Жалпы түркі тарихы. Дәрістер
1 Лекция тақырыбы: Кіріспе
2. Лекция тақырыбы: Орта Азия және Қазақстан территориясында құрылған алғашқы түркі мемлекеттері.
3. Лекция тақырыбы: Еділ.Орал аймағында құрылған түркі мемлекеттері.
4. Лекция тақырыбы: Исламға дейінгі көшпелі түрік мәдениеті
5. Лекция тақырыбы: Оғыздар мен Селжұқтар
6. Лекция тақырыбы: Хорасан территориясында құрылған түркі мемлекеттері
7. Лекция тақырыбы: Осман империясы
8. Лекция тақырыбы: Шыңғысхан ұрпақтары құрған мемлекеттер
9. Лекция тақырыбы: XV.XVIII ғ. ғ. Евразия территориясында құрылған түркі хандықтары.
10.Лекция тақырыбы: Түркістанда құрылған түркі хандықтары.
2. Лекция тақырыбы: Орта Азия және Қазақстан территориясында құрылған алғашқы түркі мемлекеттері.
3. Лекция тақырыбы: Еділ.Орал аймағында құрылған түркі мемлекеттері.
4. Лекция тақырыбы: Исламға дейінгі көшпелі түрік мәдениеті
5. Лекция тақырыбы: Оғыздар мен Селжұқтар
6. Лекция тақырыбы: Хорасан территориясында құрылған түркі мемлекеттері
7. Лекция тақырыбы: Осман империясы
8. Лекция тақырыбы: Шыңғысхан ұрпақтары құрған мемлекеттер
9. Лекция тақырыбы: XV.XVIII ғ. ғ. Евразия территориясында құрылған түркі хандықтары.
10.Лекция тақырыбы: Түркістанда құрылған түркі хандықтары.
Түркілердің тарихы YII-YIII ғасырларда жазылған Орхон – Енисей жазбалары арқылы белгілі. Ол ескерткіштер – бір замандарда түркілер мекендеген Енисей өзенінің бойы мен қазіргі Монғолия жеріндегі Орхон өзені маңайынан табылған құлпытастағы жазулар. Сондықтан олар «Орхон – Енисей жазуы» деп аталып кеткен. Ескерткіштер – YII-YIII ғасырлардағы түркі ру тайпаларының іргелі елі түркі қағандығының тұсында тасқа қашалған Білге қаған (хан), Күлтегін (әскербасы), Тоныкөк (кеңесші) сияқты атақты адамдарға арнап тұрғызылған құлпытастағы жазулар.
Өтікен тауының шығыс жағындағы Орхон өзені жағалауына, қазіргі Кошо-Сайдам көлінің жағасына тұрғызылған бұл құлпытастар шоғырының айналасы тас кірпіштермен қоршалған.
Енисей құлпытастарын алғаш Г. Спасский зерттесе 1889 жылы орыс ғалымы Н.Н. Ядоинцев Монғолия жерінен оның жаңа нұсқасын тауып, ғалымдар назарына іліктірді. Ескерткіш жазуын белгілі Дания ғалымы В.Томсен оқып, 1893 жылы неміс тіліне аударды (аударма 1895 жылы жарық көрді). Академик В.Радлов басқарған Ресей археологиялық экспедициясы 1894 жылы бұл жазба ескерткіштерді орыс тіліне аударып, 1894 ж.-1897ж. жариялады. Шын мәнінде Орхон жазбаларын дәл әрі толық аударған ғалым С.Е. Малов болды. Ол Орхон – Енисей жазбаларының бірнешеуін аударып, бастырған.
Орхон жазбалары түркілердің 630 жылдан бастап 680 жылға дейін жарты ғасыр бойы Қытай билеушісінің қол астында болғаннан және жаң хандардың билігінен құтылып аз уақытқа болса да өздерінің батыстағы тегі бір туыстарын өзіне бағындырғанын баян етеді.
2001 жылы 18 мамырда Астанадағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық мемелекеттік университетінде Күлтегін ескерткішінің ғылыми көшірмесі орнатылып, Қазақстан Республикасы тәуелсіздігі 10 жылдығына арналған «Байырғы түркі мәдениеті: жазба ескерткіштер» атты халықаралық ғылыми теориялық конференция болып өтті.
Байырғы түркі жазба ескерткіштерінің ішіндегі ең көрнектісі 732 жылы Орхон өзенінің (Монғолия) бойына орнатылған тас ұстыны болса, осы ұстынның тарихта тұңғыш рет жасалған дәлме дәл ғылыми көшірмесі Астанамыздың төрінде, Еуразия мемлекеттік университетінің бас ғимаратындағы 1-ші атриумына мәңгілікке 2001 жылы 18-ші мамырда орнатылды.
«Түркі» сөзі біздің заманымыздан бұрынғы Y ғасырда брінші рет көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды. Осы кезде түркілер Монғолиядан және Қытайдың солтүстік шекарасынан Қаратеңізге дейін созылып жатқан ұлы көшпелі империяның негізін қалады. Ұлы даладатүркі мемлекетінің, түркі тілінің қалыптасу дәуірінен беретін Күлтегін ескерткішінде былай деп жазылады: «Әлемнің көгінде аспан төменінде қоңыр жер пайда болғнда, осы екеуінің арасында адам бласы жаратылды. Азамат балсының үстінен менің бабаларым Бумын қаған мени Истеми қаған билік жүргізді. Таққа отырған олар өз мемлекетін қорғап, түркі заңдарын шығарып оны бекітті». Мұнда дүниенің төртбұрышын түгел өзіне табындырған алғашқы түркі қағандарының билік құрған уақытымен бйланысты суреттеледі.Махмуд Қашқаридің жазуы бойынша түркілерге шығу тегі жағынан түркі емес, бірақ түрнікше білген халықтардың бәрі жатқызылады. Ол барлық түркі халықтарын сролтүстік және оңтүстік деп екі топқа бөледі, әрқайсында он-оннан халық болған. Солтүстік топқа енгендер: печенегтер, қыпшақтар, оғыздар, яғма, башқұрттар, қырғыздар т.б. Оңтүстік тобына жататындар:шігіл, тухси, яғма, играк, жумыл, ұйғыр, хитайыл, табғаш.
Өтікен тауының шығыс жағындағы Орхон өзені жағалауына, қазіргі Кошо-Сайдам көлінің жағасына тұрғызылған бұл құлпытастар шоғырының айналасы тас кірпіштермен қоршалған.
Енисей құлпытастарын алғаш Г. Спасский зерттесе 1889 жылы орыс ғалымы Н.Н. Ядоинцев Монғолия жерінен оның жаңа нұсқасын тауып, ғалымдар назарына іліктірді. Ескерткіш жазуын белгілі Дания ғалымы В.Томсен оқып, 1893 жылы неміс тіліне аударды (аударма 1895 жылы жарық көрді). Академик В.Радлов басқарған Ресей археологиялық экспедициясы 1894 жылы бұл жазба ескерткіштерді орыс тіліне аударып, 1894 ж.-1897ж. жариялады. Шын мәнінде Орхон жазбаларын дәл әрі толық аударған ғалым С.Е. Малов болды. Ол Орхон – Енисей жазбаларының бірнешеуін аударып, бастырған.
Орхон жазбалары түркілердің 630 жылдан бастап 680 жылға дейін жарты ғасыр бойы Қытай билеушісінің қол астында болғаннан және жаң хандардың билігінен құтылып аз уақытқа болса да өздерінің батыстағы тегі бір туыстарын өзіне бағындырғанын баян етеді.
2001 жылы 18 мамырда Астанадағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық мемелекеттік университетінде Күлтегін ескерткішінің ғылыми көшірмесі орнатылып, Қазақстан Республикасы тәуелсіздігі 10 жылдығына арналған «Байырғы түркі мәдениеті: жазба ескерткіштер» атты халықаралық ғылыми теориялық конференция болып өтті.
Байырғы түркі жазба ескерткіштерінің ішіндегі ең көрнектісі 732 жылы Орхон өзенінің (Монғолия) бойына орнатылған тас ұстыны болса, осы ұстынның тарихта тұңғыш рет жасалған дәлме дәл ғылыми көшірмесі Астанамыздың төрінде, Еуразия мемлекеттік университетінің бас ғимаратындағы 1-ші атриумына мәңгілікке 2001 жылы 18-ші мамырда орнатылды.
«Түркі» сөзі біздің заманымыздан бұрынғы Y ғасырда брінші рет көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды. Осы кезде түркілер Монғолиядан және Қытайдың солтүстік шекарасынан Қаратеңізге дейін созылып жатқан ұлы көшпелі империяның негізін қалады. Ұлы даладатүркі мемлекетінің, түркі тілінің қалыптасу дәуірінен беретін Күлтегін ескерткішінде былай деп жазылады: «Әлемнің көгінде аспан төменінде қоңыр жер пайда болғнда, осы екеуінің арасында адам бласы жаратылды. Азамат балсының үстінен менің бабаларым Бумын қаған мени Истеми қаған билік жүргізді. Таққа отырған олар өз мемлекетін қорғап, түркі заңдарын шығарып оны бекітті». Мұнда дүниенің төртбұрышын түгел өзіне табындырған алғашқы түркі қағандарының билік құрған уақытымен бйланысты суреттеледі.Махмуд Қашқаридің жазуы бойынша түркілерге шығу тегі жағынан түркі емес, бірақ түрнікше білген халықтардың бәрі жатқызылады. Ол барлық түркі халықтарын сролтүстік және оңтүстік деп екі топқа бөледі, әрқайсында он-оннан халық болған. Солтүстік топқа енгендер: печенегтер, қыпшақтар, оғыздар, яғма, башқұрттар, қырғыздар т.б. Оңтүстік тобына жататындар:шігіл, тухси, яғма, играк, жумыл, ұйғыр, хитайыл, табғаш.
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы. 1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. Алматы, 1986.
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы. 1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. Алматы, 1986.
Лекция тақырыбы: Кіріспе
Лекция жоспары:
1. Жалпы түркі тарихының тарихнамасы.
2. Көшпелі мәдениеттің ұғымы.
3. Түркілердің тарих сахнасына шығуы, мемлекет басқару дәстүрі
мәдениеті.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
Лекцияның мазмұны:
Түркілердің тарихы YII-YIII ғасырларда жазылған Орхон – Енисей
жазбалары арқылы белгілі. Ол ескерткіштер – бір замандарда түркілер
мекендеген Енисей өзенінің бойы мен қазіргі Монғолия жеріндегі Орхон өзені
маңайынан табылған құлпытастағы жазулар. Сондықтан олар Орхон – Енисей
жазуы деп аталып кеткен. Ескерткіштер – YII-YIII ғасырлардағы түркі ру
тайпаларының іргелі елі түркі қағандығының тұсында тасқа қашалған Білге
қаған (хан), Күлтегін (әскербасы), Тоныкөк (кеңесші) сияқты атақты
адамдарға арнап тұрғызылған құлпытастағы жазулар.
Өтікен тауының шығыс жағындағы Орхон өзені жағалауына, қазіргі Кошо-
Сайдам көлінің жағасына тұрғызылған бұл құлпытастар шоғырының айналасы тас
кірпіштермен қоршалған.
Енисей құлпытастарын алғаш Г. Спасский зерттесе 1889 жылы орыс ғалымы
Н.Н. Ядоинцев Монғолия жерінен оның жаңа нұсқасын тауып, ғалымдар назарына
іліктірді. Ескерткіш жазуын белгілі Дания ғалымы В.Томсен оқып, 1893 жылы
неміс тіліне аударды (аударма 1895 жылы жарық көрді). Академик В.Радлов
басқарған Ресей археологиялық экспедициясы 1894 жылы бұл жазба
ескерткіштерді орыс тіліне аударып, 1894 ж.-1897ж. жариялады. Шын мәнінде
Орхон жазбаларын дәл әрі толық аударған ғалым С.Е. Малов болды. Ол Орхон –
Енисей жазбаларының бірнешеуін аударып, бастырған.
Орхон жазбалары түркілердің 630 жылдан бастап 680 жылға дейін жарты
ғасыр бойы Қытай билеушісінің қол астында болғаннан және жаң хандардың
билігінен құтылып аз уақытқа болса да өздерінің батыстағы тегі бір
туыстарын өзіне бағындырғанын баян етеді.
2001 жылы 18 мамырда Астанадағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық
мемелекеттік университетінде Күлтегін ескерткішінің ғылыми көшірмесі
орнатылып, Қазақстан Республикасы тәуелсіздігі 10 жылдығына арналған
Байырғы түркі мәдениеті: жазба ескерткіштер атты халықаралық ғылыми
теориялық конференция болып өтті.
Байырғы түркі жазба ескерткіштерінің ішіндегі ең көрнектісі 732 жылы
Орхон өзенінің (Монғолия) бойына орнатылған тас ұстыны болса, осы ұстынның
тарихта тұңғыш рет жасалған дәлме дәл ғылыми көшірмесі Астанамыздың
төрінде, Еуразия мемлекеттік университетінің бас ғимаратындағы 1-ші
атриумына мәңгілікке 2001 жылы 18-ші мамырда орнатылды.
Түркі сөзі біздің заманымыздан бұрынғы Y ғасырда брінші рет
көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды. Осы кезде түркілер Монғолиядан
және Қытайдың солтүстік шекарасынан Қаратеңізге дейін созылып жатқан ұлы
көшпелі империяның негізін қалады. Ұлы даладатүркі мемлекетінің, түркі
тілінің қалыптасу дәуірінен беретін Күлтегін ескерткішінде былай деп
жазылады: Әлемнің көгінде аспан төменінде қоңыр жер пайда болғнда, осы
екеуінің арасында адам бласы жаратылды. Азамат балсының үстінен менің
бабаларым Бумын қаған мени Истеми қаған билік жүргізді. Таққа отырған олар
өз мемлекетін қорғап, түркі заңдарын шығарып оны бекітті. Мұнда дүниенің
төртбұрышын түгел өзіне табындырған алғашқы түркі қағандарының билік құрған
уақытымен бйланысты суреттеледі.Махмуд Қашқаридің жазуы бойынша түркілерге
шығу тегі жағынан түркі емес, бірақ түрнікше білген халықтардың бәрі
жатқызылады. Ол барлық түркі халықтарын сролтүстік және оңтүстік деп екі
топқа бөледі, әрқайсында он-оннан халық болған. Солтүстік топқа енгендер:
печенегтер, қыпшақтар, оғыздар, яғма, башқұрттар, қырғыздар т.б. Оңтүстік
тобына жататындар:шігіл, тухси, яғма, играк, жумыл, ұйғыр, хитайыл, табғаш.
Махмұд Қашқари таза түркі деп қырғыз, оғыз, тухси, шігіл, играк
халықтарын атады.
Түркі халықтарының өзіндік дербес ел болуымен мемлекеттігі көрші
елдерден мысалы славян, арап, тіпті парсы халықтарына қараған нашар дамыған
түркі жұртының арасында шын мәнінде дербес мемлкекеті бар, тез өсіп,
өркендеп келше жатқан ел- Түркия Республикасы. Ал Кеңестер Одағы кезімени
айтатын болсақ, оның 583 ұлттық аумақтық құрылымының үштен бірі тарихи
қалыптасқан түркғі тілді халықтадыукі соның бесеуі қазір тәуелсіз
республикалар (Өзбекстан, Қазақстан, Қырғызстан, Түркменстан , Азербайжан
), әзірше автономиялық республика құқығында -9 (Татарстан, Башқұрстан,
Чуваш, Нахачеван, Қарақалпақстан, Дағыстан, Сақа елі, Тува, Қабарды-Балқар
елі ), 3 автономиялық облыстар дәрежесінде (Хақас елі, Таулы Алтай, Қарашай-
Черкес елі), ал 1-і автономиялық округ санатында (Дунған-Ненец елі).
Тест сұрақтары
2. Лекция тақырыбы: Орта Азия және Қазақстан территориясында құрылған
алғашқы түркі мемлекеттері.
Лекция жоспары:
1. Сақ- скиф мемлекеті.
2. Ұлы ғұн мемлекеті.
Біздің заманымызға дейінгі X-Y ғасырларда Хуанхе өзенінен Еділ мен
Дунайғ дейінгі аралыққа қатысты тарихи мәліметтерде парсыларша – сақ
грекш скиф деген атпени белгілі болған түркі тілдес тайпалар болған.
Скиф-сақ бірлестігінің өмір сүрген кезеңі, көне тарихшылардың
деректерімен археологиық материалдарға назар аударсақ, рулық қоғамның
ыдырауы кезіне тура келетін сияқты. Сол тұсты (В.В. Бартольдың айтуынша)
түркі тілдес тайпалардың қалыптаса бастаған шағы деуге болады.
Сақтар сол заманда көптеген тарихи оқиғаларға қатысқан. Мәселен аса
күшті ахемонидтер әулетінен шыққан парсының Кир деген патшасы Лидияның
патшасы Крезбен соғысқанда сақтармен одақ жасаған. Кейіннен Кир сақтарды
өзіне бағындырғысы келедіде мыңдаған қол жинап соғыс ашады. Кирдің, шығысқа
қарай екінші қатерлі жорығы оның қартайған шағында 530 ж,.
туракеледі(шамасы ол кезде 70 жаста).
Қорыта келгенде сақтар одағы өздері мекендеген жерінде біздің
заманымыздан бұрынғы екінші ғасырға дейін өмір сүрді. Біздің заманымыздан
бұрынғы екінші ғасырдың соңында Иозылерден (ұлы жүздерден) жеңіліп,
оңтүстікке – Сырдария мен Амударияға қарай көшті. Содан –соң сақ
тайпаларының одағы ыдырап , әлденеше басқа сакйпаларға сіңісіп кетті.
Олардың бір бөлігі бұрынғы мекенінде қалып, ұлы жүздерге қосылады, ал ұлы
жүздер үйсіндерден жеңілген де солардың құрамына енеді.
Бұрын сақтар , кейін ұлы жүз тайпалары мекендеген екі ірі тайпалық
одақ құрылды. Олар ; уйсіндер және қаңлылар. Ол өңірде қалған сақ және Ұлы
жүз тайпалары осытайпалық одақтарға араласып, соларлдың атымен аталатын
болды.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
3. Лекция тақырыбы: Еділ-Орал аймағында құрылған түркі мемлекеттері.
Лекция жоспары:
1. Оғырлардың тарих сахнасына шығуы.
2. Сабарлар Авар және Хазар қағандығының құрылуы.
1. Азиядан Еуропаға дейін жеткен тарихи түркі көштерінен туындаған оқиғалар
арасында қауымдар көші маңызды болып саналады. Өйткені, бұл оқиғаның
нәтижесінде Еуропаның этникалық, саяси және мәдени болмысы қатты өзгерген;
Еуропа тарихында түркілер маңызды орын алған.
Еуропа Ғұн мемлекетінің ыдырауынан кейін Оғырлармен арласқан, бұлғар деп
аталатын бір күш пайда болған. Еділ-Орал өлкесіне алғаш рет түркілердің
қашан келгені белгісіз. Алайда б.з.д. II ғасырдың соңында ғұн бірлігіне
кіретін қауымдардың Еділ-Орал өлкесінде көрінгендері және артынша келген
ғұндардың Еділ өзенінен өтіп қауымдар көшіне себеп болғандары айтылуда.
Еуропа ғұн әміршісі Атилла 453 жылы қайтыс болғаннан кейін орнына
келген ұлдары мен немерелері мемлекеттің бірлігін сақтай алмаған. Ғұн
мемлекеті арқа сүйеген түркі халықтары Батыс және Орта Еуропада тұрақтай
алмағандықтан, Шығыс Еуропаға бет бұрған. Осы кезде шығыстан дәл осы
аймаққа келген оғыр түркі тайпаларымен араласып, бұлғар қауымы пайда
болған.
Византия империясының дәстүрлі саясатының нәтижесі ретінде оғырлардың
да Византия шекараларында, әсіресе Дон мен Кубан өзендері арасында өмір
сүріп жатқандықтары айтылуда.
Оноғыр бұлғарлардың басында Атилланың ұлы Ирнектің болуы ғұн және
оноғырлардың араласуынан бір Бұлғар қауымының пайда болғанын көрсетеді.
Еділ-Орал және Қара теңіздің солтүстігінде далаларға оноғыр мен сары
оғырлардан кейін VI ғасырдың басында сабырлар келеді және Кавказда күшті
мемлекет құрады. Артынша Көкеүріктердің қудалауынан қашқан аварлар (жуан-
жуандар) сол жолмен Кавказға келіп, Сабыр мемелекетін құлатып, Еділ
өзенінен Донға дейін жеткен территорияда Авар мемлекетін құрады. Кейінірек
аварлардың ізін ала осы жерге келген Көктүріктер авар және оноғырларға
қатысты Византиямен келісімшарт жасасады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
4. Лекция тақырыбы: Исламға дейінгі көшпелі түрік мәдениеті
Лекция жоспары:
1. Сәулет өнері және материалдың мәдениеті.
2. Жазба ескерткіштер.
3. Діни наным сенімдер, салт-дәстүрлер.
1. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, бір ғана Қазақстанда ата-бабамыздан
қалған заттық мәдениеттің 25 мыңға тарта ескерткіші бар. Олар негізінен Сыр
бойына, Отырар алқабына, Маңғыстау мен Үстіртке, Ұлытау төңірегіне, Талас-
Шу аңғарына, Жетісу мен Ертіс сыртына шоғырланған. Көкше өңіріндегі мұнан 5
мың жыл бұрынғы қоныстың орны Ботай, Іленің оң жақ қанатындағы Бесшатыр
қорғандары, Қаракеңгірдегі Домбауыл ғибадатханасы, Маңғыстаудағы Шақпақ Ата
мешіті халқымыздың мақтанышы, олардың ғасырлар бойы қалыптасқан құрылыс
мәдениетінің жетістіктері болып табылады.
Мұны біз Отырар – Қаратау мәдениеті дегенге жататын Көкмардан,
Күйкімардан, Қыркескен қазбаларынан табылған заттардан әсіресе, балшықтан
күйдірілген, тастан қашалған, металдан соғылған бұйымдардан, еңбек
құралдарынан аңғарамыз. Қалалардың қаулай өсуіне VI-IX ғасырларда
архитектура мен қосалқы өнердің жаңа үлгілерінің туындауы себеп болды.
Бертін келе, X-XI ғасырлар құрылыста күйдірілген кірпіш, гипс, алебастр
кеңінен қолданылып, глазунь бояуымен және ою-өрнекпен үйді безендіру кең
өріс алды.
Археологиялық зерттеулер қазіргі Өзбек, Қырғыз, Түркмен, Якут,
Монғолия, Қазақстан аймақиарында жүздеген тұрақты қоныстар мен қалалардың
көне жұрттарын тауып, ежелгі түркі тайпаларының өзіндік материалдық және
рухани мәдениеті болғандығын анықтап отыр. Күнкөріске байланысты
қалыптасқан түркілердің қолөнері, оған тікелей қатысты ою- өрнегі,
қайталанбас үй жиһаздары, киім-кешегі, қару-жарағы, әуез аспаптары, тіпті
қырыққа тарта жанры мен қосалқылары бар өте бай ауыз әдебиеті, белгілі бір
мазмұнға құрылатын күйлері, ақындық, шешендік өнері, әр түрлі кейіпке кіре
өнер көрсететін жалғыз орындаушыдан тұратын халық театры, халық әуендері
болған.
Сөйтіп VI-IX ғасырлардағы қалалар мен қоныстар негізінен сауда-саттық
және қол-өнер кәсібінің орталығы ретінде қырдағы елмен отырықшы аймақты
байланыстырушы маңызды экономикалық буын ретінде өмірге келген. Ежелгі
Қазақстанның экономикалық және мәдени орталықтарының бірі Тараз қаласы
болды. Арабтар Отырарды Фараб деп атап кеткен. Тараз қаласы VII ғасырда Ұлы
Жібек жолындағы аса ірі мәдени орталықтың біріне айналды.
2. V-IX түркілер қоныстанған Алтай, Сібір, Орта және Орталық Азия
жерлерінде жазу, сызу, егін егу, әдебиет, өнер, тарих ғылымдарының, діни
сенімдердің қалыптасқаны көпшілікке аян, оған Енисей жазу ескерткіштері,
Орхон жылнамасы мен Талас аңғарынан табылған ескерткіштер айғақ.
Орхон-Енисей жазу ескерткіштері табылған уақыт түркі тілдерінің даму
тарихындағы Көне түркі дәуіріне сай келеді. Шығыс Түркі құрамында өмір
сүрген тайпалар осы Орхон-Енисей жазуын қолданып, осы жазу тілінде
сөйлеген. Орхон-Енисей жазу ескерткіштерінің ең көп табылған жері – Орхон,
Енисей, Селенгі және Талас бойы.
Орхон-Енисей жазуы өзінің жазу ерекшеліктері мен қолдану өрісіне сай
Орхон-Енисей және Талас жазуы делініп екі топқа бөлінеді.
Енисей жазба мұралары. Олардың былайша аталуы тас бетіндегі сына
жазуларының Енисей бойынан табылуымен байланысты. Бұған қосымша кейіннен
Тува мен Хакасия, Краснояр өлкелерінен де осындай жазбалар табылған. Енисей
ескерткіштері көлемі жағынан негізінен шағын болып келеді. Ең үлкені 10-15
жолдан, ең кішісі 1-2 жолдан ғана тұрады. Қолданылуы жағынан Енисей
ескерткіштері – ескі түркі жазуының алғашқы шығып, қалыптасып, тараған
нұсқасы. Бұл жазу біртіндеп Орхон өзені, одан Талас өзені өңіріне тараған.
Бұл тұжырымның шындыққа жанасымдылығы жеке таңбалардың жазылу тәсілі мен
жетілдіруіненде байқалады. Енисей жазба ескерткіштерінің ең көне түрлері
Минусинск ойпатынан табылған. Бұл жазбалар түркі халқы белгілі мөлшерде
отырықшы болып, металл өңдеумен айналысқанын, мәдениетті ел болғанын
көрсетеді.
Орхон жазуы көне түркі жазба мұраларының ішінде қазіргі түркі тектес
халықтардың бәріне ортақ көне түркі әдеби тілінде жазылған. Ол кезде сонау
Сібірден бастап Орта Азия мен Қазақстан аймағы тұтастай Түркі қағандығының
қол астына қараған болатын. VI ғасырдың ортасында қазіргі солтүстік
Монғолия жерінде бас құраған Түркі қағандығы сол ғасырдың аяқ шенінде
батысы Каспий теңізіне, шығысы Корей бұғазына дейінгі аралықты алып жатқан
ұлы империяға айналды. Кейін келе Батыс Түркі және Шығыс Түркі қағандығы
деп аталатын екі үлкен қағандыққа бөлініп кеткені белгілі. Солай бола тұра,
V-VIII ғасырларда жартастардың беттері мен тас мүсіндерге, сондай-ақ кейбір
ыдыстардың жиегі, түбі және қабырғаларына ойылып жазылған көне түркі
жазбаларының ішіндегі ең маңызыдсы – Орхон жазба мұралары. Орхон өзенінің
бойынан табылған бұл ескерткіштердің ішінде тасқа қашалып жазылған үш
тарихи мұра ерекше аталады. Оның біріншісі – 731 жылы өлген хан інісі
Күлтегінге, екіншісі – 735 жылы өлген Білге қағанның өзіне, ал үшіншісі –
Тоныкөкке арналған ескерткіштер. Тоныкөк туралы Копенгагендік профессор В.
Томсен мен Клеменц ханымның еңбектерінен мынандай мағлұмат ала аламыз:
Орхон жазбаларында көрсетілгеніндей, Тоныкөк деп табылған ескерткіште ол –
үш ханның ақылшысы және Білге қағанның құдасы болған адам. Қытай
жазбаларында Тоныкөк жайлы 716 жылы айтылған. Елтерістің патшалық құруында
оның қосқан үлесі туралы қытай және Тоныкөк жазбаларында толық көрсетілген.
Көне түркі жазабаларын кейде руна жазуы деп те атайды.
Талас жазу ескерткіштері. Талас өзені аңғарынан табылған ескерткіштер
Талас ескерткіштері деп аталып жүр. Талас өзенінің бойынан, Қырғызстан
жерінен барлығы 13 ескерткіш табылған. Таластан табылған ескерткіштер көлем
әзірше өте шағын және сан жағынан да аз.
Талас алқабынан 1932 жылы табылған руна жазуы бар асатаяқ та қызықтырары
сөзсіз. Оның төрт қырына да көне түркі алфавитімен жазылған. Бұл асатаяқ
шыршадан жасалаған, оның құндылығы да осында. Асатаяқ қазір Санкт-
Петербургтегі мемлекеттік Эрмитажда сақтаулы.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап Алматы.
1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы. 1992
3. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
4. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины р.ү
Или. Лматы, 1963.
5. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
6. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и
Семиречья. Алматы, 1986.
5. Лекция тақырыбы: Оғыздар мен Селжұқтар
Лекция жоспары:
1. Оғыз жабғуының құрылуы және ыдырауы.
2. Селжұқтардың тарих сахнасына шығуы.
Оғыздар Каспий-Арал өңірінде VII ғасырда пайда болды. Шамамен VIII
ғасырдың орта шенінде оғыздар Жетісудан Қаратау бөктері мен Сырдарияның
төменгі алқаптарына қарай жылжи бастаған. Ал ХІ – Х ғасырда Оңтүстік және
Батыс Қазақстан аумағында оғыз этносы бірте-бірте қалыптасты. Оғыздардың
Этникалық құрамында Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларын мекендеген
ежелгі түркі тайпалары болды.Олар Жетісу мен Алтайдағы көшпелі және
жартылай көшпелі тайпалардан еді.
ІХ ғасырдың соңы мен Х ғасырдың ортасында Арал және Каспий теңіздері
маңындағы аймақтарда Оғыз мемлекеті құрылды. Мемлекет орталығы Янгикент
қаласы болды.
Оғыз тайпалары Сырдарияның орта ағысынан Еділдің төменгі ағысына
дейінгі байтақ өлкені мекендеді. Олар Ырғыз, Жайық, Ембі, Ойыл өзендерінің
алқабында, Сырдария мен Қаратаудың бөктерінде көшіп-қонып жүрді. Негізінен
Арал теңізі маңында, Каспиидің солтүстігі мен Сырдарияның төменгі ағысын
мекендеді. Орта Азияға, Шығыс Еуропаға, Шығыс Қазақстан мен Монғолияға
баратын керуен жолдарының тоғысқан жеріне орналасқан Янгикент қаласы Х
ғасырда гүлдену шегіне жетті. Мемлекет басында жоғарғы әкім – "яғбу"
(оғыздарша - жағбу) тұрды. Олардың орынбасарлары күл-еркіндер деп аталды.
Жағбу сөз жүзінде хан болып сайланғанымен, іс жүзінде мемлекет билігі
атадан балаға мирас болып қалып отырады.
Оғыздардың бас хандары әскери демократия кезінде халық жиналыстарының
қайталанған түрі іспеттес кеңестерде сайланды.
Жағбу мемлекетінде оғыз әскерлерінің бас жетекшісі (лауазымы – сю баши)
үлкен рөл атқарды. Оның есімін еуропа оқымыстылары арабтық емле ережесінің
негізінде "Селжук" деп атап кеткен. Түркі фонетикасының заңдарында қарама-
қайшы келетін атау еуропалық тарихи ғылымда осылай қалыптасып кетті.
Оғыздар мемлекетінің саяси өмірінде сюбашы ("селжук") араласып, кейде
жағбуға да қарсы шығып отырды. Каспий-Арал өңіріндегі оғыздардың мемлекеті
өзінің саяси және әлеуметтік құрылымы жағынан феодалдық мемлекет болды.
Мұнда ескі ру-тайпалық институттар жойылып, феодалдық қатынастар дамыды. Х
ғасырдың аяғы мен ХІ ғасырдың басында Оғыз мемлекетінде тұрақты салық
жүйесі қолданылды. Мемлекетте белгілі басқару аппараты қалыптасты.
Оғыздардың басым көпшілігі негізінен көшпелі мал шаруашылығымен – қой,
жылқы, түйе, сиыр малын өсірумен, аң аулаумен шұғылданды. Көшпенділермен
қатар, отырықшы, жартылай отырықшылар да болды. Олар Мақмуд Қашқаридің
айтуынша Сырдария алқабындағы қалаларды – Қарнақ, Сүткент, Сығанақ және
Фарабты мекендеді. Отырықшы оғыздар негізінен егіншілікпен, қолөнерімен
айналысты, түрлі аяқ киім тікті, ыдыс, әшекей бұйымдар жасады. Оғыздардың
шаруашылығында зат айырбасы мен сауда маңызды орын алды. Жетісу, Хорезм,
Мауреннаһармен сауда жасауда Сырдария алқабындағы қалалар – Янгикент,
Сауран елеулі рөл атқарды. Х ғасырда оғыздар арасында бірте-бірте ислам
діні тарады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
6. Лекция тақырыбы: Хорасан территориясында құрылған түркі
мемлекеттері.
Лекция жоспары:
1. Қараханидтер мемлекеті.
2. Газнауи мелекеті.
3. Хорезмшах мемлекеті.
4. Гуридтер мемлекеті.
Таралуынан кейін тарих сахнасына шыққан алғашқы мұсылман түркі мемлекеті
ретінде Қараханидтер танылады. Бұл мемлекеттің түркілік мәдени өмірінде
қалыптастырған туындылары түркі ислам өркениетінің алғашқы өрнектері болып
саналады.
XI түркі дүниесін саяси тұрғыдан Қараханидтер, Газнауидтер, Ұйғырлар,
Бұлғарлар мен Селжуктер болып бес түркі мемлекеті құраған. 840 ж.
Түркілердің қасиетті Өтікен жеріндегі Ұйғыр мемлекетінің қырғыздар
тарапынан құлатылуымен, бұл мелекеттің негізгі мүшелерінің бірі болған
Яғма тайпалары батысқа қарай көшіп, одан бұрын қарлұқтар мекен еткен
жерлерге үстемдік орнатты. Орталығы Қашқар қаласы болған Қараханид
мемлекетін құрды. Қараханид әміршілерінен Сатук бугра ханның ислам діні
түркілер арасында тез тарала бастады. Бұл кезеңде ислам діні шығыста Хотан,
солтүстікте Баласағұн, Талас пен Іле өлкесіне дейін тарады. Қараханидтер
мемлекеті Газнауилердің де көмегімен 999 жылы Саманұлдарды мемлекетін
ыдыратып, мауреннахр аймағына билік орнатты. Қараханид мемлекеті түркілік
дәстүрге сай 1042 жылдан бастап Батыс Қараханидтер болып екі орталықтан
басқарылды. Селжүк мемлекетінің күшеюімен Қараханидтер бұл мемлекеттің
негізгі мемлекеті дәрежесіне жетті. Селжүк мемлекетінің 1141 Кохтван
соғысында Қарақытайлықтардан жеғңлісінен кейін Қараханидтер билігін
мойындауға мәжбүр болды.
Қараханидтер заманында әуелі Қашқар, Баласағұн, Самарқанд және Бұқара
қалалары ғылым мен мәдениеттің орталығына айналды. Қараханид әміршілері
ғалымдарға қолдау көрсетіп, өнер адамдарын құрмет көрсткендіктен діни
әлеуметтік мақсатта шығармалар жасалған. Осыған мысал ретінде түркі
мәдениетінің керемет туындылары құдатғу білік пен Диуани лұғат-ат Түрік
осы кезеңде жазылған. Қараханидтер мемлекеті 1202 ж. Хорезмшахтардың
қарамағына кірді, ал 1212 ж. Хорезмшахтардың қарамағына кірді, 1212 ж.
Қараханид мемлекетінің саяси билігі ыдырады.
Батыс Түркістан мен Иран жерінде X ғасырда үстемдік еткен
Саманидтермемлекетінде түркі мәмлүктері маңызды рөл атқарды. Түркі
мәмлүктері маңызды рөл атқарды. Түркі мәмлүктерінің бірі Алп Текин 962 жылы
Газне қаласының әміршісі болды. Себук Текин 977-997 ж. Және ұлы Махмұт 998-
1030 ж. Осы мемлекеттің құрушысы және ең күшті әміршісі болды. әсіресе,
Үндістанға жасаған жорықтарының нәтижесінде әскери және саяси үстемдікке ие
болды. Газнауид мемлекеті әскери тұрғыдан түркілік жүйе, ал азаматтық
басқару жағынан Иран жәнебиліктегі халық ретінде ауғандықтар мен болған
мұсылман мемлекеті. Газнауилік Махмұт Үндістан жорығының нәтижесінде бір
жақтан мемлекетті байытса, бір жағынан мұсылман діні Үнді жарты аралында
таралды. Бүгінгі таңдағы Пәкістан, Бангладеш, тіпті Ауғанстанда исламдықтың
таралуында Газнауидтер үлкен рөл ойнады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы.
1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней
долины р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного
Казахстана и Семиречья. Алматы, 1986.
7. Лекция тақырыбы: Осман империясы
Лекция жоспары:
1. Осман империясының құрылуы.
2. Империяның кеңейіу саясаты.
3. Империяның құлдырау кезеңі және жойылуы.
Константинопольдің құлауымен Византия империясы да өмір сүруін
тоқтатады. Константинопольдің атын атын Стамбул деп өзгертіп, Осман
империясы астанасын осында көшірді. Түркия Осман империясы болып
жарияланды.
Константинопольдан соң іле-шала түріктер бұрынғы Византия мемлекетінің
Орта Грециядағы және Пелопеннестегі басқа аймақтарын басып алды. Осыдан
кейін түріктер Серб жерлерін толығымен бағындыра бастады. 1459 жылы
сербтердің соңғы бекінісі Смедерево құлады, ал 1461 жылы Трапезунд
империясының астанасы трапезундты да өзіне қаратты.
II Мехмедтің әскерлері Константинопольді алғаннан кейін арада 25 жыл
өткен соң бүкіл Балқан түбегін Дунайға дейін Осман империясына қаратты.
Түріктер Молдова мен Валахияға өз ықпалын жүргізді. Осман империясы XV-XVII
ғасырларда дамудың ең жоғарғы сатысына көтерілді. 1514 жылы парсылар,
Әзірбайжан, Күрдістан мен Месопатамия бағындырылды.
1956 жылы бүкіл Сирия, Мекке мен Медине, 1957 жылы Каир, бүкіл Египет
тізе бүкті. 1553 жылы Грузияның батыс бөлігі, 1574 жылы Кипр мен Тунис, іле-
шала Алжир мен Триполи сұлтан сұлтан өкіметін мойындады. Оңтүстік
Венгрияны, Критті, Подолия мен Украинаның бір бөлігін басып алды.
XVI ғасырдың ақырындағы бұқара халық көтерілістері, ауыл шаруашылығының
құлдырауы салдарынан империяның әскери-лендік жүйесінің іргесі сөгілді.
Сөйтіп барған сайын шиеленісе түскен ішкі алауыздықтар Осман империясының
әскери қуатын кемітті.
Осман Түріктері XIV – XVIII ғасырдың бірінші жарытысында ұлы империя
құрды. Қуатты әскери күштің иесі болды, жер аумағын кеңейтті.1329 жылы
Никеяны, 1337 жылы Никомедияны басып алды. 1354 жылы Балкандағы Галипольді
және оның маңындағы Византилық бекіністерді бағындырды. I Мурад 1361 жылы
немесе 1362 жылы Андрианополь мен Шығыс Фракияны, көршілес аймақтарын,
сонан соң Пилиппопольды, Софияны, Шуменді, Ништі басқа да болгар және серб
қалаларын өзіне қаратты.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
8. Лекция тақырыбы: Шыңғысхан ұрпақтары құрған мемлекеттер.
Лекция жоспары:
1. Алтын Орда хандығы (1227-1502)
2. Илхан мемлекеті (1256-1336)
3. Шағатай мемлекеті (1227-1369)
4. Юань мемлекеті (1280-1368)
Шыңғыс хан үлкен ұлы Жошыға Дешті-Қыпшақты басқару ісін берді. Алайда,
1227 жылы Жошы бір аң аулау кезінде қайтыс болғандықтан ұлдарының бірі Орда
мен екінші ұлы Баты аталары Шыңғыс ханға барып, хандық орынға тандау
жасауын өтінді. Шыңғыс хан таңдауын Орда деп аталатын отау құрдырып, сонда
жасаған. Баты үшін алтын жалаткдн Ақ орда, ал Орда үшін күміс жалатқан Көк
орда құрғызған. Осы кезде екінші ұлы Батының әкесі Жошыдан кейін хандық
таққд отырғаны жөн деп табылды. Батыс жорығының нәтижесінде 1241
жылға дейін бүкіл Қыпшақ өлкесі, Булғар хандығы, Солтүстік Кавказ, Ресей
және Шығыс Еуропаның барлығы дерлік монғолдардың қол астына кірді. Бұл
жерлер Бату ханға беріліп, Ақ орда деп аталған. Ал, Ертіс өзенінен Еділ
өзеніне дейінгі бөлім Ордаға беріліп, Көк орда деп аталған. Алайда,
мемлекеттің шығыс қанатын құрайтын Көк орда Ақ ордаға тәуелді еді. Осы
күннен бастап Баты ұлы хан, ал Орда Ичен хан лакдп атымен белгілі болды. Ақ
орда Баты хан әулетінің симболы болғаны секілді сонымен қатар мемлекеттің
де аты болған еді. Бірақ, Ақ орданың бір бөлігі болғаны үшін мемлекеттің
аты да Алтын орда деп аталған.
Мемлекеттің орталығы — Еділ өзенінің жағалауында құрылған Сарай қаласы
еді. Батының 1256 жылы өлімінен кейін ұлдары Сартағ және Улакшы да бірінен
кейін бірі қайтыс болады. Сондыктан, (1256-1266) бауыры Берке таққа отырды.
Берке — ислам дінін қабылдаған алғашқы Алтын орда ханы. Оның кезеңі
мемлекеттің ең жарқын кезеңі болды. Оның өлімінен кейін орнына отырған
Мөңке Темір (1266-1282) өз атымен ақша шығарған алғашқы хан болып
есептеледі. Өзбек хан дәуірінде (1313-1340) әулеттің барлығы мұсылман
болған. Оның кезінде мемлекеттің шығыс қанаты Көк орда әулеті құлап,
мемлекет орталықтандырылған.
1369 жылдан кейін Жошының басқа ұлдары: Тогай-Темір мен Шайбани
ұрпақгарының күшейе түскенін байқаймыз. Тогай-Темір ұрпағы Алтын орданың
хандық лауазымын қолға алса, Шайбани ұрпақтары Батыс Сібірде билеуші болды.
1259 жылы қайтыс болған Мөңке орнына інісі Арық Бұқаның отыруын қалаған.
Осы кезде қытайдағы ордалардың басында тұрған Құбылай қол астындағы
бейлердің қатысуымен болған құрылтайда өзін қаған деп жариялаттырды.
Құбылай өзіне астана ретівде Пекинді таңдады. Қарақұрымда орналасқан Арық
Бүкдның бұл құрылтайды мойындамауынан барып қағандық тартысы қайтадан
басталды. Алайда Құбылай Арық Бүқаны жеңіп, бұл тартыстарды өз пайдасына
шешті.
Құбылай ұзаққа созылған тартыстардан соң оңтүстік Қытайды өз қол астына
алды. Осылайша, құрылған Құбылай хандығы Қытайда Юан әулеті атымен аталатын
жарқын дәуірдің бастауы болды. Мемлекеттің орталығы — Хан балық (Пекин)
еді.
Құбылай қаған ретінде Шыңғыс мемлекетінің басқа бөліктерін өзіне тиесілі
деп санай бастады. Илхандықтар мұны ұзақ уақыт іс жүзінде қабылдағанымен
империялықтың өзге бөліктерінің тәуелділігі тек көзге солай көрінді. Бірақ,
Құбылай хандығының бірте-бірте қытайлануы өзге аймақтардағы ықпалын
азайтып, біраз уақыттан кейін бұл байланыс мүлдем үзілді.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
9. Лекция тақырыбы: XV-XVIII ғ. ғ. Евразия территориясында құрылған
түркі хандықтары.
Лекцияның жоспары:
1. Қырым хандығы.(1433-1783)
2. Астрахань хандығы.
3. Қазан хандығы.
Қырым хандығы түркі тайпаларының XV ғасырда құрған феодалдық мемлекетіғ
ол XV ғасырда Алтын орданың ыдырауы нәтижесінде Қырым түбегінде құрылған.
Бұл хандықтың құрамына жергілікті түркі тайпалары мен олардың ұлыстары
кірді. Олардың ең ірілері – Ширин, Барын, Арғын, Қыпшақ т.б. болды. Тілдері
түркі тілдерінің қыпшақ тобына жатады. Қыпшақ тілінің қалыптасуы Алтын орда
ыдыраған дәуірмен тұтас болып келеді. Мұндағы түркі ұлыстары біртіндеп
Қырымды тұрақты қонысқа айналдыруымен қатар, өз алдына жеке ел болып
бөлініп шығуға талпынды.
XIII ғасырдың аяғында Қырымда түріктің Алтын ордаға тәуелді ерекше
уәлаяты құрылған. Алтын орда билеушілерінің өзара қырқысқан күрестерінен
кейін ақсуйек – феодалдардың қолдауымен Қырымды 1433 ж. Даулет – Хаджы –
Герей хан болып тағайындалды. Ол Литва княздығының жәрдеміне сүйеніп, 1443
ж. Алтын ордадан тәуелсіз Қырым хандығының негізін құрды.
Қырым хандығында өндіргіш күштердің әлсіздігі, көшпенділіктің
сақталуы, егін шаруашылығының кең өріс алмауы қажетті тауарлардың, азық-
түліктің жетіспеуіне әкеліп соқты. Осындай жағдайда Қырымның феодалдық
топтары өзгеден олжа түсіруді көздеген жорықтар жасау арқылы экономикалық
дамудағы олқылықтарды толықтыруға тырысты.
Соғыста Қырым хандығы түрлі байлықтарды және құлдыққа сату үшін
тұтқындарды молырақ қамтып қалуға ұмтылды, жеңілген елді алым салық төлеуге
мәжбүр етті. Қырым хандықтары Русь жеріне, Украинаға бірнеше жорықтар
жасады. Қырым ханның әскері Мәскеуді, 1552 ж. Туланы қоршады. XVII ғасырдың
бірінші жартысында екі жүз мың орысты тұтқынға алып, Қырымға айдап әкетті.
Орыс үкіметінің 1687 – 1689 ж.ж. Қырымға жасаған жорықтары нәтижесіз
аяқталды.
XVIII ғ. Орыс-Түрік соғысында Қырым хандығы әлсірей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекция жоспары:
1. Жалпы түркі тарихының тарихнамасы.
2. Көшпелі мәдениеттің ұғымы.
3. Түркілердің тарих сахнасына шығуы, мемлекет басқару дәстүрі
мәдениеті.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
Лекцияның мазмұны:
Түркілердің тарихы YII-YIII ғасырларда жазылған Орхон – Енисей
жазбалары арқылы белгілі. Ол ескерткіштер – бір замандарда түркілер
мекендеген Енисей өзенінің бойы мен қазіргі Монғолия жеріндегі Орхон өзені
маңайынан табылған құлпытастағы жазулар. Сондықтан олар Орхон – Енисей
жазуы деп аталып кеткен. Ескерткіштер – YII-YIII ғасырлардағы түркі ру
тайпаларының іргелі елі түркі қағандығының тұсында тасқа қашалған Білге
қаған (хан), Күлтегін (әскербасы), Тоныкөк (кеңесші) сияқты атақты
адамдарға арнап тұрғызылған құлпытастағы жазулар.
Өтікен тауының шығыс жағындағы Орхон өзені жағалауына, қазіргі Кошо-
Сайдам көлінің жағасына тұрғызылған бұл құлпытастар шоғырының айналасы тас
кірпіштермен қоршалған.
Енисей құлпытастарын алғаш Г. Спасский зерттесе 1889 жылы орыс ғалымы
Н.Н. Ядоинцев Монғолия жерінен оның жаңа нұсқасын тауып, ғалымдар назарына
іліктірді. Ескерткіш жазуын белгілі Дания ғалымы В.Томсен оқып, 1893 жылы
неміс тіліне аударды (аударма 1895 жылы жарық көрді). Академик В.Радлов
басқарған Ресей археологиялық экспедициясы 1894 жылы бұл жазба
ескерткіштерді орыс тіліне аударып, 1894 ж.-1897ж. жариялады. Шын мәнінде
Орхон жазбаларын дәл әрі толық аударған ғалым С.Е. Малов болды. Ол Орхон –
Енисей жазбаларының бірнешеуін аударып, бастырған.
Орхон жазбалары түркілердің 630 жылдан бастап 680 жылға дейін жарты
ғасыр бойы Қытай билеушісінің қол астында болғаннан және жаң хандардың
билігінен құтылып аз уақытқа болса да өздерінің батыстағы тегі бір
туыстарын өзіне бағындырғанын баян етеді.
2001 жылы 18 мамырда Астанадағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық
мемелекеттік университетінде Күлтегін ескерткішінің ғылыми көшірмесі
орнатылып, Қазақстан Республикасы тәуелсіздігі 10 жылдығына арналған
Байырғы түркі мәдениеті: жазба ескерткіштер атты халықаралық ғылыми
теориялық конференция болып өтті.
Байырғы түркі жазба ескерткіштерінің ішіндегі ең көрнектісі 732 жылы
Орхон өзенінің (Монғолия) бойына орнатылған тас ұстыны болса, осы ұстынның
тарихта тұңғыш рет жасалған дәлме дәл ғылыми көшірмесі Астанамыздың
төрінде, Еуразия мемлекеттік университетінің бас ғимаратындағы 1-ші
атриумына мәңгілікке 2001 жылы 18-ші мамырда орнатылды.
Түркі сөзі біздің заманымыздан бұрынғы Y ғасырда брінші рет
көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды. Осы кезде түркілер Монғолиядан
және Қытайдың солтүстік шекарасынан Қаратеңізге дейін созылып жатқан ұлы
көшпелі империяның негізін қалады. Ұлы даладатүркі мемлекетінің, түркі
тілінің қалыптасу дәуірінен беретін Күлтегін ескерткішінде былай деп
жазылады: Әлемнің көгінде аспан төменінде қоңыр жер пайда болғнда, осы
екеуінің арасында адам бласы жаратылды. Азамат балсының үстінен менің
бабаларым Бумын қаған мени Истеми қаған билік жүргізді. Таққа отырған олар
өз мемлекетін қорғап, түркі заңдарын шығарып оны бекітті. Мұнда дүниенің
төртбұрышын түгел өзіне табындырған алғашқы түркі қағандарының билік құрған
уақытымен бйланысты суреттеледі.Махмуд Қашқаридің жазуы бойынша түркілерге
шығу тегі жағынан түркі емес, бірақ түрнікше білген халықтардың бәрі
жатқызылады. Ол барлық түркі халықтарын сролтүстік және оңтүстік деп екі
топқа бөледі, әрқайсында он-оннан халық болған. Солтүстік топқа енгендер:
печенегтер, қыпшақтар, оғыздар, яғма, башқұрттар, қырғыздар т.б. Оңтүстік
тобына жататындар:шігіл, тухси, яғма, играк, жумыл, ұйғыр, хитайыл, табғаш.
Махмұд Қашқари таза түркі деп қырғыз, оғыз, тухси, шігіл, играк
халықтарын атады.
Түркі халықтарының өзіндік дербес ел болуымен мемлекеттігі көрші
елдерден мысалы славян, арап, тіпті парсы халықтарына қараған нашар дамыған
түркі жұртының арасында шын мәнінде дербес мемлкекеті бар, тез өсіп,
өркендеп келше жатқан ел- Түркия Республикасы. Ал Кеңестер Одағы кезімени
айтатын болсақ, оның 583 ұлттық аумақтық құрылымының үштен бірі тарихи
қалыптасқан түркғі тілді халықтадыукі соның бесеуі қазір тәуелсіз
республикалар (Өзбекстан, Қазақстан, Қырғызстан, Түркменстан , Азербайжан
), әзірше автономиялық республика құқығында -9 (Татарстан, Башқұрстан,
Чуваш, Нахачеван, Қарақалпақстан, Дағыстан, Сақа елі, Тува, Қабарды-Балқар
елі ), 3 автономиялық облыстар дәрежесінде (Хақас елі, Таулы Алтай, Қарашай-
Черкес елі), ал 1-і автономиялық округ санатында (Дунған-Ненец елі).
Тест сұрақтары
2. Лекция тақырыбы: Орта Азия және Қазақстан территориясында құрылған
алғашқы түркі мемлекеттері.
Лекция жоспары:
1. Сақ- скиф мемлекеті.
2. Ұлы ғұн мемлекеті.
Біздің заманымызға дейінгі X-Y ғасырларда Хуанхе өзенінен Еділ мен
Дунайғ дейінгі аралыққа қатысты тарихи мәліметтерде парсыларша – сақ
грекш скиф деген атпени белгілі болған түркі тілдес тайпалар болған.
Скиф-сақ бірлестігінің өмір сүрген кезеңі, көне тарихшылардың
деректерімен археологиық материалдарға назар аударсақ, рулық қоғамның
ыдырауы кезіне тура келетін сияқты. Сол тұсты (В.В. Бартольдың айтуынша)
түркі тілдес тайпалардың қалыптаса бастаған шағы деуге болады.
Сақтар сол заманда көптеген тарихи оқиғаларға қатысқан. Мәселен аса
күшті ахемонидтер әулетінен шыққан парсының Кир деген патшасы Лидияның
патшасы Крезбен соғысқанда сақтармен одақ жасаған. Кейіннен Кир сақтарды
өзіне бағындырғысы келедіде мыңдаған қол жинап соғыс ашады. Кирдің, шығысқа
қарай екінші қатерлі жорығы оның қартайған шағында 530 ж,.
туракеледі(шамасы ол кезде 70 жаста).
Қорыта келгенде сақтар одағы өздері мекендеген жерінде біздің
заманымыздан бұрынғы екінші ғасырға дейін өмір сүрді. Біздің заманымыздан
бұрынғы екінші ғасырдың соңында Иозылерден (ұлы жүздерден) жеңіліп,
оңтүстікке – Сырдария мен Амударияға қарай көшті. Содан –соң сақ
тайпаларының одағы ыдырап , әлденеше басқа сакйпаларға сіңісіп кетті.
Олардың бір бөлігі бұрынғы мекенінде қалып, ұлы жүздерге қосылады, ал ұлы
жүздер үйсіндерден жеңілген де солардың құрамына енеді.
Бұрын сақтар , кейін ұлы жүз тайпалары мекендеген екі ірі тайпалық
одақ құрылды. Олар ; уйсіндер және қаңлылар. Ол өңірде қалған сақ және Ұлы
жүз тайпалары осытайпалық одақтарға араласып, соларлдың атымен аталатын
болды.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
3. Лекция тақырыбы: Еділ-Орал аймағында құрылған түркі мемлекеттері.
Лекция жоспары:
1. Оғырлардың тарих сахнасына шығуы.
2. Сабарлар Авар және Хазар қағандығының құрылуы.
1. Азиядан Еуропаға дейін жеткен тарихи түркі көштерінен туындаған оқиғалар
арасында қауымдар көші маңызды болып саналады. Өйткені, бұл оқиғаның
нәтижесінде Еуропаның этникалық, саяси және мәдени болмысы қатты өзгерген;
Еуропа тарихында түркілер маңызды орын алған.
Еуропа Ғұн мемлекетінің ыдырауынан кейін Оғырлармен арласқан, бұлғар деп
аталатын бір күш пайда болған. Еділ-Орал өлкесіне алғаш рет түркілердің
қашан келгені белгісіз. Алайда б.з.д. II ғасырдың соңында ғұн бірлігіне
кіретін қауымдардың Еділ-Орал өлкесінде көрінгендері және артынша келген
ғұндардың Еділ өзенінен өтіп қауымдар көшіне себеп болғандары айтылуда.
Еуропа ғұн әміршісі Атилла 453 жылы қайтыс болғаннан кейін орнына
келген ұлдары мен немерелері мемлекеттің бірлігін сақтай алмаған. Ғұн
мемлекеті арқа сүйеген түркі халықтары Батыс және Орта Еуропада тұрақтай
алмағандықтан, Шығыс Еуропаға бет бұрған. Осы кезде шығыстан дәл осы
аймаққа келген оғыр түркі тайпаларымен араласып, бұлғар қауымы пайда
болған.
Византия империясының дәстүрлі саясатының нәтижесі ретінде оғырлардың
да Византия шекараларында, әсіресе Дон мен Кубан өзендері арасында өмір
сүріп жатқандықтары айтылуда.
Оноғыр бұлғарлардың басында Атилланың ұлы Ирнектің болуы ғұн және
оноғырлардың араласуынан бір Бұлғар қауымының пайда болғанын көрсетеді.
Еділ-Орал және Қара теңіздің солтүстігінде далаларға оноғыр мен сары
оғырлардан кейін VI ғасырдың басында сабырлар келеді және Кавказда күшті
мемлекет құрады. Артынша Көкеүріктердің қудалауынан қашқан аварлар (жуан-
жуандар) сол жолмен Кавказға келіп, Сабыр мемелекетін құлатып, Еділ
өзенінен Донға дейін жеткен территорияда Авар мемлекетін құрады. Кейінірек
аварлардың ізін ала осы жерге келген Көктүріктер авар және оноғырларға
қатысты Византиямен келісімшарт жасасады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
4. Лекция тақырыбы: Исламға дейінгі көшпелі түрік мәдениеті
Лекция жоспары:
1. Сәулет өнері және материалдың мәдениеті.
2. Жазба ескерткіштер.
3. Діни наным сенімдер, салт-дәстүрлер.
1. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, бір ғана Қазақстанда ата-бабамыздан
қалған заттық мәдениеттің 25 мыңға тарта ескерткіші бар. Олар негізінен Сыр
бойына, Отырар алқабына, Маңғыстау мен Үстіртке, Ұлытау төңірегіне, Талас-
Шу аңғарына, Жетісу мен Ертіс сыртына шоғырланған. Көкше өңіріндегі мұнан 5
мың жыл бұрынғы қоныстың орны Ботай, Іленің оң жақ қанатындағы Бесшатыр
қорғандары, Қаракеңгірдегі Домбауыл ғибадатханасы, Маңғыстаудағы Шақпақ Ата
мешіті халқымыздың мақтанышы, олардың ғасырлар бойы қалыптасқан құрылыс
мәдениетінің жетістіктері болып табылады.
Мұны біз Отырар – Қаратау мәдениеті дегенге жататын Көкмардан,
Күйкімардан, Қыркескен қазбаларынан табылған заттардан әсіресе, балшықтан
күйдірілген, тастан қашалған, металдан соғылған бұйымдардан, еңбек
құралдарынан аңғарамыз. Қалалардың қаулай өсуіне VI-IX ғасырларда
архитектура мен қосалқы өнердің жаңа үлгілерінің туындауы себеп болды.
Бертін келе, X-XI ғасырлар құрылыста күйдірілген кірпіш, гипс, алебастр
кеңінен қолданылып, глазунь бояуымен және ою-өрнекпен үйді безендіру кең
өріс алды.
Археологиялық зерттеулер қазіргі Өзбек, Қырғыз, Түркмен, Якут,
Монғолия, Қазақстан аймақиарында жүздеген тұрақты қоныстар мен қалалардың
көне жұрттарын тауып, ежелгі түркі тайпаларының өзіндік материалдық және
рухани мәдениеті болғандығын анықтап отыр. Күнкөріске байланысты
қалыптасқан түркілердің қолөнері, оған тікелей қатысты ою- өрнегі,
қайталанбас үй жиһаздары, киім-кешегі, қару-жарағы, әуез аспаптары, тіпті
қырыққа тарта жанры мен қосалқылары бар өте бай ауыз әдебиеті, белгілі бір
мазмұнға құрылатын күйлері, ақындық, шешендік өнері, әр түрлі кейіпке кіре
өнер көрсететін жалғыз орындаушыдан тұратын халық театры, халық әуендері
болған.
Сөйтіп VI-IX ғасырлардағы қалалар мен қоныстар негізінен сауда-саттық
және қол-өнер кәсібінің орталығы ретінде қырдағы елмен отырықшы аймақты
байланыстырушы маңызды экономикалық буын ретінде өмірге келген. Ежелгі
Қазақстанның экономикалық және мәдени орталықтарының бірі Тараз қаласы
болды. Арабтар Отырарды Фараб деп атап кеткен. Тараз қаласы VII ғасырда Ұлы
Жібек жолындағы аса ірі мәдени орталықтың біріне айналды.
2. V-IX түркілер қоныстанған Алтай, Сібір, Орта және Орталық Азия
жерлерінде жазу, сызу, егін егу, әдебиет, өнер, тарих ғылымдарының, діни
сенімдердің қалыптасқаны көпшілікке аян, оған Енисей жазу ескерткіштері,
Орхон жылнамасы мен Талас аңғарынан табылған ескерткіштер айғақ.
Орхон-Енисей жазу ескерткіштері табылған уақыт түркі тілдерінің даму
тарихындағы Көне түркі дәуіріне сай келеді. Шығыс Түркі құрамында өмір
сүрген тайпалар осы Орхон-Енисей жазуын қолданып, осы жазу тілінде
сөйлеген. Орхон-Енисей жазу ескерткіштерінің ең көп табылған жері – Орхон,
Енисей, Селенгі және Талас бойы.
Орхон-Енисей жазуы өзінің жазу ерекшеліктері мен қолдану өрісіне сай
Орхон-Енисей және Талас жазуы делініп екі топқа бөлінеді.
Енисей жазба мұралары. Олардың былайша аталуы тас бетіндегі сына
жазуларының Енисей бойынан табылуымен байланысты. Бұған қосымша кейіннен
Тува мен Хакасия, Краснояр өлкелерінен де осындай жазбалар табылған. Енисей
ескерткіштері көлемі жағынан негізінен шағын болып келеді. Ең үлкені 10-15
жолдан, ең кішісі 1-2 жолдан ғана тұрады. Қолданылуы жағынан Енисей
ескерткіштері – ескі түркі жазуының алғашқы шығып, қалыптасып, тараған
нұсқасы. Бұл жазу біртіндеп Орхон өзені, одан Талас өзені өңіріне тараған.
Бұл тұжырымның шындыққа жанасымдылығы жеке таңбалардың жазылу тәсілі мен
жетілдіруіненде байқалады. Енисей жазба ескерткіштерінің ең көне түрлері
Минусинск ойпатынан табылған. Бұл жазбалар түркі халқы белгілі мөлшерде
отырықшы болып, металл өңдеумен айналысқанын, мәдениетті ел болғанын
көрсетеді.
Орхон жазуы көне түркі жазба мұраларының ішінде қазіргі түркі тектес
халықтардың бәріне ортақ көне түркі әдеби тілінде жазылған. Ол кезде сонау
Сібірден бастап Орта Азия мен Қазақстан аймағы тұтастай Түркі қағандығының
қол астына қараған болатын. VI ғасырдың ортасында қазіргі солтүстік
Монғолия жерінде бас құраған Түркі қағандығы сол ғасырдың аяқ шенінде
батысы Каспий теңізіне, шығысы Корей бұғазына дейінгі аралықты алып жатқан
ұлы империяға айналды. Кейін келе Батыс Түркі және Шығыс Түркі қағандығы
деп аталатын екі үлкен қағандыққа бөлініп кеткені белгілі. Солай бола тұра,
V-VIII ғасырларда жартастардың беттері мен тас мүсіндерге, сондай-ақ кейбір
ыдыстардың жиегі, түбі және қабырғаларына ойылып жазылған көне түркі
жазбаларының ішіндегі ең маңызыдсы – Орхон жазба мұралары. Орхон өзенінің
бойынан табылған бұл ескерткіштердің ішінде тасқа қашалып жазылған үш
тарихи мұра ерекше аталады. Оның біріншісі – 731 жылы өлген хан інісі
Күлтегінге, екіншісі – 735 жылы өлген Білге қағанның өзіне, ал үшіншісі –
Тоныкөкке арналған ескерткіштер. Тоныкөк туралы Копенгагендік профессор В.
Томсен мен Клеменц ханымның еңбектерінен мынандай мағлұмат ала аламыз:
Орхон жазбаларында көрсетілгеніндей, Тоныкөк деп табылған ескерткіште ол –
үш ханның ақылшысы және Білге қағанның құдасы болған адам. Қытай
жазбаларында Тоныкөк жайлы 716 жылы айтылған. Елтерістің патшалық құруында
оның қосқан үлесі туралы қытай және Тоныкөк жазбаларында толық көрсетілген.
Көне түркі жазабаларын кейде руна жазуы деп те атайды.
Талас жазу ескерткіштері. Талас өзені аңғарынан табылған ескерткіштер
Талас ескерткіштері деп аталып жүр. Талас өзенінің бойынан, Қырғызстан
жерінен барлығы 13 ескерткіш табылған. Таластан табылған ескерткіштер көлем
әзірше өте шағын және сан жағынан да аз.
Талас алқабынан 1932 жылы табылған руна жазуы бар асатаяқ та қызықтырары
сөзсіз. Оның төрт қырына да көне түркі алфавитімен жазылған. Бұл асатаяқ
шыршадан жасалаған, оның құндылығы да осында. Асатаяқ қазір Санкт-
Петербургтегі мемлекеттік Эрмитажда сақтаулы.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап Алматы.
1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы. 1992
3. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
4. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины р.ү
Или. Лматы, 1963.
5. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
6. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и
Семиречья. Алматы, 1986.
5. Лекция тақырыбы: Оғыздар мен Селжұқтар
Лекция жоспары:
1. Оғыз жабғуының құрылуы және ыдырауы.
2. Селжұқтардың тарих сахнасына шығуы.
Оғыздар Каспий-Арал өңірінде VII ғасырда пайда болды. Шамамен VIII
ғасырдың орта шенінде оғыздар Жетісудан Қаратау бөктері мен Сырдарияның
төменгі алқаптарына қарай жылжи бастаған. Ал ХІ – Х ғасырда Оңтүстік және
Батыс Қазақстан аумағында оғыз этносы бірте-бірте қалыптасты. Оғыздардың
Этникалық құрамында Сырдария алқабы мен Арал-Каспий далаларын мекендеген
ежелгі түркі тайпалары болды.Олар Жетісу мен Алтайдағы көшпелі және
жартылай көшпелі тайпалардан еді.
ІХ ғасырдың соңы мен Х ғасырдың ортасында Арал және Каспий теңіздері
маңындағы аймақтарда Оғыз мемлекеті құрылды. Мемлекет орталығы Янгикент
қаласы болды.
Оғыз тайпалары Сырдарияның орта ағысынан Еділдің төменгі ағысына
дейінгі байтақ өлкені мекендеді. Олар Ырғыз, Жайық, Ембі, Ойыл өзендерінің
алқабында, Сырдария мен Қаратаудың бөктерінде көшіп-қонып жүрді. Негізінен
Арал теңізі маңында, Каспиидің солтүстігі мен Сырдарияның төменгі ағысын
мекендеді. Орта Азияға, Шығыс Еуропаға, Шығыс Қазақстан мен Монғолияға
баратын керуен жолдарының тоғысқан жеріне орналасқан Янгикент қаласы Х
ғасырда гүлдену шегіне жетті. Мемлекет басында жоғарғы әкім – "яғбу"
(оғыздарша - жағбу) тұрды. Олардың орынбасарлары күл-еркіндер деп аталды.
Жағбу сөз жүзінде хан болып сайланғанымен, іс жүзінде мемлекет билігі
атадан балаға мирас болып қалып отырады.
Оғыздардың бас хандары әскери демократия кезінде халық жиналыстарының
қайталанған түрі іспеттес кеңестерде сайланды.
Жағбу мемлекетінде оғыз әскерлерінің бас жетекшісі (лауазымы – сю баши)
үлкен рөл атқарды. Оның есімін еуропа оқымыстылары арабтық емле ережесінің
негізінде "Селжук" деп атап кеткен. Түркі фонетикасының заңдарында қарама-
қайшы келетін атау еуропалық тарихи ғылымда осылай қалыптасып кетті.
Оғыздар мемлекетінің саяси өмірінде сюбашы ("селжук") араласып, кейде
жағбуға да қарсы шығып отырды. Каспий-Арал өңіріндегі оғыздардың мемлекеті
өзінің саяси және әлеуметтік құрылымы жағынан феодалдық мемлекет болды.
Мұнда ескі ру-тайпалық институттар жойылып, феодалдық қатынастар дамыды. Х
ғасырдың аяғы мен ХІ ғасырдың басында Оғыз мемлекетінде тұрақты салық
жүйесі қолданылды. Мемлекетте белгілі басқару аппараты қалыптасты.
Оғыздардың басым көпшілігі негізінен көшпелі мал шаруашылығымен – қой,
жылқы, түйе, сиыр малын өсірумен, аң аулаумен шұғылданды. Көшпенділермен
қатар, отырықшы, жартылай отырықшылар да болды. Олар Мақмуд Қашқаридің
айтуынша Сырдария алқабындағы қалаларды – Қарнақ, Сүткент, Сығанақ және
Фарабты мекендеді. Отырықшы оғыздар негізінен егіншілікпен, қолөнерімен
айналысты, түрлі аяқ киім тікті, ыдыс, әшекей бұйымдар жасады. Оғыздардың
шаруашылығында зат айырбасы мен сауда маңызды орын алды. Жетісу, Хорезм,
Мауреннаһармен сауда жасауда Сырдария алқабындағы қалалар – Янгикент,
Сауран елеулі рөл атқарды. Х ғасырда оғыздар арасында бірте-бірте ислам
діні тарады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
6. Лекция тақырыбы: Хорасан территориясында құрылған түркі
мемлекеттері.
Лекция жоспары:
1. Қараханидтер мемлекеті.
2. Газнауи мелекеті.
3. Хорезмшах мемлекеті.
4. Гуридтер мемлекеті.
Таралуынан кейін тарих сахнасына шыққан алғашқы мұсылман түркі мемлекеті
ретінде Қараханидтер танылады. Бұл мемлекеттің түркілік мәдени өмірінде
қалыптастырған туындылары түркі ислам өркениетінің алғашқы өрнектері болып
саналады.
XI түркі дүниесін саяси тұрғыдан Қараханидтер, Газнауидтер, Ұйғырлар,
Бұлғарлар мен Селжуктер болып бес түркі мемлекеті құраған. 840 ж.
Түркілердің қасиетті Өтікен жеріндегі Ұйғыр мемлекетінің қырғыздар
тарапынан құлатылуымен, бұл мелекеттің негізгі мүшелерінің бірі болған
Яғма тайпалары батысқа қарай көшіп, одан бұрын қарлұқтар мекен еткен
жерлерге үстемдік орнатты. Орталығы Қашқар қаласы болған Қараханид
мемлекетін құрды. Қараханид әміршілерінен Сатук бугра ханның ислам діні
түркілер арасында тез тарала бастады. Бұл кезеңде ислам діні шығыста Хотан,
солтүстікте Баласағұн, Талас пен Іле өлкесіне дейін тарады. Қараханидтер
мемлекеті Газнауилердің де көмегімен 999 жылы Саманұлдарды мемлекетін
ыдыратып, мауреннахр аймағына билік орнатты. Қараханид мемлекеті түркілік
дәстүрге сай 1042 жылдан бастап Батыс Қараханидтер болып екі орталықтан
басқарылды. Селжүк мемлекетінің күшеюімен Қараханидтер бұл мемлекеттің
негізгі мемлекеті дәрежесіне жетті. Селжүк мемлекетінің 1141 Кохтван
соғысында Қарақытайлықтардан жеғңлісінен кейін Қараханидтер билігін
мойындауға мәжбүр болды.
Қараханидтер заманында әуелі Қашқар, Баласағұн, Самарқанд және Бұқара
қалалары ғылым мен мәдениеттің орталығына айналды. Қараханид әміршілері
ғалымдарға қолдау көрсетіп, өнер адамдарын құрмет көрсткендіктен діни
әлеуметтік мақсатта шығармалар жасалған. Осыған мысал ретінде түркі
мәдениетінің керемет туындылары құдатғу білік пен Диуани лұғат-ат Түрік
осы кезеңде жазылған. Қараханидтер мемлекеті 1202 ж. Хорезмшахтардың
қарамағына кірді, ал 1212 ж. Хорезмшахтардың қарамағына кірді, 1212 ж.
Қараханид мемлекетінің саяси билігі ыдырады.
Батыс Түркістан мен Иран жерінде X ғасырда үстемдік еткен
Саманидтермемлекетінде түркі мәмлүктері маңызды рөл атқарды. Түркі
мәмлүктері маңызды рөл атқарды. Түркі мәмлүктерінің бірі Алп Текин 962 жылы
Газне қаласының әміршісі болды. Себук Текин 977-997 ж. Және ұлы Махмұт 998-
1030 ж. Осы мемлекеттің құрушысы және ең күшті әміршісі болды. әсіресе,
Үндістанға жасаған жорықтарының нәтижесінде әскери және саяси үстемдікке ие
болды. Газнауид мемлекеті әскери тұрғыдан түркілік жүйе, ал азаматтық
басқару жағынан Иран жәнебиліктегі халық ретінде ауғандықтар мен болған
мұсылман мемлекеті. Газнауилік Махмұт Үндістан жорығының нәтижесінде бір
жақтан мемлекетті байытса, бір жағынан мұсылман діні Үнді жарты аралында
таралды. Бүгінгі таңдағы Пәкістан, Бангладеш, тіпті Ауғанстанда исламдықтың
таралуында Газнауидтер үлкен рөл ойнады.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы.
1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней
долины р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного
Казахстана и Семиречья. Алматы, 1986.
7. Лекция тақырыбы: Осман империясы
Лекция жоспары:
1. Осман империясының құрылуы.
2. Империяның кеңейіу саясаты.
3. Империяның құлдырау кезеңі және жойылуы.
Константинопольдің құлауымен Византия империясы да өмір сүруін
тоқтатады. Константинопольдің атын атын Стамбул деп өзгертіп, Осман
империясы астанасын осында көшірді. Түркия Осман империясы болып
жарияланды.
Константинопольдан соң іле-шала түріктер бұрынғы Византия мемлекетінің
Орта Грециядағы және Пелопеннестегі басқа аймақтарын басып алды. Осыдан
кейін түріктер Серб жерлерін толығымен бағындыра бастады. 1459 жылы
сербтердің соңғы бекінісі Смедерево құлады, ал 1461 жылы Трапезунд
империясының астанасы трапезундты да өзіне қаратты.
II Мехмедтің әскерлері Константинопольді алғаннан кейін арада 25 жыл
өткен соң бүкіл Балқан түбегін Дунайға дейін Осман империясына қаратты.
Түріктер Молдова мен Валахияға өз ықпалын жүргізді. Осман империясы XV-XVII
ғасырларда дамудың ең жоғарғы сатысына көтерілді. 1514 жылы парсылар,
Әзірбайжан, Күрдістан мен Месопатамия бағындырылды.
1956 жылы бүкіл Сирия, Мекке мен Медине, 1957 жылы Каир, бүкіл Египет
тізе бүкті. 1553 жылы Грузияның батыс бөлігі, 1574 жылы Кипр мен Тунис, іле-
шала Алжир мен Триполи сұлтан сұлтан өкіметін мойындады. Оңтүстік
Венгрияны, Критті, Подолия мен Украинаның бір бөлігін басып алды.
XVI ғасырдың ақырындағы бұқара халық көтерілістері, ауыл шаруашылығының
құлдырауы салдарынан империяның әскери-лендік жүйесінің іргесі сөгілді.
Сөйтіп барған сайын шиеленісе түскен ішкі алауыздықтар Осман империясының
әскери қуатын кемітті.
Осман Түріктері XIV – XVIII ғасырдың бірінші жарытысында ұлы империя
құрды. Қуатты әскери күштің иесі болды, жер аумағын кеңейтті.1329 жылы
Никеяны, 1337 жылы Никомедияны басып алды. 1354 жылы Балкандағы Галипольді
және оның маңындағы Византилық бекіністерді бағындырды. I Мурад 1361 жылы
немесе 1362 жылы Андрианополь мен Шығыс Фракияны, көршілес аймақтарын,
сонан соң Пилиппопольды, Софияны, Шуменді, Ништі басқа да болгар және серб
қалаларын өзіне қаратты.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
8. Лекция тақырыбы: Шыңғысхан ұрпақтары құрған мемлекеттер.
Лекция жоспары:
1. Алтын Орда хандығы (1227-1502)
2. Илхан мемлекеті (1256-1336)
3. Шағатай мемлекеті (1227-1369)
4. Юань мемлекеті (1280-1368)
Шыңғыс хан үлкен ұлы Жошыға Дешті-Қыпшақты басқару ісін берді. Алайда,
1227 жылы Жошы бір аң аулау кезінде қайтыс болғандықтан ұлдарының бірі Орда
мен екінші ұлы Баты аталары Шыңғыс ханға барып, хандық орынға тандау
жасауын өтінді. Шыңғыс хан таңдауын Орда деп аталатын отау құрдырып, сонда
жасаған. Баты үшін алтын жалаткдн Ақ орда, ал Орда үшін күміс жалатқан Көк
орда құрғызған. Осы кезде екінші ұлы Батының әкесі Жошыдан кейін хандық
таққд отырғаны жөн деп табылды. Батыс жорығының нәтижесінде 1241
жылға дейін бүкіл Қыпшақ өлкесі, Булғар хандығы, Солтүстік Кавказ, Ресей
және Шығыс Еуропаның барлығы дерлік монғолдардың қол астына кірді. Бұл
жерлер Бату ханға беріліп, Ақ орда деп аталған. Ал, Ертіс өзенінен Еділ
өзеніне дейінгі бөлім Ордаға беріліп, Көк орда деп аталған. Алайда,
мемлекеттің шығыс қанатын құрайтын Көк орда Ақ ордаға тәуелді еді. Осы
күннен бастап Баты ұлы хан, ал Орда Ичен хан лакдп атымен белгілі болды. Ақ
орда Баты хан әулетінің симболы болғаны секілді сонымен қатар мемлекеттің
де аты болған еді. Бірақ, Ақ орданың бір бөлігі болғаны үшін мемлекеттің
аты да Алтын орда деп аталған.
Мемлекеттің орталығы — Еділ өзенінің жағалауында құрылған Сарай қаласы
еді. Батының 1256 жылы өлімінен кейін ұлдары Сартағ және Улакшы да бірінен
кейін бірі қайтыс болады. Сондыктан, (1256-1266) бауыры Берке таққа отырды.
Берке — ислам дінін қабылдаған алғашқы Алтын орда ханы. Оның кезеңі
мемлекеттің ең жарқын кезеңі болды. Оның өлімінен кейін орнына отырған
Мөңке Темір (1266-1282) өз атымен ақша шығарған алғашқы хан болып
есептеледі. Өзбек хан дәуірінде (1313-1340) әулеттің барлығы мұсылман
болған. Оның кезінде мемлекеттің шығыс қанаты Көк орда әулеті құлап,
мемлекет орталықтандырылған.
1369 жылдан кейін Жошының басқа ұлдары: Тогай-Темір мен Шайбани
ұрпақгарының күшейе түскенін байқаймыз. Тогай-Темір ұрпағы Алтын орданың
хандық лауазымын қолға алса, Шайбани ұрпақтары Батыс Сібірде билеуші болды.
1259 жылы қайтыс болған Мөңке орнына інісі Арық Бұқаның отыруын қалаған.
Осы кезде қытайдағы ордалардың басында тұрған Құбылай қол астындағы
бейлердің қатысуымен болған құрылтайда өзін қаған деп жариялаттырды.
Құбылай өзіне астана ретівде Пекинді таңдады. Қарақұрымда орналасқан Арық
Бүкдның бұл құрылтайды мойындамауынан барып қағандық тартысы қайтадан
басталды. Алайда Құбылай Арық Бүқаны жеңіп, бұл тартыстарды өз пайдасына
шешті.
Құбылай ұзаққа созылған тартыстардан соң оңтүстік Қытайды өз қол астына
алды. Осылайша, құрылған Құбылай хандығы Қытайда Юан әулеті атымен аталатын
жарқын дәуірдің бастауы болды. Мемлекеттің орталығы — Хан балық (Пекин)
еді.
Құбылай қаған ретінде Шыңғыс мемлекетінің басқа бөліктерін өзіне тиесілі
деп санай бастады. Илхандықтар мұны ұзақ уақыт іс жүзінде қабылдағанымен
империялықтың өзге бөліктерінің тәуелділігі тек көзге солай көрінді. Бірақ,
Құбылай хандығының бірте-бірте қытайлануы өзге аймақтардағы ықпалын
азайтып, біраз уақыттан кейін бұл байланыс мүлдем үзілді.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы. 1996
2. Аманжолов К. Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. 2-кітап
Алматы. 1997
3. Байпаков К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Қазақстан. Алматы.
1992
4. Гумелев Л. Көне түріктер. Алматы. Жалын. 1994
5. Акишев К. А. Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усуней долины
р.ү Или. Лматы, 1963.
6. Айдаров Г. Сыздықов С. Орхаон-Енисей жазбалары. Алматы, 1990.
7. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана
и Семиречья. Алматы, 1986.
9. Лекция тақырыбы: XV-XVIII ғ. ғ. Евразия территориясында құрылған
түркі хандықтары.
Лекцияның жоспары:
1. Қырым хандығы.(1433-1783)
2. Астрахань хандығы.
3. Қазан хандығы.
Қырым хандығы түркі тайпаларының XV ғасырда құрған феодалдық мемлекетіғ
ол XV ғасырда Алтын орданың ыдырауы нәтижесінде Қырым түбегінде құрылған.
Бұл хандықтың құрамына жергілікті түркі тайпалары мен олардың ұлыстары
кірді. Олардың ең ірілері – Ширин, Барын, Арғын, Қыпшақ т.б. болды. Тілдері
түркі тілдерінің қыпшақ тобына жатады. Қыпшақ тілінің қалыптасуы Алтын орда
ыдыраған дәуірмен тұтас болып келеді. Мұндағы түркі ұлыстары біртіндеп
Қырымды тұрақты қонысқа айналдыруымен қатар, өз алдына жеке ел болып
бөлініп шығуға талпынды.
XIII ғасырдың аяғында Қырымда түріктің Алтын ордаға тәуелді ерекше
уәлаяты құрылған. Алтын орда билеушілерінің өзара қырқысқан күрестерінен
кейін ақсуйек – феодалдардың қолдауымен Қырымды 1433 ж. Даулет – Хаджы –
Герей хан болып тағайындалды. Ол Литва княздығының жәрдеміне сүйеніп, 1443
ж. Алтын ордадан тәуелсіз Қырым хандығының негізін құрды.
Қырым хандығында өндіргіш күштердің әлсіздігі, көшпенділіктің
сақталуы, егін шаруашылығының кең өріс алмауы қажетті тауарлардың, азық-
түліктің жетіспеуіне әкеліп соқты. Осындай жағдайда Қырымның феодалдық
топтары өзгеден олжа түсіруді көздеген жорықтар жасау арқылы экономикалық
дамудағы олқылықтарды толықтыруға тырысты.
Соғыста Қырым хандығы түрлі байлықтарды және құлдыққа сату үшін
тұтқындарды молырақ қамтып қалуға ұмтылды, жеңілген елді алым салық төлеуге
мәжбүр етті. Қырым хандықтары Русь жеріне, Украинаға бірнеше жорықтар
жасады. Қырым ханның әскері Мәскеуді, 1552 ж. Туланы қоршады. XVII ғасырдың
бірінші жартысында екі жүз мың орысты тұтқынға алып, Қырымға айдап әкетті.
Орыс үкіметінің 1687 – 1689 ж.ж. Қырымға жасаған жорықтары нәтижесіз
аяқталды.
XVIII ғ. Орыс-Түрік соғысында Қырым хандығы әлсірей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz