы болып отыр және де қандай жағдайда болып отыр және де қандай жағдайда болмасын арналып тігілген киімдердің бәрінен де өзінің нақты көрінісін табуда. Бір сәт тарихқа көз салсақ, әрбір дәуірдің және әрбір халықтың өзіндік көркем стилі қалып тасқан. Белгілі бір стильдің өзінде киімнің жеке бөліктерінде өзгерістер болады және бұл киім тарихында сән ағымы деп аталады. сән аіымына байланысты киім жаңарып отырады.
1. Назарбаевтың Н.Ә «Нұрлы жол –болашаққа бастар жол»
2. Бас редактор Нысанбаев Ә «Қазақ энциклопедиясы» 1 том - Алматы, Бас редакциясы, 1998
3. Шершнева Л.П «Әйел және бала киімін констукциялаудың негіздері»
4. Сүлейменова Г., Бұйымдардың түйіндік өңделуі» - Фолиант, Астана 2012
5. Тәкішова Г .Ә. ,Е. Асанова. «Киімді моделдеу және көркемдік безендіру» - Фолиант, Астана 2008
6. Амірғазы Қ.Ж. «Қазақ қолөнері» - Дайк-Прес, Алматы 2004
7. Ералин Қ., Ералина Ғ. «Дизайн негіздері» - ХҚТУ Тұран, 2012
8. Асанова. С., Птицина А., Әбдіғапбаров Ұ. « Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің тарихы және теориясы»
9. Асанова С.Ж., Казахская национальная одежда, «Сымбат»,1995ж.
10. ЦОТШЛ.Единый метод конструирования мужской иженской
одежды.Ч.1.ЦБНТИ. 1982 г.
11. Матузова Е.М. Разработка конструкций женских швейных изделий по моделям М.Легкая и пищевая промышленность.,1983г.
12. ЦОТЩЛ. Единый метод конструирования одежды с втачными рукавами для девочек , изготавливаемый по индивидуальным заказам.М. ЦБНТИ.,1980г.
13. Куренова С.В., Савельева Н.Ю., Конструирование одежды.,М. Феникс,2003 г.
14. Бескоравайная Г.П., Конструирование одежды по индивидуальным заказам М.Мастерство,2001г
ГОСТ 17916-86 Фигуры мальчиков типовые.Размерные признаки для проектирование одежды. 1986г.
15. ОСТ 17-325-86 Изделия швейные, трикотажные, меховые. Типовые фигуры мужчин. Размерные признаки для проектирование одежды. М., 1986г.
16. ОСТ 17-325-86 Изделия швейные, трикотажные, меховые. Типовые фигуры женщин. Размерные признаки для проектирование одежды. М., 1986г.
17. ГОСТ 41 03-82.Изделия швейные. Методы контроля качества.М., 1982г
18.«Швейная промышленность» журналдары.
19. «Ателье» журналдары.
20. Ералин Қ. «Этнодизайн» - Түркістан 2014
21. «Ерке Нұр» журналы
22. «Ғашықтар әлемі» журналы
23. Булатова.Е.Б.,Евсеева.М.Н.«Конструктивное моделирование одежды» М, Академия, 2003г.
24. Сакулин Б.С.«Конструирование мужской и женской одежды» - Издательский центр, Академия2001
25. Амирова Э.К., Сакулина О.В. « Конструирование одежды» - Москва
26. Педагогика және оқушы психологиясы.
27. Жолдасбекова С.А. «Костюм тарихы» - Алматы, ИздатМаркет
28. Асанова С., Птицина.А. « Қазақтың ұлттық киімдері және қолөнер тарихы».
29. Мұстафин Ғ. «Шығанақ» - Жазушы, Алматы 1970
30. Ханият Б. Сужикова А.«Қазақ халқының ұлттық киімдері» - Алматыкітап2007 жыл
31. Асанова А. «Ұлттық киімдерді жобалау және тігу технологиясы» - Фолиант, Астана 2011
32. Қасиманов С. «Қазақ халқының қолөнері» - Алматы, Қазақстан 1995
33. Қажығалиұлы А. «Ою и ой»- Алматы 2014
34. Сестры Сорины « Имидж женщины иее одежда» - Феникс 2004
35. Пушкина В.«Кожа практическое руководство» - Эксмо, Москва 2005
36. Чжик Т., Чжик М. «Делаем одежду модной» - Птоф-Пресс 2004
37. Бердник Т.О. «Моделирование и художественное оформление одежды» - Фениск, 2001
38. Булатова Е.Б., Евсеева М.Н, Конструктивное моделирование одежды.М.,Академия,2003г.
39. Конструирование мужской и женской одежды. Сакулин Б.С.,Издательский центр «Академия».2001г.
40. Конструирование одежды.Амирова Э.К., Сакулина О.В., Москва 2001г.
41.»Конструирование мужской и женской одежды».Крючкова Москва.Г.А. Академия 2001
2. Бас редактор Нысанбаев Ә «Қазақ энциклопедиясы» 1 том - Алматы, Бас редакциясы, 1998
3. Шершнева Л.П «Әйел және бала киімін констукциялаудың негіздері»
4. Сүлейменова Г., Бұйымдардың түйіндік өңделуі» - Фолиант, Астана 2012
5. Тәкішова Г .Ә. ,Е. Асанова. «Киімді моделдеу және көркемдік безендіру» - Фолиант, Астана 2008
6. Амірғазы Қ.Ж. «Қазақ қолөнері» - Дайк-Прес, Алматы 2004
7. Ералин Қ., Ералина Ғ. «Дизайн негіздері» - ХҚТУ Тұран, 2012
8. Асанова. С., Птицина А., Әбдіғапбаров Ұ. « Қазақ ұлттық ою-өрнектерінің тарихы және теориясы»
9. Асанова С.Ж., Казахская национальная одежда, «Сымбат»,1995ж.
10. ЦОТШЛ.Единый метод конструирования мужской иженской
одежды.Ч.1.ЦБНТИ. 1982 г.
11. Матузова Е.М. Разработка конструкций женских швейных изделий по моделям М.Легкая и пищевая промышленность.,1983г.
12. ЦОТЩЛ. Единый метод конструирования одежды с втачными рукавами для девочек , изготавливаемый по индивидуальным заказам.М. ЦБНТИ.,1980г.
13. Куренова С.В., Савельева Н.Ю., Конструирование одежды.,М. Феникс,2003 г.
14. Бескоравайная Г.П., Конструирование одежды по индивидуальным заказам М.Мастерство,2001г
ГОСТ 17916-86 Фигуры мальчиков типовые.Размерные признаки для проектирование одежды. 1986г.
15. ОСТ 17-325-86 Изделия швейные, трикотажные, меховые. Типовые фигуры мужчин. Размерные признаки для проектирование одежды. М., 1986г.
16. ОСТ 17-325-86 Изделия швейные, трикотажные, меховые. Типовые фигуры женщин. Размерные признаки для проектирование одежды. М., 1986г.
17. ГОСТ 41 03-82.Изделия швейные. Методы контроля качества.М., 1982г
18.«Швейная промышленность» журналдары.
19. «Ателье» журналдары.
20. Ералин Қ. «Этнодизайн» - Түркістан 2014
21. «Ерке Нұр» журналы
22. «Ғашықтар әлемі» журналы
23. Булатова.Е.Б.,Евсеева.М.Н.«Конструктивное моделирование одежды» М, Академия, 2003г.
24. Сакулин Б.С.«Конструирование мужской и женской одежды» - Издательский центр, Академия2001
25. Амирова Э.К., Сакулина О.В. « Конструирование одежды» - Москва
26. Педагогика және оқушы психологиясы.
27. Жолдасбекова С.А. «Костюм тарихы» - Алматы, ИздатМаркет
28. Асанова С., Птицина.А. « Қазақтың ұлттық киімдері және қолөнер тарихы».
29. Мұстафин Ғ. «Шығанақ» - Жазушы, Алматы 1970
30. Ханият Б. Сужикова А.«Қазақ халқының ұлттық киімдері» - Алматыкітап2007 жыл
31. Асанова А. «Ұлттық киімдерді жобалау және тігу технологиясы» - Фолиант, Астана 2011
32. Қасиманов С. «Қазақ халқының қолөнері» - Алматы, Қазақстан 1995
33. Қажығалиұлы А. «Ою и ой»- Алматы 2014
34. Сестры Сорины « Имидж женщины иее одежда» - Феникс 2004
35. Пушкина В.«Кожа практическое руководство» - Эксмо, Москва 2005
36. Чжик Т., Чжик М. «Делаем одежду модной» - Птоф-Пресс 2004
37. Бердник Т.О. «Моделирование и художественное оформление одежды» - Фениск, 2001
38. Булатова Е.Б., Евсеева М.Н, Конструктивное моделирование одежды.М.,Академия,2003г.
39. Конструирование мужской и женской одежды. Сакулин Б.С.,Издательский центр «Академия».2001г.
40. Конструирование одежды.Амирова Э.К., Сакулина О.В., Москва 2001г.
41.»Конструирование мужской и женской одежды».Крючкова Москва.Г.А. Академия 2001
КІРІСПЕ
Зерттеудің көйкестілігі. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жылда
халыққа өз жолдауын арнап отырады. 11 қараша күні елбасымыз Нұрлы жол-
болашаққа бастар жол атты жолдауын жариялады. Біз Жалпыұлттық идеямыз —
Мәңгілік Елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын Нұрлы
Жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы жолда
бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер төгуіміз керек. Mәңгілік Ел — елдің
біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол Қазақстан — 2050
стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас
идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық Патриотизм дегеніміздің өзі — Мәңгілік
Ел! Ол — барша Қазақстан қоғамының осындай ұлы құндылығы, — деді Нұрсұлтан
Назарбаев.
Елбасы Мәңгілік Ел деген құдіретті ұғымға тоқтаала келе, ондай
идеяның бастауы тым тереңде жатқанын жеткізді.
Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз Tүркі жұртының мұраты — Мәңгілік
Ел деп өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің
тамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді. Жалпыұлттық идеяны
өміршең ететін — Елдің бірлігі. Ауызбіршілік қашқан, алауыздық тасқан жерде
ешқашан да жалпыұлттық идеялар жүзеге асқан емес. Қазақстанның шыққан шыңы
мен бағындырған биіктерінің ең басты себебі — бірлік, берекесі. Біз
тұрақтылықты бағалай білгеніміздің арқасында бүгінгі табыстарға жеттік.
Ешкімді кемсітпей, ешкімнің тілі мен ділін мансұқтамай, барлық азаматтарға
тең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтып келеміз. Біздің кейінгі
ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз — Ел бірлігі болуы керек. Осынау
жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге тиіспіз, —
деді Мемлекет басшысы.
Еліміздің тәуелсіздік даңғылындағы дәстүрлі қазақ мәдениетіміздегі әйел
киімдерінің мән –мағынасын айқындаудың өзектілігі қазіргі өркениет
мәдениетінде өте сұранысқа ие болып жатыр.
Әлемдегі әр түрлі елдердің дәстүрлі халықтық костюм үлгілері қазір де
сән жасаушылар үшін шықармашылық жаңалықтардың негізгі бастауы болып отыр
және де қандай жағдайда болып отыр және де қандай жағдайда болмасын арналып
тігілген киімдердің бәрінен де өзінің нақты көрінісін табуда. Бір сәт
тарихқа көз салсақ, әрбір дәуірдің және әрбір халықтың өзіндік көркем стилі
қалып тасқан. Белгілі бір стильдің өзінде киімнің жеке бөліктерінде
өзгерістер болады және бұл киім тарихында сән ағымы деп аталады. сән
аіымына байланысты киім жаңарып отырады.
Дизайн стиль қалыптастыру процесінде көркемдік пішін қалыптастырудың әр
түрлі аспектілеріне тікелей байланысты болады, ұлттық дәстүрді де есепке
алады. Халқымыздыдың дәстүрлі мәдениетініңсәндік қолданбалы өнерінің
құрамдас бір бөлігі болған қазақ әйел киімі ерте заманнан бастау алып ,
қазіргі уақытта оның көркемдік, мәднени–рухани, әлеуметтік тарихи
заңдылығы, ерекшелігі өзіндік маңыздылығымен және елімізде өзінің
өзектілігін қазіргі жаһандану дәуірінде арттыра түсуде. Жалпы киім
қызметінің барлық жүйесі әлеуметтік өмірдің негізгі бағыттарынан бастау
алып алып, адамның дүниетанымдық болмысында рәміздік белгі ретінде
бейнеленді. Әр халықтың сан ғасырлық ұрпақ тәрбиесінде жалғасын тапқан
өзіндік рухани тарихы, тағлымы, ой–пікірі, қорытынды түйіні философиялық
жүйесі болып есептелетіні белгілі. Көне тарихи ұғымдар мен түсініктер қазақ
мәдениеті мен өнерінде көбінесе өзіндік көркемдік нақышты бейнеде
кескінделіп, адамзаттың мәдени–рухани дүниетанымдық құндылығын байытады.
Зерттеудің мақсаты: сән үлгілерінің теориясын анықтап, шығармашылық
іс–әрекетін тәжірбиеден өткізіп, ұтымдылығымен анықтау.
Зерттеудің міндеті: сән үлгілерінің шығу тарихы, сән бағыты,
жобалау–құрастыру үлгілері, өңделудің технологиялық тиімді жолдары.
Зерттеудің нысаны: сән үлгілерін киім дизайн саласында жетілдіру.
Зерттеудің пәні: дизайн саласындағы киім үдерісін жобалау.
Диплом жобасының құрлымы мен көлемі: кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
мен пайдалаған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
1ҚАЗАҚ ОРДАСЫ КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ Ордасының хандарының тарихы
Жәнібек және Керей сұлтандар басқарған қазақ хандығы XV ғасырдың
ортасында жаңа қазақ мемлекетінің негізін қалай бастады.
Қазақтың алғашқы Бас ханы болып Керей сайланды. Ол Жәнібек хан екеуі Қазақ
хандығының аумағын ұлғайтуға барынша атсалысты. Қазақ хандығының тарихы XV
ғасырдың ортасынан басталады.
Сол күрделі заманда Өзбек, Сібір, Ноғай хандықтарының құрамындағы
әртүрлі көшпенді ру-тайпаларды бір тудың астына біріктіріп, қазақтың дербес
мемлекетін құру осы Ұлы хандарға оңайға түскен жоқ. Қазақ хандығын құруда
Керей және Жәнібек хандармен қатар, елді бірлікке шақырып, ұлттық
идеямыздың негізін салған рухани жетекшілер - ноғайлыдан шыққан Асанқайғы,
кердері Қазтуған және т.б. ақын-жыраулардың маңызы зор болды. Бүгінгі
тәуелсіздігіміздің негізі сол кезде қалыптасқан еді. Қазақтың хандығын
құрып, мемлекеттің іргетасын қалаған осындай Ұлы тұлғалар әлі күнге тарихи
бағасын ала-алмай келеді. Көптеген елдерде мемлекеттің негізін салған ұлы
тұлғаларға қалалардың, университеттердің аттарын беріп, ескерткіштер
орнатып жатады. Себебі, мемлекеттің негізі сол тұлғалардың есімімен
байланысты. Мысалы, АҚШ астанасы осы елдің негізін салған Дж.Вашингтонның
есімімен аталады. Біз де қазақ хандығының негізін салған ұлы қайраткерлерге
Петропавл, Павлодар сияқты қалалар мен университеттердің аттарын беріп
жатсақ – ол мемлекеттің беріктігін қамтамасыз етуге және төл тарихымызды
түсінуге үлкен көмек болар еді.
Қазақ хандығының шекарасын ұлғайтып, іргесін бекітуде Жәнібек ханның
ұлы Қасым ханның орыны ерекше болды. Оның маңына бір миллионнан астам адам
жиналып, сарбаздарының саны 300 мыңға жетті. Ол ел басқарған тұс қазақ
даласындағы хан билігі берік, ең беделді және жер көлемі кеңейген кез еді.
Қасым хан Қазақ хандығының жерін солтүстік-батыста, солтүстікте және
оңтүстікте кеңейте түсіп, мықты көрші мемлекеттермен тең байланыс орнатты.
Хайдар Дулати оның Дешті Қыпшақта толық билік жүргізіп, Жошы ханнан кейінгі
ең беделді және айбынды хан болғанын жазады. Сонымен қатар, ол Қасым
ханның қасқа жолы деп аталатын дала заңдарын шығаруымен тарихта қалды.
Хандық билікті күшейтіп, қазақтың жерін кеңейту жолында хан Қасымның ісін
жалғастырған оның ұлы Хақназар болды. Хақназар ханның саяси күші қазақ
қоғамын біріктіруге және оны сыртқы жаулардан сақтауға бағытталды. Ол Ембі
мен Жайық бойын қазақтарға қайтарып, батыстағы шегараны ұлғайтып, көрші
ноғай және қырғыз халықтарына өз билігін жүргізді. Сондықтан да оны әр
кезде “қазақ пен ноғайдың ханы” және “қазақ пен қырғыздың ханы” деп атады.
Ол Мәскеуге өз елшілерін жіберіп, Ресеймен тұрақты дипломатиялық қатынастар
орнатты және Бұхараның ханы Абдулла-ханмен “достық одаққа” қол қойып,
онымен де әскери одақта болды.
XVI ғасырдың аяғында Қазақ хандығының саяси тұрақтылығын күшейтудегі
және Сырдария бойындағы қалаларды қазақ жеріне кіргізудегі жетістіктер
Тәуекел ханның атымен байланысты. Ол шайбанидтермен соғысып аз уақытта
Сайрам, Ташкент, Түркістан, Андижан, Самарқан қалаларын басып алды. Соңынан
олардың алдыңғы үшеуі қазақ хандығының құрамында қалды. Тәуекел хан өзінің
бір баласын қарақалпақ елін басқаруға қойса, інісіне қалмақтарды басқартты.
Сонымен қатар, Тәуекел хан Үндістан жеріндегі Ұлы Моғол мемлекетінің ішкі
істеріне араласып, онда мемлекет басқару ісіне өз адамдарын қоя білді.
Бұхар хандығындағы тарихшы Хафиз-и Таныш Тәуекел хан туралы, “ол дүниедегі
ең батыр, батыл және ер, сонымен қатар, Дешті Қыпшақа даңқты болды” деді.
Қазақ хандарының ішінде тарихта өшпес із қалдырған хандардың бірегейі
Жәнібек ханның шөбересі Есім хан болды. Ол Бұхарды билеген Аштарханидтермен
және ойраттармен Сырдария бойындағы қалалар мен оазистер үшін шайқасып
Түркістан қаласы мен қала маңын қазақ хандығына қаратты. Содан кейін екі
жүз жыл бойы Түркістан қаласы қазақ хандығының астанасы болып, басты саяси
орталыққа айналды. Соғыстағы ерліктерімен қатар, Есім хан халық жады мен
жалпы тарихта Есім ханның ескі жолы деп аталған дала заңымен әйгілі.
Есім ханның немересі Тәуке хан жоңғарға қарсы көрсеткен ерлігі мен
талантты қолбасшылығы үшін қазақтың бас ханы болып сайланды. Әскери күшінен
гөрі ақылы мен шешендігі және күрделі дауларды әділ шешкені үшін оның
беделі үш жүзді біріктіре алды. Үш жүзді біріктіру жолында ол әртүрлі
тактикалық әдісті тиімді пайдалана білді, оның ішінде елді басқаруда Орта
жүзде Қазыбек биге, Кіші жүзде Әйтеке биге, Ұлы жүзде Төле биге сүйенді.
Тәуке ханның отыз жыл хандық құрған кезі халықтың есінде “алтын ғасыр”
немесе “Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған” кезең болып сақталды. Тәуке хан
көшпенді қазақ халқы құқықтарының жинағы, атақты Жеті жарғының авторы.
Әбілқайыр билік басына қолбасылық дарыны мен басқа да ерекше
қасиеттерінің арқасында 1710 жылы, “ел басына күн туған” қазақтың
жоңғармен, Еділ қалмақтарымен, башқұрттармен және жайық казактарымен соғыс
жағдайында тұрған кезінде Кіші жүздің көптеген рулары мен Орта жүздің бір
бөлігінің ханы болса, соңынан қазақтың бас ханы болып сайланды. Ол жанына
Есет, Бөгембай, Жәнібек батырларды топтастырып, қазақ жүздерінің ішінде
беделді ханға айналды.
Қазақ халқының тарихындағы 1723 жылдан басталған ең қайғылы “Ақтабан
шұбырынды” кезінде хандар мен билердің ішінде Әбілхайыр хан ғана аз уақытта
әртүрлі рулар мен тайпаларды біріктіріп, жоңғар әскеріне тойтарыс бере
алды. Сүйтіп ол ұлт азаттық қозғалысының жетекшісіне айналды. Ордабасыдағы
үш жүздің басшылары жиналған халықтық жиын Әбілқайырды қазақ әскерінің бас
қолбасшысы етіп сайлады. Ол басқарған үш жүздің әскері Аңырақай мен Бұлаңты
шайқастарында жоңғармен болған екі жүз жылдық соғыстағы ең ірі шешуші
жеңістерге жетіп, қазақ жерін қалмақтардан тазартып шықты. Оның ішінде
Аңырақай шайқасының орыны бөлек. Әр халықтың тарихында оның мақтан тұтатын
жеңістері болады. Ол ағылшындарда - Ватерлоо, орыстарда – Бородино алаңы
болса, біз үшін Аңырақайдың да маңызы ерекше. Әбілқайыр хан қолбасы ретінде
Шыңғыс тұқымдарының ішінде Батый, Жошылармен қатар тұрады. Балқаш көлінің
оңтүстігінде, Алакөл шығанағы тұсындағы таудың “Әбілқайыр-Сұңғайты” және
Тараз қаласының шығысындағы үлкен сайдың “Әбілқайыр” аталуы оның халық
есінде мәңгі қалғанының белгісі. Бірақ, Аңырақайдағы жеңістен кейін
қазақтың ханын сайлау кезінде осы ұлы қолбасшы Шыңғысханның кезінен келе
жатқан “дала дәстүрінен” Ақсақ Темір сияқты асып кете алмады.
Қорытындысында елдің қамы емес, әрбір жүздің қамын ойлаған билердің айтқаны
болып, жігерсіз Сәмекені хан сайлады. Одан кейін басшыдан айырылған
қазақтың әскері ыдырап, қалмақтар Еділге дейінгі бұрынғы билігін қалпына
келтірді. Ел тағдыры қыл ұшында тұрған кезде қазақ хандығының тізгіні ру-
жүздің мүддесін елдікінен жоғары қойған билердің қолында кетуі біртұтас
халық пен оның мемлекеттік институттарының қалыптаспағанын көрсетеді.
“Алтау ала болғанның” күні осы. Содан бері біздің ұлттық санамызда не
өзгерді?
Әбілқайыр хан қазақ жерін жоңғардан азат етумен бірге, қазақ елінің іргесін
солтүстік-батысқа және солтүстік бағытқа кеңейтіп, оған Жайық, Елек, Есіл
және Тобыл өзендері аймақтарын қосты. Ол сонымен қатар, башқұрт, қалмақ
және жайық казактарының қарулы шабуылдарына тойтарыс беріп, Даладағы
көшпенді рулар арасындағы алауыздықты тоқтатты.
Әбілқайыр хан мықты қолбасы ғана емес, сонымен қатар, алыстан ойлайтын
саясаткер де. Жоңғарлармен және солтүстіктегі көршілермен жүріп жатқан көп
жылдық қанды шайқастар Даладағы билік жүйесін реформалауға, көшпенді
қоғамды модернизациялауға және қорғаныс күшін нығайтуға мәжбүр етті. Қазақ
қоғамында Бас ханның институтын бекітіп, оны көшпенділер қоғамындағы
интеграциялық процесстердің тиімді құралына айналдыру қажет болды. Оның
билік жүйесін өзгертуде өзара байланысты үш ұстанымы бар еді.
1) Хан атағы қазақ қоғамындағы Жошы тұқымына жататындардың біреуіне
ғана беріледі.
2) Бас ханға толық билік құқы беріледі.
3) Жоғарғы атақтар Бас хан мен оның отбасы мүшелеріне ғана берілуді
жүзеге асыру.
Әбілқайырдың бұл ұсынысы (инициатива) көшпенділер қоғамына екі мың
жылдай кешігіп келген жаңа жүйе еді. Хан бақилық болғаннан кейін оның
бірнеше әйелінен туған ұлдары билікке таласып, амалын тапқаны қарсылас
бауырларын өлтіріп тынатын. Атилладан қалған 168 ұлдың арасындағы билікке
талас, ол құрған империяның ыдырауына себеп болса, бұл теріс үрдіс әсіресе
Алтын Орданың соңғы кезеңінде шарықтау шегіне жетіп, бір жылда билік басына
бірнеше хан келген уақыттар да болды. Ұлы далада “қан сасыған хан сарайы”
деген осыдан қалған.
Қазақ хандығын дамыту жолындағы ішкі саяси жағдайды жан-жақты ұғынған
және сол кездегі күрделі геосаяси жағдайды ескерген Әбілқайыр хан қазақтың
Ресей құрамына өз еркімен кіруінің (протекторат) инициаторы болды. Ол қазақ
халқының үш ғасырға созылған күрделі тағдырын анықтаған шешім еді. Сол
кезде Қазақ хандығы Ресейдің құрамына кірмей өздігінен өркениетті елдердің
қатарына қосылатын мүмкіндігі болды ма? Бұл үш ғасырдан кейін де маңызын
жоймаған сұрақ.
Бұл дұрыс шешім болды ма, әлде теріс пе деген сауалға әлі күнге дейін
ғалымдар мен саясаткерлер толық жауап бере алмай келеді. Мүмкін толыққанды
жауап табылмайтын да болар. Ресей мемлекетінің тұрақты көмегінсіз Даладағы
ханның билігі қазақтың үш жүзінің басы бірігіп, ұзақ уақыт тұрақты дамуы
екіталай екенін түсінді.
Қазақтың ханы ретінде Әбілқайыр өзінің тарихи миссиясын қазаққа жарқын
жол көрсету деп түсінді. Өз ойын ресейдің императоры Елизавета Петровнаға
жазған хатында, “бұл дүние ешкімге, соның ішінде маған да мәңгі емес,
сондықтан мен балаларым мен өзімнің қырғыз-қайсақ (қазақ) халқыма соңынан
олар пайдаланатын бір жол қалдырғым келеді” деген. Оның есімі қазақ
тарихында елдің ішкі және сыртқы саяси проблемаларын шешкен Даланың ірі
саяси қайраткері және әскербасшы ретінде ғана емес, сонымен қатар Еуразия
кеңістігіндегі болашақ қазақ тарихының дамуын дұрыс болжап, оған өз халқын
дайындай білген халықаралық дәрежедегі стратег ретінде қалды. Ол қазақ
халқының сол кездегі түйінді мәселелерін саралай келіп, еуропа өркениетіне
бағыт алуға шешім қабылдады. Ол туралы Ы.Алтынсарин, “... Әбілқайыр
қазақтарға адамзат өркениетіне апаратын жаңа жол, қайырымдылық пен бақыт
жолын көрсететін ерекше дәуірді ашты. ... Біз оған: Әбілқайыр – сен о
дүниенің де патшасы бол, сенің есімің қазақтардың есінде мәңгі қалсын
демекпіз” деген екен.
Әбілқайыр жүргізген саясатты, қазақтың ұлы ханы Абылай одан әрі
жалғастырды. Ол туралы Ш.Уәлиханов: “Сол қантөгіс заманда сұлтан Абылай
басқалардан ерекше көрінді. Ол қатардағы әскерден бастап сол кездегі барлық
негізгі соғыстарға қатысып, онда өзінің ерекше батырлығымен және
айлакерлігімен көзге түсті. Пайдалы кеңестері мен стратегиялық шешімдері
оны даналардың қатарына қосты” дейді.
Ойраттар ішінде билікке талас соғысқа ұласқанда, Абылай көтерілісші
нояндар - Әмірсана мен Дауациді қолдау арқылы, өзара соғысқан жоңғардың
күшін солардың қолдарымен әлсіретті. Сүйтіп олардың шайқасы солтүстікке
ығысқанда қазақтың көшін Ертістің сағасы мен Зайсанның жайлауына көшіріп
апарды. Сонымен, біріншіден, қазақтың жерін кеңейтті, екіншіден, жоңғарды
өзіне өзін қарсы қойып әлсіретті. Сол кездегі саяси жағдайды тиімді
пайдаланды. Соңынан манчжур әскері жоңғарды қирата жеңгенде, Абылай өз
әскерін ойраттардың қонысынан шығарып, Циндардың жағына шықты.
А.И.Левшиннің дәл анықтауы бойынша, “ол мақсатын өзгертпей, одақтастарын
ауыстырды” және сол жағдайды пайдаланып бұрын жоңғар хандарының қарамағында
болған Жетісудың Солтүстік-Батысы мен Тарбағатайға Орта және Ұлы жүз
қазақтарын көшірді. Цин империясы Жоңғар хандығын жойып жібергеннен кейін
қазақ халқы өте күрделі геосаяси жағдайда қалғанда Абылай саяси және әскери
дарынымен бірге, көреген дипломаттық қырын таныта білді. Ол бұрын Ресейге
ант бергенімен, енді қытай богдахандарының қамқорлығын қабылдап, осы екі ел
арасындағы қайшылықтарды қазақ хандығының саясатын жүргізуге пайдалануды
ойлады. Бірақ, осы қос бодандық немесе сол кездегі көпвекторлы саясат
түбінде қазақ хандығының сыртқы саясатына тиімді болған жоқ. Ол XIX ғасырда
Шығыс Түркістанды Қытайдың басып алып, құрамына кіруін тездетті. Елді басқа
елдің бодандығына (әскери, экономикалық, саяси және т.б.) апаратын қандай
да саясатты дұрыс деп айтуға болмайды.
Қазақ хандығының оңтүстіктегі жағдайын түзету мақсатында Абылай хан Тянь-
Шань қырғыздары мен Фергана басшыларына қарсы жорық ұйымдастырып, Түркістан
қаласының маңайы мен Ташкентті қазақ жеріне кіргізді.
Абылай хан айналасына заманының ұлы ақындары - Бұхар жырау, Тәттіқара,
Үмбетей жырау және батырлары – Қабанбай, Бөгембай, Тайман, Наурызбай және
т.б. жинау арқылы халқын біріктіріп, сарбаздары мен батырларының рухын
көтере білген ұлы елбасшы болды. “Тағдыр кейде алдын, кейде артын береді”
деп Асанқайғы бабамыз айтқандай, Абылай хан дүниеден өткен соң қазақтың
батырлық дәуіріндегі дәстүрлер тарих үлесіне кетті. Абылай хан қазақ
халқының санасында ұлы істерді атқаруға жіберген аруақ ретінде сақталды.
Әбілқайыр мен Абылай хандардың жүргізген сыртқы саясаттары бүгінгі
Қазақстан үшін де маңызын жойған жоқ. Олардан кейінгі екі ғасырдан астам
уақыт ішіндегі бодандық, “Зар заман”, Қазан төңкерісі мен қазақтардың шет
жерге жаппай көшуі (екінші “Ақтабан шұбырынды”), 1921-1924, 1929-1938
жылдардағы ашаршылық, жаппай қырғын мен саяси қуғын-сүргін, тоталитарлық
жүйе т.б. осының бәрі Әбілқайыр мен Абылай хандардан кейінгі қазақ халқының
ауыр да қасіретті тарихы. Енді тәуелсіздік алған еліміздің геосаясаты мен
экономикасын дамытуда біз “баяғы жартас, сол жартас” болып қалмай, өткен
тарихымыздың сабақтарын үнемі естен шығармауымыз керек.
1743 жылы қалмақ тұтқынынан хан Абылайды босатып жатып Галден Церен оған үш
сұрақ қояды: Сендерде қой көп пе? деп. Оған Абылай: Көп дейді. Сонда
Галден Демек, қойшы өтірікші, қойлар - ұры. Сендер ешқашан ұсақ даудан
құтылмайсыңдар, - дейді де, - сендерде жылқы мен сиыр көп пе? деп екінші
сұрағын қояды. Абылай бұл сұраққа да Ия, көп деп жауап береді. Сонда
Галден айтады. Сенің халқың еңбек етпей етке тойып, қымызға мас
болатындықтан ұрпақтарың сауатсыз болады. Сенің халқың егін еге ме? дейді
ақырғы сұрағын қойып. Абылай, Жоқ деп жауап береді. Галден оған: Жерге
орнықпаған халық отанын тапқанша талай рет басқа жерлерге тарап
атамекенінен қуылады депті.
Қазақтың атақты билері Төле мен Қазыбек хан Абылайдың замандастары.
Қалмақта жатқан тұтқындарды босатып алуға барған Қазыбек би Қоңтәжі ханға:
Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан
елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын
деп, найзаға үкі таққан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан
сөз асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген, дәм-тұзды ақтай білген елміз.
Асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса құл
боламын деп тумайды, анадан қыз туса күң боламын деп тумайды! Ұл мен қызды
қаматып отыра алмайтын елміз ... деп тұтқындарды босатып алыпты.
Абылайдан кейін қазақ тарихында өшпес із қалдырған хандар - Кенесары
Қасымұлы, Бөкей және Жәңгір Бөкейұлы.
Абылайдың немересі Кенесары XIX ғасырдағы патшаның отарлау саясатына
қарсы жиырма жылға созылған қазақтың ұлт-азаттық қозғалысын басқарды. Оның
армиясының құрамында үш жүздің батырлары мен сарбаздары және Нысанбай,
Қожаберген секілді халықтың жоғын жоқтайтын жыраулар көтеріліс ұраншылары
болды. Қозғалыс белгілі себептермен жеңіліс тапқанымен, ол халықтың есінде
елдік пен ерліктің үлгісі болып қалды. “Қазақта Кенекемдей жан болмайды”
деп жырлаған ақын М.Жұмабаев Кенесарыны қазақ хандары мен батырларының
ішінде бірегей етіп суреттеген. Әлемге белгілі жазушы Жюль-Верннің Курьер
царя романындағы С.-Петербордағы патша сарайынан бастап Сібірге дейін үрей
туғызған басты кейіпкер де осы Кенесары хан.
Тарихшы Е.Савичев Кенесары хан туралы: “Кенесарының алдынан кездесетін
кедергілер оның бойындағы қажымас қайрат пен қайсарлықты жігерлендіріп, сол
кедергілерді жеңуге қайрат беріп, қиындықтарды жеңген сайын оның қуаты
келесі кездесетін кедергілерді жеңуге шыңдала беретін сияқты. Кездесетін
кедергілер мен қиындықтар күрделенген сайын ол қайраттанып, оларды қиратуға
жаралған алыптарға ұқсайды” дейді.
Осы қысқа деректердің өзі ғана хан атағын патша бермегенімен, халық
жүрегінен орын тапқан Кенесары ханның қазақ тарихындағы орны ерекше екенін
көрсетеді.
Бөкей сұлтан 1801 жылы Патшадан ұлықсат алып, Еділ мен Жайықтың
ортасындағы жерге халықты көшіріп, онда батыс үлгісіндегі Бөкей хандығын
құрды. Бөкей хан Махамбет айтқандай;
Еділдің бойы ен тоғай, Ел қондырсам деп едім. Жағалай жатқан сол елге,
Мал толтырсам деп едім, - деген халықтың арманын іске асырып, қазақтың
шекарасын Жайықтан Еділге дейін ұлғайтып бұрынғы Алтын Орданың шегарасын
қалпына келтірді. Ол тарихта қазақ жерінің іргесін кеңейткен соңғы хан
болды.
Бөкей Ордасының ханы Жәңгір еуропа үлгісіндегі алғашқы мектеп, училище,
дәріхана, банк, казначейство, мұражай т.б. ашып батыс стиліндегі
мемлекеттің негізін қалаған заманындағы білімді саясаткер және дипломат
еді. Сондықтан да бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік орындарының
тарихы Бөкей хандығынан басталады. Жәңгір хан әрбіреуінде 10-70 балаға
дейін оқитын үш жүздей молда ұстады. Оның мектебінен шыққан түлектер
Варшава, Тарту, Саратов, Орынбор, Уфа, Қазан, С.-Петербор, Мәскеу және т.б.
ірі қалаларда білім алып, қазіргі қазақ ғылымы мен өнерінің негізін қалауға
үлес қосқан ғалымдарды даярлады. Жәңгір хан Бөкей ордасын жан-жақты дамыту
үшін орыстың алдыңғы қатарлы ғалымдары Раевский, Мусин-Пушкин, Тапаев және
т.б. пайдаланып, Бөкей хандығының топографиялық, топономикалық карталарын
жасатып, жан-жақты зерттеулер жүргізді. Қазан университетінің профессоры
Жәңгір хан студенттерге лекция оқып, араб тілінде кітабын шығарды. Бөкей
Ордасында болған ұлы ғалым Алексанр Гумбольт ол туралы, “мен қазақтың жас
ханы Жәңгірмен таныстым. Ол бірнеше тіл білетін жан-жақты білімді ...” деп,
жоғары баға берген. Жәңгір хан бес тіл, Фатима ханым төрт тіл білген. Ресей
патшасы Фатима ханымға “Жабайы даланы Петербордың сарайларына ауыстырып,
астанада тұрмайсың ба?” дегенде, Фатиманың “Туған жердің түтіні де ыстық”
деген жауабы халықтың есінде қалған.
Жәңгір ханның кезінде Бөкей Ордасында сауда шарықтау шегіне жетті. Ондағы
тауар айналымы Астрахан, Орынбор және Омбы сияқты қалалардан артық болды.
Бұл жерде хан мен оның айналасындағылар несие беруші, несиеге кепілдік
беруші және несиені қайтарушы рөлін атқара білді.
Жәңгір хан Кавказ бен Қырымнан жылқының, сиырдың, қойдың асыл тұқымдарын
әкеліп, Бөкей Ордасында өсірді. Қазақтың жабы, көшім тұқымды жылқылары,
ақбас сиырының тұқымы, еділбай қойының тұқымдары бастауын Жәңгір хан
кезіндегі Бөкей Ордасынан алады. Нарын құмындағы 104 мың гектар жерде өсіп
тұрған орман да сол кезде егілген. Ресей патшасының отарлау саясатын өз
халқының жарқын болашағы үшін тиімді пайдалана білген Жәңгір хан 45 жыл
ғұмырында артында өшпес із қалдырған қазақтың нағыз зиялы патриоты.
Ел намысы мен жердің тұтастығы үшін ғұмырларын арпалыспен өткізген
қазақтың ұлы хандары мен билерінің және батырларының аруақтарына
М.Жұмабаевтың:
Ерлерді ұмытса да ел, сел ұмытпас,
Ерлерді ұмытса да ел, жел ұмытпас.
Ел үшін жаннан кешіп, жауды қуған,
Ерлерді ұмытса да ел, шөл ұмытпас.
Ел жауын зерттеп, өрт боп, тынбай жортқан,
Ерлерді ұмытса да ел, бел ұмытпас.
Ел үшін төккен ерлер қанын жұтқан,
Ерлерді ұмытса да ел, жер ұмытпас.
Қазақтың селі, желі, шөлі, белі
Ерлерді ұмытпаса, ел де ұмытпас! - деген өлеңі лайықты.
1.2 Дизайн және сән. Стиль және оның турлері.
Дизайн – көркемсурет және сәулет өнерінің өнеркәсіп бұйымдарының ең
үздік үлгілерін жасау және заттық ортаны үйлестіру шараларын қамтитын
бағытының атауы. Дизайн қызметінің ерекшелігі – әсем әрі көркем жасалған
тұтыну заттары мен бұйымдардың қоршаған ортаға лайық үйлесімін жүзеге
асырып, ұдайы олардың жаңа үлгілерін ойлап табу 1928 ж. пайда болды.
"Дизайнер" термині 1600 жылдарға жатады. Бұған дейін орындық жасайтын
қолөнерші дизайнер де, дайындаушы да өзі болатын. 1800 жылдарға қарай
фабрика жұмысшылары арнайы дизайнер әзірлеген дизайн бойынша көптеген
орындықтар шығарды. Ақын және дизайнер Вильям Морис 1880 жылдары фабрика
бұйымдарына қарсылығын білдірді. Ол қол өндірісіне қайта көшу үшін "Өнер
және қолөнер" қозғалысын бастады. Шансорғыш сияқты алғашқы электр құралдары
көрер көзге кескінсіз болды. Қәзіргі уақытта біз үй құралдарының тек жақсы
жұмыс істейтініне ғана емес, үй ішіне үйлесімділігіне де мән беріп жатамыз,
соңдықтан дизайн - қазіргі тауарларды шығарудың маңызды қасиеті. Терминдік
атауы жаңа болғанымен, оның негізі ерте замандарда-ақ қалыптасқан.
Мысалы, қазақ халқының қолөнер бұйы мдарының
(қобыз, домбыра, сандық, ожау, торсық, қару-жарақтар, сәндік әшекейлі
бұйымдар, т.б.) қайталанбас түрлері этнодизайндық үлгіде жасалған.
Безендіру өнерінде де дизайнның әдіс-тәсілдері мен тәжірибесі кең
қолданылады. Дизайн өнері заман талабына орай үнемі өзгеріп, дамып
отырады. ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда дизайн өнері 1960 жылдан
бастап жүйелі түрде қалыптасып, дами бастады. 1987 ж. Қазақстан Дизайнерлер
одағы құрылды. Дизайн өнері қазіргі өскелең тұрмыстық жағдайлар мен талап-
сұраныстарға байланысты жаңа сипаттарға ие болуда. Жарнама, плакаттар,
кітап безендіру, өндіріс бұйымдарын жасау, жиhаз бұйымдарының жаңа
үлгілерін өмірге әкелу, т.б. қазіргі заманғы кәсіптердің дамып-жетілуі
дизайн өнерімен тығыз байланысты. Ұлттық этнодизайн да өзіндік қолтаңбасы
бар өнер ретінде заман талабына сай даму үстінде.
Сән ( франц. Moda, лат. Modus – өлшем, әрекет тәсілі)-
киім кию мәдениеті, өмірдің әр түрлі сферасында жеке талғамның уақытша
үстемдік етуі. Сән – әлеуметтік, экономикалық құбылыс.
Адам қоғамының дамуына, жаңа тарихи қоғамдастықтар пайда болуына
байланысты адам киімі де түбірімен өзгеріп отырады. Қазіргі
сәнді демократияшыл деуге де болады, себебі қазіргі таңдау идеясы мен
еркіндіктің көптігімен, яғни әртүрлі стильдерімен, пішіндерімен,
үлгілерімен, көлемдерімен, киім ұзындығымен, алуан түсті гаммалығымен
ерекшеленеді. Қазіргі сәнде екі бағыт айрықша көзге түседі: ол –
ретроспективалы (өткенге бағытталған) және перспективалы (болашаққа
бағытталған)
Костюм – өнер туындысы. Ол адамзат мәдениетінің даму кезеңдерін
көрсетеді. Сонымен, адам қоғамда этикетке, ал костюм өз кезегінде дәуірдің
стиліне бағынышты. ХVIII ғасырда жаңа рококо (фрнац. раковина таңғаж айып
түрлі әшекей) стилі пайда болады. Рококо – сәнді, нәзік, кейбір
сезімталдық, нақыштық, майысқақтық белгіні алып жүретін сәндік стиль.
Бароко стиліндегі киімдермен салыстырғанда, рококо стилінің киімдері көп
өзгеріске ұшырамады, тек сызықтары бұрынғысынан да көріктірек, мәндірек
болды. Ал қазіргі заманғы костюмдерді шартты түрде қарапайым геометриялық
мүсіндерге жатқызуға болады. Түзу силуэт өзінің ерекшілігі бойынша тік төрт
бұрышқа немесе шаршыға жақындау. Тр апеция силуэті үстіңгі жағы тар, төменгі
жағы кең трапецияны елестетеді. Үшбұрыш силуэті төменгі жағы үшкірлеу
келеді де, үстіңгі жағы кеңейіп кеоген үшбұрышқа
жақын. Сопақ және Жартышар силуэтте рі геометриялық сопақ мүсінді
елестетеді. Бұл силуэттерді екі геометриялық фигуралардың қосындысы деуге
де болады: жартылай сопақ және төменгі бөлігі төртбұрыш. Бұйымның ұзындығы
мен енінің арақатынасы, бұйымның жалпы көлеміне қарай әрбір бөлшектің
өлшемі келесі бөлшектің өлшеміне байланысты алынады. Мысалы: үсті қысқа,
төменгі жағы ұзын; үстіңгі жағы ұзын, төменгі жағы қысқа; үсті мен төменгі
жағы бірдей.
Костюмді композициялауда түс үлкен рөл атқарады. Түсті дұрыс қолдану
киім моделін жасауда көп көмегін тигізеді. Қазіргі заман жеткіншектерінің
киім үлгілері, көңіл –спорттық, фольклорлық еркін стильде болуымен
сипатталады.
Силуэт (siluett деген француз сөзі) – ұзындығы мен ені бойынша адам
мүсінінің пропорциясына жақындау келетін геометриялық фигуралардың
(тікбұрыш, трапеция, үшбұрыш, сопақ, т. б.) бірін беретін киімнің кез
келген бөлігінің сыртқы кескіні. Силуеттің мынадай түрлері болады: тік
силуэт, белдес стлуэт, сопақ силуэт, X – силуэт, трапеция силуэт, жартылай
жантайған силуэт.
Пішім – бұйымның ойластырылған үлгісін жасауға мүмкіндік беретін
пішім сызықтары (бел сызығымен кесілген көйлек, реглан үлгісіндегі жеңдер,
драпталған көкрекше, тұтас пішілген жең және т.б.).
Пропорция – көйлектің ұзындығы мен енінің, жакеттің ұзындығы мен
белдемше ұзындығының, бұйымның тұтас көлеміне қарай әр бөлшек мөлшерінің
арақатынасы
Сәнде маңызды ұғымдардың бірі– стиль. Стиль – (styios деген грек сөзі)
– мәнер, сипат, ерекшелік деген мағына береді. Сонымен қатар стиль сол
дәуірдің мәдениетін, сұлулық туралы түсінігін, қоршаған ортаға қарым -
қатынасын көрсететін тұрақты, анық, ерекшеленген дәуір тілі. Киімде
бірнеше: классикалық, спорттық, романтикалық және фольклорлық стильдер
болады.
Классикалық стиль – келісті, іскерлі, элеганттты (өзгермейтін стиль)
салыстырмалы түрде тұрақты, сән әлеміндегі өзгерістерге онша беріле
бермейтін киім түрлері кіреді. Оның негізгі белгілері – форманың
тұрақтылығы, адамды іскер, ұстамды етіп көрсету, мінсіздігі, қолайлылығы,
беріктігі. Ерлердің классикалық киімдеріне – костюм шалбар немесе тек
шалбардың өзі, жакет - костюм, ағылшын пальтосы, плащ, ал әйелдердің
классикалық киіміне – жеңді көйлек жакетімен, белдемше, блузка немесе
жакет, шалбар мен жакет - жейде кіреді. Қазіргі кезде классикалық киімдер
аясы ерлер үшін де, әйелдер үшін де трикотаж күртешелердің ештеңеге
міндеттемейтін еркін түрлерінің енуіне байланысты біршама кеңеюде. Әйелдер
киімінің құрамына ерлер пиджагі, жейдесі, шалбары түпкілікті енді.
Классикалық стиль:
• Қимылға кедергі келтірмейді, ыңғайлы;
• Нәзік реңкті немесе ұсақ суретті жоғары сапалы мата;
• Түстері қатты ашық емес және нәзік;
• Аксесуарлары мен әшекейлері ұстамды;
• Орташа өкшелі немесе өкшесіз жайпақ аяқ - киімдер.
Спорттық стиль – демалыста, спортпен айналысқанда, саяхатқа шыққанда
киюге ыңғайлы киімдер. Жалпы спорттық стильдегі киімдерде адам өзін еркін
және ыңғайлы сезінеді.
Романтикалық стиль – әдемілік, ерекшелік, сүйкімділік немесе нәзіктікті
әдеттегіден тыс бөліп көрсетеді. Романтикалық стильдің ерекшелігі –
қатпарлар, желбіреушелер, шілтерлер, банттар жиынтығынан тұрады.
Фольклорлық стиль (этникалық стиль) – ұлттық сипаттағы
осы заманғы киімдер. Бұл стильде ұлтық ою - өрнектер, кестелер, қол
жұмысының көптеген элементтері кеңінен пайдаланылады
1.3 Костюм композициясыныңтүсі, декоры жәнефактурасы
Костюм композициясының түсін зерттеу ахроматикалық түстен басталады.
Пішін, селует, түзу сызықтары мен барлық композициялық заңдылықтарын
зерттеу үшін, әуелі оны ақ-қара графикасында көру қажет. Пішіні мен түсі
үйлесімді байланыстыру өте қиын, сондықтан сызықтан, пигменттен, көлемнен,
фактурадан тұратын пішінмен жұмыс істеп, содан кейін сұр түсті қосып,
ахроматикалық композицияны өңдеуге көшу қажет.
Көркемдеу тәжірибесінде қара мен ақ түстер және олардың әр түрлі
жарықтық қоспасынан тұратын үш реңкті композиция жиі қолданылады. Үш реңкті
және оданда көп үйлесімділікке сұр түстің жарқтық реңк байлығы арқылы ақ
пен қара түстің қарама- қайшылығы жұмсара бастайды. Бұл бір –біріне қарама-
қарсы ахроматты түстер арасында сәйкестікке әкеледі.Жарықтың біртіндеп
градациялануы деп бірте-бірте ақ түсті қарамен немесе қара түсті қарамен
немесе қара түсті ақ түспен қанықтыру айтылады. Градацияда әр жарықтың
реңкі айқын білінеді.
Мамандар осы тәріздес тәсілді түстің созымдылығы деп атайды. Түс
созымдылығы тәсілінің градатациядан айырмашылығы әрбір ашық түс арасындағы
өзгешелік айқын байқалмай, ақырын ақ түстен қара түске көшуінен көрінеді.
Түс костюмдегі күрделі қасиеттің бірі бола отырып, ең алдымен костюмнің
қолдану мақсатына бағынышты. Костюм пішініне байланысты үлкен ақпарат
көлемін бере алады және белгілі бір мағынада таңбалық қызмет атқарады. Ол
адамға эмоционалды түрде әсер етеді , оның үстіне қазіргі стандартты костюм
пішінінің әр түрлі моделінде түрлі-түсті маталар комбинациясы қолданылады.
Түс созымдылығы біртіндеп іске асу үшін оның құрамындағы градацияның
саны бестен кем болмау керек, мысалы: қара, қара-сұр, сұр, ашық-сұр,ақ. Түс
созымдылығы шектеулі гамма түстерімен жұмыс жасау дағдысын береді. Мәселен,
таза сұр түстің жеті градациясын көзбен байқауға болады, ал егер әрбір бес
созымдылық градациясына азғантай ғана басқа түс қосса, онда әр түрлі сұр
түстің нәзік түрде үйлескен көп түрін алуға болады. Осы түстер созылымды ақ
түс пен қара түсті қолдану арқылы контур, сызық, жиек түрінде қатар
орналасады, қарсылас түс жиегін және пішін ішідегі қарсылас түс сапасын
қолдану арқылы қызғылтым нәтижелерге жетуге, ақ түстің жылтырау және
жалтыру эффектісін алуға, топталған созылмалы сұр түсті бірте-бірте қара
түске жеткізуге болады. Түс үндестігін зетрреудегі келесі кезең шектеулі
гаммаларды пайдалану болып табылады. Гамма шектеулігі ақ және қара түске
тек бір түс қосумен түсіндіріледі. Бұған кез келген түсті алуға болады,
мысалы, қоңыр түс. Қоңыр түстің ренктері өте көп: қоңыр марс, сепия, қызыл
орха, шоколад, сүт қосылған кофе, қызыл ағаш, еменнің түсі, корица түсін
алуға болады. Қоңыр түс барлық киімде кездеседі. Бұл- табиғи былғарының,
күдерінің, үлбірдің түсі. Қоңыр түс өзінің қолайлылығымен, басқа кез келген
түспен үйлесу мүмкінділігімен қызықтырады.
Осылайша, костюмде ақ, қара, сұр және қоңыр түстердің көптеген
реңктерін пайдалана отырып, біз өзара ғажайып әрекет жасайтын шексіз нәзік
түстердің үйлесімділігін аламыз. Костюмнің түрлі-түсті коллекциясының
гармониясы көп жағдайда адам бейнесімен қаншалықты үйлесетіндігімен, оның
жеке – даралық ерекшелігімен айқындалады. Костюм адамның түр-түсімен
үйлестіріле киіледі. Мысалы, қоңыр қара түс қоңыр-қызғылт-сары шашты,
көгілдір койлек көгілдір көздің түсін айқындап тұрады.
Адам терісінің түр-түсі өте әркелкі және күрделі, сондықтан костюм
түсінде осы жағдайларды ескере отырып, қарсыластық немесе үйлесімділік
принципін пайдалану қажет. Түс арқылы маусымдық киім де анықталуы
мүмкін.Мысалы: жазғы костюмдер түс үйлесімділігінің ашықтығымен, ашық
жасыл, аспан түстес, теңіз түстес, көк, топырақ түстес, жасыл түспен
үйлескен ашық және ақ түстердің көптігімен ерекшеленеді. Қыстық костюм
өзінің композициялық құрылымында қара және ашық, ауыр және жылы түстер
үйлескен ақ сұр түске негізделеді.Көктемнің нәзік бояуының қысқы кезеңнен
айырмашылығы- оның жеңіл, еркін, үйлесімді түс болғандығында.
Жас ерекшелігіне сай киім түсі үлкен рөл атқарады. Балалардың киімі
үшін нәзік және ақ сұр түстер керек. Жасөспірімдер ашық, қарама- қарсы
түстерді қажетсінеді, ал ересектер ақ сұр түстің үйлесімділігін қажет
етеді. Түс костюм пішінін нұсқап тұрады. Қанық реңкті маталар
күлтеленген, бүрмеленген, бүкпелері бар жұмсақ пішінді көйлектерге сәйкес
келеді. Пүліш, барқыт, түрлі жүнді маталардың түсін тереңдететін фактуралар
бар.Ашық маталарда фактурада ерекше көрінеді,сондықтан ашық және нәзік
түстер қымбат маталарда көбірек қолданылады. Ашық түстерді шыттан гөрі ұсақ
фактуралары жайма маталарда қолдану қолайлы. Өңсіз матадан жасалған
костюмге неғұрлым бояуы қанық, түсін жандандыратын немесе соған жақын түс
пигменттерін таңдау керек. Түрлі- түсті суретті маталардың негізіне
композицияның құрама түстеріндегі бір түсін үнемі пайдалануға болмайды. Түс
әсерін тұтас көріп алғаннан соң ғана түсті өңдеуді анықтауға болады. Киім
түсін таңдауда жарықтандырудың маңызы зор, ол- күндізгі табиғи жарық немесе
электр жарығы. Кәдімгі электр жарығын түсірген кезде, түс өзінің бояуы
қанық болады, қызғылт сары түс қызарады, ақ сары түс ағарады, көгілдір түс
жасылданады, көк түстің бояуы азаяды, қара көк түс қара түс сияқты болады,
сия көк түс қызарады. Жасанды күндізгі жарық түстің өңін бұрмаламайды,
себебі мұндай жарық түс күннің жарықтық спектрлік құрамына жақын келеді.
Ашық ауада ақ түсті жазғы киім осы түсті жандандыратын рефлекстің
көптігімен ұтады. Қою-қызыл түс кешкі жарықта жақсы қабылданса да, ашық
ауада өте ауыр қабылданады.
Түс костюмнің барлық көлемдік- кеңестік құрылымымен байланысты болуы
тиіс және бүкіл композицияның логикалық толықтауыш қызметін атқарады. Бұл
жағдайда түсті костюм композициясының жоғарғы немесе төменгі бөліктерінің
ауырлауының құралы ретінде қолдануға болады. Түс көмегімен пішіннің жеке
бөліктерін байланыстыруға, сәтсіз композицияны жөндеуге болады.
Тепе-теңдік тегістік заңы көмегімен жүзеге асады: үлкен тегістік
қарапайым түспен, ал үлкен емес тегістік қарама- қарсы түспен
толықтырылады. Түс реңкінің қанықтығын, қарқындылығын өзгерте отырып,
қарсылас түсқұруға болады. Костюмде 3 түстен артық түс қолданбаған жөн.
Негізгі композициялық рөл атқарса да, аяқ киім түсіне қарай костюмнен
бөлінбеу керек. Өте ашық түсті көзге түсетін аяқ киім дене бітімді
қысқартып, аяқ көлемін көзге ұзартуы мүмкін. Ырғақты қайталау принципі
бойынша аксессуар таңдау кезінде қызыл көйлекке – қызыл қалпақ, ақ қолғап,
ақ гүл, ақ туфли қосу артық бөлшек болып саналады.
Қазақ Ордасы топтамасын жобалау кезінде белгілі бір түс гаммасына
сәйкес толықтырулар көмегімен 2 немесе 3 костюмнен-ақ көптеген нұсқа
жасауға болады. Түстердің үйлесімділігі әр түрлі кезеңдегі қоғамдық
эстетикалық көзқарастарға байланысты.
Жыл сайын сән үйі маусымдық киімде басымдылық танытқан жаңа түсті
ұнатады. Қазіргі сән өте демократиялы, қандайда бір түске бағынбайды. Бұл
күндері жаңа түстер пайда болуда, атап айтқанда, металл, күміс, алтын, ескі
қола, сабын көпіршігі түстес, көптеген жылтыраған, жарқыраған қышқыл
түстер. Мысалы: киім түсіне стратегиялық тұжырымдама ұсынған жапон
дизайнері И.Мияке өз коллекциясында тек ашық көңілді түстерді пайдаланады,
француз кутюрьесі К.Лакура өз модельдерінде матаның, сурет пен фактураның
ерекше түс- түрін үйлесімді қолданады. Жапондық Р.Кавакубо – киім
дизайнында деконструктивизм стилінің өкілі- жаңа өткірленген модельдерінің
пішінінде қара, сұр және ақ түстерді молынан ұсынады. Дизайнер И.Ямамото
1980 жылдардың басында париждіктерді тек қара түсті модель коллекцияларымен
таң қалдырды.
Костюм түсін алдын ала болжау тек сән пішінінің өсу қозғалысына ғана
емес, әр түрлі жас топтарындағы адамдардың түс қабылдау зерттеулеріне
негізделеді. Сонымен, бөлек бір түсті, оның реңін, үйлесімділігін таңдай
отырып, дизайнер мерекелік, салтанатты, іскерлік, мұңдылық немесе
қайғылылық реңкі арқылы пішінді эмоционалді түске келтіре алады.
Қазақ Ордасы топтамасы фактурасында костюм қолданысында, пішін
қабылдауда оның сәнді элементтері мен қатысында, сән мен пішін
қалыптасуының өзара байланысында көркемдік мәнерліліктің белсенді құралы
болып зор маңыз атқарады. Фактура- материалдың сыртқы сипатын көзбен
қабылдау.Ол жұмсақ бедерлі, Күңгірт, жылтырақ, т.б. болуы мүмкін. Пішін
бетінің фактуралық шешімі бәрінен бұрын болашақта костюмнің қолданылуына
байланысты болады. Мысалы, сыртқы киім түржиынында тегіс беттің жылтырық
және бедерлі матамен үйлесімі; сәнді- киімде жылтырақ және күңгірт
құрылымның былғарымен, жібекпен, терімен, шілтермен; қамқаның органзамен,
арластың барқытпен үйлесімділігі болуы мүмкін. Фактура пішіннің құрылымдық
қарым-қатынасын көрсетеді, тектоникалық сипатына, костюмнің жеке
бөліктерінің үйлесімділік ерекшелігін рең береді, иллюзиялы түрде
маңыздылығын, жеке бөліктерімен элементтерінің өлшемін өзгертуі де мүмкін.
Мысалға, Ашық реңкті жұқа маталар кеңістікте пішінді өзгертіп, көрінбейтін
етіп жіберуге қабілетті. Барқыт беттері нақты, өте активті пішінді
көрсетеді. Жылт-жылт еткен жалтырақ маталар пішіннің әлде бір құптялығын,
оның контурының көзге шалынбайтындығын сезіндіреді. Фактураның негізгі
айқын белгісі ретінде бедерлік тегіс беттермен үйлескенде, негізгі ритімді
күшейтуі мүмкін немесе оның жеке бөліктері мен тұтас пішінінің көлемі көзге
үлкейтіліп, масштабтық сипытын толықтыруы мүмкін.
Мата фактурасы олардың беттерінің аз бұрмаланған бөлінген көлемі мен
тығыздығына байланысты. Фактураның өте кішкентай,көзбен ажыратылмайтын
элементтері фактураның пассивтілігін көрсетеді. Кейде олар пішіннің өз
элементтері болып қабылданып соншалықты ірі болады, бұл фактуралар активті
фактураға жатады. Біртектес нейтралды беті бар пассивті фактуралар өңдеу
мен сәндік элементтердің өте тамаша фоны ретінде қызмет атқарады. Активті
фактуралар өздері сәнді болғандықтан, қосымша сәндеуді қажет етпейді.
Материал фактурасын қарама- қарсы қоя отырып, пішіннің конструктивті
ерекшелігін активті етіп көрсетуге болады. Бір не екі-үш түстің жарықтық
қатынысының қарама – қарсылығын пайдаланып, күшті эффектіге жетуге болады.
Егер материал фактурасы мен суреті өте мәнерлі болса, онда олардың өзара
әсері пішіннің әсерінен де күшті болады.
Бір модельде әр түрлі фактуралы материалдарды қолдана отырып, әрбір
беттің өзіндік ерекшелігін білуге болады. Қарсыласты және нюансты үйлесімді
фактураны қолдану бір фактурадан екіншісіне нәзік түрде көшетін композиция
құрылуын жасайды.
1990 жылдар модель пішіндерінің көлемді күрделілігімен сипатталады.
Бұл кезде жаңа, парадоксальді үйлесімдер пайда болды: жеңіл жұқа маталар
былғарымен, түкті матамен немесе табиғи жасанды терімен араласты. Мұндай
үйлесім бұрын молелдерме ешқашан қолданылмаған еді. Түрлі жылтырақты
металды маталар, трикотаж және басқа да маталар сәнді киімнен күнделікті
тұрмыста киілетін киімге ауысты.Фактура көлемдік толықтырумен байытылды,
түкті, түйінді, бүртік, шашақ, тік қауырсынды, ширақ маталар – әрі бұйымның
жалпы көлемін үлкейтеді, тегіс бет бұйымға жеңілдік, созылымдылық, көзге
көлемін азайтушылық сипат береді. Бұлардан басқа қыржымды, кеңірдектілі
және қатпарлы беттің өсуі дамуда. Осылайша мата таңдауда олардың негізгі
ұйымдастыруы принципін саналы түрде, өзгелерді соған бағындыра бөліп алу
қажет [16].
Киім модельдеуде тек бұйымды сәндеу ғана емес, оның композициясын
байытатын түрлі өңдеу қолданылады. Өңдеу бұйымның пішінін немесе бөліктерін
бөлуге, пішінді бөлшектеуге, пішін бөліктерін немесе бірнеше әр түрлі бір
дербес пішінді біріктіру үшін, пішін бетінде белгілі бір бағыттағы
қозғалысты ұйымдастыру үшін қолданылады.
Өңдеу костюмнің көркем бейнелі сипатын байытады. Өңдеу түрлері
декоративтікжәне конструктивтік, декоративтік және утилитарлық мағыналарға
ие. Өңдеу пішіні мен материалы әр түрлі болады. Көп түрлігіне қарай оны
жеті топқа бөлуге болады:
1) барлық бедерлі бүкпе тігістері, қатпарлар, көйлекке тігілген
қатармалар, күлтелеу, бүрме, плиссе, кеңірдектеулер, тігім әрлеуі
нәтижесінде алынған өңдеу;
2) бұйым матасынан не өңделген матадан орындалған өңдеу бөлшектері, қос
етектің желбіршектігі, желбіреуісі, жиек оқа жиектелген тігіс, өңір,
белдікше, банттар, галстуктер;
3) арнайы әрлеу материалдарымен өңдеу: шілтер, ызба, бау, сутаж, шашақ,
таспа және жасанды гүлдер;
4) фурнитурамен әрлеу: түймелер, ілгектер, қапсырмалар, декоративтік
кнопкалар, темір тесіктер, хольнитен, декорациялық қарсы ілгектер,
қапсырма түймелер, сыдырмалар;
5) кестемен әрлеу;
6) басқа материалдармен өңдеу: былғары мен тері, трикотаж, күдері,
барқыт, шілтер жайма маталар;
7) бұйым бөліктерін баспалы суретпен әрлеу.
Өңдеудің композициялық қолданымында бір ереже бар, ол – өлшем
сақтау.Қазіргі модельдеу әр сипаттағы өңдеуді қолдануды ұсынады. Кейде
модельдерде фактура мен өңдеу шамадан тыс жабдықталады, ал бұл ерекше
композициялық сезімді, өлшем сақтауды керек етеді [8].
1.4 Қазақ Ордасының сән үлгілерінің көркем бейнесін әзірлеу
1.5 Қазақ Ордасының сән үлгілерінің техникалық эскизі, сырт түрінің
сипаттамасы
Бұл таңдалған модель заманауи қазақтың ұлттық киім жиынтығы. Сахнаға
қыз-келіншектерге киюге арналған киім жиынтығы. Жиынтық – бешпент және
белдемшеден тұрады. Бешпент–жартылай қынама сұлбалы, матасы атлас түстері
сары, жасыл шифоннан тігілген.
Жоғарғы қиығында реглан жең өңделген. Мойын ойындысында тұтас пішілген
жаға өңделді.
Алдыңғы бой жасыл атласпен , бүйір бөлшегі сары атласпен. Артқы бой
сары атлас, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көйкестілігі. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жылда
халыққа өз жолдауын арнап отырады. 11 қараша күні елбасымыз Нұрлы жол-
болашаққа бастар жол атты жолдауын жариялады. Біз Жалпыұлттық идеямыз —
Мәңгілік Елді басты бағдар етіп, тәуелсіздігіміздің даму даңғылын Нұрлы
Жолға айналдырдық. Қажырлы еңбекті қажет ететін, келешегі кемел Нұрлы жолда
бірлігімізді бекемдеп, аянбай тер төгуіміз керек. Mәңгілік Ел — елдің
біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол Қазақстан — 2050
стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас
идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық Патриотизм дегеніміздің өзі — Мәңгілік
Ел! Ол — барша Қазақстан қоғамының осындай ұлы құндылығы, — деді Нұрсұлтан
Назарбаев.
Елбасы Мәңгілік Ел деген құдіретті ұғымға тоқтаала келе, ондай
идеяның бастауы тым тереңде жатқанын жеткізді.
Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз Tүркі жұртының мұраты — Мәңгілік
Ел деп өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің
тамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді. Жалпыұлттық идеяны
өміршең ететін — Елдің бірлігі. Ауызбіршілік қашқан, алауыздық тасқан жерде
ешқашан да жалпыұлттық идеялар жүзеге асқан емес. Қазақстанның шыққан шыңы
мен бағындырған биіктерінің ең басты себебі — бірлік, берекесі. Біз
тұрақтылықты бағалай білгеніміздің арқасында бүгінгі табыстарға жеттік.
Ешкімді кемсітпей, ешкімнің тілі мен ділін мансұқтамай, барлық азаматтарға
тең мүмкіндік беру арқылы тұрақтылықты нығайтып келеміз. Біздің кейінгі
ұрпаққа аманаттар ең басты байлығымыз — Ел бірлігі болуы керек. Осынау
жалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойына сіңіре білуге тиіспіз, —
деді Мемлекет басшысы.
Еліміздің тәуелсіздік даңғылындағы дәстүрлі қазақ мәдениетіміздегі әйел
киімдерінің мән –мағынасын айқындаудың өзектілігі қазіргі өркениет
мәдениетінде өте сұранысқа ие болып жатыр.
Әлемдегі әр түрлі елдердің дәстүрлі халықтық костюм үлгілері қазір де
сән жасаушылар үшін шықармашылық жаңалықтардың негізгі бастауы болып отыр
және де қандай жағдайда болып отыр және де қандай жағдайда болмасын арналып
тігілген киімдердің бәрінен де өзінің нақты көрінісін табуда. Бір сәт
тарихқа көз салсақ, әрбір дәуірдің және әрбір халықтың өзіндік көркем стилі
қалып тасқан. Белгілі бір стильдің өзінде киімнің жеке бөліктерінде
өзгерістер болады және бұл киім тарихында сән ағымы деп аталады. сән
аіымына байланысты киім жаңарып отырады.
Дизайн стиль қалыптастыру процесінде көркемдік пішін қалыптастырудың әр
түрлі аспектілеріне тікелей байланысты болады, ұлттық дәстүрді де есепке
алады. Халқымыздыдың дәстүрлі мәдениетініңсәндік қолданбалы өнерінің
құрамдас бір бөлігі болған қазақ әйел киімі ерте заманнан бастау алып ,
қазіргі уақытта оның көркемдік, мәднени–рухани, әлеуметтік тарихи
заңдылығы, ерекшелігі өзіндік маңыздылығымен және елімізде өзінің
өзектілігін қазіргі жаһандану дәуірінде арттыра түсуде. Жалпы киім
қызметінің барлық жүйесі әлеуметтік өмірдің негізгі бағыттарынан бастау
алып алып, адамның дүниетанымдық болмысында рәміздік белгі ретінде
бейнеленді. Әр халықтың сан ғасырлық ұрпақ тәрбиесінде жалғасын тапқан
өзіндік рухани тарихы, тағлымы, ой–пікірі, қорытынды түйіні философиялық
жүйесі болып есептелетіні белгілі. Көне тарихи ұғымдар мен түсініктер қазақ
мәдениеті мен өнерінде көбінесе өзіндік көркемдік нақышты бейнеде
кескінделіп, адамзаттың мәдени–рухани дүниетанымдық құндылығын байытады.
Зерттеудің мақсаты: сән үлгілерінің теориясын анықтап, шығармашылық
іс–әрекетін тәжірбиеден өткізіп, ұтымдылығымен анықтау.
Зерттеудің міндеті: сән үлгілерінің шығу тарихы, сән бағыты,
жобалау–құрастыру үлгілері, өңделудің технологиялық тиімді жолдары.
Зерттеудің нысаны: сән үлгілерін киім дизайн саласында жетілдіру.
Зерттеудің пәні: дизайн саласындағы киім үдерісін жобалау.
Диплом жобасының құрлымы мен көлемі: кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
мен пайдалаған әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
1ҚАЗАҚ ОРДАСЫ КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ Ордасының хандарының тарихы
Жәнібек және Керей сұлтандар басқарған қазақ хандығы XV ғасырдың
ортасында жаңа қазақ мемлекетінің негізін қалай бастады.
Қазақтың алғашқы Бас ханы болып Керей сайланды. Ол Жәнібек хан екеуі Қазақ
хандығының аумағын ұлғайтуға барынша атсалысты. Қазақ хандығының тарихы XV
ғасырдың ортасынан басталады.
Сол күрделі заманда Өзбек, Сібір, Ноғай хандықтарының құрамындағы
әртүрлі көшпенді ру-тайпаларды бір тудың астына біріктіріп, қазақтың дербес
мемлекетін құру осы Ұлы хандарға оңайға түскен жоқ. Қазақ хандығын құруда
Керей және Жәнібек хандармен қатар, елді бірлікке шақырып, ұлттық
идеямыздың негізін салған рухани жетекшілер - ноғайлыдан шыққан Асанқайғы,
кердері Қазтуған және т.б. ақын-жыраулардың маңызы зор болды. Бүгінгі
тәуелсіздігіміздің негізі сол кезде қалыптасқан еді. Қазақтың хандығын
құрып, мемлекеттің іргетасын қалаған осындай Ұлы тұлғалар әлі күнге тарихи
бағасын ала-алмай келеді. Көптеген елдерде мемлекеттің негізін салған ұлы
тұлғаларға қалалардың, университеттердің аттарын беріп, ескерткіштер
орнатып жатады. Себебі, мемлекеттің негізі сол тұлғалардың есімімен
байланысты. Мысалы, АҚШ астанасы осы елдің негізін салған Дж.Вашингтонның
есімімен аталады. Біз де қазақ хандығының негізін салған ұлы қайраткерлерге
Петропавл, Павлодар сияқты қалалар мен университеттердің аттарын беріп
жатсақ – ол мемлекеттің беріктігін қамтамасыз етуге және төл тарихымызды
түсінуге үлкен көмек болар еді.
Қазақ хандығының шекарасын ұлғайтып, іргесін бекітуде Жәнібек ханның
ұлы Қасым ханның орыны ерекше болды. Оның маңына бір миллионнан астам адам
жиналып, сарбаздарының саны 300 мыңға жетті. Ол ел басқарған тұс қазақ
даласындағы хан билігі берік, ең беделді және жер көлемі кеңейген кез еді.
Қасым хан Қазақ хандығының жерін солтүстік-батыста, солтүстікте және
оңтүстікте кеңейте түсіп, мықты көрші мемлекеттермен тең байланыс орнатты.
Хайдар Дулати оның Дешті Қыпшақта толық билік жүргізіп, Жошы ханнан кейінгі
ең беделді және айбынды хан болғанын жазады. Сонымен қатар, ол Қасым
ханның қасқа жолы деп аталатын дала заңдарын шығаруымен тарихта қалды.
Хандық билікті күшейтіп, қазақтың жерін кеңейту жолында хан Қасымның ісін
жалғастырған оның ұлы Хақназар болды. Хақназар ханның саяси күші қазақ
қоғамын біріктіруге және оны сыртқы жаулардан сақтауға бағытталды. Ол Ембі
мен Жайық бойын қазақтарға қайтарып, батыстағы шегараны ұлғайтып, көрші
ноғай және қырғыз халықтарына өз билігін жүргізді. Сондықтан да оны әр
кезде “қазақ пен ноғайдың ханы” және “қазақ пен қырғыздың ханы” деп атады.
Ол Мәскеуге өз елшілерін жіберіп, Ресеймен тұрақты дипломатиялық қатынастар
орнатты және Бұхараның ханы Абдулла-ханмен “достық одаққа” қол қойып,
онымен де әскери одақта болды.
XVI ғасырдың аяғында Қазақ хандығының саяси тұрақтылығын күшейтудегі
және Сырдария бойындағы қалаларды қазақ жеріне кіргізудегі жетістіктер
Тәуекел ханның атымен байланысты. Ол шайбанидтермен соғысып аз уақытта
Сайрам, Ташкент, Түркістан, Андижан, Самарқан қалаларын басып алды. Соңынан
олардың алдыңғы үшеуі қазақ хандығының құрамында қалды. Тәуекел хан өзінің
бір баласын қарақалпақ елін басқаруға қойса, інісіне қалмақтарды басқартты.
Сонымен қатар, Тәуекел хан Үндістан жеріндегі Ұлы Моғол мемлекетінің ішкі
істеріне араласып, онда мемлекет басқару ісіне өз адамдарын қоя білді.
Бұхар хандығындағы тарихшы Хафиз-и Таныш Тәуекел хан туралы, “ол дүниедегі
ең батыр, батыл және ер, сонымен қатар, Дешті Қыпшақа даңқты болды” деді.
Қазақ хандарының ішінде тарихта өшпес із қалдырған хандардың бірегейі
Жәнібек ханның шөбересі Есім хан болды. Ол Бұхарды билеген Аштарханидтермен
және ойраттармен Сырдария бойындағы қалалар мен оазистер үшін шайқасып
Түркістан қаласы мен қала маңын қазақ хандығына қаратты. Содан кейін екі
жүз жыл бойы Түркістан қаласы қазақ хандығының астанасы болып, басты саяси
орталыққа айналды. Соғыстағы ерліктерімен қатар, Есім хан халық жады мен
жалпы тарихта Есім ханның ескі жолы деп аталған дала заңымен әйгілі.
Есім ханның немересі Тәуке хан жоңғарға қарсы көрсеткен ерлігі мен
талантты қолбасшылығы үшін қазақтың бас ханы болып сайланды. Әскери күшінен
гөрі ақылы мен шешендігі және күрделі дауларды әділ шешкені үшін оның
беделі үш жүзді біріктіре алды. Үш жүзді біріктіру жолында ол әртүрлі
тактикалық әдісті тиімді пайдалана білді, оның ішінде елді басқаруда Орта
жүзде Қазыбек биге, Кіші жүзде Әйтеке биге, Ұлы жүзде Төле биге сүйенді.
Тәуке ханның отыз жыл хандық құрған кезі халықтың есінде “алтын ғасыр”
немесе “Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған” кезең болып сақталды. Тәуке хан
көшпенді қазақ халқы құқықтарының жинағы, атақты Жеті жарғының авторы.
Әбілқайыр билік басына қолбасылық дарыны мен басқа да ерекше
қасиеттерінің арқасында 1710 жылы, “ел басына күн туған” қазақтың
жоңғармен, Еділ қалмақтарымен, башқұрттармен және жайық казактарымен соғыс
жағдайында тұрған кезінде Кіші жүздің көптеген рулары мен Орта жүздің бір
бөлігінің ханы болса, соңынан қазақтың бас ханы болып сайланды. Ол жанына
Есет, Бөгембай, Жәнібек батырларды топтастырып, қазақ жүздерінің ішінде
беделді ханға айналды.
Қазақ халқының тарихындағы 1723 жылдан басталған ең қайғылы “Ақтабан
шұбырынды” кезінде хандар мен билердің ішінде Әбілхайыр хан ғана аз уақытта
әртүрлі рулар мен тайпаларды біріктіріп, жоңғар әскеріне тойтарыс бере
алды. Сүйтіп ол ұлт азаттық қозғалысының жетекшісіне айналды. Ордабасыдағы
үш жүздің басшылары жиналған халықтық жиын Әбілқайырды қазақ әскерінің бас
қолбасшысы етіп сайлады. Ол басқарған үш жүздің әскері Аңырақай мен Бұлаңты
шайқастарында жоңғармен болған екі жүз жылдық соғыстағы ең ірі шешуші
жеңістерге жетіп, қазақ жерін қалмақтардан тазартып шықты. Оның ішінде
Аңырақай шайқасының орыны бөлек. Әр халықтың тарихында оның мақтан тұтатын
жеңістері болады. Ол ағылшындарда - Ватерлоо, орыстарда – Бородино алаңы
болса, біз үшін Аңырақайдың да маңызы ерекше. Әбілқайыр хан қолбасы ретінде
Шыңғыс тұқымдарының ішінде Батый, Жошылармен қатар тұрады. Балқаш көлінің
оңтүстігінде, Алакөл шығанағы тұсындағы таудың “Әбілқайыр-Сұңғайты” және
Тараз қаласының шығысындағы үлкен сайдың “Әбілқайыр” аталуы оның халық
есінде мәңгі қалғанының белгісі. Бірақ, Аңырақайдағы жеңістен кейін
қазақтың ханын сайлау кезінде осы ұлы қолбасшы Шыңғысханның кезінен келе
жатқан “дала дәстүрінен” Ақсақ Темір сияқты асып кете алмады.
Қорытындысында елдің қамы емес, әрбір жүздің қамын ойлаған билердің айтқаны
болып, жігерсіз Сәмекені хан сайлады. Одан кейін басшыдан айырылған
қазақтың әскері ыдырап, қалмақтар Еділге дейінгі бұрынғы билігін қалпына
келтірді. Ел тағдыры қыл ұшында тұрған кезде қазақ хандығының тізгіні ру-
жүздің мүддесін елдікінен жоғары қойған билердің қолында кетуі біртұтас
халық пен оның мемлекеттік институттарының қалыптаспағанын көрсетеді.
“Алтау ала болғанның” күні осы. Содан бері біздің ұлттық санамызда не
өзгерді?
Әбілқайыр хан қазақ жерін жоңғардан азат етумен бірге, қазақ елінің іргесін
солтүстік-батысқа және солтүстік бағытқа кеңейтіп, оған Жайық, Елек, Есіл
және Тобыл өзендері аймақтарын қосты. Ол сонымен қатар, башқұрт, қалмақ
және жайық казактарының қарулы шабуылдарына тойтарыс беріп, Даладағы
көшпенді рулар арасындағы алауыздықты тоқтатты.
Әбілқайыр хан мықты қолбасы ғана емес, сонымен қатар, алыстан ойлайтын
саясаткер де. Жоңғарлармен және солтүстіктегі көршілермен жүріп жатқан көп
жылдық қанды шайқастар Даладағы билік жүйесін реформалауға, көшпенді
қоғамды модернизациялауға және қорғаныс күшін нығайтуға мәжбүр етті. Қазақ
қоғамында Бас ханның институтын бекітіп, оны көшпенділер қоғамындағы
интеграциялық процесстердің тиімді құралына айналдыру қажет болды. Оның
билік жүйесін өзгертуде өзара байланысты үш ұстанымы бар еді.
1) Хан атағы қазақ қоғамындағы Жошы тұқымына жататындардың біреуіне
ғана беріледі.
2) Бас ханға толық билік құқы беріледі.
3) Жоғарғы атақтар Бас хан мен оның отбасы мүшелеріне ғана берілуді
жүзеге асыру.
Әбілқайырдың бұл ұсынысы (инициатива) көшпенділер қоғамына екі мың
жылдай кешігіп келген жаңа жүйе еді. Хан бақилық болғаннан кейін оның
бірнеше әйелінен туған ұлдары билікке таласып, амалын тапқаны қарсылас
бауырларын өлтіріп тынатын. Атилладан қалған 168 ұлдың арасындағы билікке
талас, ол құрған империяның ыдырауына себеп болса, бұл теріс үрдіс әсіресе
Алтын Орданың соңғы кезеңінде шарықтау шегіне жетіп, бір жылда билік басына
бірнеше хан келген уақыттар да болды. Ұлы далада “қан сасыған хан сарайы”
деген осыдан қалған.
Қазақ хандығын дамыту жолындағы ішкі саяси жағдайды жан-жақты ұғынған
және сол кездегі күрделі геосаяси жағдайды ескерген Әбілқайыр хан қазақтың
Ресей құрамына өз еркімен кіруінің (протекторат) инициаторы болды. Ол қазақ
халқының үш ғасырға созылған күрделі тағдырын анықтаған шешім еді. Сол
кезде Қазақ хандығы Ресейдің құрамына кірмей өздігінен өркениетті елдердің
қатарына қосылатын мүмкіндігі болды ма? Бұл үш ғасырдан кейін де маңызын
жоймаған сұрақ.
Бұл дұрыс шешім болды ма, әлде теріс пе деген сауалға әлі күнге дейін
ғалымдар мен саясаткерлер толық жауап бере алмай келеді. Мүмкін толыққанды
жауап табылмайтын да болар. Ресей мемлекетінің тұрақты көмегінсіз Даладағы
ханның билігі қазақтың үш жүзінің басы бірігіп, ұзақ уақыт тұрақты дамуы
екіталай екенін түсінді.
Қазақтың ханы ретінде Әбілқайыр өзінің тарихи миссиясын қазаққа жарқын
жол көрсету деп түсінді. Өз ойын ресейдің императоры Елизавета Петровнаға
жазған хатында, “бұл дүние ешкімге, соның ішінде маған да мәңгі емес,
сондықтан мен балаларым мен өзімнің қырғыз-қайсақ (қазақ) халқыма соңынан
олар пайдаланатын бір жол қалдырғым келеді” деген. Оның есімі қазақ
тарихында елдің ішкі және сыртқы саяси проблемаларын шешкен Даланың ірі
саяси қайраткері және әскербасшы ретінде ғана емес, сонымен қатар Еуразия
кеңістігіндегі болашақ қазақ тарихының дамуын дұрыс болжап, оған өз халқын
дайындай білген халықаралық дәрежедегі стратег ретінде қалды. Ол қазақ
халқының сол кездегі түйінді мәселелерін саралай келіп, еуропа өркениетіне
бағыт алуға шешім қабылдады. Ол туралы Ы.Алтынсарин, “... Әбілқайыр
қазақтарға адамзат өркениетіне апаратын жаңа жол, қайырымдылық пен бақыт
жолын көрсететін ерекше дәуірді ашты. ... Біз оған: Әбілқайыр – сен о
дүниенің де патшасы бол, сенің есімің қазақтардың есінде мәңгі қалсын
демекпіз” деген екен.
Әбілқайыр жүргізген саясатты, қазақтың ұлы ханы Абылай одан әрі
жалғастырды. Ол туралы Ш.Уәлиханов: “Сол қантөгіс заманда сұлтан Абылай
басқалардан ерекше көрінді. Ол қатардағы әскерден бастап сол кездегі барлық
негізгі соғыстарға қатысып, онда өзінің ерекше батырлығымен және
айлакерлігімен көзге түсті. Пайдалы кеңестері мен стратегиялық шешімдері
оны даналардың қатарына қосты” дейді.
Ойраттар ішінде билікке талас соғысқа ұласқанда, Абылай көтерілісші
нояндар - Әмірсана мен Дауациді қолдау арқылы, өзара соғысқан жоңғардың
күшін солардың қолдарымен әлсіретті. Сүйтіп олардың шайқасы солтүстікке
ығысқанда қазақтың көшін Ертістің сағасы мен Зайсанның жайлауына көшіріп
апарды. Сонымен, біріншіден, қазақтың жерін кеңейтті, екіншіден, жоңғарды
өзіне өзін қарсы қойып әлсіретті. Сол кездегі саяси жағдайды тиімді
пайдаланды. Соңынан манчжур әскері жоңғарды қирата жеңгенде, Абылай өз
әскерін ойраттардың қонысынан шығарып, Циндардың жағына шықты.
А.И.Левшиннің дәл анықтауы бойынша, “ол мақсатын өзгертпей, одақтастарын
ауыстырды” және сол жағдайды пайдаланып бұрын жоңғар хандарының қарамағында
болған Жетісудың Солтүстік-Батысы мен Тарбағатайға Орта және Ұлы жүз
қазақтарын көшірді. Цин империясы Жоңғар хандығын жойып жібергеннен кейін
қазақ халқы өте күрделі геосаяси жағдайда қалғанда Абылай саяси және әскери
дарынымен бірге, көреген дипломаттық қырын таныта білді. Ол бұрын Ресейге
ант бергенімен, енді қытай богдахандарының қамқорлығын қабылдап, осы екі ел
арасындағы қайшылықтарды қазақ хандығының саясатын жүргізуге пайдалануды
ойлады. Бірақ, осы қос бодандық немесе сол кездегі көпвекторлы саясат
түбінде қазақ хандығының сыртқы саясатына тиімді болған жоқ. Ол XIX ғасырда
Шығыс Түркістанды Қытайдың басып алып, құрамына кіруін тездетті. Елді басқа
елдің бодандығына (әскери, экономикалық, саяси және т.б.) апаратын қандай
да саясатты дұрыс деп айтуға болмайды.
Қазақ хандығының оңтүстіктегі жағдайын түзету мақсатында Абылай хан Тянь-
Шань қырғыздары мен Фергана басшыларына қарсы жорық ұйымдастырып, Түркістан
қаласының маңайы мен Ташкентті қазақ жеріне кіргізді.
Абылай хан айналасына заманының ұлы ақындары - Бұхар жырау, Тәттіқара,
Үмбетей жырау және батырлары – Қабанбай, Бөгембай, Тайман, Наурызбай және
т.б. жинау арқылы халқын біріктіріп, сарбаздары мен батырларының рухын
көтере білген ұлы елбасшы болды. “Тағдыр кейде алдын, кейде артын береді”
деп Асанқайғы бабамыз айтқандай, Абылай хан дүниеден өткен соң қазақтың
батырлық дәуіріндегі дәстүрлер тарих үлесіне кетті. Абылай хан қазақ
халқының санасында ұлы істерді атқаруға жіберген аруақ ретінде сақталды.
Әбілқайыр мен Абылай хандардың жүргізген сыртқы саясаттары бүгінгі
Қазақстан үшін де маңызын жойған жоқ. Олардан кейінгі екі ғасырдан астам
уақыт ішіндегі бодандық, “Зар заман”, Қазан төңкерісі мен қазақтардың шет
жерге жаппай көшуі (екінші “Ақтабан шұбырынды”), 1921-1924, 1929-1938
жылдардағы ашаршылық, жаппай қырғын мен саяси қуғын-сүргін, тоталитарлық
жүйе т.б. осының бәрі Әбілқайыр мен Абылай хандардан кейінгі қазақ халқының
ауыр да қасіретті тарихы. Енді тәуелсіздік алған еліміздің геосаясаты мен
экономикасын дамытуда біз “баяғы жартас, сол жартас” болып қалмай, өткен
тарихымыздың сабақтарын үнемі естен шығармауымыз керек.
1743 жылы қалмақ тұтқынынан хан Абылайды босатып жатып Галден Церен оған үш
сұрақ қояды: Сендерде қой көп пе? деп. Оған Абылай: Көп дейді. Сонда
Галден Демек, қойшы өтірікші, қойлар - ұры. Сендер ешқашан ұсақ даудан
құтылмайсыңдар, - дейді де, - сендерде жылқы мен сиыр көп пе? деп екінші
сұрағын қояды. Абылай бұл сұраққа да Ия, көп деп жауап береді. Сонда
Галден айтады. Сенің халқың еңбек етпей етке тойып, қымызға мас
болатындықтан ұрпақтарың сауатсыз болады. Сенің халқың егін еге ме? дейді
ақырғы сұрағын қойып. Абылай, Жоқ деп жауап береді. Галден оған: Жерге
орнықпаған халық отанын тапқанша талай рет басқа жерлерге тарап
атамекенінен қуылады депті.
Қазақтың атақты билері Төле мен Қазыбек хан Абылайдың замандастары.
Қалмақта жатқан тұтқындарды босатып алуға барған Қазыбек би Қоңтәжі ханға:
Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан
елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын
деп, найзаға үкі таққан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан
сөз асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген, дәм-тұзды ақтай білген елміз.
Асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса құл
боламын деп тумайды, анадан қыз туса күң боламын деп тумайды! Ұл мен қызды
қаматып отыра алмайтын елміз ... деп тұтқындарды босатып алыпты.
Абылайдан кейін қазақ тарихында өшпес із қалдырған хандар - Кенесары
Қасымұлы, Бөкей және Жәңгір Бөкейұлы.
Абылайдың немересі Кенесары XIX ғасырдағы патшаның отарлау саясатына
қарсы жиырма жылға созылған қазақтың ұлт-азаттық қозғалысын басқарды. Оның
армиясының құрамында үш жүздің батырлары мен сарбаздары және Нысанбай,
Қожаберген секілді халықтың жоғын жоқтайтын жыраулар көтеріліс ұраншылары
болды. Қозғалыс белгілі себептермен жеңіліс тапқанымен, ол халықтың есінде
елдік пен ерліктің үлгісі болып қалды. “Қазақта Кенекемдей жан болмайды”
деп жырлаған ақын М.Жұмабаев Кенесарыны қазақ хандары мен батырларының
ішінде бірегей етіп суреттеген. Әлемге белгілі жазушы Жюль-Верннің Курьер
царя романындағы С.-Петербордағы патша сарайынан бастап Сібірге дейін үрей
туғызған басты кейіпкер де осы Кенесары хан.
Тарихшы Е.Савичев Кенесары хан туралы: “Кенесарының алдынан кездесетін
кедергілер оның бойындағы қажымас қайрат пен қайсарлықты жігерлендіріп, сол
кедергілерді жеңуге қайрат беріп, қиындықтарды жеңген сайын оның қуаты
келесі кездесетін кедергілерді жеңуге шыңдала беретін сияқты. Кездесетін
кедергілер мен қиындықтар күрделенген сайын ол қайраттанып, оларды қиратуға
жаралған алыптарға ұқсайды” дейді.
Осы қысқа деректердің өзі ғана хан атағын патша бермегенімен, халық
жүрегінен орын тапқан Кенесары ханның қазақ тарихындағы орны ерекше екенін
көрсетеді.
Бөкей сұлтан 1801 жылы Патшадан ұлықсат алып, Еділ мен Жайықтың
ортасындағы жерге халықты көшіріп, онда батыс үлгісіндегі Бөкей хандығын
құрды. Бөкей хан Махамбет айтқандай;
Еділдің бойы ен тоғай, Ел қондырсам деп едім. Жағалай жатқан сол елге,
Мал толтырсам деп едім, - деген халықтың арманын іске асырып, қазақтың
шекарасын Жайықтан Еділге дейін ұлғайтып бұрынғы Алтын Орданың шегарасын
қалпына келтірді. Ол тарихта қазақ жерінің іргесін кеңейткен соңғы хан
болды.
Бөкей Ордасының ханы Жәңгір еуропа үлгісіндегі алғашқы мектеп, училище,
дәріхана, банк, казначейство, мұражай т.б. ашып батыс стиліндегі
мемлекеттің негізін қалаған заманындағы білімді саясаткер және дипломат
еді. Сондықтан да бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік орындарының
тарихы Бөкей хандығынан басталады. Жәңгір хан әрбіреуінде 10-70 балаға
дейін оқитын үш жүздей молда ұстады. Оның мектебінен шыққан түлектер
Варшава, Тарту, Саратов, Орынбор, Уфа, Қазан, С.-Петербор, Мәскеу және т.б.
ірі қалаларда білім алып, қазіргі қазақ ғылымы мен өнерінің негізін қалауға
үлес қосқан ғалымдарды даярлады. Жәңгір хан Бөкей ордасын жан-жақты дамыту
үшін орыстың алдыңғы қатарлы ғалымдары Раевский, Мусин-Пушкин, Тапаев және
т.б. пайдаланып, Бөкей хандығының топографиялық, топономикалық карталарын
жасатып, жан-жақты зерттеулер жүргізді. Қазан университетінің профессоры
Жәңгір хан студенттерге лекция оқып, араб тілінде кітабын шығарды. Бөкей
Ордасында болған ұлы ғалым Алексанр Гумбольт ол туралы, “мен қазақтың жас
ханы Жәңгірмен таныстым. Ол бірнеше тіл білетін жан-жақты білімді ...” деп,
жоғары баға берген. Жәңгір хан бес тіл, Фатима ханым төрт тіл білген. Ресей
патшасы Фатима ханымға “Жабайы даланы Петербордың сарайларына ауыстырып,
астанада тұрмайсың ба?” дегенде, Фатиманың “Туған жердің түтіні де ыстық”
деген жауабы халықтың есінде қалған.
Жәңгір ханның кезінде Бөкей Ордасында сауда шарықтау шегіне жетті. Ондағы
тауар айналымы Астрахан, Орынбор және Омбы сияқты қалалардан артық болды.
Бұл жерде хан мен оның айналасындағылар несие беруші, несиеге кепілдік
беруші және несиені қайтарушы рөлін атқара білді.
Жәңгір хан Кавказ бен Қырымнан жылқының, сиырдың, қойдың асыл тұқымдарын
әкеліп, Бөкей Ордасында өсірді. Қазақтың жабы, көшім тұқымды жылқылары,
ақбас сиырының тұқымы, еділбай қойының тұқымдары бастауын Жәңгір хан
кезіндегі Бөкей Ордасынан алады. Нарын құмындағы 104 мың гектар жерде өсіп
тұрған орман да сол кезде егілген. Ресей патшасының отарлау саясатын өз
халқының жарқын болашағы үшін тиімді пайдалана білген Жәңгір хан 45 жыл
ғұмырында артында өшпес із қалдырған қазақтың нағыз зиялы патриоты.
Ел намысы мен жердің тұтастығы үшін ғұмырларын арпалыспен өткізген
қазақтың ұлы хандары мен билерінің және батырларының аруақтарына
М.Жұмабаевтың:
Ерлерді ұмытса да ел, сел ұмытпас,
Ерлерді ұмытса да ел, жел ұмытпас.
Ел үшін жаннан кешіп, жауды қуған,
Ерлерді ұмытса да ел, шөл ұмытпас.
Ел жауын зерттеп, өрт боп, тынбай жортқан,
Ерлерді ұмытса да ел, бел ұмытпас.
Ел үшін төккен ерлер қанын жұтқан,
Ерлерді ұмытса да ел, жер ұмытпас.
Қазақтың селі, желі, шөлі, белі
Ерлерді ұмытпаса, ел де ұмытпас! - деген өлеңі лайықты.
1.2 Дизайн және сән. Стиль және оның турлері.
Дизайн – көркемсурет және сәулет өнерінің өнеркәсіп бұйымдарының ең
үздік үлгілерін жасау және заттық ортаны үйлестіру шараларын қамтитын
бағытының атауы. Дизайн қызметінің ерекшелігі – әсем әрі көркем жасалған
тұтыну заттары мен бұйымдардың қоршаған ортаға лайық үйлесімін жүзеге
асырып, ұдайы олардың жаңа үлгілерін ойлап табу 1928 ж. пайда болды.
"Дизайнер" термині 1600 жылдарға жатады. Бұған дейін орындық жасайтын
қолөнерші дизайнер де, дайындаушы да өзі болатын. 1800 жылдарға қарай
фабрика жұмысшылары арнайы дизайнер әзірлеген дизайн бойынша көптеген
орындықтар шығарды. Ақын және дизайнер Вильям Морис 1880 жылдары фабрика
бұйымдарына қарсылығын білдірді. Ол қол өндірісіне қайта көшу үшін "Өнер
және қолөнер" қозғалысын бастады. Шансорғыш сияқты алғашқы электр құралдары
көрер көзге кескінсіз болды. Қәзіргі уақытта біз үй құралдарының тек жақсы
жұмыс істейтініне ғана емес, үй ішіне үйлесімділігіне де мән беріп жатамыз,
соңдықтан дизайн - қазіргі тауарларды шығарудың маңызды қасиеті. Терминдік
атауы жаңа болғанымен, оның негізі ерте замандарда-ақ қалыптасқан.
Мысалы, қазақ халқының қолөнер бұйы мдарының
(қобыз, домбыра, сандық, ожау, торсық, қару-жарақтар, сәндік әшекейлі
бұйымдар, т.б.) қайталанбас түрлері этнодизайндық үлгіде жасалған.
Безендіру өнерінде де дизайнның әдіс-тәсілдері мен тәжірибесі кең
қолданылады. Дизайн өнері заман талабына орай үнемі өзгеріп, дамып
отырады. ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда дизайн өнері 1960 жылдан
бастап жүйелі түрде қалыптасып, дами бастады. 1987 ж. Қазақстан Дизайнерлер
одағы құрылды. Дизайн өнері қазіргі өскелең тұрмыстық жағдайлар мен талап-
сұраныстарға байланысты жаңа сипаттарға ие болуда. Жарнама, плакаттар,
кітап безендіру, өндіріс бұйымдарын жасау, жиhаз бұйымдарының жаңа
үлгілерін өмірге әкелу, т.б. қазіргі заманғы кәсіптердің дамып-жетілуі
дизайн өнерімен тығыз байланысты. Ұлттық этнодизайн да өзіндік қолтаңбасы
бар өнер ретінде заман талабына сай даму үстінде.
Сән ( франц. Moda, лат. Modus – өлшем, әрекет тәсілі)-
киім кию мәдениеті, өмірдің әр түрлі сферасында жеке талғамның уақытша
үстемдік етуі. Сән – әлеуметтік, экономикалық құбылыс.
Адам қоғамының дамуына, жаңа тарихи қоғамдастықтар пайда болуына
байланысты адам киімі де түбірімен өзгеріп отырады. Қазіргі
сәнді демократияшыл деуге де болады, себебі қазіргі таңдау идеясы мен
еркіндіктің көптігімен, яғни әртүрлі стильдерімен, пішіндерімен,
үлгілерімен, көлемдерімен, киім ұзындығымен, алуан түсті гаммалығымен
ерекшеленеді. Қазіргі сәнде екі бағыт айрықша көзге түседі: ол –
ретроспективалы (өткенге бағытталған) және перспективалы (болашаққа
бағытталған)
Костюм – өнер туындысы. Ол адамзат мәдениетінің даму кезеңдерін
көрсетеді. Сонымен, адам қоғамда этикетке, ал костюм өз кезегінде дәуірдің
стиліне бағынышты. ХVIII ғасырда жаңа рококо (фрнац. раковина таңғаж айып
түрлі әшекей) стилі пайда болады. Рококо – сәнді, нәзік, кейбір
сезімталдық, нақыштық, майысқақтық белгіні алып жүретін сәндік стиль.
Бароко стиліндегі киімдермен салыстырғанда, рококо стилінің киімдері көп
өзгеріске ұшырамады, тек сызықтары бұрынғысынан да көріктірек, мәндірек
болды. Ал қазіргі заманғы костюмдерді шартты түрде қарапайым геометриялық
мүсіндерге жатқызуға болады. Түзу силуэт өзінің ерекшілігі бойынша тік төрт
бұрышқа немесе шаршыға жақындау. Тр апеция силуэті үстіңгі жағы тар, төменгі
жағы кең трапецияны елестетеді. Үшбұрыш силуэті төменгі жағы үшкірлеу
келеді де, үстіңгі жағы кеңейіп кеоген үшбұрышқа
жақын. Сопақ және Жартышар силуэтте рі геометриялық сопақ мүсінді
елестетеді. Бұл силуэттерді екі геометриялық фигуралардың қосындысы деуге
де болады: жартылай сопақ және төменгі бөлігі төртбұрыш. Бұйымның ұзындығы
мен енінің арақатынасы, бұйымның жалпы көлеміне қарай әрбір бөлшектің
өлшемі келесі бөлшектің өлшеміне байланысты алынады. Мысалы: үсті қысқа,
төменгі жағы ұзын; үстіңгі жағы ұзын, төменгі жағы қысқа; үсті мен төменгі
жағы бірдей.
Костюмді композициялауда түс үлкен рөл атқарады. Түсті дұрыс қолдану
киім моделін жасауда көп көмегін тигізеді. Қазіргі заман жеткіншектерінің
киім үлгілері, көңіл –спорттық, фольклорлық еркін стильде болуымен
сипатталады.
Силуэт (siluett деген француз сөзі) – ұзындығы мен ені бойынша адам
мүсінінің пропорциясына жақындау келетін геометриялық фигуралардың
(тікбұрыш, трапеция, үшбұрыш, сопақ, т. б.) бірін беретін киімнің кез
келген бөлігінің сыртқы кескіні. Силуеттің мынадай түрлері болады: тік
силуэт, белдес стлуэт, сопақ силуэт, X – силуэт, трапеция силуэт, жартылай
жантайған силуэт.
Пішім – бұйымның ойластырылған үлгісін жасауға мүмкіндік беретін
пішім сызықтары (бел сызығымен кесілген көйлек, реглан үлгісіндегі жеңдер,
драпталған көкрекше, тұтас пішілген жең және т.б.).
Пропорция – көйлектің ұзындығы мен енінің, жакеттің ұзындығы мен
белдемше ұзындығының, бұйымның тұтас көлеміне қарай әр бөлшек мөлшерінің
арақатынасы
Сәнде маңызды ұғымдардың бірі– стиль. Стиль – (styios деген грек сөзі)
– мәнер, сипат, ерекшелік деген мағына береді. Сонымен қатар стиль сол
дәуірдің мәдениетін, сұлулық туралы түсінігін, қоршаған ортаға қарым -
қатынасын көрсететін тұрақты, анық, ерекшеленген дәуір тілі. Киімде
бірнеше: классикалық, спорттық, романтикалық және фольклорлық стильдер
болады.
Классикалық стиль – келісті, іскерлі, элеганттты (өзгермейтін стиль)
салыстырмалы түрде тұрақты, сән әлеміндегі өзгерістерге онша беріле
бермейтін киім түрлері кіреді. Оның негізгі белгілері – форманың
тұрақтылығы, адамды іскер, ұстамды етіп көрсету, мінсіздігі, қолайлылығы,
беріктігі. Ерлердің классикалық киімдеріне – костюм шалбар немесе тек
шалбардың өзі, жакет - костюм, ағылшын пальтосы, плащ, ал әйелдердің
классикалық киіміне – жеңді көйлек жакетімен, белдемше, блузка немесе
жакет, шалбар мен жакет - жейде кіреді. Қазіргі кезде классикалық киімдер
аясы ерлер үшін де, әйелдер үшін де трикотаж күртешелердің ештеңеге
міндеттемейтін еркін түрлерінің енуіне байланысты біршама кеңеюде. Әйелдер
киімінің құрамына ерлер пиджагі, жейдесі, шалбары түпкілікті енді.
Классикалық стиль:
• Қимылға кедергі келтірмейді, ыңғайлы;
• Нәзік реңкті немесе ұсақ суретті жоғары сапалы мата;
• Түстері қатты ашық емес және нәзік;
• Аксесуарлары мен әшекейлері ұстамды;
• Орташа өкшелі немесе өкшесіз жайпақ аяқ - киімдер.
Спорттық стиль – демалыста, спортпен айналысқанда, саяхатқа шыққанда
киюге ыңғайлы киімдер. Жалпы спорттық стильдегі киімдерде адам өзін еркін
және ыңғайлы сезінеді.
Романтикалық стиль – әдемілік, ерекшелік, сүйкімділік немесе нәзіктікті
әдеттегіден тыс бөліп көрсетеді. Романтикалық стильдің ерекшелігі –
қатпарлар, желбіреушелер, шілтерлер, банттар жиынтығынан тұрады.
Фольклорлық стиль (этникалық стиль) – ұлттық сипаттағы
осы заманғы киімдер. Бұл стильде ұлтық ою - өрнектер, кестелер, қол
жұмысының көптеген элементтері кеңінен пайдаланылады
1.3 Костюм композициясыныңтүсі, декоры жәнефактурасы
Костюм композициясының түсін зерттеу ахроматикалық түстен басталады.
Пішін, селует, түзу сызықтары мен барлық композициялық заңдылықтарын
зерттеу үшін, әуелі оны ақ-қара графикасында көру қажет. Пішіні мен түсі
үйлесімді байланыстыру өте қиын, сондықтан сызықтан, пигменттен, көлемнен,
фактурадан тұратын пішінмен жұмыс істеп, содан кейін сұр түсті қосып,
ахроматикалық композицияны өңдеуге көшу қажет.
Көркемдеу тәжірибесінде қара мен ақ түстер және олардың әр түрлі
жарықтық қоспасынан тұратын үш реңкті композиция жиі қолданылады. Үш реңкті
және оданда көп үйлесімділікке сұр түстің жарқтық реңк байлығы арқылы ақ
пен қара түстің қарама- қайшылығы жұмсара бастайды. Бұл бір –біріне қарама-
қарсы ахроматты түстер арасында сәйкестікке әкеледі.Жарықтың біртіндеп
градациялануы деп бірте-бірте ақ түсті қарамен немесе қара түсті қарамен
немесе қара түсті ақ түспен қанықтыру айтылады. Градацияда әр жарықтың
реңкі айқын білінеді.
Мамандар осы тәріздес тәсілді түстің созымдылығы деп атайды. Түс
созымдылығы тәсілінің градатациядан айырмашылығы әрбір ашық түс арасындағы
өзгешелік айқын байқалмай, ақырын ақ түстен қара түске көшуінен көрінеді.
Түс костюмдегі күрделі қасиеттің бірі бола отырып, ең алдымен костюмнің
қолдану мақсатына бағынышты. Костюм пішініне байланысты үлкен ақпарат
көлемін бере алады және белгілі бір мағынада таңбалық қызмет атқарады. Ол
адамға эмоционалды түрде әсер етеді , оның үстіне қазіргі стандартты костюм
пішінінің әр түрлі моделінде түрлі-түсті маталар комбинациясы қолданылады.
Түс созымдылығы біртіндеп іске асу үшін оның құрамындағы градацияның
саны бестен кем болмау керек, мысалы: қара, қара-сұр, сұр, ашық-сұр,ақ. Түс
созымдылығы шектеулі гамма түстерімен жұмыс жасау дағдысын береді. Мәселен,
таза сұр түстің жеті градациясын көзбен байқауға болады, ал егер әрбір бес
созымдылық градациясына азғантай ғана басқа түс қосса, онда әр түрлі сұр
түстің нәзік түрде үйлескен көп түрін алуға болады. Осы түстер созылымды ақ
түс пен қара түсті қолдану арқылы контур, сызық, жиек түрінде қатар
орналасады, қарсылас түс жиегін және пішін ішідегі қарсылас түс сапасын
қолдану арқылы қызғылтым нәтижелерге жетуге, ақ түстің жылтырау және
жалтыру эффектісін алуға, топталған созылмалы сұр түсті бірте-бірте қара
түске жеткізуге болады. Түс үндестігін зетрреудегі келесі кезең шектеулі
гаммаларды пайдалану болып табылады. Гамма шектеулігі ақ және қара түске
тек бір түс қосумен түсіндіріледі. Бұған кез келген түсті алуға болады,
мысалы, қоңыр түс. Қоңыр түстің ренктері өте көп: қоңыр марс, сепия, қызыл
орха, шоколад, сүт қосылған кофе, қызыл ағаш, еменнің түсі, корица түсін
алуға болады. Қоңыр түс барлық киімде кездеседі. Бұл- табиғи былғарының,
күдерінің, үлбірдің түсі. Қоңыр түс өзінің қолайлылығымен, басқа кез келген
түспен үйлесу мүмкінділігімен қызықтырады.
Осылайша, костюмде ақ, қара, сұр және қоңыр түстердің көптеген
реңктерін пайдалана отырып, біз өзара ғажайып әрекет жасайтын шексіз нәзік
түстердің үйлесімділігін аламыз. Костюмнің түрлі-түсті коллекциясының
гармониясы көп жағдайда адам бейнесімен қаншалықты үйлесетіндігімен, оның
жеке – даралық ерекшелігімен айқындалады. Костюм адамның түр-түсімен
үйлестіріле киіледі. Мысалы, қоңыр қара түс қоңыр-қызғылт-сары шашты,
көгілдір койлек көгілдір көздің түсін айқындап тұрады.
Адам терісінің түр-түсі өте әркелкі және күрделі, сондықтан костюм
түсінде осы жағдайларды ескере отырып, қарсыластық немесе үйлесімділік
принципін пайдалану қажет. Түс арқылы маусымдық киім де анықталуы
мүмкін.Мысалы: жазғы костюмдер түс үйлесімділігінің ашықтығымен, ашық
жасыл, аспан түстес, теңіз түстес, көк, топырақ түстес, жасыл түспен
үйлескен ашық және ақ түстердің көптігімен ерекшеленеді. Қыстық костюм
өзінің композициялық құрылымында қара және ашық, ауыр және жылы түстер
үйлескен ақ сұр түске негізделеді.Көктемнің нәзік бояуының қысқы кезеңнен
айырмашылығы- оның жеңіл, еркін, үйлесімді түс болғандығында.
Жас ерекшелігіне сай киім түсі үлкен рөл атқарады. Балалардың киімі
үшін нәзік және ақ сұр түстер керек. Жасөспірімдер ашық, қарама- қарсы
түстерді қажетсінеді, ал ересектер ақ сұр түстің үйлесімділігін қажет
етеді. Түс костюм пішінін нұсқап тұрады. Қанық реңкті маталар
күлтеленген, бүрмеленген, бүкпелері бар жұмсақ пішінді көйлектерге сәйкес
келеді. Пүліш, барқыт, түрлі жүнді маталардың түсін тереңдететін фактуралар
бар.Ашық маталарда фактурада ерекше көрінеді,сондықтан ашық және нәзік
түстер қымбат маталарда көбірек қолданылады. Ашық түстерді шыттан гөрі ұсақ
фактуралары жайма маталарда қолдану қолайлы. Өңсіз матадан жасалған
костюмге неғұрлым бояуы қанық, түсін жандандыратын немесе соған жақын түс
пигменттерін таңдау керек. Түрлі- түсті суретті маталардың негізіне
композицияның құрама түстеріндегі бір түсін үнемі пайдалануға болмайды. Түс
әсерін тұтас көріп алғаннан соң ғана түсті өңдеуді анықтауға болады. Киім
түсін таңдауда жарықтандырудың маңызы зор, ол- күндізгі табиғи жарық немесе
электр жарығы. Кәдімгі электр жарығын түсірген кезде, түс өзінің бояуы
қанық болады, қызғылт сары түс қызарады, ақ сары түс ағарады, көгілдір түс
жасылданады, көк түстің бояуы азаяды, қара көк түс қара түс сияқты болады,
сия көк түс қызарады. Жасанды күндізгі жарық түстің өңін бұрмаламайды,
себебі мұндай жарық түс күннің жарықтық спектрлік құрамына жақын келеді.
Ашық ауада ақ түсті жазғы киім осы түсті жандандыратын рефлекстің
көптігімен ұтады. Қою-қызыл түс кешкі жарықта жақсы қабылданса да, ашық
ауада өте ауыр қабылданады.
Түс костюмнің барлық көлемдік- кеңестік құрылымымен байланысты болуы
тиіс және бүкіл композицияның логикалық толықтауыш қызметін атқарады. Бұл
жағдайда түсті костюм композициясының жоғарғы немесе төменгі бөліктерінің
ауырлауының құралы ретінде қолдануға болады. Түс көмегімен пішіннің жеке
бөліктерін байланыстыруға, сәтсіз композицияны жөндеуге болады.
Тепе-теңдік тегістік заңы көмегімен жүзеге асады: үлкен тегістік
қарапайым түспен, ал үлкен емес тегістік қарама- қарсы түспен
толықтырылады. Түс реңкінің қанықтығын, қарқындылығын өзгерте отырып,
қарсылас түсқұруға болады. Костюмде 3 түстен артық түс қолданбаған жөн.
Негізгі композициялық рөл атқарса да, аяқ киім түсіне қарай костюмнен
бөлінбеу керек. Өте ашық түсті көзге түсетін аяқ киім дене бітімді
қысқартып, аяқ көлемін көзге ұзартуы мүмкін. Ырғақты қайталау принципі
бойынша аксессуар таңдау кезінде қызыл көйлекке – қызыл қалпақ, ақ қолғап,
ақ гүл, ақ туфли қосу артық бөлшек болып саналады.
Қазақ Ордасы топтамасын жобалау кезінде белгілі бір түс гаммасына
сәйкес толықтырулар көмегімен 2 немесе 3 костюмнен-ақ көптеген нұсқа
жасауға болады. Түстердің үйлесімділігі әр түрлі кезеңдегі қоғамдық
эстетикалық көзқарастарға байланысты.
Жыл сайын сән үйі маусымдық киімде басымдылық танытқан жаңа түсті
ұнатады. Қазіргі сән өте демократиялы, қандайда бір түске бағынбайды. Бұл
күндері жаңа түстер пайда болуда, атап айтқанда, металл, күміс, алтын, ескі
қола, сабын көпіршігі түстес, көптеген жылтыраған, жарқыраған қышқыл
түстер. Мысалы: киім түсіне стратегиялық тұжырымдама ұсынған жапон
дизайнері И.Мияке өз коллекциясында тек ашық көңілді түстерді пайдаланады,
француз кутюрьесі К.Лакура өз модельдерінде матаның, сурет пен фактураның
ерекше түс- түрін үйлесімді қолданады. Жапондық Р.Кавакубо – киім
дизайнында деконструктивизм стилінің өкілі- жаңа өткірленген модельдерінің
пішінінде қара, сұр және ақ түстерді молынан ұсынады. Дизайнер И.Ямамото
1980 жылдардың басында париждіктерді тек қара түсті модель коллекцияларымен
таң қалдырды.
Костюм түсін алдын ала болжау тек сән пішінінің өсу қозғалысына ғана
емес, әр түрлі жас топтарындағы адамдардың түс қабылдау зерттеулеріне
негізделеді. Сонымен, бөлек бір түсті, оның реңін, үйлесімділігін таңдай
отырып, дизайнер мерекелік, салтанатты, іскерлік, мұңдылық немесе
қайғылылық реңкі арқылы пішінді эмоционалді түске келтіре алады.
Қазақ Ордасы топтамасы фактурасында костюм қолданысында, пішін
қабылдауда оның сәнді элементтері мен қатысында, сән мен пішін
қалыптасуының өзара байланысында көркемдік мәнерліліктің белсенді құралы
болып зор маңыз атқарады. Фактура- материалдың сыртқы сипатын көзбен
қабылдау.Ол жұмсақ бедерлі, Күңгірт, жылтырақ, т.б. болуы мүмкін. Пішін
бетінің фактуралық шешімі бәрінен бұрын болашақта костюмнің қолданылуына
байланысты болады. Мысалы, сыртқы киім түржиынында тегіс беттің жылтырық
және бедерлі матамен үйлесімі; сәнді- киімде жылтырақ және күңгірт
құрылымның былғарымен, жібекпен, терімен, шілтермен; қамқаның органзамен,
арластың барқытпен үйлесімділігі болуы мүмкін. Фактура пішіннің құрылымдық
қарым-қатынасын көрсетеді, тектоникалық сипатына, костюмнің жеке
бөліктерінің үйлесімділік ерекшелігін рең береді, иллюзиялы түрде
маңыздылығын, жеке бөліктерімен элементтерінің өлшемін өзгертуі де мүмкін.
Мысалға, Ашық реңкті жұқа маталар кеңістікте пішінді өзгертіп, көрінбейтін
етіп жіберуге қабілетті. Барқыт беттері нақты, өте активті пішінді
көрсетеді. Жылт-жылт еткен жалтырақ маталар пішіннің әлде бір құптялығын,
оның контурының көзге шалынбайтындығын сезіндіреді. Фактураның негізгі
айқын белгісі ретінде бедерлік тегіс беттермен үйлескенде, негізгі ритімді
күшейтуі мүмкін немесе оның жеке бөліктері мен тұтас пішінінің көлемі көзге
үлкейтіліп, масштабтық сипытын толықтыруы мүмкін.
Мата фактурасы олардың беттерінің аз бұрмаланған бөлінген көлемі мен
тығыздығына байланысты. Фактураның өте кішкентай,көзбен ажыратылмайтын
элементтері фактураның пассивтілігін көрсетеді. Кейде олар пішіннің өз
элементтері болып қабылданып соншалықты ірі болады, бұл фактуралар активті
фактураға жатады. Біртектес нейтралды беті бар пассивті фактуралар өңдеу
мен сәндік элементтердің өте тамаша фоны ретінде қызмет атқарады. Активті
фактуралар өздері сәнді болғандықтан, қосымша сәндеуді қажет етпейді.
Материал фактурасын қарама- қарсы қоя отырып, пішіннің конструктивті
ерекшелігін активті етіп көрсетуге болады. Бір не екі-үш түстің жарықтық
қатынысының қарама – қарсылығын пайдаланып, күшті эффектіге жетуге болады.
Егер материал фактурасы мен суреті өте мәнерлі болса, онда олардың өзара
әсері пішіннің әсерінен де күшті болады.
Бір модельде әр түрлі фактуралы материалдарды қолдана отырып, әрбір
беттің өзіндік ерекшелігін білуге болады. Қарсыласты және нюансты үйлесімді
фактураны қолдану бір фактурадан екіншісіне нәзік түрде көшетін композиция
құрылуын жасайды.
1990 жылдар модель пішіндерінің көлемді күрделілігімен сипатталады.
Бұл кезде жаңа, парадоксальді үйлесімдер пайда болды: жеңіл жұқа маталар
былғарымен, түкті матамен немесе табиғи жасанды терімен араласты. Мұндай
үйлесім бұрын молелдерме ешқашан қолданылмаған еді. Түрлі жылтырақты
металды маталар, трикотаж және басқа да маталар сәнді киімнен күнделікті
тұрмыста киілетін киімге ауысты.Фактура көлемдік толықтырумен байытылды,
түкті, түйінді, бүртік, шашақ, тік қауырсынды, ширақ маталар – әрі бұйымның
жалпы көлемін үлкейтеді, тегіс бет бұйымға жеңілдік, созылымдылық, көзге
көлемін азайтушылық сипат береді. Бұлардан басқа қыржымды, кеңірдектілі
және қатпарлы беттің өсуі дамуда. Осылайша мата таңдауда олардың негізгі
ұйымдастыруы принципін саналы түрде, өзгелерді соған бағындыра бөліп алу
қажет [16].
Киім модельдеуде тек бұйымды сәндеу ғана емес, оның композициясын
байытатын түрлі өңдеу қолданылады. Өңдеу бұйымның пішінін немесе бөліктерін
бөлуге, пішінді бөлшектеуге, пішін бөліктерін немесе бірнеше әр түрлі бір
дербес пішінді біріктіру үшін, пішін бетінде белгілі бір бағыттағы
қозғалысты ұйымдастыру үшін қолданылады.
Өңдеу костюмнің көркем бейнелі сипатын байытады. Өңдеу түрлері
декоративтікжәне конструктивтік, декоративтік және утилитарлық мағыналарға
ие. Өңдеу пішіні мен материалы әр түрлі болады. Көп түрлігіне қарай оны
жеті топқа бөлуге болады:
1) барлық бедерлі бүкпе тігістері, қатпарлар, көйлекке тігілген
қатармалар, күлтелеу, бүрме, плиссе, кеңірдектеулер, тігім әрлеуі
нәтижесінде алынған өңдеу;
2) бұйым матасынан не өңделген матадан орындалған өңдеу бөлшектері, қос
етектің желбіршектігі, желбіреуісі, жиек оқа жиектелген тігіс, өңір,
белдікше, банттар, галстуктер;
3) арнайы әрлеу материалдарымен өңдеу: шілтер, ызба, бау, сутаж, шашақ,
таспа және жасанды гүлдер;
4) фурнитурамен әрлеу: түймелер, ілгектер, қапсырмалар, декоративтік
кнопкалар, темір тесіктер, хольнитен, декорациялық қарсы ілгектер,
қапсырма түймелер, сыдырмалар;
5) кестемен әрлеу;
6) басқа материалдармен өңдеу: былғары мен тері, трикотаж, күдері,
барқыт, шілтер жайма маталар;
7) бұйым бөліктерін баспалы суретпен әрлеу.
Өңдеудің композициялық қолданымында бір ереже бар, ол – өлшем
сақтау.Қазіргі модельдеу әр сипаттағы өңдеуді қолдануды ұсынады. Кейде
модельдерде фактура мен өңдеу шамадан тыс жабдықталады, ал бұл ерекше
композициялық сезімді, өлшем сақтауды керек етеді [8].
1.4 Қазақ Ордасының сән үлгілерінің көркем бейнесін әзірлеу
1.5 Қазақ Ордасының сән үлгілерінің техникалық эскизі, сырт түрінің
сипаттамасы
Бұл таңдалған модель заманауи қазақтың ұлттық киім жиынтығы. Сахнаға
қыз-келіншектерге киюге арналған киім жиынтығы. Жиынтық – бешпент және
белдемшеден тұрады. Бешпент–жартылай қынама сұлбалы, матасы атлас түстері
сары, жасыл шифоннан тігілген.
Жоғарғы қиығында реглан жең өңделген. Мойын ойындысында тұтас пішілген
жаға өңделді.
Алдыңғы бой жасыл атласпен , бүйір бөлшегі сары атласпен. Артқы бой
сары атлас, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz