Жануарлардың құрылысы мен тіршілк әрекеттері

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе
1 Жануарлардың құрылысы мен тіршілк әрекеттері
2 Саркомостигафорлар
3 Микроспоридиялардың миксоспоридиялардан айырмашылығы
4 Немертиндер типі
5 Скребнилер типі. Буылтық құрттар типі.
6 Буынаяқтылар типі
7 Насекомдардың систематикасы. Буынаяқтылардың палеонтологиясы.
8 Моллюскалар типі. Бүйір жүйкеліліер тип тармағы. Бақалшықтылар тип тармағы.

Жануарлардың құрылысы мен тіршілк әрекеттері туралы мәліметтер ертеден белгілі болған. Ал жануарлардың ілемін зерттеп алғаш рет ңылым ретінде қалыптастырған гректің ұлы ғалымы Аристотель болды. Аристотель жануарлар классификациясын жасап, зоологиялыұ системаның негізін салған. Ол жануарларды екі топқа бөліп жіктеген.
• Эйнома қаны бар жануарлар
• Айнома қаны жоқ жануарлар
Төменгі сатыдағы ұсақ жәндіктерді үшінші хаос тобына жатқызды. Аристотельдің келесідей еңбектері бар: жануарлар тарихы, жануарлардың дене бөліктері туралы, жануарлардың пайда болуы туралы, және т.б.
Орта ғасырларда жануарлар жайындағы алғашқы түсініктердің бастмалары әрі қарай дами алмады.
ХVI –ХVII ғасырларды жинақтау ғасыры деп атауға болады.
Зоологияны дамытуда үлкен үлес қосқан голланд ғалымы Антон ван Левегук және ағылшын ғалымы Роберт Гук болды. А.Левенгук қарапайым құрылысты микроскопты жасады, бір клеткалы жануарларды ашты, Р.Гук ағаштың тозын зерттеп оның клеткадан тұратындығын анықтады.
ХVIIІ ғасырда швед ғалымы Карл Линней жануарлар системасын құрады. К.Линнейдің бинарлық номенклатурасы қазіргі уақытқа дейін қолданылып келе жатқан жүйе.
ХVIIІ ғасырдың аяғында ХІХ ғасырдың басында тірі ағзалардың эволюциялық жолмен дамығандығы жайында пікірлер айтыла бастады. Ол пікірерді қолдаушылардың бірі Жан Батсит Ламарк болған. Ж.Б.Ламарк систематиканың дамуына көп еңбек жасады. Ол барлық жануарларды екі тоқа бөлді: омыртқасыз жануарлар және омыртқалы жануарлар. Жорж Кювье салыстырмалы анатомия негіздері мен корреляция туралы ілімнің негізін салды. 1825 жылы Ж.Кювье системаға «тип» деген ұғым енгізді.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Глосарий:
абдомен - буынаяқтылардың денесіндегі құрсақ бөлімі, насекомдар
денесінің артқы бөлімі;
акрон - буынаяқтылардың басының алдыңғы буыны;
антенна - мұртша, иiс жене сипап сезу мушесiнiң қызметiн атқарады;
антеннула — шаянтәрiздiлердiң мұртшаларының бiрiншi жұбы;
анофелес - безгек маса;
арахнология - зоологияның өрмекшiлердi зерттейтiн саласы;
атолл – сақина пішінді маржанды арал, теңіз бетінен аздап көтерілген
дөңгелек төбешік, ортасында теңіз суына толы айдын;
ацеоломата - екiншi реттiк дене қуысы (целом) жоқ жануарлар;
биогельминттер – толық дамуы үшін аралық иені қажет ететін паразит
құрттар;
базиподит - кейбiр шаянтерiздiлердiң аяқтарындағы негiзгi бөлiктiң
екiншi бунағы;
бентос - су түбiнде тiршiлiк ететiн организмдер жиынтығы;
билатеральдi симметрия - жануарлардың денесiн ортасынан тең жарғанда,
оның екі жағындағы бөлiмдерiнің құрылысы бiрдей болып шығуы;
галла - кейбір насекомдар мен кенелердің келтіретін зардабынан өсімдік
мүшесінде тканьдердің қалыптан тыс ұлғайып өсуі;
гемолимфа - буынаяқтылар мен моллюскалардың денесiндегi сұйықтық;
геогельминттер – дамуы топырақты қажет ететін, паразиттік құрттар;
гельминтология – паразиттік құрттарды зерттейтін, зоологияның бөлімі;
диапауза - насекомдардың қолайсыз кезеңнен өту құбылысы;
имаго - насекомдардың даму сатысындағы ең соңғы ересек түріне айналған
сатысы;
инсектицидтер - зиянкес насекомдарды құртуға арналғанулы химиялық
заттар;
изогамды копуляция – қарапайымдылардың пішіні біркелкі аталық және
аналық гаметаларының бірігуі;
копуляция – аталық және аналық жыныс клеткаларының бір-бірімен
қосылуы;
цирра – қатар орналасқан бірнеше кірпікшенің жиынтығы, таяқша немесе
шашақ тәрізді;
ктенидиялар - су омыртқасыздарының желбезектері;
книдоциль – атқыш клетканың сыртында қылтанақ тәрізді сезгіш талшық;
копуляция – аталық және аналық жыныс клеткаларының бір-бірімен
қосылуы;
карапакс - шаянтәрiздiлердiң баскөкірек қалқаны;
коксоподит - буынаяқтылардың аяқтарындағы негізгі бөліктің бірінші
бунағы;
миксоцель – буынаяқтылардың аралас дене қуысы;
мандибула – буынаяқтылардың жоғарғы жағы;
мальпиги түтікшелері – өрмекшілер мен насекомдардың зәр шығару
органы;
макронуклеус – көбеюден басқа денедегі барлық қызметті реттейтін
инфузорияның үлкен ядросы;
микронуклеус – тек қана көбею қызметін атқаратын инфузорияның кіші
ядросы;
мирацидии – бауыр сорғыштың кірпікшелермен қапталған дернәсілі;
мономорфты колония - құрылысы және қызметі жағынан бірдей колониядағы
особьтар;
миксоцель – буынаяқтылардың аралас дене қуысы;
мандибула – буынаяқтылардың жоғарғы жағы;
мальпиги түтікшелері – өрмекшілер мен насекомдардың зәр шығару
органы;
мимикрия - жануарлардың қорғаныш реңі;
нимфа - кенелердің және шала түрленіп дамитын насекомдардың соңғы
личинкалалық сатысы;
осфрадиялар – моллюскалардың сезім, сипап сезу, химиялық сезім
мүшелері;
омматидиялар - буынаяқтылардың фасетті көзін құрайтын жеке көзшелер;
полиэмбриония - бір жұмыртқадан бірнеше ұрықтың дамуы; полоноскалар -
өсімдік биттердің аналық партагенетикалық ұрпағы;
постэмбриональді дамуы - ұрықтың жұмыртқадан шыққаннан кейінгі даму
сатысы;
провизорлы мүшелер - личинкалардың денесіндегі уақытша дамыған
мүшелері, даму барысында олар жойылып кетеді;
пелликула – қарапайымдылардың денесінің сыртқы қабықшасы;
паренхима – жалпақ құрттардың ішкі мүшелер арасындағы бос қуысты
толтырып тұратын борпылдақ дәнекер тканьдер;
парагастраль қуысы – губкалардың денесінің ішіндегі кең қуыс;
полиморфты колония - құрылысы және қызметі жағынан әр түрлі
колониядағы особьтар;
параподия -полихеттердің қарапайым аяқтары; целом – полихеттердің
екінші реттегі дене қуысы;
планула – гидроид полиптерінің дернәсілі;
ректальді бездер - насекомдардың артқы ішегінде орналасқан айрықша
клеткалар, олар нәжіс құрамындағы денеге сіңбеген ас қалдықтарын және суды
сіңіруге көмектеседі;
стигма – өрмекшілер мен насекомдардың тыныс алу тесіктері;
сенсилла - буынаяқтылардың сезім мүшесі;
склериттер - буынаяқтылардың сыртқы хитинді кутикуласының тақталары.
статоцист - сцифомедузалардың тепе -теңдікті сақтау мүшесі;
септалар – дене қабырғасынан дамып, энтодерма клеткаларымен
астарланған, гастраль қуысының қатпарлары;
эктоплазма – цитоплазманың сыртқы қабаты;
эпизоотия -мал індеті, жұқпалы аурулардың қалыптан тыс ұлғайып кету
құбылысы;
цитостом – клеткалық ауыз;
цитофаринкс – жұтқыншақ;
цирра – қатар орналасқан бірнеше кірпікшенің жиынтығы, таяқша немесе
шашақ сияқты;
ядролық дуализм – инфузорияда екі ядроның болуы;
ауыз цилиатурасы – ауыз тесігінің аймағында бірнеше қатар орналасқан
мембранеллалары;
фасциолез – бауыр сорғыш құрттардың жұқтыратын ауру;
шизогония – бірнеше рет қайталанып, паразиттердің санын көбейтетін
қарапайымдылардың жыныссыз көбею кезеңі;

Жануарлардың құрылысы мен тіршілк әрекеттері туралы мәліметтер
ертеден белгілі болған. Ал жануарлардың ілемін зерттеп алғаш рет ңылым
ретінде қалыптастырған гректің ұлы ғалымы Аристотель болды. Аристотель
жануарлар классификациясын жасап, зоологиялыұ системаның негізін салған.
Ол жануарларды екі топқа бөліп жіктеген.
• Эйнома қаны бар жануарлар
• Айнома қаны жоқ жануарлар
Төменгі сатыдағы ұсақ жәндіктерді үшінші хаос тобына жатқызды.
Аристотельдің келесідей еңбектері бар: жануарлар тарихы, жануарлардың дене
бөліктері туралы, жануарлардың пайда болуы туралы, және т.б.
Орта ғасырларда жануарлар жайындағы алғашқы түсініктердің бастмалары
әрі қарай дами алмады.
ХVI –ХVII ғасырларды жинақтау ғасыры деп атауға болады.
Зоологияны дамытуда үлкен үлес қосқан голланд ғалымы Антон ван Левегук
және ағылшын ғалымы Роберт Гук болды. А.Левенгук қарапайым құрылысты
микроскопты жасады, бір клеткалы жануарларды ашты, Р.Гук ағаштың тозын
зерттеп оның клеткадан тұратындығын анықтады.
ХVIIІ ғасырда швед ғалымы Карл Линней жануарлар системасын құрады.
К.Линнейдің бинарлық номенклатурасы қазіргі уақытқа дейін қолданылып келе
жатқан жүйе.
ХVIIІ ғасырдың аяғында ХІХ ғасырдың басында тірі ағзалардың эволюциялық
жолмен дамығандығы жайында пікірлер айтыла бастады. Ол пікірерді
қолдаушылардың бірі Жан Батсит Ламарк болған. Ж.Б.Ламарк систематиканың
дамуына көп еңбек жасады. Ол барлық жануарларды екі тоқа бөлді: омыртқасыз
жануарлар және омыртқалы жануарлар. Жорж Кювье салыстырмалы анатомия
негіздері мен корреляция туралы ілімнің негізін салды. 1825 жылы Ж.Кювье
системаға тип деген ұғым енгізді.
Орыс ғалымы К.Бэр салыстырмалы эмбриологияның дамуына жол ашты.
ХІХ ғасырда ілімді толық дәлелдеп, оған материалистік түсінік берген
атақты ағылшын ғалымы Чарлз Дарвин болды.
Зоологияның жақсы дамыған саласының бірі энтомология.
Зоология қазіргі уақытта тез дамып келе жатқан ғылым.
Жер жүзіндегі жануарлар 2,5 млн. Түрлері белгілі. Ең кіші таксон
түр. Бір біріне өзара жақын түрлердің тобы туысқа жіктелінеді, жақын
туыстар тобы тұқымдасқа, ал жақын келетін тұқымдастарға, жақын келетін
тұқымдастар отрядқа, ал отрядттар класқа, ал кластар типке біріктіріледі.
Осындай жіктеуге аралық таксондар да кіреді, мысалы тип тармағы, класс
тармағы және т.б.
Қазіргі кезде жануарлар әлемі 23 типке біріктіріледі.
Қарапайымдар бір клеткалы, өте ұсақ, микроскоп арқылы көрінетін
жәндіктер, морфологиялық жағынан қарағанда қарапайымдар бір клеткалы
формалар, ал тіршілік жағынан қарағанда дербес өмір сүретін жеке организм.
Қарапайымдардың клеткасының пішіні мен мөлшері алуан түрлі болады.
Қарапайымдардың құрылысы көпклеткалылардың клеткасының құрылысымен
бірдей – цитоплазмадан, ядродан және органоид бөлшектерінен тұрады.
Оргаикалық заттар мен сұйықтық тамшылар клеткаңа фаготизо және пиноцитоз
жолымен енеді.
Цитоплазманың орталық бөлімінде ядро орналасады. Қарапайымдардың
көпшілігінде ядро біреу ( моноэнергидті), сондай ақ екі көп ядролы
қарапайымдарда жиі кездеседі (полиэнергидті). Ядрода қабықша, ядро шырыны,
ядрошық және хромосомалар болады.
Қарапайыдарда өозғалыс органоидтары жақсы жетілген, олар, жалған
аяқтары яғни псевдоподиялары және жіп тәрізді талшықтар мен кірпікшелер.
Қарапйымдардың көпшілігі жыныссыз және жынысты жолмен көбейеді.
Жыныссыз көбейуінде клетканың негізгі бөлінуі митоз процесі жүреді.
Қарапайымдылардың ерекшелігі қолайсыз жағдаййға тап болғанда цистаға
айланып қалады. Қоректену тәсіліне қарай екі топқа бөлінеді: автотрофты
және гетеротрофты.
Қарапайымдардың жетпіс мыңнан аса түрлері бар. Тұщы сулар, теңіздер мен
ылғалды топырақтарда кең таралған, адам және жануарлар ағзасында паразиттік
тіршілік ететін түрлері де бар. Олар бес типке бөлінеді.
Саркомостигафорлар еркін өмір сүретін және паразиттік тіршілік етеін
қарапайымдар. Жалған аяқтары немесе талшықтарының көмегімен қозғалады.
Қозғалу органоидтарының құрылысына байланысты саркомостигофорлар типі екі
класқа бөлінеді: саркодиналар және талшықтылар.
Саркодиналар класы он мыңнан аса түрлері белгілі. Тұщы сулар, теңіздер
мен ылғалды топырақтарда кең таралған. Адам және жануарлар ағзасында
паразиттік тіршілік ететін түрлері де бар. Барлық өкілдері жалған аяқтары
арқылы қозғалады.
Саркодиналар үш класс тсрмаңына бөлінеді: тамыраяқтылар,
сәулетәрізділер, күнтәрізділер.
Талшықтылар класы өкілдері 60 000 асады. Олар адам және жануарлар
ағзасында паразиттік тіршілік ететіп қауіпті ауру тудыратын түрлері де бар.
Тұщы сулар, теңіздер мен ылғалды топырақтарда кең таралған. Олардың негізгі
ерекшеліктері бір немесе бірнеше талшықтарының болуында.қоректну тәсіліне
қарай екі класс тармаңына бөлінеді: фотосинтезге бейім өсімдік тектес
талшықтылар және гетеротрофты жануар тектес талшықтылар.
Споралылар типі буылытқ құрттаррдың, моллюскалардың, буын аяқтылардың,
омыртқалы жануарлардың және адамның ішегінде, дене қуысында, қан
клеткаларында паразиттік тіршілік ететін бір клеткалы қарапайым жәндіктер.
Паразиттік тіршілк етуіне байланысты ас қорту вакуольдары жойылып қорегін
бүкіл денесімен сорып алады. Ешқандай қозғалыс органоидтары болмайды, тек
жынысты клеткаларында - микроспоридияларында талшықтары болады.
Споралылар жыныссыз, жынысты және спорогония жолымен көбейеді. Жыныссыз
көбейуі ядроның көпке бөлінуі арқылы, бұны шизогония процесі деп атайды,
нәтижесінде мерозоидтар деп аталатын жас особътар шығады. Жынысты жолы
гаметогония деп аталады, гаметалардың пайда болуымен байланысты. Коопуляция
нәтижесінде түзілген зигота қалың қабықшамен қапталып ооцистаға айналады,
осыдан спорогония кезеңі басталады. Ооцистаның ішінде, спорогонияның
нәтижесінде, ең алымен споробластар – бұлардан майда спорозоидтар пайда
болады және олар споролардың ішінде орналасады.
Споралылыр типі екі клсқа бөлінеді: Грегориниялар және
Кокцидиятәрізділер.
Грегариналар класы оымртқасыз жануарлардың паразиттері әсіресе
неасекомдарда көп кездеседі. Бір ядролы сопақша денесінің ұзындығы 10 – 15
мкм –дан бірнеше мм –ге дейін жетеді. Бұл класқа нағыз грегариналар отряды
жатады.
Кокцидия тәрізділер класына өздігінше тіршілік ете алмайтын, - тек
клетканың ішінде паразиттік тіршілік ететін қарапайымдар жатады. Денелері
сопақша, домалақ немесе доға тәріздес.
Адамның, сүт қоректілердің, құстардың ішек клеткаларында, бауыр,
бүйрек, қан клеткаларында кездеседі. Бұл кластың негізгі екі отрядын атап
өтуге болады: кокцидиялар және қан поралары.
Книдоспоридиялар типі, микроспоридиялар типі, кірпікшелілер немесе
инфузориялар типі. Көп клеткалылар. Олардың шығу тегі.
Книдоспоридялардың барлығы паразиттер. Олардың тіршілік циклі әрқашан
екі ядролы амеба тәрізді ұрықтан басталады. Түзілген споралары көп
клеткалы.
Книдоспоридиялар типіне екі класс жатады: шырышты споралылар немесе
миксоспоридиялар және актиномиксидиялар.
Актиномиксидиялардың шырышты споралалылардан негізгі айырмашалағы -
споралары үш қақпақшалы, ішінде үш атқыш капсуласы және көптеген амеба
тәрізді ұрықтары болады.олар азқылтанды буылтық құрттардың және
сипункулиттердің паразиттері.
Микроспоридиялар типіне 300 жуық түрлер жатады. Олар клетканың ішінде
тіршілік ететін паразиттер. Көпшілігі насекомдар мен басқа да омыртқасыз
жануарлардың парзиттері, азғана түрі балықтарда парзиттік тіршілік етеді.
Микроспоридиялар типіне бір отряд жатады: микроспоридия торяды. Мөлшері 4
– 6 мкм, сирек 10 мкм – лері кездеседі.
Микроспоридиялардың спорасы бір клеткалы, қатты қабықшамен қапталған,
ішінде бір ядролы немесе екі ядролы ұрық – спороплазма және бұранда сияқты
оралған атқыш жіпшесі орналасқан. Спора өз иесіне түскеннен кейін атпа
жіпшесі атылып, ішектің епителиіне енеді. Жіпшенің ұзындығы спораның
ұзындыңынан он есе немесе одан да ұзын болады.
Жіпшемен бірге спорадан амеба тәрізді ұрық - спороплазма да шығады.
Иесінің денесәне түскен ұрық – спорплазма тез өсіп көбейе бастайды, соның
нәтижесінде тізбек сияқты тізіліп көп ядролы плазмодиялар пайда болады.
Соңында бір клеткалы споралар құрылады.
Микроспоридиялардың миксоспоридиялардан айырмашылығы: спораларының
құрылысы онша күрделі емес, атқыш капсуласы болмайды, споралары бір
клеткалы, бұлар клетка ішінде болатын паразиттер.
Кірпікшелілер немесе инфузориялар типі бқларңа көп ұсақ кірпікшелері
бар қарапайым жәндіктер жатады. 7 мыңнана аса түрлері белглі. Бұлардың
ерекшелігі денесінде екі түрлі ядросының болуы – үлкен вегетативті ядро
макронуклеусжәне кішкене генеративті – микронуклеус.
Инфузориялар типі екі класқа бөлінеді. Кірпікшелі инфузориялар және
сорғыш инфузориялар. Кірпікшелі инфузориялардың кірпікшелері тіршілік
циклінің барлық кезеңдерінде болады. Сорғыш инфузорияларының кірпікшелері
даму сатысының алғашқы кезеңінде болып, кейін жойылады.
Эукариотты жануарлардың ішіндегі клетка деңгейіндегі организмдердің
бірі қарапайымдылар. Олар жер бетінде бірінші пайда болып және күрделі
организмдердің пайда болуына бастама берді.
Жануарлар дүниесі Zoa немесе Animalia – Protozoa және көп клеткалылар
-Metazoa деп аталатын екі тармаққа бөлінеді.
Бір клеткалылар морфологиялық жағынан бір клеткалы формалар бола тұрып,
физиологиялық жағынан әрқайсысы өз алдына жеке организмдер, себебі тірі
организмдерге тән зат алмасу, қозңалу, қорегін ұстау, ас қорту, зәр шығару,
тыныс алу, көбею, өсу, ортаға бейімделу қызметтерін дербес атқара алады.
Осыған байланысты бір клеткалыларда эволюциялық дамудың барысында
клетканың құрылысы мен атқаратын қызметі күрделенген.
Көп клеткалылардың негізгі сипаты: денесі дифференцияланған көп
клеткалардан және үш ұрық жапырақшаларынан – эктодерма, мезодерма,
энтодерма тұратындығы. Осындай үш жапырақшалар көп клеткалылардың ұрығы
дамыған кезінде қалыптасады. Ұрықтың дамуы барлық көп клеткалы жануарларға
тән. Ұрықтану кезінде аталық және аналық екі гаметалар қосылып зиготаны
түзейді.
Көп клеткалылар (Metazoa) үлкен үш бөлім үсті топқа бөлінеді:
Phagocytelloza, Parazoa, Eumetazoa.
Phagocytelloza – алғашқы қарапайым құрылысты көп клеткалылар.
Жануарлар дүниесінің арғы тегінің белгілерін осы уақытөа дейін сақтап
қалған жәндіктер. Бұл топты жаңадан ашылған тақталылар – Placozoa - типі
құрайды.
Parazoа - төменгі сатыдағы көп клеткалылар. Бұлардың дене құрылысында
тканьдері, мүшелері, нерв клеткалары болмайды. Оларға губкалар - Spongia –
типі жатады.
Eumetazoa – нағыз көп клеткалылар. Бұлардың дене құрылысында
тканьдері, мүшелері, нерв клеткалары жақсы дамыған. Екі үлкен бөлімге
бөлінеді: сәулелі және биллатеральды симметриалы жануарлар.
Қарапайым құрылысты көп клеткалылар. Тақталылар типі. Губкалар типі.
Фагацителлозоа алғашқы қарапайым құрылысты көп клеткалылар. Бұларға
жаңадан ашылған тақталылар типі жатады.
Тақталылар типі қатарына көп клеткалы жәндіктер трихоплакстер жатады.
өазіргі кезде трихоплакстердің екі түрі белгілі, олар теңізде тіршілік
ететін, көлемі 4 ммге дейін, түсі ақ, сұр, жұқа тақта тәрізді, дене
формасын өзгертіп амеба тәрізді қозғалатын жәндік. Дене симметриясы және
алдыңғы және артқы бөліктері байқалмайды.
Паразоа – тобына бір ғана тип губкалар жатады. Олардың басты ерекшелігі
дене құрылысындағы клеткалары толық дифференцияланбай біріне-бірі оңай
ауысы алатындығы, ауыз тесігінің, ішегінің, ткандерінің, мүшелерінің, нерв
жүйесінің жоқтығы.
Нағыз көп клеткалылар еуметазоа тобының басты ерекшелігі: дене
құрылысындағы клеткалары толық дифференцияланған, бір-ірімен өзара
байланысты тканьдері, мүшелері, нерв жүйесі жақсы дамыған. Екі топқа
бөлінеді: сәулелі және екі жақты симериялы жануарлар.
Нағыз көп клеткалы жануарлар. Сәулелілер, қос қабаттылыр. Ішек қуыстылар
типі. Ескектілер типі.
Нағыз көп клеткалылар еуметазоа тобының басты ерекшелігі: дене
құрылысындағы клеткалары толық дифференцияланған, бір-ірімен өзара
байланысты тканьдері, мүшелері, нерв жүйесі жақсы дамыған. Екі топқа
бөлінеді: сәулелі және екі жақты симериялы жануарлар.
Сәулелі симметриялы жануарлардың денесі екі қабаттан тұрады. Эктодерма
және энтодерма. Осы белгісіне сай олар – Diploblastica тобына жатады.
Сәулелілерге екі тип жатады: ішекқуыстылар және ескектілер.
Ішекқуыстылардың басты ерекшеліктерінің басты ерекшелігі онтогенездік
дамуы барысында тек екі ұрық жапыарқшалары қалыптасып және олар ересек
особьтарында айқын сақталып, бір-бірінен мезогеөлея қабатымен бөлінген
эктодерма және энтодерма қабатын құрайды. Осыбелгісіне орай ішекқуыстылар
екі қабатты жануарлар тобына жатады.
Ішекқуыстылар типі үш класқа бөлінеді: гидроза, сцифоза және маржан
полиптері.
Ескектілер тек теңіздерде еркін жүзіп, кейбіреулері жорғалап немесе
тіркеліп тіршілік ететін, сәулелі симметриялы жануарлар. Денесі эктодерма,
энтодерма және екеуінің арасындағы қалың мезоглея қуысынан тұрады.
Типтің ерекшеліктерінің бірі атқыш клеткаларының орнына коллабласт деп
аталатын жабысқақа клеткаларының дамуы, мезоглея қуысында алғашқы мезодерма
клеткалар жиынтығының байқалуы, түрі өзгерген кірпікшелерінің көмегімен
қозғалуы. Тоқсанға жуық түрі белгілі. Бұл типке бір класс ескектілер
жатады.
Екі жақты симметриялылар немесе биллатеральды симметриялылар. Жалпақ
құрттар типі.
Биллатеральды немесе екі жақты симметрия жануарлардың кеңістікте
денесінің бір жаңымен үнемі алға қарай жорғалап, не белсенді түрде жылжып
жүруіне байланысты пайда болады. Осындай жануарлардың денесінің қақа
ортасынан ұзына бойы бағытында симметрияның тек жалғыз ғана жазықтығын
жүргізуге болады сонда денесі бір-біріне ұқсас оң жіне сол жақ жартыға тең
бөлінеді. Бұлардың денесінде алдыңғы (ораль), артқы (абораль), арқа
(дорза), құрсақ (центра), оң және сол жақ бүйірлерін (латераль) ажыратуға
болады. Биллатеральды симметриалы жануарлар үш қабатты – жануарлар тобын
құрайды.
Билатеральды симметриялы жануарлар: қуыссыздар немесе бірінші қуыстылар,
целом немесе екінші қуыстылар, алғашқы реттік ауыздылар және екінші реттік
ауыздылар топтарына бөлінеді.
Жалпақ құрттар типіне денесінен тек қана бір симметрия жазықтығын
жүргізуге болатын екі жақты симметриялы жануарлар жатады. Жалпақ құрттар үш
қабатты.онтогенез барысында олар ішекқуыстылар тәрізді екі ұрық
жапырақшасынан емес үш ұрық жапырақшасынан дамиды. Жалпақ құрттар типіне
бес класс жатажы.
Немертиндер типі.Жұмыр құрттар немесе алғашқы қуысты құрттар типі.
Немертиндердің бірқатар құрылым белгілері жалпақ құрттармен соның
ішінде турбелляриялармен жақын. Басым көпшілігі теңіз жағалауларында еркін
тіршілік ететін жануарлар. Денесі құрт тәрізді созылыңқы. Дене қуысы жоқ,
ішкі мүшелер арасындағы қуысы паренхимамен толтырылған зәр шығару жүйесі
протонефридиялы, нерв жүйесіортогон құрылысты, тыныс алу жүйесә дамымаған.
Ас қорту жүйесінде артқы ішек және аналь тесігі мен қан айналу жүйесі
дамыған. Бұл типке бір класс немертиндер класы жатады.
Жұмыр құрттар немесе алғашқы қуыстылар типі өкілдері теңіздер мен
мұхиттарда, тұщы суларда, топырақта қазылып, өз бетімен тіршілік етсе, кей
біреулері өсімдік және жануарлар паразиттері. Ерекшеліктері: дене қуысының
болуы, оны схизоцель деп атайды, денесі бөлшектенбеген, зәр шығару жүйесі
дамымаған, қа айналу мен тыныс алу жүйесі дамымаған, ас қорту жүйесінде
артқы ішек пен аналь тесігі дамыған, нерв жүйесі ортогонды, сезім мүшелері
нашар дамыған, дара жынысты, жыныс мүшелерінің құрылысы өте қарапайым.

Скребнилер типі. Буылтық құрттар типі.
Скребнилер ересек күйінде балықтардың, құстардың, сүт қоректілердің аш
ішегінде паразиттік тіршілік ететін құрттар. Денесінің аодыңғы ұшы ішке
қарай тарлыта алатын имек тұмсыққа өзгерген. Онда бірнеше қатар артқа қарай
қайырылған кутикулалы ілмешектер болады. Осы ілмешектерінің болуына
байланысты типке акантоцефалес немесе тікенек бас құрттар деген атау
берілген.
Дара жыныстылар, дамуы метаморфозбен, бес жүздене аса түрі белгілі. Бір
ғана класс жатады.
Буылтық құрттар типі аннелидтер деп те аталады. Жоғары сатыдағы құрттар
қатарына жатады. Төменгі сатыдағы құртаррдан морфологиялық жағынан да
физиологиялық жағынан да ерекше. Денесі кезектесп қайталанып келетін
сегменнтерден немесе метамерлерден құралған. Денесінің екінші қуысы немесе
целом қуысы бар. Қан айналу жүйесі дамыған. Ас қорту жүйесі алдыңғы,
ортаңғы, аналь тесігімен біткен артқы ішектен құралған.
Зәр шығару жүйесі метанефридиялы. Нерв жүйесі жұп жүтқыншақ үсті
ганглиядан, жұтқыншақ айналасы коннективадан, ұзыныннан орналасұан құрсаұ
нерв тізбегінен тұрады. Жыныс жүйесі көпшілігінде гермофродитті,
кейбіреулері дара жынысты. Жұмыртқалары спираль және детерминативті жолмен
бөлінеді. Төменгі сатыдағы өкілдерінің дамуы иетаморфозбен. Личинкалары
трохофора. Тип екі тип тармғына бөлінеді: белдеусіздер және белдеулілер.

Буынаяқтылар типі. Олардың жалпы сипаттамасы. Желбезектыныстылар тип
тармағы. Трилобиттәрзділер тип тармағы. Кеңірдектыныстылар тип тармағы.
Жануарлар дүниесіндегі жер жүзінде кең таралаған және түрлерінің саны
жағынан ең көбі – буынаяқтылар типі. Олардың 2,5 млн түрі бар. Жануарлар
жүйесіндегі қалған 22 типтің түр саны буынаяқтыларға жетпейді.
Буынаяқтылар типіне шянтәрізділер, өрмекшітәрізділер, көпаяқтылар және
насекомдар жатады. Буынаяқтылар деп аталатыны да осыдан. Олар екі жақты
симметриялы және гетерономды сегменттелген жануарлар. Денесі екі немесе үш
бөлімге бөлінеді: баскеуде, құрсақ немесе бас, кеуде, құрсақ. Денесін
хитинді кутикула жауып тұрады. Ол жануардың ішкі мүшелерін зақымдаудан
қорғайды жіне оның іші жағына бұлшық еттер бекінеді. Хитинді кутикула
өспейтін, созылмайтын қосынды, сондықтан буынаяқтылардың өсуі түлеу арқылы
өтеді. Бұлшықеттері көлденең салалы – жолақ, тез жиырыла алады.
Буынаяқтылар дара жыныстылар. Жыныс диморфизі жақсы дамыған. Эмбриональды
және постэмбриональды дамудың ұзақтығы өзгеріп тұрады.
Буынаяқтылар мұхиттарда, теңіздерде, тұщы суларда, ыстық су
қайнарларында, қарлы жерлер мен мұздарда, топырақ қабаттарында, тіпті ауада
да көп кездеседі. Адам және жануарлар организмдерінде паразиттік тіршілік
ететін түрлері де бар.
Буынаяқтылардың табиғатқа және адам өміріне ықпалы өте зор.олар адамның,
жануарлардың, өсімдіктердің паразиттері және түрлі жұқпалы ауруларды
таратушылар, сондай ақ егістік өсімдіктері мен орман өсімдіктерінің
зиянкестері. Екінші жағынан буынаяқтылар азық түлік және техникалық шикізат
есебінде пайдаланылады. Өсімдіктерді тозаңдандырады, топырақты
құнарландырады.
Буынаяқтылар типі төрт тип тармғына бөлінеді: желбезектыныстылар,
трилобиттәрізділер, хелицералылар, кеңірдектыныстылар.
Насекомдар немесе алты аяқтылар класы. Құрылыс ерекшеліктері. Насекомдардың
табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы.

Насекомның денесі бас, көкірек және қүрсақ дсп аталатын 3 бөлімнсн, ал
олардың әрқайсысы әр түрлі қосымша мүшслсрмсн (қосалкылар) жабдықталған
бірнсшс бунақтардан тұрады (1-сурет).
Бас және оның қосалқылары. Бас — тканьдері мейліншс тығыздалған жәнс
мидың сауыты болып есептеледі дс, езара бірігіп бітісксн 5 бунақтан тұрады.
Онда симмстриялы орналасқан 1 жұп күрдслі көз, қарапайым кездер (1...3)
және қозғалмалы мұртшалар мен ауыз мүшелері болады.
Бас сауыттыньң өзі бір-бірінен тігіс арқылы ажырайтын бірнеше
балшектсрден құралады. Бастың алдыңғы жағындағы кеңірск келгсн
маңдай бөлігі үстіңгі жағына қарай төбе, одан соң желке (шүйде) дсп
аталатын бөлімдермен жалғасады (2-сурет). Маңдайдың төменгі
жағында жоғарғы ерінмен шектескен жақтау мандайшасы орналаса-
ды. Бастың қырын жағы шекараларын нақты ажыратуға болмайтын
слмай (көздің үстіңгі жағында орналасқан) және бет (кездің астыңғы
жагында) деп аталатын бөліктерге бөлінеді. Бет жоғарғы жақпсн
жалғасады.
Мұртшалар немесе антенналар. Маңдайдың екі жағында көз аралығында
орналасқан, бірнеше буыннан тұрады. Иіс жәнс сезім мүшелерілің қызметін
атқарады. Насекомның мұртшаларының құрылысы қандай түрлсрге немесе топтарға
жататынына байланысты әр түрлі болады (3-сурет). Сондықтан бұл белгі
насеком түрлерін анықтау үшін кең пайдаланылады. Көпшілік жағдайда бір
түрге жататын насекомдардың мұртшаларының құрылысы жынысына қарай әр түрлі
болады: еркек насекомның мұртшалары ұрғашы насекомға қарағанда жақсы
жетілген.
Қоректік заттардың түрлсріне жәнс олармсн қоректену тәсілдсріне байланысты
әр түрлі топқа жататын насскомдардың ауыз мүшелері қүрылысы әр түрлі болып
келсді. Ауыз мүшесі негізінсн ксміргіш жднс сорғышш болып 2 топқа бөлінеді.
Ксміргіш ауыз өсімдіктсрдің әр түрлі мүшслсрі, түқымдары жәнс органикалық
калдықтар сияқты қорсктік заттардың қатты түрлерімсн қоректенуге
бейімдслгсн. Ол шығу тегі жағынан насекомдардың ауыз мүшелерінің ішіндсгі
сң байырғысы жәнс сорғыш ауыз мүшелсрі тұрғысынан қарағанда алғашқы түрі.
Насекомдардың жске бір топтарының сұйық қорекпен (гүл шырыны, өсімдік
клеткасының шырыны, жануарлардың қаны) корсктенуге көшуіне байланысты
сорғыш ауыз мүшелері типінің түрлснгсн езгерістері пайда болған.
Кеміргіш ауызы бунақталмаған бір жұп жоғарғы жақтан, бунақталған бір жұп
теменгі жақтан және бунақталған төменгі еріннен тұрады. (4-сурет). Ауыз
мүшелерін үстіңгі жағынан жоғарғы ерін буркеп тұрады. Жоғарғы ерін, әдеттс
төрт бұрышты пластинка сияқты тері қатпары болып саналады. Ауыз мушелерінің
мұндай түрі тарақандарға, тура қанаттыларға, қоңыздарға, тор қанаттылар мен
жарғақ канаттылардың кейбіреулеріне, көбелектердің жүлдызқұртта-рына және
көптеген- баска насекомдардың личинкаларына тән.
Сорғыш ауыз мүшелері едәуір өзгерістерге ұшыраған, бірақ соған карамай
көпшілік жағдайларда кеміргіш ауыз мүшелері типіне тән жалпы белгілер
оларда сақталып қалған. Мысалы, жалап-кеміргіш ауыз мүшелерінің (бал арасы,
жабайы ара) төменгі жақтары және төменгі ерні ұзын тұмсыққа айналған.
Олардың жеке бөлшектсрі өте ұзарған, бірақ кеміргіш ауыз мүшелеріне
тән бунақталу әлі сақталған. Қандалалардың шаншып-сорғыш ауыз
мүшелерінід жоғарғы және теменгі жақ бөлімдері ете жіңішке жәнс ұзын
шаншығыш қылшықтарға айналған (5-сурет). Олар көп бунақталған ұзын
тұмсықтьң ішінде орналасады. Қандала қоректенген кездс оның тұмсыгы
субстратқа тірсліп, артқа қарай бүгіледі, сонымсн қатар шаншыгыш қылшықтар
жабын қабықты тесіп, өсімдік тканына нсмс-сс қүрбан организмнің денесінс
енеді. Шаншығыш қылшықтың скінші жұбы өзара тыгыз жанасады. Осының
нәтижесінде олардың ішіндс 2 өзск түзіледі. Оның біреуімен өсімдік тканіне
нсмесе орга-низм дснссінс қандала өзінің сілскейін қүяды да, екіншісімен
сыртта алдын ала қорытылған тамақ затын сорып алады. Гүлдің тәтті
сірнссімсн қорсктснстін көбелсктердің ұзын тұмсығы төмснгі жақ мүшслсрінің
бунақталу қабілеттілігін жойып, тым ұзаруынан пайда болған.
Өсімдіктсрдің зақымдану бейнесі мсн оның сипаты насекомдардың ауыз
мүшелерінің құрылысына және қоректену тәсіліне тікелей байланысты.
Сондықтан олардың құрылыс ерекшеліктерін білу керек. Ол өсімдіктің
зақымдану сипатына қарай зиянкестің қандай түрге жататынын анықтау үшін
ғана емес, сонымсн қатар күрес шараларын ұймымдастыруда инсектецидтерді
таңдап алу үшін де қажет. Мысалы, ауыз мүшелері кеміргіш насекомдарды құрту
үшін олардың ас қорыту жүйесінс әсер ететін инсектицидтерді пайдалану
керек. Ондай инсектицидтер қоректік заттармен бірге ішекке түседі де қанға
етіп, насекомды уландырып өлтіреді.
Өсімдіктің үстіне шашылған ішек инсектицидтері ауыз мүшелері сорғыш
насекомдар үшін нәтижелі емсс. Олармен күресуде тері қабат арқылы ішкі
мүшелерге өтетін немесе жанасып тиіскенде әсер ететін инсектицидтсрді
немесе тыныс мүшелері арқылы өтетін фумиганттареды пайдалану керек.
Ауыз мүшелерінің сыртқы шығыңқы бөліктерінің орналасуына карай
насекомдардың басын үш типке бөледі: гипогнаттық, прогнаттық, және
опистогнаттық бас. Гипогнаттық баста ауыз бөлімшслері төмен қарай
бағытталған (шегіртке, қандала, қоңыздардың көптегсн түрлсрі), прогнаттық
баста ауыз бөліктсрі алға қарай бағытталған (бармпдақ қоцыздар, алтын
кезділсрдің личинкалары), опистогнаттық баста ііуыз беліктсрі темсн жәнс
артқа қарай бағытталған (бітслср, бүргс, шірксй, цикада).
Кеуде. Насскомның кеуде бөлімі — алдыңғы, ортаңғы, артқы кеуде деп
аталатын 3 бунақтан түзілген. Бунақтардың әрқайсысы арқа, немссе тергит дсп
аталатын жоғарғы жарты сақинадан, тес, немесе стернит деп аталатын теменгі
жарты сақинадан және плейрит деп аталатын бүйір жағындағы бөліктерден
тұрады. Бунақтардың жоғарғы жарты сақина тәрізді бөлігін көрсету үшін
алдыңғы арқа, ортаңғы арка, артқы арқа, ал төменгі жарты сақина тәрізді
бөлігін көрссту үшін алдыңгы төс, ортаңғы төс және артқы төс деген атаулар
пайдаланылады.
Кеуде бөліктің әрбір бунағында бір жұп аяқ (барлығы 3 жүп аяқ), ал
ортаңғы жәнс артқы көкіректе бір жұптан (барлығы 2 жұп) қанат болады.
Насскомның аяғы жамбас (төспен жалғасқан)., үршық, сан, жіліншік
(сирақ), табан деп аталатын бірнеше бунақтан түрады. Та-бан бунақтарының
саны қандай түрге, топқа жататынына байланы-сты 1...5 дейін болады.
Табанның ең соңғы бунағы арасында 1...3 төмлсшік орналасқан, бір кебінесе
екі тырнақшамен бітеді. Бу-нақтардың, тырнақшалардың және темпешіктердің
саны насекомдар-дың түрін анықтау үшін пайдаланылатын негізгі белгі
қатарына снсді.
Тіршілік ету жағдайларына және жеке топтардың мамандану дәрежесіне
байланысты насекомдардың аяқтарын, бірнеше типке бөледі (6-сурст).
Мысалы, тарақан, барылдақ қоңыз, қандала сияқты жылдам жүгіретін
насекомдарға жіңішкерген ұзын сирақты аяқ тән. Ал төрт бунақтан тұратын
жалпақ табанды жуандау жәнс қысқарақ келген жүргіш аяқ типі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.