Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің негізгі проблемалары және оны шешу жолдары
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I.Кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәні және түрлері.
§1.1.Кәсіпкерліктің экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ...
§1.2. Кәсіпкерліктің ұйымдық. құқықтық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің қалыптасуы және
дамуының негізгі проблемалары.
§2.1. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§2.2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің негізгі
проблемалары және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. Қазақстан Республикасында қазіргі экономикалық дамытудың
нәтижелері.
§3.1. Макроэкономикалық тұрақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§3.2. Табысты орнықтыру және экономикалық өсу
жағдайларын жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I.Кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәні және түрлері.
§1.1.Кәсіпкерліктің экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ...
§1.2. Кәсіпкерліктің ұйымдық. құқықтық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің қалыптасуы және
дамуының негізгі проблемалары.
§2.1. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§2.2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің негізгі
проблемалары және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. Қазақстан Республикасында қазіргі экономикалық дамытудың
нәтижелері.
§3.1. Макроэкономикалық тұрақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§3.2. Табысты орнықтыру және экономикалық өсу
жағдайларын жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға кенеттен өтуімен байланысты барлық экономика салаларында басты ұйымдастырушы күш кәсіпкерлер тобы өмірге келе бастады. Елдің тауары осы күштің іске қосылып, табысты еңбек етуіне байланысты. Кәсіпкерлік іс тек қана өндірісте емес, сонымен бірге коммерциялық, финанс, ақпарат салаларында басты ұйымдастырушы күш. Кәсіпкерлік іс экономиканың қай саласында болмасын пайда табу үшін қызмет етеді.
Кәсіпкерлік дегеніміз- белгілі бір істі істей білу. Іс істеу- адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік және іскерлік- адамның еркін өмір сүру түрі.
«Кәсіпкерлік» деген ұғым өмірде экономикалық белсенділікке қолданылады. Антогонистік қоғамда, ол адамды адамның қанауы, ал кәсіпкерлер табы қанаушы тап болады.
Кәсіпкерлік- ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі, қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қол өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.
Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған жоқ. Ресейде Петр I патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік ерекше дамыды, бірақ крепостной қоғам тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлік те дамыды. 1861 жылдағы реформадан кейін темір жол құрылысы, ауыр өнеркәсіп салалары орын алды.
Кәсіпкерліктің субъектісі жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, біріккен серіктестер, арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялары, әр- түрлі бірлестіктер.
Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
• Дербестік және тәуелсіздік;
• Экономикалық ынталылық;
• Шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік;
• Жаңашылдық.
Кәсіпкерліктік істің қозғаушы күші- мол пайда табу.
Кәсіпкерлік қабілеті қаражаты бар тапты құру үшін, бірінші, білім керек, екінші өкімет экономикалық саясатын түбегейлі қайта қарауы қажет. Елдің тағдырын білікті кәсіпкерлер шешеді және олар өз елінің гүлденуіне аянбай жұмыс істейтін, өзінің де пайдасын табатын, іскер азаматар болуы керек. Аш жалаңаш елде кәсіпкер де, халық та байымайды.
Курстық жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуына талдау жасау.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай төмендегі курстық жұмыстың міндеттері қарастырылады:
• жалпы кәсіпкерлік ұғымының мәнін толық ашу, яғни тарихи даму сатылары, қызметтері және мазмұндары.
• кәсіпкерліктің түрлерін көрсету; Берілген бөлімде ұжымдық- құықтық түрлерінің мағынасын аша отырып, қазіргі Қазақстандағы кәсіпкерлік істің түрлерін көрсету.
• Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының нәтижелері, яғни экономикалық тұрақтандырылуы, табысты орнықтырылуы және экономикалық жағдайларының жасалуы.
Курстық жұмыс жазу барысында мынадай шетелдік А. Бодо, Ф.Уокер, А.Шапиро, Д.Маккеланд, Р. Хизрич, П. Другер және т.с.с. отандық ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға кенеттен өтуімен байланысты барлық экономика салаларында басты ұйымдастырушы күш кәсіпкерлер тобы өмірге келе бастады. Елдің тауары осы күштің іске қосылып, табысты еңбек етуіне байланысты. Кәсіпкерлік іс тек қана өндірісте емес, сонымен бірге коммерциялық, финанс, ақпарат салаларында басты ұйымдастырушы күш. Кәсіпкерлік іс экономиканың қай саласында болмасын пайда табу үшін қызмет етеді.
Кәсіпкерлік дегеніміз- белгілі бір істі істей білу. Іс істеу- адамның белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік және іскерлік- адамның еркін өмір сүру түрі.
«Кәсіпкерлік» деген ұғым өмірде экономикалық белсенділікке қолданылады. Антогонистік қоғамда, ол адамды адамның қанауы, ал кәсіпкерлер табы қанаушы тап болады.
Кәсіпкерлік- ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі, қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қол өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген. Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.
Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған жоқ. Ресейде Петр I патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік ерекше дамыды, бірақ крепостной қоғам тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлік те дамыды. 1861 жылдағы реформадан кейін темір жол құрылысы, ауыр өнеркәсіп салалары орын алды.
Кәсіпкерліктің субъектісі жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар, біріккен серіктестер, арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялары, әр- түрлі бірлестіктер.
Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
• Дербестік және тәуелсіздік;
• Экономикалық ынталылық;
• Шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік;
• Жаңашылдық.
Кәсіпкерліктік істің қозғаушы күші- мол пайда табу.
Кәсіпкерлік қабілеті қаражаты бар тапты құру үшін, бірінші, білім керек, екінші өкімет экономикалық саясатын түбегейлі қайта қарауы қажет. Елдің тағдырын білікті кәсіпкерлер шешеді және олар өз елінің гүлденуіне аянбай жұмыс істейтін, өзінің де пайдасын табатын, іскер азаматар болуы керек. Аш жалаңаш елде кәсіпкер де, халық та байымайды.
Курстық жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуына талдау жасау.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай төмендегі курстық жұмыстың міндеттері қарастырылады:
• жалпы кәсіпкерлік ұғымының мәнін толық ашу, яғни тарихи даму сатылары, қызметтері және мазмұндары.
• кәсіпкерліктің түрлерін көрсету; Берілген бөлімде ұжымдық- құықтық түрлерінің мағынасын аша отырып, қазіргі Қазақстандағы кәсіпкерлік істің түрлерін көрсету.
• Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының нәтижелері, яғни экономикалық тұрақтандырылуы, табысты орнықтырылуы және экономикалық жағдайларының жасалуы.
Курстық жұмыс жазу барысында мынадай шетелдік А. Бодо, Ф.Уокер, А.Шапиро, Д.Маккеланд, Р. Хизрич, П. Другер және т.с.с. отандық ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Әкімбеков С., Баймухаметов А.С., Жанайдаров У.А. «Экономикалық теория», оқу құралы, Астана, 2002 ж.
2. Бердалиев Қ.Б. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы: экономика, 2001 ж.
3. Бисенғазиев М.Б. «Кәсіпкерлік негіздері», Орал, 2001 ж.
4. Власова В.М. «Основы предпринимательской деятельности», Москва: Финансы и статистика, 2000 г.
5. Под ред. Добрынина А.И., Л.С. Тарасевича «Экономическая теория», учебник для вузов, издательский дом «Питер», 2004 г.
6. Дүйсенбаев К.Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Оқу құралы, 2001 ж.
7. Есентүгелов А. «Экономика өркендетуге бет алды» // Ақиқат, 2000 ж, № 5.
8. Қинашева Ж. «Қазақстан экономикасын қалыптастырудағы шағын кәсіпкерліктің рөлі» // ақиқат, 2002 ж, № 2.
9. Ләмбаева Н. «Кәсіпкерліктің әлеуметтік мамаңызы» // Қазақ тарихы, 2001 ж, №1.
10. Мәдешев Б.Ы. «Нарықтық экономика теориясына кіріспе», оқу құралы, Алматы: экономика, 2000 ж.
11. Мейірбеков А.Қ. «Кәсіпорын экономикасы», оқу құралы, Алматы: экономика, 2003 ж.
12. Назарбаев Н. «Стратегия развития Республики Казахстан на период до 2030 года», Алматы, 2002 г.
13. Назарбаев Н. «Болашақ ұрпаққа не қалдыратымызды ойлау керек» // Егемен Қазақстан, 2003 ж, 3 қыркүйек.
14. Назарбаев Н. « Кәсіпкерлік- азаматтық қоғамның тірегі, тұрақтылықтың кепілі» // Егемен Қазақстан, 2003 ж, 1 қараша.
15. Назарбаев Н. « Жаңа кезең- жаңа экономика» // Егемен Қазақстан, 2004 ж, 16 желтоқсан.
16. Осипова Г.М. «Экономикалық теоиря негіздері», оқу құралы, Алматы, 2002 ж.
17. Орешин В.П. «Государственное регулирование национальной экономики», Москва, 2001 г.
18. Саханова А.Н. «Государство и бизнес», книга 1: Государство, предпренимательство и общество. Алматы: экономика, 2002 г.
19. Таласбеков Ж. «Кәсіпкерлікті қолдау- мемлекеттің басты міндеті» // орталық Қазақстан, 2000 ж, 19 қаңтар.
20. Шеденов Ө.К., Жүнісов Б.А., БайжомартовУ.С., «Жалпы экономикалық теория», Алматы, 2002 ж.
1. Әкімбеков С., Баймухаметов А.С., Жанайдаров У.А. «Экономикалық теория», оқу құралы, Астана, 2002 ж.
2. Бердалиев Қ.Б. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері», Алматы: экономика, 2001 ж.
3. Бисенғазиев М.Б. «Кәсіпкерлік негіздері», Орал, 2001 ж.
4. Власова В.М. «Основы предпринимательской деятельности», Москва: Финансы и статистика, 2000 г.
5. Под ред. Добрынина А.И., Л.С. Тарасевича «Экономическая теория», учебник для вузов, издательский дом «Питер», 2004 г.
6. Дүйсенбаев К.Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Оқу құралы, 2001 ж.
7. Есентүгелов А. «Экономика өркендетуге бет алды» // Ақиқат, 2000 ж, № 5.
8. Қинашева Ж. «Қазақстан экономикасын қалыптастырудағы шағын кәсіпкерліктің рөлі» // ақиқат, 2002 ж, № 2.
9. Ләмбаева Н. «Кәсіпкерліктің әлеуметтік мамаңызы» // Қазақ тарихы, 2001 ж, №1.
10. Мәдешев Б.Ы. «Нарықтық экономика теориясына кіріспе», оқу құралы, Алматы: экономика, 2000 ж.
11. Мейірбеков А.Қ. «Кәсіпорын экономикасы», оқу құралы, Алматы: экономика, 2003 ж.
12. Назарбаев Н. «Стратегия развития Республики Казахстан на период до 2030 года», Алматы, 2002 г.
13. Назарбаев Н. «Болашақ ұрпаққа не қалдыратымызды ойлау керек» // Егемен Қазақстан, 2003 ж, 3 қыркүйек.
14. Назарбаев Н. « Кәсіпкерлік- азаматтық қоғамның тірегі, тұрақтылықтың кепілі» // Егемен Қазақстан, 2003 ж, 1 қараша.
15. Назарбаев Н. « Жаңа кезең- жаңа экономика» // Егемен Қазақстан, 2004 ж, 16 желтоқсан.
16. Осипова Г.М. «Экономикалық теоиря негіздері», оқу құралы, Алматы, 2002 ж.
17. Орешин В.П. «Государственное регулирование национальной экономики», Москва, 2001 г.
18. Саханова А.Н. «Государство и бизнес», книга 1: Государство, предпренимательство и общество. Алматы: экономика, 2002 г.
19. Таласбеков Ж. «Кәсіпкерлікті қолдау- мемлекеттің басты міндеті» // орталық Қазақстан, 2000 ж, 19 қаңтар.
20. Шеденов Ө.К., Жүнісов Б.А., БайжомартовУ.С., «Жалпы экономикалық теория», Алматы, 2002 ж.
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I.Кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәні және түрлері.
§1.1.Кәсіпкерліктің экономикалық мәні және
мазмұны ... ... ... ... ... ...
§1.2. Кәсіпкерліктің ұйымдық- құқықтық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің қалыптасуы және
дамуының негізгі проблемалары.
§2.1. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
§2.2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің негізгі
проблемалары және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. Қазақстан Республикасында қазіргі экономикалық дамытудың
нәтижелері.
§3.1. Макроэкономикалық
тұрақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
§3.2. Табысты орнықтыру және экономикалық өсу
жағдайларын
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға кенеттен өтуімен
байланысты барлық экономика салаларында басты ұйымдастырушы күш кәсіпкерлер
тобы өмірге келе бастады. Елдің тауары осы күштің іске қосылып, табысты
еңбек етуіне байланысты. Кәсіпкерлік іс тек қана өндірісте емес, сонымен
бірге коммерциялық, финанс, ақпарат салаларында басты ұйымдастырушы күш.
Кәсіпкерлік іс экономиканың қай саласында болмасын пайда табу үшін қызмет
етеді.
Кәсіпкерлік дегеніміз- белгілі бір істі істей білу. Іс істеу- адамның
белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік және іскерлік- адамның еркін өмір
сүру түрі.
Кәсіпкерлік деген ұғым өмірде экономикалық белсенділікке қолданылады.
Антогонистік қоғамда, ол адамды адамның қанауы, ал кәсіпкерлер табы қанаушы
тап болады.
Кәсіпкерлік- ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі,
қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қол
өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал
жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген.
Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.
Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған
жоқ. Ресейде Петр I патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік ерекше дамыды, бірақ
крепостной қоғам тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлік те дамыды. 1861
жылдағы реформадан кейін темір жол құрылысы, ауыр өнеркәсіп салалары орын
алды.
Кәсіпкерліктің субъектісі жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар,
біріккен серіктестер, арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар,
шаруашылық ассоциациялары, әр- түрлі бірлестіктер.
Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
• Дербестік және тәуелсіздік;
• Экономикалық ынталылық;
• Шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік;
• Жаңашылдық.
Кәсіпкерліктік істің қозғаушы күші- мол пайда табу.
Кәсіпкерлік қабілеті қаражаты бар тапты құру үшін, бірінші, білім
керек, екінші өкімет экономикалық саясатын түбегейлі қайта қарауы қажет.
Елдің тағдырын білікті кәсіпкерлер шешеді және олар өз елінің гүлденуіне
аянбай жұмыс істейтін, өзінің де пайдасын табатын, іскер азаматар болуы
керек. Аш жалаңаш елде кәсіпкер де, халық та байымайды.
Курстық жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің
дамуына талдау жасау.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай төмендегі курстық жұмыстың міндеттері
қарастырылады:
• жалпы кәсіпкерлік ұғымының мәнін толық ашу, яғни тарихи даму
сатылары, қызметтері және мазмұндары.
• кәсіпкерліктің түрлерін көрсету; Берілген бөлімде ұжымдық- құықтық
түрлерінің мағынасын аша отырып, қазіргі Қазақстандағы кәсіпкерлік
істің түрлерін көрсету.
• Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының нәтижелері, яғни
экономикалық тұрақтандырылуы, табысты орнықтырылуы және экономикалық
жағдайларының жасалуы.
Курстық жұмыс жазу барысында мынадай шетелдік А. Бодо, Ф.Уокер,
А.Шапиро, Д.Маккеланд, Р. Хизрич, П. Другер және т.с.с. отандық ғалымдардың
еңбектері қолданылды.
I бөлім: Кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәні және түрлері.
§1.1. Кәсіпкерліктің экономикалық мәні және мазмұны.
Кәсіпкерлік феномені байырғы кезден бастап, әлеуметтік- экономикалық
ғылымдарының назарында болды.
Кәсіпкерлікті негізінен XVIII- XIX ғ.ғ. Ф. Кенэ, Ж.Б. Сэй, кейін
И.Шумпетер, Ф. Хайек, А. Чаянов және т.б. салған болатын. Кәсіпкерді
өзіндік статусы, қызметтін мақсаты және өнерлік, ресурстық, ұйымдық
функциялары сипаттайды.
Кәсіпкер және антрепкер терминінің аударғанда, делдал деген
ұғымға тең болады.
Негізінен, сол уақытқа сай толық кәсіпкерлік концепциясын өндеген
авторлардың бірі болып француз экономисті Р. Кантильон болған. Сауда
табиғатының очеркі (1755ж) атты жұмысында ол кәсіпкерлерді Қымбат сатып,
арзанға ал деген формуланы ұстанатын адамдар деп атаған.
Кәсіпкерлердің рөлі туралы А. Смит былай деп жазған : ... ол тек
өзінің қызушылығын ғана ескереді, өзіндік табыс іздейтін және көрінбейтін
қолмен мақсатына бағытталады. Өзінің қызушылықтарын аңдый отырып, қоғамның
қызушылығына жиі қызмет етеді. Кәсіпкерлік қызметтің активке бейімделген
адамдар қызметтің түрі. Алайда кез- келген бизнесмен кәсіпкер деп атала
бермейді. Мысалға, жылдан жылға бір тауар өнімін және бір ұсыныс көрсететін
кәсіпорын иесі деп аталмайды. Ол кәсіпкерлік емес, репродуктивтік
функцияларды іске асырады.
Тұрғылықты өмірде, кәсіпкерге барлық бизнеспен айналасатындарды
жатқызылады. Алайда осы сөздің мәнінің ең қатал түрінде, бұл нарықта
іздеушілік мақсатпен ерекшеленетін адамдарды атайды. Кәсіпкердің өзі жаңа
нарықты зерттеп, қабылдауы қажет емес.
Сонымен, кәсіпкерлікті шаруашылық тәртіптің типі деп түсінуге болады.
Оған сәйкес келетін:
1. Үлкен табысқа ұмтылу.
2. Тәуекелге бару.
3. Жаңашылдыққа ұмтылу.
Кәсіпкерлік- табыстың алуы мен жеке табысқа бағытталған азаматтардың
жеке ықыласы.
Кәсіпкер әр түрлі шаруашылық қызметтерін заңмен тыйым салынбаған
тауарды сатып алушылық, консультанттық және басқа қызметтерді орындай
алады.
Кәсіпорын- бұл мүліктік негізді шаруашылық бірлік, бұл өндіру-
шаруашылық мәселелерді шешуге бейімделген және өздігінен өндіруге
негізделген.
Кәсіпкерліктің мәнін және мазмұның ұзақ эволюция жолдарын өткен
мемлекеттерде қолданған практикаларды талдаусыз ашуға болмайды. Осыған
байланысты, кәсіпкер терминінің эволюциясын қарастырайық.
1725 жыл. Р.Кантильон. Кәсіпкер- тәуекел шарттарында қызмет ететін
адам.
1797 жыл. А. Бодо. Кәсіпкер- іске асыратын қызметін жауапты болатын
тұлға; жоспарлайтын, басқаратын және кәсіпорынды
құрып,
оны басқарады.
1876 жыл. Ф.Уокер. Капиталды ұсынып, сол үшін белгілі пайыз
алатындардан ұйымшылдық қабілеттің арқасында табыс
алатындарды айыра білу қажет.
1934 жыл. И. Шумпетер. Кәсіпкер- ол жаңа технологияларды өндейтін,
жаңашыл адам.
1961 жыл. Д. Маклелланд. Кәсіпкер- біркелкі тәуекел шарттарында
жұмыс істейтін жігерлі адам.
1964 жыл. П. Друкер. Кәсіпкер- кез- келген мүмкіндікті максималдық
табыспен қолданылатын адам.
1975 жыл. А. Шапиро. Кәсіпкер- ынтасын көрсететін адам. Тәуекелділік
шарттарында жұмыс істеп, пайда болған сәтсіздік
үшін
толық жауапты болады.
1985 жыл. Р. Хизрич. Кәсіпкерлік- жаңа құны бар нәрсенің құруының
процесі, ал кәсіпкер- осыған қажетті уақыт пен
күшті
жұмсайтын, өзіне толық финанстық, психологиялық
және
әлеуметтік тәуекелді алуға және де осы үшін белгілі
бір
ақша дәрежесін алуымен қанағаттануы.
Нарықтық экономикада кәсіпкерлік келесі қызметтерді орындайды. (1-
кесте)
1- кесте. Кәсіпкерлік қызметтері және мазмұндары.
Жалпы Нарық субъекті ретінде кәсіпкерлік ұйымдардың және дара
экономикалық кәсіпкерлердің әділдікпен келіскен рөлі. Кәсіпкерлік
тауар өндеуі мен оларды нақты тұтынушыларға жеткізуге
бағытталған. Кәсіпкерліктің үдемелі дамуы экономикалық
өсудің анықтайтын щарттарының бірі.
Ресурстық Кәсіпкерліктің дамуы өндірілетін және шектеулі
ресурстарды қолданумен болжамдалады. Және де ресурсы деп,
барлық материалдық, материалдық емес шарттары мен өндіріс
факторлары. Кәсіпкер ресурстардың иесі болғандықтан,
олардың рационалдық қолданылуында құштар болады. Алайда
максималдық табыс қуалаушылық кері процеске әкелуі
мүмкін: еңбектік, табиғи және қоғамдық ресурстар
уақытымен тозады.
Өнерлі- Кәсіпкерлік қызметінің процесінде жаңа идеялардың
іздеушілік қолдануы және қойылған мақсатқа жету үшін жаңа құралдар
мен факторларды өңдіру.
Әлеуметтік Әр әрекетті тұлғаларда істің биленушісі болатын
мүмкіншіліктерін көрсетеді. Сонымен қатар, тапқыр, барлық
қиыншылықтарды өтіп, өзіне табыс әкелетін істі ашатын
адамдардың жаңа қабатын құрастырады. Кәсіпкерліктің
дамып, өсуі, жұмыс орындарын көбейтіп, жұмыссыздық
деңгейін қысқартады және жалданушы жұмыскерлердің
әлеуметтік жағдайын көтереді.
Ұйымдық Өзінің ісінің ұйымдастыруын шешуімен, оның
(ұйымшылдық) диверсификациясымен кәсіпкерлік басқарудың
ұйымдастыруында, күрделі кәсіпкерлік құрылыста,
кәсіпкерлік фирманың қызметінде стратегиясының өзгеруінде
көрінеді. Бұл функция серіктік жүйелік кәсіпкерлікте
және халықтық кәсіпкерліктің құрылуында айқын көрінеді.
Сонымен, кәсіпкерлік қоғамдық табыспен өзінің жеке табысымен
байланыстыру негізінде табыс алу мақсатына қаржының салуымен байланысты
қызмет болып табылады.
Кәсіпкерлік субъектері жеке тұлғалар және серіктердің қосылулары болып
табылады.
Кәсіпкерлік мақсат- белгілі бір уақыт мезетінде қажетті жағдайына жету.
Мақсаттты құрастыру кезінде келесі үш элементтерді нақты анықтау керек:
1. Мақсат мазмұны. Қай жағдайға жетуге және мақсатқа жету дәрежесін
құрау керек.
2. Мақсаттың қажетті көлемі. Мақсаттың шектеулі ме, әлде шектеусіз
екенін анықтау керек.
3. Мақсаттың уақытша факторы. Мақсатқа қай кезге дейін және қандай
уақыт мерзімінде жетуге болатын сұрақтарды анықтау керек.
Кәсіпкеліктің маңызды белгілері:
- Шаруашылық субъектілерінің тәуелсіздігі және дербестігі. Әр
кәсіпкер заң шегінде, сұрақтарды шешуге құқылы.
- Экономикалық қызығушылық. Кәсіпкерліктің басты мақсаты-
мүмкін болатын табыстың максимумын алу.
- Шаруашылық тәуекел және жауапкершілік. Әр келкі ең бұрамалы
есептеулерде тәуекелділік анықталмайды.
Көрсетілген кәсіпкерлердің белгілері бір- бірімен байланысқан және бір
уақыт мезетінде іске асырылады. Кәсіпкерлік әрқашан жаңашылдықпен
байланысты. Осындай экономикалық іске И. Шумпетер мен А. Маршал назарларын
аударған. Егер де, И. Шумпетер кәсіпкерлік пен жаңашылдықтың тепе- теңдігін
көрсетсе, А. Маршал кәсіпкерлердің қоғамдық өмірдегі нақты рөлі қоғамдағы
жетілген процестерін тездетеді деп бекіткен. Кәсіпкерге дұрыс баға И.
Шумпетермен берілген, кәсіпкер үнемі күйзелісті жасаушы және қоғамның
экономикалық дамуындағы басты кейіпкер деген.
Сонымен, мынадай шешімге келуге болады, кәсіпкерлік пен жаңашылдық
қоғамда бір бүтінді анықтайды.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы үшін нақты шарттар қажет: экономикалық,
әлеуметтік, құқықтық және т.б.
Экономикалық шарттар- бұл тауарлардың ұсынуы мен оларға деген сұраным,
тұтынушылар ие бола алатын тауар түрлері, ақша қаржысының көлемі, жұмыс
орындарының жетіспеушілігі немесе көп болуы;
Кез- келген кәсіпкерлік іс тиісті құқықтық орта шегінде іске асырылады.
Сондықтан, қажетті құқықтық шарттардың құрылуы үлкен мағына береді.
§1.2. Кәсіпкерліктің ұйымдық- құқықтық түрлері.
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің пайда алуға
бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай- ақ мүліктік
жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын ынталы қызметі.
Барлық шаруашылық қызметін емес, тек тәуекелмен, ынтамен, іскерлікпен,
дербестікпен, жауапкершілік және белсенді іздеумен байланысты шаруашылық
қызметті кәсіпкерлік қызмет деп санауға болады. Олардың бәрі кәсіпкерліктің
белгілері болып табылады.
Кәсіпкерлікті тұлға (субъект) және нысанын бөліп қарайды.
Кәсіпкерліктің тұлғалары (субъектілері) жеке тұлғалар, әр түрлі
ассоциациялар (акционерлік қоғамдар, арендалық ұжым, кооперативтері және
мемлекет бола алады.
Кәсіпкерлік нысандары (объектілері) шаруашылық қызметтің кез келген
түрлері, коммерциялық делдалдық, сату- сатып алу, инновациялық, кеңес беру
қызметтері, бағалы қағаздармен операциялар бола алады.
Қызмет мазмұнына қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді.
Өндірістік кәсіпкерлік- тауарлар, қызметтер, ақпараттар, рухани
құндылықтар өндіретін кәсіпкерлік. Кәсіпкерліктің бұл түрінде өндіріс
функциясы негізгі болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерік тауарлар мен қызметтерді қайта сату бойынша
мәмілелер мен операциялар құрамына енеді және өнім өндірісімен
байланыспайды. Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу бағасынан жоғары бағаға
сату арқылы жасалады. Егер бұл операциялар заң шегінде болса, алыпсатарлық
болып есептелмейді.
Қаржылық кәсіпкерлік- коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі болып
табылады, сату- сатып алудың объектісі ақша, валюта, бағалы қағаздар болып
табылады.
Делдалдық кәсіпкерлік бір мәмілеге өзара мүдделі жақтардың басын
қосатын қызметте көрінеді. Бұндай қызметті көрсеткені үшін кәсіпкер табыс
алады.
Сақтандыру кәсіпкерлігі- кәсіпкер сақтандырған оқиға болған кезде ғана
қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын қаржы кәсіпкерлігінің ерекше
формасы. Жарналардың қалған бөлігі кәсіпкерлік табысты құрайды.
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің барлық түрі табыс алуға бағытталған.
Бірақ ол үшін шектеулі ресурстарды қиыстырып пайдалануға үйрену керек.
Ресурстардың әр түрлі комбинацияларын жасау- кәсіпкер қызметінің
қажетті буыны. Олар Шумпетер көзқарасы бойынша бес бағытты қамтиды.
1. Жаңа игілікті жасау немесе ескі игіліктің жаңа сапасын жасау;
2. Өндірістің жаңа әдісін енгізу;
3. Жаңа өткізу рыногына шығу;
4. Шикізат немесе жартылай фабрикаттың жаңа көзін табу;
5. Өндірісті қайта ұйымдастыруды жүргізу.
Әрбір мерзім аралығында жаңа комбинациялар көрінуі мұмкін.
Кәсіпкерліктің бұл қасиетіне кәсіпкерлікті өндіріс факторын комбинация
жасайтын экономикалық агент ретінде анықтай отырып А. Смиттің тұжырымын
толықтырған Ж. Б. Сей назар аударды.
Кәсіпкерлік қызмет тек бір ғана меншік формасымен (жеке, ұжымдық,
қоғамдық) байланысты емес. Оның әр түрлі варианттары мен үйлесімдері болуы
мүмкін. Бұл кәсіпкерлікпен шұғылдану үшін қолданылған капиталдың толық
меншік болуы міндет емес деген сөз. Қарыз капиталын қолдануға болады,
алайда қарыз капиталы пайданың белгілі бір бөлігімен бірге қайтарылады.
Сондықтан оны пайдалану кезінде кәсіпкердің экономикалық тәуекел дәрежесі
өседі.
Тәуекел, айтып өткендей, кәсіпкерліктің негізгі белгілерінің бірі.
Тәуекел- жоспар немесе болжауды қарастырылған вариантпен салыстырғанда
табыс алмаудың немесе зиян шегудін ықтималдығы. Тәуекелдің бірнеше түрлері
бар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, несиелік, проценттік.
Тәуекелдің мүмкін деңгейі осы қызметке қатысатын адамдардың санына кері
тәуелді деген көзқарас бар. Көбінесе тәуекел сақтандыру кәсіпкерлігімен
шұғылданатын мекемелерде сақтандырылады.
Тәуекелді әр түрлі әдістермен өлшеуге болады:
- статистикалық, мұнда бұрынғы шығындар статистикасына қарап
болашаққа болжау жасайды.
- эксперттік, мұнда мамандар мен тәжірбиелі бизнесмендер
көзқарастары зерттеледі.
- есептік талдау математикалық тәсілдерге негізделеді.
Кәсіпкерліктің жаңашылдықсыз болуы мүмкін емес. Осыған байланысты
кәсіпкерліктің екі моделін қарастырады: классикалық және инновациялық.
Біріншісінің мәні мынада, бизнесмен өз қызметін қарамағындағы бар
ресурстардан максималды қайтарым алу есебімен ұйымдастыруға ұмтылады.
Екінші модель өзінде бар ресурсын ғана емес, сондай- ақ сыртқы
ресурстарды тарту және пайдалану мүмкіндігіне бағытталады. Өзінің және
сыртқы ресурстарды пайдалана отырып, кәсіпкер өз бизнесіні дамуының тиімді
варианттарымен шұғылданады.
Кәсіпкерлік әр түрлі формада болады. Оларды топтастыру негізінде екі
белгі жатыр: меншік формасы және фирма көлемі.
Меншік формасына байланысты кәсіпкерлік мемлекеттік және жеке болып
бөлінеді. Бұл екі сектордың ұлттық экономикадағы үлес салмағы тұрақсыз:
ұлттандыру кезінде мемлекеттік кәсіпкерлік шекаралары кеңейеді, ал
жекешелендіру оларды тарылтады.
Мемлекеттік кәсіпкерлік әдетте тұрақты және капитал сыйымдылығы
жоғары,- себебі, үкіметтің қаржылық және ұйымдастырушылық жағында
қамқорлығында. Сонда да, жеке сектор мемлекеттікке қарағанда бірқатар
артықшылықтарға ие:
- Түсімділігі жоғары қызмет сферасын таңдауға еркін.
- Бизнес көлемі шектелмеген.
- Қатаң бағамен шектелмейді.
Меншіктің формасына сәйкес кәсіпкерліктің үш түрін атап кетуге болады:
- индивидуалдық немесе жеке кәсіпкелік;
- серіктестік немсе партнерлік;
- корпорация (акционерлік қоғам).
Индивидуалдық (жеке) кәсіпкерлік деген бір адам иелік ететін бизнес.
Индивидуалдық бизнестің иелік етушісі сонымен бірге менеджер қызметін
атқарады. Оның мүлігі мен жауапкершілігінде шек болмайды. Индивидуалдық
кәсіпкерліктің басты кемшілігі- капиталаныңі аз мөлшерде болуы.
Артықшылықтары: меншік иесінің әрқайсы барлық пайданы иемденеді,
өзгерістердің қандайын болмасын өзі жүргізе алады. Индивидуалдық бизнесмен
заңды тұлға болмайды. Сондықтан ол тек табыс салығын төлейді, корпорацияға
белгіленген салық төлемейді. Бизнестің аса кең тараған бұл формасы ұсақ
дүкендерге, қызмет сферасына, фермаларға, заңгерлік іс- әрекеттерге тән
болады.
Серіктестік (партнерлік) дегеніміз екі және одан көп адам иелік ететін
бизнес. Бұл да заңды тұлға емес, сондықтан табыс салығын ғана төлейді және
фирманың барлық қарыздарына шексіз жауапкершілік артады.
Артықшылығы: ұйымдастырылуы жеңіл, қосымша қаражаттар және жаңа
идеяларды іске тарту мүмкіндігі болады.
Кемшіліктері:
- шаруашылық дами түскенде қаржы ресурстарының тапшылығынан қосымша
капиталды іске тарту мүмкіндігі шектелген;
- фирма мүшелерінің барлығы бірдей іс- әрекет мақсаттарын жетіле
түсінбеуі;
- фирма табыстары мен шығыстарындағы бірге тапқан мүліктерді
бөлудегі әр кісінің үлес салмағын анықтаудың қиындығы. Брокерлік
кеңселер, аудиторлық фирмалар, қызмет көрсету сферасының
мекемелері және т.б. көбінесе, серіктестіктер формасында
ұйымдастырылады.
Корпорация деп бір заңды тұлға болып бірлесіп, кәсіпкерлік қызмет жасау
үшін қосылған адамдар жиынтығын атайды. Корпорация меншігіне құқықтар
акцияларға сәйкес бөлшектерге бөлінеді, сондықтан корпорацияның иелері
акциялар ұстаушы, ал корпорацияның өзі- акционерлік қоғам деп аталады.
Корпорацияның табыстарына корпорация салығы салынады. Акциялардағы
үлестірені сәйкес белгіленетін корпорация қарыздары үшін, корпорация иелері
шектеулі жауапкершілік артады.
Корпорацияның артықшылықтары:
- акциялар мен облигацияларды сатып ақша капиталын іске тартудың
шексіз мүмкіндігі;
- акционерлер құқықтарының заттық (мүліктік) құқыққа және жеке
құқыққа бөлінуі. Мүліктік құқыққа дивиденд алу және фирма
жойылған жағдайда оның мүліктерінің құнының бір бөлігін алу құқы
жатады. Жеке құқыққа акционерлік қоғамның істерін басқаруға
қатынаса алу құқығы жатады. Акционер заңдық құқығын жоғалтпай
басқаруға қатыспауына болады;
- басқару қызметтерін жүргізуге сырттан жоғары квалификациясы бар
мамандарды шақыра алады;
- корпорацияның тұрақты қызмет етуі. Қоғамнан әлдебір акционердің
шығуы фирма қызметіне, оның жабылуына әсер етпейді.
Бизнес ұйымдастырудың корпоративтік формасының кемістіктері:
- акция ұстаушыларға дивиденд түрінде төленетін корпорация
табысының бөлігіне екі жақты (екі рет) салық салынуы: біріншісі-
корпорация пайдасының бөлігі деп, екіншісі- акция ұстаушы
табысының бөлігі деп;
- экономикалық бейәрекеттердің, қылмыс жасауға қолайлы
мүмкіндіктердің мол болуы;
- меншіктену мен бақылау қызметтерінің бөлінуі. Акция иемденушілер
барынша көп дивиденд алуға ынталы болады, менеджерлер оны азайтып
ақшаны айналысқа жіберуге тырысады.
Корпорациялардың басқа да кемшіліктері болады, бірақ артықшылықтары
одан көп.
Фирманың көлеміне сәйкес бизнес кіші (шағын), орташа және ірі бизнес
болып бөлінеді.
Осы заманда батыс экономикасында кіші бизнес шаруашылықтың ең ірі
секторын құрайды. Бұнда барлық жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбі
еңбек етеді. Кіші бизнестің типтік формасына франчайзинг жүйесі мен
венучерлік кәсіпкерлігі жатады.
Франчайзингке ұсақ жеке фирмалар жатады. Белгілі жерде, белгілі
сферада, өздерінің қызметтерінде ірі фирманың фабрикалық маркасын пайдалану
құқығына ие болу үшін, олар бір- бірімен контракт жасасады. Бұлардың баға
жағынан тауарды жеткізуде, жабдықтармен қамтылуда жеңілдіктері болады. Кіші
фирмалар ірі компаниялардың өнімдерін бөлшек саудада сатушы пайдалы: ұсақ
фирмалар ірілерден қамқорлыққа ие болады, олардан сауда жасайтын аймақ
алады, ал ірі фирмалар өнімдерін өткізуге жұмсалатын ақшаны үнемдейді және
қамқорына алғандардан ұдайы төлемдер алып тұрады.
Венчурлік фирма. Бұл ғылыми зерттеумен және оны әрі дамытумен
айналысатын коммерциялық ұйым. Олар, осымен қатар, ғылыми жаңалықтарды
иемдентін компанияларды қаржыландырады және консультация жүргізеді.
Венчурлік кәсіпорындар жаңалық енгізуден бизнес жасайды. Олардың әрекеттері
тәуекелділікті тілейді, бірақ жаңа өнім нарықтың талабына, сатып алушылар
қажеттеріне, шығындардың төмендеуіне сәйкес келмесе, күйіп кету мүмкіндігі
мол. Сондықтан венчурлік фирмалар өнімнің бір түрін жасауды тез аяқтап,
оның басқа жаңа түрлерін жасаумен айналысуға тырысады.
Венчурлік кәсіпкерлік екінші дүниежүзілік соғыстан кейін тұңғыш рет АҚШ-
да пайда болған. Венчурлік фирмалар Қазақстанда құрыла бастады, бірақ
жалпы шағын кәсіпкерлікке ұқсас, кең тарамай отыр. Ал Қазақстан үшін шағын
кәсіпкерліктің маңызы өте зор, өйткені ол көп мәселе шешеді:
- Қазақстан халқының елеулі бөлігін құратын жағдайы төмен адамдар
үшін соншама көлемді капитал салымынсыз тұтыну тауарлары мен
қызметтер өндірісін кеңейтуге ат салысады;
- Халықтың материалдық және қаржылық қаражаттарын өндіріске тартуға
көмектеседі;
- Ірі өндірістен босаған адамдарды жұмыспен қамтуға мүмкіндік
береді. Кіші бизнестің әлеуметтік- саяси мағынасы да зор: ол
қоғамның тұрақтылығының кепілі болып табылатын орташа таптың
даму негізі. Бірақ шағын бизнестің даму қарқыны қанағаттандырады
деп айтуға ерте.
Бұның ішкі және сыртқы себептері аз емес:
Ішкі факторлар:
- старттық капиталдың жетімсіздігі;
- банкілермен байланыстың нашарлығы.
Сыртқы факторлар:
- қисынсыз салық жүйесі;
- заңдардың шикілігі, тұрақсыздығы;
- криминалдық прессинг.
Шағын бизнесті жандандыру үшін қажетті шараларды үш бағыттан жүргізу
керек:
- шағын бизнестің ішкі ортасын жақсарту керек;
- нақты фирмаларға тікелей көмек көрсету керек;
- шағын кәсіпорындарыеың өзін-өзі ұйымдастыруын күшейту.
Орташа бизнестің рөлі мәз емес. Бұл ірі кәсіпкерлікпен де, ұсақ
кәсіпкерлікпен де бәсекелес болады. Нәтижесінде ірілер қатарына шығуы
мүмкін, немесе мүлдем күйрейді. Тек кейбір ерекше монополистік өнім
шығаратын болса, жағдайы жөнді болуы мүмкін (мүгедектерге, жарымжандарға
арналған техника жасау, қала сағаттарын жөндеу) т.б.
Ірі бизнес, көбінесе бизнестің ең тұрақтысы. Оның нарықтағы монополдық
болмысы көпшілік тұтынуына арналған арзан және мол өнім өндіруге мүмкіндік
береді.
Енді мынадай сұрақтардың реті келіп тұр:
1. Қандай жағдайлар фирма көлеміне әсер етеді?
2. Фирмалар не үшін құрылады?
3. Нарық мүшелерінің әрқайсысын минифирма болдырып, неліктен барлық
экономика жаппай , түгел нарық түрін алмайды?
Баршаға мәлім, нарық бостандық әкелді, ал әкімшілдік, иерархия, бақылау
және саналы жоспарлаудың болуы туралы бостандыққа шек қояды. Мәселе нарық
механизмін пайдаланудың арзанға түсуінде. Нарықтың әр мүшесі өздерінің
жеткізушілері мен жабдықтаушылары және сатып алушылары туралы, келіссөз
жүргізу және келісім- шарт талаптарының орындалуы туралы информация алуға
мәжбүр болады. Осы үшін шығын жасалынады. Осындай шығындар трансакциондық
шығындар деп аталады.
Бұл шығындар нарықтық агенттердің бір- бірімен қатынастарын келістіру
процесінде пайда болады. Егер экономика тек жалғыз физикалық тұлғалардан
тұрып, жаппай, тағы нарық болса, миникелісімдер өте көп болар еді.
Фирманы ұйымдастыру, осы шығындарды төмендетудің әдісі болып табылады.
Фирмалар нарықтық механизмді шектеп, жою мақсатымен, нарықтық үйлесімнің
қымбат болғандығына жауап ретінде құрылады деген тұжырымдар жоқ емес.
Шынында, трансакцияларды нарықтың көмегінсіз, фирманың ішінде жасау арзан
түседі екен. Иерархия (фирма) мен нарықтың бір- бірінен артықшылығы жоқ.
Нарықтық және әкімшілік реттеу тетіктерін салыстыру арқылы, фирманың
қажетті көлемін анықтауға болады. Ол нарықты пайдаланудың шекті шығындары
мен әкімшілік бақылауды қолданудың шекті шығындарының теңдесу нүктесі
арқылы белгіленеді. Осы шекараға дейін иерархия (фирма) пайдалы болады,
ал содан кейін- нарық пайдалы. Фирманың оптималдық көлеміне өндірістің
саласы, технология, фирманың интеграциялану дәрежесі, т.б. әсер етеді.
Фирма теориясында фирмалар тік және көлденең интеграцияланған фирмалар
болып бөлінеді.
Тік интеграция деп өндірістік процестің ең төменінен, оның ең жоғары
сатысына дейін айналысатын фирмалар бірлестігін атайды.
Көлденең интеграция- бір түрлі бизнеспен айналысатын фирмалардың
бірлестігі. Көлденең интеграцияның бір түрі- диверсификация. Бұл, бір-
бірімен технологиялық байланысы болмайтын, саналуына фирмалардың
бірлестігі. Мысалы, химиялық концерн Дюпон- де- Немур химиялық тал жіп
(талшық), дәрі- дәрмек, рефрижераторлар, ұшақтар өндірістерін біріктіріп
отыр.
Қазақстанда бизнесті ұйымдастырудың ерекшеліктері бар. Кәсіпорын
деген категорияға мазмұны жағынан жаңа толықтама енгізілді. Ақырғы уақытқа
дейін ол ерекше ұйымдық- құқықтық форма деп түсінілетін, яғни меншігі жоқ
коммерциялық ұйым деп, өйткені жоспарлы экономикада меншік иесі мемлекет.
Шынында мемлекет өз кәсіпорындары арқылы тек өзімен өзі іс- әрекетте
болады, өйткені кәсіпорындарының өздерінің мүліктерін сату туралы бір-
бірімен жасаған келісім шарттары осы мүлікке деген меншік құқын
өзгертпейді, өйткені мемлекет меншік иесі, болып қала берді.
Нарық экономикасында, әміршіл- әкімшіл экономикасынан өзгеше, тауар-
ақша айналымына, номиналдық емес, ақиқат меншік иелері қатысады:
индивидуалдық кәсіпкерлер, кооперативтер, серіктестер, қоғамдық ұйымдар.
Бұлар үшін экономикалық жағынан да, кәсіпорынын құрудың ешқандай мағынасы
болмайды. Бұларда басқа мақсат: кәсіпорын құру емес, бір тұлғаның
компаниясын құруды көздейді, яғни шаруашылық қоғамдарды. Кәсіпорын
деген түсінік тек коммерциялық емес ұйым ретінде- меншік иесі жоқ,
мемлекеттік және муниципалдық секторларда өзін ақтайды.
Нарықтық түсінім жағынан кәсіпорын кәсіпкерліктің ерекше ұйымдастыру-
құықтық формасы емес, ол тек мүліктік кешен- ғимараттардың, құрылыстардың
жабдықтардың, шикізаттардың жиынтығы болып табылады. Ол унитарлық болады,
өйткені оның мүліктері жалғыз меншік иесінде болады, сондықтан
жұмыскерлердің арасында бөлініске түспейді.
Унитарлық кәсіпорынның бір түрі- федералдық қазыналық кәсіпорындар.
Мемлекеттік және муниципалдық унитарлық кәсіпорындар заңды тұлға болады.
Заңды тұлғаға өзінің меншігіндегі, немес, шаруашылық пайдалануында,
ақшалай мүлігі болатын және өздерінің міндеттері үшін осы мүлік мөлшерінде
жауап беретін, ұйымдар жатады. Заңды тұлғаға коммерциялық және коммерциялық
емес ұйымдар жатады.
Коммерциялық ұйымға пайда табуды қызметтерінің негізгі мақсаты деп
тұтатын ұйымдар жатады.
Коммерциялық емес ұйымдарға пайда табумен, оны мүшелерінің арасында
бөлуд мақсат етпейтін ұйымдар жатады.
Коммерциялық ұйымдардың формалары:
- шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдар;
- өндірістік кооперативтер;
- мемлекеттік және муниципалдық унитарлық кәсіпорындар.
Шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдардың мынадай формалары болады:
- толық серіктестік;
- сенімді серіктестік (коммандиттік серіктестік);
- жауапкершілігі шектелген қоғам;
- қосымша жауапкершілігі бар қоғам;
- акционерлік қоғам (ашық, жабық);
- балалық және тәуелді қоғамдар.
Кәсіпкерлік іс- әрекетпен айналысатын және өздерінің қарамағындағы
мүліктер шамасында іс- әрекеттерінің нәтижесіне жауапты серіктестік толық
серіктестік деп аталады. Толық серіктестіктің пайдасы мен шығындары осының
мүшелері арасында олардың жалпы қосынды капиталдағы үлес салмағына
пропорционалдық түрде бөлінеді.
Егер толық серіктестіктермен қатар осы серіктестікте бір, немесе,
бірнеше мүше- салымшылар (коммандистер) болса, онда бұндай серіктестіктер
сенімдегі (коммандиттік) серіктестік деп аталады. Командистер шығын қаупіне
өздерінің салымдарының мөлшерінде ғана жауапты болады және олар осы
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметіне қатынаспайды. Бұлар серіктестіктің
пайдасынан қосынды капиталдағы өздерінің салымдарына сәйкес бөлімін алады.
Жауапкершілігі шектелген қоғамның мүшелері, өздері қосқан салымдардың
құны көлемінде шығындар қаупіне жауапты болады.
Қосымша жауапкершілігі бар қоғамдардың мүшелері жауапкершілікті өздері
қосқан салымдарының құнына сәйкес, барлығына ортақ есе көлемінде жауапты
болады. Егер бір мүше банкрот болса, оның жауапкершілігі қалғандарына,
солардың салымдарына пропорционалды бөлінеді.
Акционерлік қоғам- жарғылық қоры (капиталы) акциялардың белгілі санына
бөлінген қоғам. Акционерлердің жауапкерлігі тек өздерінің акциялары құнының
шамасында болады.
Ашық акционерлік қоғам шығарылатын акцияларға ашық жазылу жүргізіп, оны
сатуға құқығы бар болады.
Жабық акционерлік қоғамның акциялары тек осы қоғамның құрылтайшылары
арасында бөлініп таратылады.
Балалық шаруашылық қоғамға капиталының мөлшері барлық қоғамның жарғылық
капиталы мөлшерінің басым көбін құрамайтын қоғам жатады. Сондықтан бұндай
қоғам, барлық қоғам шешімдеріне шешуші ықпал ете алмайды. Балалық қоғам
негізгі қоғамның қарыздары бойынша жауапты болмайды.
Тәуелді қоғам, әдетте, негізгі қоғам дауыс беретін акциялардың 20%
артық акцияға ие болған жағдайда орын алады.
Өндірістік кооператив өздерінің бірлескен жеке еңбектеріне және
қосылған төлемдеріне негізделген, бірлесіп өндірістік, немесе, басқа да
қызметтер атқару үшін қосылған адамдардың еркін бірлестігі.
Унитарлық кәсіпорын- бұл меншік иесі оның қарауына берген мүліктерге
меншік құқы жоқ, коммерциялық ұйымдар. Унитарлық форма тек мемлекеттік және
муниципалдық кәсіпорындарға тән болады.
Коммерциялық емес ұйымдар, тұтыну кооперативтері, қоғамдық немесе, діни
мекемелер, қайырымдылық және басқа қорлар формасында құрылуы мүмкін.
Материалдық және басқа қажеттерді қанағаттандыру мақсатпен, адамдардың
жарна төлемді негізінде құрған еркін бірлестігі, тұтыну кооперативі деп
аталады. Тұтыну кооперативтердің кәсіпкерлік қызметтерден түскен табыстары
солардың мүшелері арасында бөлінеді.
Қоғамдық және діни ұйымдарға рухани және басқа материалдық емес
қадеттерді қанағаттандыру мақсатпен құрылған азаматтардың еркін
бірлестіктері жатады. Бұлар коммерциялық емес құрылымдар. Бірақ бұлардың
тек құрылғандағы мақсаттарға жету үшін кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқы
болады.
Қор деп еркіндік негізде жарналар арқасында құрылған коммерциялық емес
ұйымдар аталады. Бұлардың әлеуметік, қайырымдылық, мәдени, ағарту немесе
басқа мақсаттары болады. Қор өз алдына қойған қоғамдық пайдалы мақсаттарға
жетуді қамтамасыз ету үшін, кәсіпкерлік қызметтермен айналыса алады.
Коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар ассоциация және одақ болып
бірлесуі мүмкін.
II бөлім: Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің қалыптасуы және
дамуының негізгі проблемалары.
§2.1. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің даму жолдары.
Отандық кәсіпкерліктің қайта жандануын шартты түрде төрт этапқа бөлуге
болады: Біріншісі, комсомолдық ұйымдасуларда жастардың шығармаларының
ғылыми- техникалық түрінде пайда болуы мен жұмыс істеуінде құрылды. Олардың
қызметтері ғылыми- техникалық проблемаларды шешуге жұмсалған. Әрине,
комсомолдық кәсіпкерлік басым күшіне ие болмаған, алайда көптеген
саудалық құрылымдар алғашқы капиталдың жиналыуын алды.
Екінші этап кәсіпкерліктің құрылуын 1988 жылы кооперация туралы кеңес
заңынын қабылданумен байланыстыруға болады. Берілген этапта кәсіпкерлік
көпшілікке ие болды.
Үшінші этап аренда жайлы, кәсіпорындардың ортақтастығы, банктық
қызмет, кіші кәсіпорындар жайлы және кіші бизнестің дамуына заңдық
актілердің қабылдануымен байланысты болды және кәсіпкерліктің ұйымдастыру-
құқықтық формаларының түрлендіруіне, іскерлік активтін сферасын ұлғайтуға
мүмкіндік берді. Және де, төртінші этап КСРО- ның құлдырауы мен жаңа
суверенді мемлекеттердің пайда болуымен және кәсіпкерлік туралы заңдарды
қабылдануымен байланысты болды. Кәсіпкерлік үшін нарықтың табысқа тез ие
болуға болатын аудандары тиімді болып табылады. Бұл алып- сатуда
негізделінген және мұнда ірі ақша қаражатын жұмсау қажет етілмейді.
Негізінен кәсіпкерлер тауарлы- делдалдық операциялармен, сатып алу және әр
түрлі тауар түрлерін шет елдерде және ТМД елдерінде сатумен айналысады.
Қазақстан Республикасында жүрген және кәсіпкерлік істі реттеген бірінші
заңдардың бірі Кәсіпкерлік істің бостандығы және ҚазақССр-нде
кәсіпкерліктің дамуы ( 1991ж ) болып табылады.
Кәсіпкерлікті сипаттайтын негізгі ерекшеліктеріне тоқталайық.
Біріншіден, бұл шаруашылық іс- қызмет, яғни тауарлардың өндірілуі,
жұмыс пен қызметтің нарықтық шарттарда сатылуға арналған. Екіншіден, бұл
ынталы қызмет, яғни ол өзінің еркімен, қалауымен, кәсіпкердің тәуелсіз
таңдауымен атқарылады. Кәсіпкер өз еркімен белгілі бір ісін ашып, өзінің
шаруашылық партнерларын және ынтымақтастықтың шарттарын өзі анықтайды.
Үшіншіден, кәсіпкерлік қызмет әрекеттері, қазіргі күші бар заңдар
шекарасында іске асырылуы тиіс.
Кәсіпкерлік кәсіпкердің өз қаражатынан жұмсалатын барлық шаруашылық
қызметтің орындалуын қамтиды.
Және де заңда кәсіпкерлік қызметтің бағыты табыс алу болып табылады.
Сондықтан да, табыс алуға бағытталған шаруашылық формалары кәсіпкерлік
болып саналмайды.
Тіркеу- кәсіпкерліктің бастапқы және маңызды этапы. Тек тіркеуден кейін
кәсіпкер банкте есеп счетын ашуға, жұмыскерлерді жалдауға, өз атына мөрді,
бланктерді және басқа да фирмалық белгілерді тапсырысқа беруге, шаруашылық
келісім шартқа отыруға және нарыққа шығуға құқылы болады. Бұл туралы
Қазақстан Республикасының шаруашылық субъектілердің тіркеу тәртібі туралы
ережесінде айтылған және Қазақстан Республикасының Президентімен
бекітілген.
Кәсіпкер барлық шаруашылық түрлерімен айналысуға құқылы: өндірістік
және делдалдық, экономикаішілік және сырттай экономикамен. Кәсіпкерлер әр-
түрлі қызмет түрлерін бұған деген еш бір рұқсат қағаздарын сұрамай- ақ
біріктіріп, үйлестіре алады; олардың ара- қатынасын, байланыстарын өзгерте
алады, бұл түрлердің қызметін тоқтатып, басқа түрді дамыта алады.
Арнайы мемлекеттік рұқсат қағаздар, лицензиялар белгілі бір өнім
шығаруға немесе, белгілі жұмыс атқару үшін министрлік пен ведомстволармен
беріледі. Мысалы, лицензиясыз геологиялық барлау жұмыстарын, пайдалы
қазбалардың кен орындарын, орман және су ресурстарын эксплуатациялау,
құрамында есірткелі және улы заттары бар, қауіпті істі іске асыруға
болмайды.
Жеке кәсіпкерлік құқықтық қорғануда мұқтаждық етеді. Ерікті шаруашылық
қызмет және кәсіпкерліктің дамыту туралы заңның 20 бабында, кәсіпкерлерге
кәсіпкерліктік қызметтің формасына және меншік формасына қатыссыз тең
құқықты беруіне мемлекет кепілдік бере алады. Ал заңның 30 бабында,
мүліктің заңсыз алудан қорғау туралы кепілдік берілген. Кәсіпкерліктің
құқықтық қорғаудың маңызды формасы комерциялық құпияны сақтау болып
табылады. Бұған заңның 27 бабында технологиялық информациялармен,
басқарумен, финанстық, басқа қызметтермен байланысқан және құпияның
жариялануы оның ісіне зардап тигізе алуы туралы мәлімденеді.
Бірақ мемлекеттік, қоғамдық мүдделерінде кейбір информациялық
материалдарды жабуға және оны құпияға енгізуге болмайды. Кәсіпкерлік туралы
заңның 27 бабында қоршаған ортаның ластануын және басқа да зиян келтіретін
қызметтің іске асырулына рұқсат етілмейді. Қызметтер түрлерінің нақты
тізімі және де комерциялық құпия бола алатын мәліметтерді Қазақстан
Республикасының министрлігімен бекітіледі. Кәсіпкерлер әр жылы қысқа
баланстық мәліметтерді, уставтық фондты, табыс және шығыс көлемін, қарыздық
және кредиттік қарыздар туралы хабар беруге міндетті.
21 маусымның 1991 жылы және 4 шілдеде 1992 жылы қабылданған Жеке
кәсіпкерліктің қорғауы туралы заңдар ұзақ уақытқа жеке кәсіпкерліктің
қызметтерінің құқықтық негізі болды.
Олар жеке кәсіпкерліктің негізгі формалары мен қорғау әдістерін
анықтайды, мемлекеттің тікелей кәсіпкерлік қызметке араласуының және
мемлекеттік органдардың жеке кәсіпкерліктің құқығын бұзуына жауапкершілік
саяси қабыл алмауын бекітеді.
1998 жылы кооператив арасында, құрылыс ісі жалпы санынан – 32,5 %,
тауаралардың шығарылуы халықтық тұтынудың- 11,1 % , тұрмыстық қызмет ету-
7,2 %.
Кіші кәсіпорындар негізінен сату және қоғамдық қоректенумен- 37,8 %,
құрылыс ісімен- 13,3 % және өнеркәсіп- 12,9 % -дарда маманданды.
Дәл осындай қызмет түрлерімен жеке кәсіпорындар айналасты: сату мен
қоғамдық қоректенумен- 38 %, құрылыс ісі- 13,3 %, және өнеркәсіп- 9,9 %.
Кәсіпорындардың басым бөлігі дамыған өнеркәсіпті аудандарда орналасқан.
§2.2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің негізгі
проблемалары және оны шешу жолдары.
Кәсіпкерлік ойлағандай, ұйғарылғандай Қазақстанның экономикалық
жаңаруында қозғалмалы күші болмады.
Ерекшелегенде, қоғамдық тұтынудың ынтасын, қалауын және жойылып бара
жатқан қоғамдық қажеттілітерді іздеу және де оларға үзіліссіз бейімделу
кәсіпкерлік системасында нақты бір қиыншылықтар тудырады. Кейбір
қазақстандық мамандар осындай берілген қиыншылықтарды тауып, оларды өту
жолдарын ұсынды. (2- кесте)
2- кесте. Қиыншылықтар және оларды өту жолдары.
Қиыншылықтар Осы қиыншылықтарды жеңу тәсілдері
1. Финанстық: негізгі Ақшалық жекешелендіруде мемлекеттік меншіктің
капиталдың болмауы (қызмет жекешелендірудің соңғы стадиясында қатысу.
және өндірістік бөлмері, Қолданбайтын жекешелінген бөлмелерді,
көлік және құралдардың, аяқталмаған құрылыс ісінің объектілерін,
жердің және т.б.), айналым мүлік және жерді түгендеу нәтижесінде пайда
қаражатының болмауы немесе болған жер учаскілерін сату.
жетіспеушілігі. Кәсіпкердің ақпаратынан алынған қолданбайтын
объектілерді арендаға беру.
Қазақстанда лизингті дамыту үшін
институционалдық негізді өңдеп оны іске асыру
және де лизинг бойынша Оттав халықаралық
конвенциясына қосылу.
Льготтық шарттарда алынған мүліктің
жекешеленгені туралы пікірді дайындау. Егер
де льготтық шарттарда алынған мүлік
қолданылмайтын болса, онда объект ақшалай
сатып алуға ұсынылған льготтардан айыру
шарттары қолданылады. Ал егер де,
бағынбаушылық болса, онда процесс айналыстан
алуға бағытталады.
Халықаралық финанстық, экономикалық, жеке
фондтар мен қоғамдық және жәрдем беру
ұйымдардың шараларын кіші бизнестің
проектілерін қаражаттау үшін жұмылдырту.
Екінші ретті банктердің кіші кәсіпкерліктегі
субъектілердің кредитталынуының шамасын
өсіру.
Кіші кәсіпкерліктің дамымалы фондының табу
бағыттарының мақсатты кредитталынуы.
Кіші кәсіпкерліктің микрокредитталынуын
дамыту.
Кіші кәсіпкерліктің қаржыландыру кезіндегі
сақтандыру механизіміндерін еңгізу.
2. Институттық: Қазақстанда кәсіпкерліктің институтын енгізу.
кәсіпкер-лік институтының Қазақстанда кәсіпкер Кодексінің өнделуі.
жеткілік-сіз дамуы, Қазақстан мүлік Кадастрының өңделуі.
дамымаған нарықтық Заңдық, консультациялық және аудиторлық
инфраструктурасы. фирмалардың жолдарын ұлғайту үшін шарттарды
ұйымдастыру.
Кіші бизнес үшін кредит және қарыз беруінде
маманданған коммерциялық банктердің
өркенделуіне көмек беру.
Биржа және сауда үйлерінің дамуы.
3. Білім беру: бизнеспен Бизнес негіздерін оқытатын жаңа
айналысатын білімнің программалардың құрылуы мен енгізілуі;
жетіспеушілігі, тереңдетілген дайындық курстары, бастауыш
білмеушілігі және және орта білім үшін арналған қазіргі кезде
тәжірбиенің болмауы. бар программаларын үйрену, ал жоғары оқу
бөлімдерін жаңа талаптарға үйрету;
специалистердің жылдық қайта дайындалуының
программаларын толық жетілдіру.
Донор- мемлекеттерінің техникалық көмегінің
қолданылуының нәтижелігін жоғарлату.
Бизнеспен айналысу және инновациондық
кластерлердің орталарын ұлғайту.
Кәсіпкерлер үшін әр облыста, әр қалалық
акиматта кезекшілік консультациялық
пунктердің ашылуы.
4. Мемлекеттік, төрешілдік Мемлекеттік қызметтік реформаның әрі қарай
бюрократтық, көпке созу, түрлендірілуі.
коррупция, күштеп алушылық.Қазақстан Республикасының жоғары тәртіптік
кеңестің жұмыстарын жеңілдету.
Бухгалтерлік есептің және кіші бизнес
субъектері үшін сақтандыру , лицензиялау.
Мемлекеттік органдарда, банктерде, сақтанды,
нотариалды, заңдық фирмаларда және т.б. кіші
бизнестің субъектері үшін қызмет ету
системасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I.Кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәні және түрлері.
§1.1.Кәсіпкерліктің экономикалық мәні және
мазмұны ... ... ... ... ... ...
§1.2. Кәсіпкерліктің ұйымдық- құқықтық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
II. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің қалыптасуы және
дамуының негізгі проблемалары.
§2.1. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
§2.2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің негізгі
проблемалары және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III. Қазақстан Республикасында қазіргі экономикалық дамытудың
нәтижелері.
§3.1. Макроэкономикалық
тұрақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
§3.2. Табысты орнықтыру және экономикалық өсу
жағдайларын
жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға кенеттен өтуімен
байланысты барлық экономика салаларында басты ұйымдастырушы күш кәсіпкерлер
тобы өмірге келе бастады. Елдің тауары осы күштің іске қосылып, табысты
еңбек етуіне байланысты. Кәсіпкерлік іс тек қана өндірісте емес, сонымен
бірге коммерциялық, финанс, ақпарат салаларында басты ұйымдастырушы күш.
Кәсіпкерлік іс экономиканың қай саласында болмасын пайда табу үшін қызмет
етеді.
Кәсіпкерлік дегеніміз- белгілі бір істі істей білу. Іс істеу- адамның
белсенділігі және іскерлігі. Белсенділік және іскерлік- адамның еркін өмір
сүру түрі.
Кәсіпкерлік деген ұғым өмірде экономикалық белсенділікке қолданылады.
Антогонистік қоғамда, ол адамды адамның қанауы, ал кәсіпкерлер табы қанаушы
тап болады.
Кәсіпкерлік- ежелден келе жатқан адамдардың іскерлік белсенділігі,
қабілеті. Ал оның дамуы орта ғасырдан басталады: көпестер, саудагерлер, қол
өнері қызметкерлері. Кәсіпкерліктің алғашқы дамуында кәсіпкер құрал
жабдықтарға иелік ете отырып, өздері сол кәсіпорында қолдап жұмыс істеген.
Бұл тауарлы өндірістің бастапқы жабайы түрі.
Қазақстанның көшпелі шаруашылық жағдайында кәсіпкерлік еркін дамыған
жоқ. Ресейде Петр I патшалық ету кезеңінде кәсіпкерлік ерекше дамыды, бірақ
крепостной қоғам тежеді. Капитализмнің дамуымен кәсіпкерлік те дамыды. 1861
жылдағы реформадан кейін темір жол құрылысы, ауыр өнеркәсіп салалары орын
алды.
Кәсіпкерліктің субъектісі жеке адамдар, сонымен бірге, заңды тұлғалар,
біріккен серіктестер, арендалық ұжым, ашық және жабық акционерлік қоғамдар,
шаруашылық ассоциациялары, әр- түрлі бірлестіктер.
Кәсіпкерліктің ерекшеліктері:
• Дербестік және тәуелсіздік;
• Экономикалық ынталылық;
• Шаруашылық тәуекел және жеке жауапкершілік;
• Жаңашылдық.
Кәсіпкерліктік істің қозғаушы күші- мол пайда табу.
Кәсіпкерлік қабілеті қаражаты бар тапты құру үшін, бірінші, білім
керек, екінші өкімет экономикалық саясатын түбегейлі қайта қарауы қажет.
Елдің тағдырын білікті кәсіпкерлер шешеді және олар өз елінің гүлденуіне
аянбай жұмыс істейтін, өзінің де пайдасын табатын, іскер азаматар болуы
керек. Аш жалаңаш елде кәсіпкер де, халық та байымайды.
Курстық жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің
дамуына талдау жасау.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай төмендегі курстық жұмыстың міндеттері
қарастырылады:
• жалпы кәсіпкерлік ұғымының мәнін толық ашу, яғни тарихи даму
сатылары, қызметтері және мазмұндары.
• кәсіпкерліктің түрлерін көрсету; Берілген бөлімде ұжымдық- құықтық
түрлерінің мағынасын аша отырып, қазіргі Қазақстандағы кәсіпкерлік
істің түрлерін көрсету.
• Қазақстан Республикасының экономикалық дамуының нәтижелері, яғни
экономикалық тұрақтандырылуы, табысты орнықтырылуы және экономикалық
жағдайларының жасалуы.
Курстық жұмыс жазу барысында мынадай шетелдік А. Бодо, Ф.Уокер,
А.Шапиро, Д.Маккеланд, Р. Хизрич, П. Другер және т.с.с. отандық ғалымдардың
еңбектері қолданылды.
I бөлім: Кәсіпкерліктің экономикалық мазмұны, мәні және түрлері.
§1.1. Кәсіпкерліктің экономикалық мәні және мазмұны.
Кәсіпкерлік феномені байырғы кезден бастап, әлеуметтік- экономикалық
ғылымдарының назарында болды.
Кәсіпкерлікті негізінен XVIII- XIX ғ.ғ. Ф. Кенэ, Ж.Б. Сэй, кейін
И.Шумпетер, Ф. Хайек, А. Чаянов және т.б. салған болатын. Кәсіпкерді
өзіндік статусы, қызметтін мақсаты және өнерлік, ресурстық, ұйымдық
функциялары сипаттайды.
Кәсіпкер және антрепкер терминінің аударғанда, делдал деген
ұғымға тең болады.
Негізінен, сол уақытқа сай толық кәсіпкерлік концепциясын өндеген
авторлардың бірі болып француз экономисті Р. Кантильон болған. Сауда
табиғатының очеркі (1755ж) атты жұмысында ол кәсіпкерлерді Қымбат сатып,
арзанға ал деген формуланы ұстанатын адамдар деп атаған.
Кәсіпкерлердің рөлі туралы А. Смит былай деп жазған : ... ол тек
өзінің қызушылығын ғана ескереді, өзіндік табыс іздейтін және көрінбейтін
қолмен мақсатына бағытталады. Өзінің қызушылықтарын аңдый отырып, қоғамның
қызушылығына жиі қызмет етеді. Кәсіпкерлік қызметтің активке бейімделген
адамдар қызметтің түрі. Алайда кез- келген бизнесмен кәсіпкер деп атала
бермейді. Мысалға, жылдан жылға бір тауар өнімін және бір ұсыныс көрсететін
кәсіпорын иесі деп аталмайды. Ол кәсіпкерлік емес, репродуктивтік
функцияларды іске асырады.
Тұрғылықты өмірде, кәсіпкерге барлық бизнеспен айналасатындарды
жатқызылады. Алайда осы сөздің мәнінің ең қатал түрінде, бұл нарықта
іздеушілік мақсатпен ерекшеленетін адамдарды атайды. Кәсіпкердің өзі жаңа
нарықты зерттеп, қабылдауы қажет емес.
Сонымен, кәсіпкерлікті шаруашылық тәртіптің типі деп түсінуге болады.
Оған сәйкес келетін:
1. Үлкен табысқа ұмтылу.
2. Тәуекелге бару.
3. Жаңашылдыққа ұмтылу.
Кәсіпкерлік- табыстың алуы мен жеке табысқа бағытталған азаматтардың
жеке ықыласы.
Кәсіпкер әр түрлі шаруашылық қызметтерін заңмен тыйым салынбаған
тауарды сатып алушылық, консультанттық және басқа қызметтерді орындай
алады.
Кәсіпорын- бұл мүліктік негізді шаруашылық бірлік, бұл өндіру-
шаруашылық мәселелерді шешуге бейімделген және өздігінен өндіруге
негізделген.
Кәсіпкерліктің мәнін және мазмұның ұзақ эволюция жолдарын өткен
мемлекеттерде қолданған практикаларды талдаусыз ашуға болмайды. Осыған
байланысты, кәсіпкер терминінің эволюциясын қарастырайық.
1725 жыл. Р.Кантильон. Кәсіпкер- тәуекел шарттарында қызмет ететін
адам.
1797 жыл. А. Бодо. Кәсіпкер- іске асыратын қызметін жауапты болатын
тұлға; жоспарлайтын, басқаратын және кәсіпорынды
құрып,
оны басқарады.
1876 жыл. Ф.Уокер. Капиталды ұсынып, сол үшін белгілі пайыз
алатындардан ұйымшылдық қабілеттің арқасында табыс
алатындарды айыра білу қажет.
1934 жыл. И. Шумпетер. Кәсіпкер- ол жаңа технологияларды өндейтін,
жаңашыл адам.
1961 жыл. Д. Маклелланд. Кәсіпкер- біркелкі тәуекел шарттарында
жұмыс істейтін жігерлі адам.
1964 жыл. П. Друкер. Кәсіпкер- кез- келген мүмкіндікті максималдық
табыспен қолданылатын адам.
1975 жыл. А. Шапиро. Кәсіпкер- ынтасын көрсететін адам. Тәуекелділік
шарттарында жұмыс істеп, пайда болған сәтсіздік
үшін
толық жауапты болады.
1985 жыл. Р. Хизрич. Кәсіпкерлік- жаңа құны бар нәрсенің құруының
процесі, ал кәсіпкер- осыған қажетті уақыт пен
күшті
жұмсайтын, өзіне толық финанстық, психологиялық
және
әлеуметтік тәуекелді алуға және де осы үшін белгілі
бір
ақша дәрежесін алуымен қанағаттануы.
Нарықтық экономикада кәсіпкерлік келесі қызметтерді орындайды. (1-
кесте)
1- кесте. Кәсіпкерлік қызметтері және мазмұндары.
Жалпы Нарық субъекті ретінде кәсіпкерлік ұйымдардың және дара
экономикалық кәсіпкерлердің әділдікпен келіскен рөлі. Кәсіпкерлік
тауар өндеуі мен оларды нақты тұтынушыларға жеткізуге
бағытталған. Кәсіпкерліктің үдемелі дамуы экономикалық
өсудің анықтайтын щарттарының бірі.
Ресурстық Кәсіпкерліктің дамуы өндірілетін және шектеулі
ресурстарды қолданумен болжамдалады. Және де ресурсы деп,
барлық материалдық, материалдық емес шарттары мен өндіріс
факторлары. Кәсіпкер ресурстардың иесі болғандықтан,
олардың рационалдық қолданылуында құштар болады. Алайда
максималдық табыс қуалаушылық кері процеске әкелуі
мүмкін: еңбектік, табиғи және қоғамдық ресурстар
уақытымен тозады.
Өнерлі- Кәсіпкерлік қызметінің процесінде жаңа идеялардың
іздеушілік қолдануы және қойылған мақсатқа жету үшін жаңа құралдар
мен факторларды өңдіру.
Әлеуметтік Әр әрекетті тұлғаларда істің биленушісі болатын
мүмкіншіліктерін көрсетеді. Сонымен қатар, тапқыр, барлық
қиыншылықтарды өтіп, өзіне табыс әкелетін істі ашатын
адамдардың жаңа қабатын құрастырады. Кәсіпкерліктің
дамып, өсуі, жұмыс орындарын көбейтіп, жұмыссыздық
деңгейін қысқартады және жалданушы жұмыскерлердің
әлеуметтік жағдайын көтереді.
Ұйымдық Өзінің ісінің ұйымдастыруын шешуімен, оның
(ұйымшылдық) диверсификациясымен кәсіпкерлік басқарудың
ұйымдастыруында, күрделі кәсіпкерлік құрылыста,
кәсіпкерлік фирманың қызметінде стратегиясының өзгеруінде
көрінеді. Бұл функция серіктік жүйелік кәсіпкерлікте
және халықтық кәсіпкерліктің құрылуында айқын көрінеді.
Сонымен, кәсіпкерлік қоғамдық табыспен өзінің жеке табысымен
байланыстыру негізінде табыс алу мақсатына қаржының салуымен байланысты
қызмет болып табылады.
Кәсіпкерлік субъектері жеке тұлғалар және серіктердің қосылулары болып
табылады.
Кәсіпкерлік мақсат- белгілі бір уақыт мезетінде қажетті жағдайына жету.
Мақсаттты құрастыру кезінде келесі үш элементтерді нақты анықтау керек:
1. Мақсат мазмұны. Қай жағдайға жетуге және мақсатқа жету дәрежесін
құрау керек.
2. Мақсаттың қажетті көлемі. Мақсаттың шектеулі ме, әлде шектеусіз
екенін анықтау керек.
3. Мақсаттың уақытша факторы. Мақсатқа қай кезге дейін және қандай
уақыт мерзімінде жетуге болатын сұрақтарды анықтау керек.
Кәсіпкеліктің маңызды белгілері:
- Шаруашылық субъектілерінің тәуелсіздігі және дербестігі. Әр
кәсіпкер заң шегінде, сұрақтарды шешуге құқылы.
- Экономикалық қызығушылық. Кәсіпкерліктің басты мақсаты-
мүмкін болатын табыстың максимумын алу.
- Шаруашылық тәуекел және жауапкершілік. Әр келкі ең бұрамалы
есептеулерде тәуекелділік анықталмайды.
Көрсетілген кәсіпкерлердің белгілері бір- бірімен байланысқан және бір
уақыт мезетінде іске асырылады. Кәсіпкерлік әрқашан жаңашылдықпен
байланысты. Осындай экономикалық іске И. Шумпетер мен А. Маршал назарларын
аударған. Егер де, И. Шумпетер кәсіпкерлік пен жаңашылдықтың тепе- теңдігін
көрсетсе, А. Маршал кәсіпкерлердің қоғамдық өмірдегі нақты рөлі қоғамдағы
жетілген процестерін тездетеді деп бекіткен. Кәсіпкерге дұрыс баға И.
Шумпетермен берілген, кәсіпкер үнемі күйзелісті жасаушы және қоғамның
экономикалық дамуындағы басты кейіпкер деген.
Сонымен, мынадай шешімге келуге болады, кәсіпкерлік пен жаңашылдық
қоғамда бір бүтінді анықтайды.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы үшін нақты шарттар қажет: экономикалық,
әлеуметтік, құқықтық және т.б.
Экономикалық шарттар- бұл тауарлардың ұсынуы мен оларға деген сұраным,
тұтынушылар ие бола алатын тауар түрлері, ақша қаржысының көлемі, жұмыс
орындарының жетіспеушілігі немесе көп болуы;
Кез- келген кәсіпкерлік іс тиісті құқықтық орта шегінде іске асырылады.
Сондықтан, қажетті құқықтық шарттардың құрылуы үлкен мағына береді.
§1.2. Кәсіпкерліктің ұйымдық- құқықтық түрлері.
Қазақстан заңында кәсіпкерлік азаматтар мен бірлестіктердің пайда алуға
бағытталған және олардың тәуекел етуімен, сондай- ақ мүліктік
жауапкершілігі негізінде жүзеге асырылатын ынталы қызметі.
Барлық шаруашылық қызметін емес, тек тәуекелмен, ынтамен, іскерлікпен,
дербестікпен, жауапкершілік және белсенді іздеумен байланысты шаруашылық
қызметті кәсіпкерлік қызмет деп санауға болады. Олардың бәрі кәсіпкерліктің
белгілері болып табылады.
Кәсіпкерлікті тұлға (субъект) және нысанын бөліп қарайды.
Кәсіпкерліктің тұлғалары (субъектілері) жеке тұлғалар, әр түрлі
ассоциациялар (акционерлік қоғамдар, арендалық ұжым, кооперативтері және
мемлекет бола алады.
Кәсіпкерлік нысандары (объектілері) шаруашылық қызметтің кез келген
түрлері, коммерциялық делдалдық, сату- сатып алу, инновациялық, кеңес беру
қызметтері, бағалы қағаздармен операциялар бола алады.
Қызмет мазмұнына қарай кәсіпкерлік мынадай түрлерге бөлінеді.
Өндірістік кәсіпкерлік- тауарлар, қызметтер, ақпараттар, рухани
құндылықтар өндіретін кәсіпкерлік. Кәсіпкерліктің бұл түрінде өндіріс
функциясы негізгі болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерік тауарлар мен қызметтерді қайта сату бойынша
мәмілелер мен операциялар құрамына енеді және өнім өндірісімен
байланыспайды. Кәсіпкер пайдасы тауарды сатып алу бағасынан жоғары бағаға
сату арқылы жасалады. Егер бұл операциялар заң шегінде болса, алыпсатарлық
болып есептелмейді.
Қаржылық кәсіпкерлік- коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі болып
табылады, сату- сатып алудың объектісі ақша, валюта, бағалы қағаздар болып
табылады.
Делдалдық кәсіпкерлік бір мәмілеге өзара мүдделі жақтардың басын
қосатын қызметте көрінеді. Бұндай қызметті көрсеткені үшін кәсіпкер табыс
алады.
Сақтандыру кәсіпкерлігі- кәсіпкер сақтандырған оқиға болған кезде ғана
қайтарылатын сақтандыру жарнасын алып отыратын қаржы кәсіпкерлігінің ерекше
формасы. Жарналардың қалған бөлігі кәсіпкерлік табысты құрайды.
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің барлық түрі табыс алуға бағытталған.
Бірақ ол үшін шектеулі ресурстарды қиыстырып пайдалануға үйрену керек.
Ресурстардың әр түрлі комбинацияларын жасау- кәсіпкер қызметінің
қажетті буыны. Олар Шумпетер көзқарасы бойынша бес бағытты қамтиды.
1. Жаңа игілікті жасау немесе ескі игіліктің жаңа сапасын жасау;
2. Өндірістің жаңа әдісін енгізу;
3. Жаңа өткізу рыногына шығу;
4. Шикізат немесе жартылай фабрикаттың жаңа көзін табу;
5. Өндірісті қайта ұйымдастыруды жүргізу.
Әрбір мерзім аралығында жаңа комбинациялар көрінуі мұмкін.
Кәсіпкерліктің бұл қасиетіне кәсіпкерлікті өндіріс факторын комбинация
жасайтын экономикалық агент ретінде анықтай отырып А. Смиттің тұжырымын
толықтырған Ж. Б. Сей назар аударды.
Кәсіпкерлік қызмет тек бір ғана меншік формасымен (жеке, ұжымдық,
қоғамдық) байланысты емес. Оның әр түрлі варианттары мен үйлесімдері болуы
мүмкін. Бұл кәсіпкерлікпен шұғылдану үшін қолданылған капиталдың толық
меншік болуы міндет емес деген сөз. Қарыз капиталын қолдануға болады,
алайда қарыз капиталы пайданың белгілі бір бөлігімен бірге қайтарылады.
Сондықтан оны пайдалану кезінде кәсіпкердің экономикалық тәуекел дәрежесі
өседі.
Тәуекел, айтып өткендей, кәсіпкерліктің негізгі белгілерінің бірі.
Тәуекел- жоспар немесе болжауды қарастырылған вариантпен салыстырғанда
табыс алмаудың немесе зиян шегудін ықтималдығы. Тәуекелдің бірнеше түрлері
бар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, несиелік, проценттік.
Тәуекелдің мүмкін деңгейі осы қызметке қатысатын адамдардың санына кері
тәуелді деген көзқарас бар. Көбінесе тәуекел сақтандыру кәсіпкерлігімен
шұғылданатын мекемелерде сақтандырылады.
Тәуекелді әр түрлі әдістермен өлшеуге болады:
- статистикалық, мұнда бұрынғы шығындар статистикасына қарап
болашаққа болжау жасайды.
- эксперттік, мұнда мамандар мен тәжірбиелі бизнесмендер
көзқарастары зерттеледі.
- есептік талдау математикалық тәсілдерге негізделеді.
Кәсіпкерліктің жаңашылдықсыз болуы мүмкін емес. Осыған байланысты
кәсіпкерліктің екі моделін қарастырады: классикалық және инновациялық.
Біріншісінің мәні мынада, бизнесмен өз қызметін қарамағындағы бар
ресурстардан максималды қайтарым алу есебімен ұйымдастыруға ұмтылады.
Екінші модель өзінде бар ресурсын ғана емес, сондай- ақ сыртқы
ресурстарды тарту және пайдалану мүмкіндігіне бағытталады. Өзінің және
сыртқы ресурстарды пайдалана отырып, кәсіпкер өз бизнесіні дамуының тиімді
варианттарымен шұғылданады.
Кәсіпкерлік әр түрлі формада болады. Оларды топтастыру негізінде екі
белгі жатыр: меншік формасы және фирма көлемі.
Меншік формасына байланысты кәсіпкерлік мемлекеттік және жеке болып
бөлінеді. Бұл екі сектордың ұлттық экономикадағы үлес салмағы тұрақсыз:
ұлттандыру кезінде мемлекеттік кәсіпкерлік шекаралары кеңейеді, ал
жекешелендіру оларды тарылтады.
Мемлекеттік кәсіпкерлік әдетте тұрақты және капитал сыйымдылығы
жоғары,- себебі, үкіметтің қаржылық және ұйымдастырушылық жағында
қамқорлығында. Сонда да, жеке сектор мемлекеттікке қарағанда бірқатар
артықшылықтарға ие:
- Түсімділігі жоғары қызмет сферасын таңдауға еркін.
- Бизнес көлемі шектелмеген.
- Қатаң бағамен шектелмейді.
Меншіктің формасына сәйкес кәсіпкерліктің үш түрін атап кетуге болады:
- индивидуалдық немесе жеке кәсіпкелік;
- серіктестік немсе партнерлік;
- корпорация (акционерлік қоғам).
Индивидуалдық (жеке) кәсіпкерлік деген бір адам иелік ететін бизнес.
Индивидуалдық бизнестің иелік етушісі сонымен бірге менеджер қызметін
атқарады. Оның мүлігі мен жауапкершілігінде шек болмайды. Индивидуалдық
кәсіпкерліктің басты кемшілігі- капиталаныңі аз мөлшерде болуы.
Артықшылықтары: меншік иесінің әрқайсы барлық пайданы иемденеді,
өзгерістердің қандайын болмасын өзі жүргізе алады. Индивидуалдық бизнесмен
заңды тұлға болмайды. Сондықтан ол тек табыс салығын төлейді, корпорацияға
белгіленген салық төлемейді. Бизнестің аса кең тараған бұл формасы ұсақ
дүкендерге, қызмет сферасына, фермаларға, заңгерлік іс- әрекеттерге тән
болады.
Серіктестік (партнерлік) дегеніміз екі және одан көп адам иелік ететін
бизнес. Бұл да заңды тұлға емес, сондықтан табыс салығын ғана төлейді және
фирманың барлық қарыздарына шексіз жауапкершілік артады.
Артықшылығы: ұйымдастырылуы жеңіл, қосымша қаражаттар және жаңа
идеяларды іске тарту мүмкіндігі болады.
Кемшіліктері:
- шаруашылық дами түскенде қаржы ресурстарының тапшылығынан қосымша
капиталды іске тарту мүмкіндігі шектелген;
- фирма мүшелерінің барлығы бірдей іс- әрекет мақсаттарын жетіле
түсінбеуі;
- фирма табыстары мен шығыстарындағы бірге тапқан мүліктерді
бөлудегі әр кісінің үлес салмағын анықтаудың қиындығы. Брокерлік
кеңселер, аудиторлық фирмалар, қызмет көрсету сферасының
мекемелері және т.б. көбінесе, серіктестіктер формасында
ұйымдастырылады.
Корпорация деп бір заңды тұлға болып бірлесіп, кәсіпкерлік қызмет жасау
үшін қосылған адамдар жиынтығын атайды. Корпорация меншігіне құқықтар
акцияларға сәйкес бөлшектерге бөлінеді, сондықтан корпорацияның иелері
акциялар ұстаушы, ал корпорацияның өзі- акционерлік қоғам деп аталады.
Корпорацияның табыстарына корпорация салығы салынады. Акциялардағы
үлестірені сәйкес белгіленетін корпорация қарыздары үшін, корпорация иелері
шектеулі жауапкершілік артады.
Корпорацияның артықшылықтары:
- акциялар мен облигацияларды сатып ақша капиталын іске тартудың
шексіз мүмкіндігі;
- акционерлер құқықтарының заттық (мүліктік) құқыққа және жеке
құқыққа бөлінуі. Мүліктік құқыққа дивиденд алу және фирма
жойылған жағдайда оның мүліктерінің құнының бір бөлігін алу құқы
жатады. Жеке құқыққа акционерлік қоғамның істерін басқаруға
қатынаса алу құқығы жатады. Акционер заңдық құқығын жоғалтпай
басқаруға қатыспауына болады;
- басқару қызметтерін жүргізуге сырттан жоғары квалификациясы бар
мамандарды шақыра алады;
- корпорацияның тұрақты қызмет етуі. Қоғамнан әлдебір акционердің
шығуы фирма қызметіне, оның жабылуына әсер етпейді.
Бизнес ұйымдастырудың корпоративтік формасының кемістіктері:
- акция ұстаушыларға дивиденд түрінде төленетін корпорация
табысының бөлігіне екі жақты (екі рет) салық салынуы: біріншісі-
корпорация пайдасының бөлігі деп, екіншісі- акция ұстаушы
табысының бөлігі деп;
- экономикалық бейәрекеттердің, қылмыс жасауға қолайлы
мүмкіндіктердің мол болуы;
- меншіктену мен бақылау қызметтерінің бөлінуі. Акция иемденушілер
барынша көп дивиденд алуға ынталы болады, менеджерлер оны азайтып
ақшаны айналысқа жіберуге тырысады.
Корпорациялардың басқа да кемшіліктері болады, бірақ артықшылықтары
одан көп.
Фирманың көлеміне сәйкес бизнес кіші (шағын), орташа және ірі бизнес
болып бөлінеді.
Осы заманда батыс экономикасында кіші бизнес шаруашылықтың ең ірі
секторын құрайды. Бұнда барлық жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбі
еңбек етеді. Кіші бизнестің типтік формасына франчайзинг жүйесі мен
венучерлік кәсіпкерлігі жатады.
Франчайзингке ұсақ жеке фирмалар жатады. Белгілі жерде, белгілі
сферада, өздерінің қызметтерінде ірі фирманың фабрикалық маркасын пайдалану
құқығына ие болу үшін, олар бір- бірімен контракт жасасады. Бұлардың баға
жағынан тауарды жеткізуде, жабдықтармен қамтылуда жеңілдіктері болады. Кіші
фирмалар ірі компаниялардың өнімдерін бөлшек саудада сатушы пайдалы: ұсақ
фирмалар ірілерден қамқорлыққа ие болады, олардан сауда жасайтын аймақ
алады, ал ірі фирмалар өнімдерін өткізуге жұмсалатын ақшаны үнемдейді және
қамқорына алғандардан ұдайы төлемдер алып тұрады.
Венчурлік фирма. Бұл ғылыми зерттеумен және оны әрі дамытумен
айналысатын коммерциялық ұйым. Олар, осымен қатар, ғылыми жаңалықтарды
иемдентін компанияларды қаржыландырады және консультация жүргізеді.
Венчурлік кәсіпорындар жаңалық енгізуден бизнес жасайды. Олардың әрекеттері
тәуекелділікті тілейді, бірақ жаңа өнім нарықтың талабына, сатып алушылар
қажеттеріне, шығындардың төмендеуіне сәйкес келмесе, күйіп кету мүмкіндігі
мол. Сондықтан венчурлік фирмалар өнімнің бір түрін жасауды тез аяқтап,
оның басқа жаңа түрлерін жасаумен айналысуға тырысады.
Венчурлік кәсіпкерлік екінші дүниежүзілік соғыстан кейін тұңғыш рет АҚШ-
да пайда болған. Венчурлік фирмалар Қазақстанда құрыла бастады, бірақ
жалпы шағын кәсіпкерлікке ұқсас, кең тарамай отыр. Ал Қазақстан үшін шағын
кәсіпкерліктің маңызы өте зор, өйткені ол көп мәселе шешеді:
- Қазақстан халқының елеулі бөлігін құратын жағдайы төмен адамдар
үшін соншама көлемді капитал салымынсыз тұтыну тауарлары мен
қызметтер өндірісін кеңейтуге ат салысады;
- Халықтың материалдық және қаржылық қаражаттарын өндіріске тартуға
көмектеседі;
- Ірі өндірістен босаған адамдарды жұмыспен қамтуға мүмкіндік
береді. Кіші бизнестің әлеуметтік- саяси мағынасы да зор: ол
қоғамның тұрақтылығының кепілі болып табылатын орташа таптың
даму негізі. Бірақ шағын бизнестің даму қарқыны қанағаттандырады
деп айтуға ерте.
Бұның ішкі және сыртқы себептері аз емес:
Ішкі факторлар:
- старттық капиталдың жетімсіздігі;
- банкілермен байланыстың нашарлығы.
Сыртқы факторлар:
- қисынсыз салық жүйесі;
- заңдардың шикілігі, тұрақсыздығы;
- криминалдық прессинг.
Шағын бизнесті жандандыру үшін қажетті шараларды үш бағыттан жүргізу
керек:
- шағын бизнестің ішкі ортасын жақсарту керек;
- нақты фирмаларға тікелей көмек көрсету керек;
- шағын кәсіпорындарыеың өзін-өзі ұйымдастыруын күшейту.
Орташа бизнестің рөлі мәз емес. Бұл ірі кәсіпкерлікпен де, ұсақ
кәсіпкерлікпен де бәсекелес болады. Нәтижесінде ірілер қатарына шығуы
мүмкін, немесе мүлдем күйрейді. Тек кейбір ерекше монополистік өнім
шығаратын болса, жағдайы жөнді болуы мүмкін (мүгедектерге, жарымжандарға
арналған техника жасау, қала сағаттарын жөндеу) т.б.
Ірі бизнес, көбінесе бизнестің ең тұрақтысы. Оның нарықтағы монополдық
болмысы көпшілік тұтынуына арналған арзан және мол өнім өндіруге мүмкіндік
береді.
Енді мынадай сұрақтардың реті келіп тұр:
1. Қандай жағдайлар фирма көлеміне әсер етеді?
2. Фирмалар не үшін құрылады?
3. Нарық мүшелерінің әрқайсысын минифирма болдырып, неліктен барлық
экономика жаппай , түгел нарық түрін алмайды?
Баршаға мәлім, нарық бостандық әкелді, ал әкімшілдік, иерархия, бақылау
және саналы жоспарлаудың болуы туралы бостандыққа шек қояды. Мәселе нарық
механизмін пайдаланудың арзанға түсуінде. Нарықтың әр мүшесі өздерінің
жеткізушілері мен жабдықтаушылары және сатып алушылары туралы, келіссөз
жүргізу және келісім- шарт талаптарының орындалуы туралы информация алуға
мәжбүр болады. Осы үшін шығын жасалынады. Осындай шығындар трансакциондық
шығындар деп аталады.
Бұл шығындар нарықтық агенттердің бір- бірімен қатынастарын келістіру
процесінде пайда болады. Егер экономика тек жалғыз физикалық тұлғалардан
тұрып, жаппай, тағы нарық болса, миникелісімдер өте көп болар еді.
Фирманы ұйымдастыру, осы шығындарды төмендетудің әдісі болып табылады.
Фирмалар нарықтық механизмді шектеп, жою мақсатымен, нарықтық үйлесімнің
қымбат болғандығына жауап ретінде құрылады деген тұжырымдар жоқ емес.
Шынында, трансакцияларды нарықтың көмегінсіз, фирманың ішінде жасау арзан
түседі екен. Иерархия (фирма) мен нарықтың бір- бірінен артықшылығы жоқ.
Нарықтық және әкімшілік реттеу тетіктерін салыстыру арқылы, фирманың
қажетті көлемін анықтауға болады. Ол нарықты пайдаланудың шекті шығындары
мен әкімшілік бақылауды қолданудың шекті шығындарының теңдесу нүктесі
арқылы белгіленеді. Осы шекараға дейін иерархия (фирма) пайдалы болады,
ал содан кейін- нарық пайдалы. Фирманың оптималдық көлеміне өндірістің
саласы, технология, фирманың интеграциялану дәрежесі, т.б. әсер етеді.
Фирма теориясында фирмалар тік және көлденең интеграцияланған фирмалар
болып бөлінеді.
Тік интеграция деп өндірістік процестің ең төменінен, оның ең жоғары
сатысына дейін айналысатын фирмалар бірлестігін атайды.
Көлденең интеграция- бір түрлі бизнеспен айналысатын фирмалардың
бірлестігі. Көлденең интеграцияның бір түрі- диверсификация. Бұл, бір-
бірімен технологиялық байланысы болмайтын, саналуына фирмалардың
бірлестігі. Мысалы, химиялық концерн Дюпон- де- Немур химиялық тал жіп
(талшық), дәрі- дәрмек, рефрижераторлар, ұшақтар өндірістерін біріктіріп
отыр.
Қазақстанда бизнесті ұйымдастырудың ерекшеліктері бар. Кәсіпорын
деген категорияға мазмұны жағынан жаңа толықтама енгізілді. Ақырғы уақытқа
дейін ол ерекше ұйымдық- құқықтық форма деп түсінілетін, яғни меншігі жоқ
коммерциялық ұйым деп, өйткені жоспарлы экономикада меншік иесі мемлекет.
Шынында мемлекет өз кәсіпорындары арқылы тек өзімен өзі іс- әрекетте
болады, өйткені кәсіпорындарының өздерінің мүліктерін сату туралы бір-
бірімен жасаған келісім шарттары осы мүлікке деген меншік құқын
өзгертпейді, өйткені мемлекет меншік иесі, болып қала берді.
Нарық экономикасында, әміршіл- әкімшіл экономикасынан өзгеше, тауар-
ақша айналымына, номиналдық емес, ақиқат меншік иелері қатысады:
индивидуалдық кәсіпкерлер, кооперативтер, серіктестер, қоғамдық ұйымдар.
Бұлар үшін экономикалық жағынан да, кәсіпорынын құрудың ешқандай мағынасы
болмайды. Бұларда басқа мақсат: кәсіпорын құру емес, бір тұлғаның
компаниясын құруды көздейді, яғни шаруашылық қоғамдарды. Кәсіпорын
деген түсінік тек коммерциялық емес ұйым ретінде- меншік иесі жоқ,
мемлекеттік және муниципалдық секторларда өзін ақтайды.
Нарықтық түсінім жағынан кәсіпорын кәсіпкерліктің ерекше ұйымдастыру-
құықтық формасы емес, ол тек мүліктік кешен- ғимараттардың, құрылыстардың
жабдықтардың, шикізаттардың жиынтығы болып табылады. Ол унитарлық болады,
өйткені оның мүліктері жалғыз меншік иесінде болады, сондықтан
жұмыскерлердің арасында бөлініске түспейді.
Унитарлық кәсіпорынның бір түрі- федералдық қазыналық кәсіпорындар.
Мемлекеттік және муниципалдық унитарлық кәсіпорындар заңды тұлға болады.
Заңды тұлғаға өзінің меншігіндегі, немес, шаруашылық пайдалануында,
ақшалай мүлігі болатын және өздерінің міндеттері үшін осы мүлік мөлшерінде
жауап беретін, ұйымдар жатады. Заңды тұлғаға коммерциялық және коммерциялық
емес ұйымдар жатады.
Коммерциялық ұйымға пайда табуды қызметтерінің негізгі мақсаты деп
тұтатын ұйымдар жатады.
Коммерциялық емес ұйымдарға пайда табумен, оны мүшелерінің арасында
бөлуд мақсат етпейтін ұйымдар жатады.
Коммерциялық ұйымдардың формалары:
- шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдар;
- өндірістік кооперативтер;
- мемлекеттік және муниципалдық унитарлық кәсіпорындар.
Шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдардың мынадай формалары болады:
- толық серіктестік;
- сенімді серіктестік (коммандиттік серіктестік);
- жауапкершілігі шектелген қоғам;
- қосымша жауапкершілігі бар қоғам;
- акционерлік қоғам (ашық, жабық);
- балалық және тәуелді қоғамдар.
Кәсіпкерлік іс- әрекетпен айналысатын және өздерінің қарамағындағы
мүліктер шамасында іс- әрекеттерінің нәтижесіне жауапты серіктестік толық
серіктестік деп аталады. Толық серіктестіктің пайдасы мен шығындары осының
мүшелері арасында олардың жалпы қосынды капиталдағы үлес салмағына
пропорционалдық түрде бөлінеді.
Егер толық серіктестіктермен қатар осы серіктестікте бір, немесе,
бірнеше мүше- салымшылар (коммандистер) болса, онда бұндай серіктестіктер
сенімдегі (коммандиттік) серіктестік деп аталады. Командистер шығын қаупіне
өздерінің салымдарының мөлшерінде ғана жауапты болады және олар осы
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметіне қатынаспайды. Бұлар серіктестіктің
пайдасынан қосынды капиталдағы өздерінің салымдарына сәйкес бөлімін алады.
Жауапкершілігі шектелген қоғамның мүшелері, өздері қосқан салымдардың
құны көлемінде шығындар қаупіне жауапты болады.
Қосымша жауапкершілігі бар қоғамдардың мүшелері жауапкершілікті өздері
қосқан салымдарының құнына сәйкес, барлығына ортақ есе көлемінде жауапты
болады. Егер бір мүше банкрот болса, оның жауапкершілігі қалғандарына,
солардың салымдарына пропорционалды бөлінеді.
Акционерлік қоғам- жарғылық қоры (капиталы) акциялардың белгілі санына
бөлінген қоғам. Акционерлердің жауапкерлігі тек өздерінің акциялары құнының
шамасында болады.
Ашық акционерлік қоғам шығарылатын акцияларға ашық жазылу жүргізіп, оны
сатуға құқығы бар болады.
Жабық акционерлік қоғамның акциялары тек осы қоғамның құрылтайшылары
арасында бөлініп таратылады.
Балалық шаруашылық қоғамға капиталының мөлшері барлық қоғамның жарғылық
капиталы мөлшерінің басым көбін құрамайтын қоғам жатады. Сондықтан бұндай
қоғам, барлық қоғам шешімдеріне шешуші ықпал ете алмайды. Балалық қоғам
негізгі қоғамның қарыздары бойынша жауапты болмайды.
Тәуелді қоғам, әдетте, негізгі қоғам дауыс беретін акциялардың 20%
артық акцияға ие болған жағдайда орын алады.
Өндірістік кооператив өздерінің бірлескен жеке еңбектеріне және
қосылған төлемдеріне негізделген, бірлесіп өндірістік, немесе, басқа да
қызметтер атқару үшін қосылған адамдардың еркін бірлестігі.
Унитарлық кәсіпорын- бұл меншік иесі оның қарауына берген мүліктерге
меншік құқы жоқ, коммерциялық ұйымдар. Унитарлық форма тек мемлекеттік және
муниципалдық кәсіпорындарға тән болады.
Коммерциялық емес ұйымдар, тұтыну кооперативтері, қоғамдық немесе, діни
мекемелер, қайырымдылық және басқа қорлар формасында құрылуы мүмкін.
Материалдық және басқа қажеттерді қанағаттандыру мақсатпен, адамдардың
жарна төлемді негізінде құрған еркін бірлестігі, тұтыну кооперативі деп
аталады. Тұтыну кооперативтердің кәсіпкерлік қызметтерден түскен табыстары
солардың мүшелері арасында бөлінеді.
Қоғамдық және діни ұйымдарға рухани және басқа материалдық емес
қадеттерді қанағаттандыру мақсатпен құрылған азаматтардың еркін
бірлестіктері жатады. Бұлар коммерциялық емес құрылымдар. Бірақ бұлардың
тек құрылғандағы мақсаттарға жету үшін кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқы
болады.
Қор деп еркіндік негізде жарналар арқасында құрылған коммерциялық емес
ұйымдар аталады. Бұлардың әлеуметік, қайырымдылық, мәдени, ағарту немесе
басқа мақсаттары болады. Қор өз алдына қойған қоғамдық пайдалы мақсаттарға
жетуді қамтамасыз ету үшін, кәсіпкерлік қызметтермен айналыса алады.
Коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар ассоциация және одақ болып
бірлесуі мүмкін.
II бөлім: Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің қалыптасуы және
дамуының негізгі проблемалары.
§2.1. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің даму жолдары.
Отандық кәсіпкерліктің қайта жандануын шартты түрде төрт этапқа бөлуге
болады: Біріншісі, комсомолдық ұйымдасуларда жастардың шығармаларының
ғылыми- техникалық түрінде пайда болуы мен жұмыс істеуінде құрылды. Олардың
қызметтері ғылыми- техникалық проблемаларды шешуге жұмсалған. Әрине,
комсомолдық кәсіпкерлік басым күшіне ие болмаған, алайда көптеген
саудалық құрылымдар алғашқы капиталдың жиналыуын алды.
Екінші этап кәсіпкерліктің құрылуын 1988 жылы кооперация туралы кеңес
заңынын қабылданумен байланыстыруға болады. Берілген этапта кәсіпкерлік
көпшілікке ие болды.
Үшінші этап аренда жайлы, кәсіпорындардың ортақтастығы, банктық
қызмет, кіші кәсіпорындар жайлы және кіші бизнестің дамуына заңдық
актілердің қабылдануымен байланысты болды және кәсіпкерліктің ұйымдастыру-
құқықтық формаларының түрлендіруіне, іскерлік активтін сферасын ұлғайтуға
мүмкіндік берді. Және де, төртінші этап КСРО- ның құлдырауы мен жаңа
суверенді мемлекеттердің пайда болуымен және кәсіпкерлік туралы заңдарды
қабылдануымен байланысты болды. Кәсіпкерлік үшін нарықтың табысқа тез ие
болуға болатын аудандары тиімді болып табылады. Бұл алып- сатуда
негізделінген және мұнда ірі ақша қаражатын жұмсау қажет етілмейді.
Негізінен кәсіпкерлер тауарлы- делдалдық операциялармен, сатып алу және әр
түрлі тауар түрлерін шет елдерде және ТМД елдерінде сатумен айналысады.
Қазақстан Республикасында жүрген және кәсіпкерлік істі реттеген бірінші
заңдардың бірі Кәсіпкерлік істің бостандығы және ҚазақССр-нде
кәсіпкерліктің дамуы ( 1991ж ) болып табылады.
Кәсіпкерлікті сипаттайтын негізгі ерекшеліктеріне тоқталайық.
Біріншіден, бұл шаруашылық іс- қызмет, яғни тауарлардың өндірілуі,
жұмыс пен қызметтің нарықтық шарттарда сатылуға арналған. Екіншіден, бұл
ынталы қызмет, яғни ол өзінің еркімен, қалауымен, кәсіпкердің тәуелсіз
таңдауымен атқарылады. Кәсіпкер өз еркімен белгілі бір ісін ашып, өзінің
шаруашылық партнерларын және ынтымақтастықтың шарттарын өзі анықтайды.
Үшіншіден, кәсіпкерлік қызмет әрекеттері, қазіргі күші бар заңдар
шекарасында іске асырылуы тиіс.
Кәсіпкерлік кәсіпкердің өз қаражатынан жұмсалатын барлық шаруашылық
қызметтің орындалуын қамтиды.
Және де заңда кәсіпкерлік қызметтің бағыты табыс алу болып табылады.
Сондықтан да, табыс алуға бағытталған шаруашылық формалары кәсіпкерлік
болып саналмайды.
Тіркеу- кәсіпкерліктің бастапқы және маңызды этапы. Тек тіркеуден кейін
кәсіпкер банкте есеп счетын ашуға, жұмыскерлерді жалдауға, өз атына мөрді,
бланктерді және басқа да фирмалық белгілерді тапсырысқа беруге, шаруашылық
келісім шартқа отыруға және нарыққа шығуға құқылы болады. Бұл туралы
Қазақстан Республикасының шаруашылық субъектілердің тіркеу тәртібі туралы
ережесінде айтылған және Қазақстан Республикасының Президентімен
бекітілген.
Кәсіпкер барлық шаруашылық түрлерімен айналысуға құқылы: өндірістік
және делдалдық, экономикаішілік және сырттай экономикамен. Кәсіпкерлер әр-
түрлі қызмет түрлерін бұған деген еш бір рұқсат қағаздарын сұрамай- ақ
біріктіріп, үйлестіре алады; олардың ара- қатынасын, байланыстарын өзгерте
алады, бұл түрлердің қызметін тоқтатып, басқа түрді дамыта алады.
Арнайы мемлекеттік рұқсат қағаздар, лицензиялар белгілі бір өнім
шығаруға немесе, белгілі жұмыс атқару үшін министрлік пен ведомстволармен
беріледі. Мысалы, лицензиясыз геологиялық барлау жұмыстарын, пайдалы
қазбалардың кен орындарын, орман және су ресурстарын эксплуатациялау,
құрамында есірткелі және улы заттары бар, қауіпті істі іске асыруға
болмайды.
Жеке кәсіпкерлік құқықтық қорғануда мұқтаждық етеді. Ерікті шаруашылық
қызмет және кәсіпкерліктің дамыту туралы заңның 20 бабында, кәсіпкерлерге
кәсіпкерліктік қызметтің формасына және меншік формасына қатыссыз тең
құқықты беруіне мемлекет кепілдік бере алады. Ал заңның 30 бабында,
мүліктің заңсыз алудан қорғау туралы кепілдік берілген. Кәсіпкерліктің
құқықтық қорғаудың маңызды формасы комерциялық құпияны сақтау болып
табылады. Бұған заңның 27 бабында технологиялық информациялармен,
басқарумен, финанстық, басқа қызметтермен байланысқан және құпияның
жариялануы оның ісіне зардап тигізе алуы туралы мәлімденеді.
Бірақ мемлекеттік, қоғамдық мүдделерінде кейбір информациялық
материалдарды жабуға және оны құпияға енгізуге болмайды. Кәсіпкерлік туралы
заңның 27 бабында қоршаған ортаның ластануын және басқа да зиян келтіретін
қызметтің іске асырулына рұқсат етілмейді. Қызметтер түрлерінің нақты
тізімі және де комерциялық құпия бола алатын мәліметтерді Қазақстан
Республикасының министрлігімен бекітіледі. Кәсіпкерлер әр жылы қысқа
баланстық мәліметтерді, уставтық фондты, табыс және шығыс көлемін, қарыздық
және кредиттік қарыздар туралы хабар беруге міндетті.
21 маусымның 1991 жылы және 4 шілдеде 1992 жылы қабылданған Жеке
кәсіпкерліктің қорғауы туралы заңдар ұзақ уақытқа жеке кәсіпкерліктің
қызметтерінің құқықтық негізі болды.
Олар жеке кәсіпкерліктің негізгі формалары мен қорғау әдістерін
анықтайды, мемлекеттің тікелей кәсіпкерлік қызметке араласуының және
мемлекеттік органдардың жеке кәсіпкерліктің құқығын бұзуына жауапкершілік
саяси қабыл алмауын бекітеді.
1998 жылы кооператив арасында, құрылыс ісі жалпы санынан – 32,5 %,
тауаралардың шығарылуы халықтық тұтынудың- 11,1 % , тұрмыстық қызмет ету-
7,2 %.
Кіші кәсіпорындар негізінен сату және қоғамдық қоректенумен- 37,8 %,
құрылыс ісімен- 13,3 % және өнеркәсіп- 12,9 % -дарда маманданды.
Дәл осындай қызмет түрлерімен жеке кәсіпорындар айналасты: сату мен
қоғамдық қоректенумен- 38 %, құрылыс ісі- 13,3 %, және өнеркәсіп- 9,9 %.
Кәсіпорындардың басым бөлігі дамыған өнеркәсіпті аудандарда орналасқан.
§2.2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің негізгі
проблемалары және оны шешу жолдары.
Кәсіпкерлік ойлағандай, ұйғарылғандай Қазақстанның экономикалық
жаңаруында қозғалмалы күші болмады.
Ерекшелегенде, қоғамдық тұтынудың ынтасын, қалауын және жойылып бара
жатқан қоғамдық қажеттілітерді іздеу және де оларға үзіліссіз бейімделу
кәсіпкерлік системасында нақты бір қиыншылықтар тудырады. Кейбір
қазақстандық мамандар осындай берілген қиыншылықтарды тауып, оларды өту
жолдарын ұсынды. (2- кесте)
2- кесте. Қиыншылықтар және оларды өту жолдары.
Қиыншылықтар Осы қиыншылықтарды жеңу тәсілдері
1. Финанстық: негізгі Ақшалық жекешелендіруде мемлекеттік меншіктің
капиталдың болмауы (қызмет жекешелендірудің соңғы стадиясында қатысу.
және өндірістік бөлмері, Қолданбайтын жекешелінген бөлмелерді,
көлік және құралдардың, аяқталмаған құрылыс ісінің объектілерін,
жердің және т.б.), айналым мүлік және жерді түгендеу нәтижесінде пайда
қаражатының болмауы немесе болған жер учаскілерін сату.
жетіспеушілігі. Кәсіпкердің ақпаратынан алынған қолданбайтын
объектілерді арендаға беру.
Қазақстанда лизингті дамыту үшін
институционалдық негізді өңдеп оны іске асыру
және де лизинг бойынша Оттав халықаралық
конвенциясына қосылу.
Льготтық шарттарда алынған мүліктің
жекешеленгені туралы пікірді дайындау. Егер
де льготтық шарттарда алынған мүлік
қолданылмайтын болса, онда объект ақшалай
сатып алуға ұсынылған льготтардан айыру
шарттары қолданылады. Ал егер де,
бағынбаушылық болса, онда процесс айналыстан
алуға бағытталады.
Халықаралық финанстық, экономикалық, жеке
фондтар мен қоғамдық және жәрдем беру
ұйымдардың шараларын кіші бизнестің
проектілерін қаражаттау үшін жұмылдырту.
Екінші ретті банктердің кіші кәсіпкерліктегі
субъектілердің кредитталынуының шамасын
өсіру.
Кіші кәсіпкерліктің дамымалы фондының табу
бағыттарының мақсатты кредитталынуы.
Кіші кәсіпкерліктің микрокредитталынуын
дамыту.
Кіші кәсіпкерліктің қаржыландыру кезіндегі
сақтандыру механизіміндерін еңгізу.
2. Институттық: Қазақстанда кәсіпкерліктің институтын енгізу.
кәсіпкер-лік институтының Қазақстанда кәсіпкер Кодексінің өнделуі.
жеткілік-сіз дамуы, Қазақстан мүлік Кадастрының өңделуі.
дамымаған нарықтық Заңдық, консультациялық және аудиторлық
инфраструктурасы. фирмалардың жолдарын ұлғайту үшін шарттарды
ұйымдастыру.
Кіші бизнес үшін кредит және қарыз беруінде
маманданған коммерциялық банктердің
өркенделуіне көмек беру.
Биржа және сауда үйлерінің дамуы.
3. Білім беру: бизнеспен Бизнес негіздерін оқытатын жаңа
айналысатын білімнің программалардың құрылуы мен енгізілуі;
жетіспеушілігі, тереңдетілген дайындық курстары, бастауыш
білмеушілігі және және орта білім үшін арналған қазіргі кезде
тәжірбиенің болмауы. бар программаларын үйрену, ал жоғары оқу
бөлімдерін жаңа талаптарға үйрету;
специалистердің жылдық қайта дайындалуының
программаларын толық жетілдіру.
Донор- мемлекеттерінің техникалық көмегінің
қолданылуының нәтижелігін жоғарлату.
Бизнеспен айналысу және инновациондық
кластерлердің орталарын ұлғайту.
Кәсіпкерлер үшін әр облыста, әр қалалық
акиматта кезекшілік консультациялық
пунктердің ашылуы.
4. Мемлекеттік, төрешілдік Мемлекеттік қызметтік реформаның әрі қарай
бюрократтық, көпке созу, түрлендірілуі.
коррупция, күштеп алушылық.Қазақстан Республикасының жоғары тәртіптік
кеңестің жұмыстарын жеңілдету.
Бухгалтерлік есептің және кіші бизнес
субъектері үшін сақтандыру , лицензиялау.
Мемлекеттік органдарда, банктерде, сақтанды,
нотариалды, заңдық фирмаларда және т.б. кіші
бизнестің субъектері үшін қызмет ету
системасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz