Қарлұқ қағанаты

І.Кіріспе
ІІ.Негізгі бөлім
1.Қарлұқ қағанаты
2.Қарлұқ мемлекетінің құрылуы
3.Этникалық және тайпалық құрамы
ІІІ.Қорытынды

VI—VII ғасырларда қарлұқтар Түрік, Батыс түрік және Шығыс түрік қағанаттары ықпалының аясына кірді. Орталық Азияда орын алған саяси қиын-қыстау кезеңдер барысында қарлұқ тайпаларының бірлестігі аумақ-тық және саяси жағынан ыдырады. Жазбаша деректерде қарлұктардың бірқатар шоғырланған топтары туралы хабарланған. Мәселен, шығыста олардың Отюкен таулы жерлерінде (Монғолия), Шығыс Түркістанда Бесбалық аймағында орналасқаны айтылған, ал ең оңтүстігінде Ауғанстанның солтүстігіндегі Тоқарстанда ірге тепкен. Алайда олардың негізгі көпшілігі ертедегі түріктердің руналық ескерткіштерінің деректері бойынша Монғол Алтайы мен Балқаш көлінің аралығында, Тарбағатайдың оңтүстігі мен солтүстігі жағындағы аумаққа орналасқан «үш қарлұқ» (қарлұқтардың үш тайпасы) бірлестігі ретінде мәлім. Қарлұқ тайпалары одағының билеушісі «елтебер» деген атақ алған, ұйғырлар мен аздардың билеушілері осылай аталған. 657 жылы олардың негізгі қоныстанған ауданында қарлұқтардың үш аймағына қоса, тайпа басшылары басқаратын төртінші әкімшілік аймағы пайда болды.
Шығыс және Батыс қағанаттардың күшеюіне немесе әлсіреуіне қарай қарлұқтар кей кездері түріктердің әлеуметтік-саяси бірлестігінің бірде біре-уіне, енді бірде екіншісіне бағынып жүрді. 682 жылы Монғолияда Шығыс түрік қағанаты құрылғаннан кейін қарлұқтар оған тәуелді болды. Алайда, орхон жазуларында айтылғанындай, қарлұқтар қағандарға қарсы бірнеше рет көтеріліс жасаған және оларға қарсы соғыс жорықтарын жасап отырған. Қарлұқтардың бірінші жорығы 711—712 жылдары болған, бұл жөнінде Құл-тегін мен оның інісі Могилянханның құрметіне арналған ежелгі түрік жазбаларында айтылады. Мұнда былай делінген: «Күлтегін 27 жасқа келгенде қарлұқтар халқы азаттық пен тәуелсіздік нәтижесінде жауға (бізге) айналды». 715 жылы Білге-қаған мен Күлтегін «қасиетті Тамағ жотасында» (сірә, Тарбағатай тауларында болуы керек) қарлұқтарды жеңді. Қарлұқтарға қарсы жорықтар онан кейінгі жылдары да (716, 720 жылдары) жасалды. Білге-қаған өлгеннен кейін (734 ж.) көп ұзамай Шығыс түрік мемлекеті құлады.

1. Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Көне дәуірден біздің заманымыздың ХІV-ғасырына дейінгі кезең. А. 2006
2. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. А. 2002
3. Байпаков К.М. Средневековая культура Южного Казахстана и Семиречья. А., 1986.
4. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М., 1967,1993; Көне түріктер. А., 1994.
5. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін.-Алматы, 1996.
6. 3.Бабатайұлы.Б.Ежелгі қазақстан тарихы.-Алматы 2003