Мектепке дейінгі мекемелерде дене тәрбиесін ұйымдастырудың психологиялық-педагогикалық шарттары
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ..4
Нормативтік сілтемелер ... ... ... .5
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН ОҚУ ІС.ӘРЕКЕТІ ҮРДІСІНДЕ ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ТӘРБИЕЛЕУ ШАРТТАРЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дене тәрбиесі пәні мен денсаулықты арттырудағы білімгер ... .10
1.2 Дене тәрбиесі пәнінің білімгерлер денсаулығын арттырудағы маңыздылығын жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Дене тәрбиесі үдерісінде білімгердің сапа қасиетін қалыптастыру...24
ІІ Қазіргі мектепке дейінгі мекемелерде балаларды дене тәрбиесіне тәрбиелеудің әдістемесі
2.1.Қазіргі мектепке дейінгі мекемелерде балаларды дене тәрбиесін
ұйымдастыру формалары мен түрлері ... ..32
2. 2. Қазіргі балабақшада дене тәрбиесіне тәрбиелеу жұмысының әдістемесі ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .73
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... .75
Нормативтік сілтемелер ... ... ... .5
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ІІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН ОҚУ ІС.ӘРЕКЕТІ ҮРДІСІНДЕ ДЕНЕ ҚАСИЕТТЕРІН ТӘРБИЕЛЕУ ШАРТТАРЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дене тәрбиесі пәні мен денсаулықты арттырудағы білімгер ... .10
1.2 Дене тәрбиесі пәнінің білімгерлер денсаулығын арттырудағы маңыздылығын жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Дене тәрбиесі үдерісінде білімгердің сапа қасиетін қалыптастыру...24
ІІ Қазіргі мектепке дейінгі мекемелерде балаларды дене тәрбиесіне тәрбиелеудің әдістемесі
2.1.Қазіргі мектепке дейінгі мекемелерде балаларды дене тәрбиесін
ұйымдастыру формалары мен түрлері ... ..32
2. 2. Қазіргі балабақшада дене тәрбиесіне тәрбиелеу жұмысының әдістемесі ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .73
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... .75
Денсаулықты нығайту, оның алдын алу адам баласының басты бағытына айналу керек. Қазақстанның тәуелсіздік алуы мен республиканың саяси және идеологиялық өмірдің жаңаруы барлық халықтың дене тәрбиесінің мазмұны, формасы, әдістері мен құралдарына ерекше талаптар қояды.
ХХІ ғасырдың екінші он жылдығы білім мен ғылым және бәсекелестік, жаңа технологиялар мен инновациялардың қарқынды дамуына жол ашты. Осындай бағытта салауатты өмір салтын әлеуметтік-экономикалық жағдайларға ыңғайластыру қажет.
Дегенмен тоқтала кететін бір жайт салауатты өмір салты 2011-2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» бағдарламасы аясында жүзеге асқан жоспарлар Денсаулық сақтау министрі С.Қайырбекованың 2011 жылғы есебінде баяндалған болатын. Онда профилакториялық және медицинаның қол жетімді, жедел, темір жол және әуе арқылы инновациялық емдеу жүргізу шаралары жүзеге асып жатқаны айтылған. Алдыңғы 2011 жыл Қаңтар айындағы «БОЛАШАҚТЫҢ ІРГЕСІН БІРГЕ ҚАЛАЙМЫЗ» жолдауы жүзеге асты. Бұл жолдау өз қызметін жүзеге асырды. «ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУ, ҚАЗАҚСТАН ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТЫ» атты 27 Қаңтар 2012 жылғы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстандағы адам капиталының сапалы өсуі» атты жетінші бағытындағы білім мен денсаулық сақтау мәселесінде салауатты өмір салтының әлеуметтік жаңа механизмін құруға негізделген [1]. Қазіргі таңда дене тәрбиесі пәнінің білімгерлердің денсаулығын арттырудағы маңыздылығы осы қоғамда өмір сүретін адамдардың денсаулығын нығайтумен қоса, жеке тұлға бойындағы биологиялық-психологиялық қасиеттердің жан-жақты жетілуіне барлық қызмет аясын бағыттаған әлеуметтік ұйым болып табылады. Қазақстан Республикасының бағытты даму жағдайында дене тәрбиесі пәнін жан-жақты жетілдірудің мүмкіндіктері кеңейді. Дамып келе жатқан қоғамның құрамдас бөлігі бола отырып дене тәрбиесі пәні жалпы халықтық, кемелденген әлеуметтік жүйенің барлық белгілерін иемденген. Мәдениеттің дамуы, қоғамдық қатынастардың, адамдардың да жан-жақты дамып қалыптасуына әсерін тигізді. Сонымен бірге, адам баласы қоршаған ортаға бейімделу арқылы тәрбиеленіп қана қоймай, табиғатты өзгертуге себепкер болды. Қоғамдық қатынастың саяси және экономикалық бағыт алуы дене тәрбиесіне елеулі өзгерістер әкелді. Бұл жағдай спорт жүйесінің мақсаттары мен міндеттерін, пайдаланылатын құрал-жабдықтарын, қолданылатын жаттығуларының түрлерін дамытуға ықпал жасады.
ХХІ ғасырдың екінші он жылдығы білім мен ғылым және бәсекелестік, жаңа технологиялар мен инновациялардың қарқынды дамуына жол ашты. Осындай бағытта салауатты өмір салтын әлеуметтік-экономикалық жағдайларға ыңғайластыру қажет.
Дегенмен тоқтала кететін бір жайт салауатты өмір салты 2011-2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» бағдарламасы аясында жүзеге асқан жоспарлар Денсаулық сақтау министрі С.Қайырбекованың 2011 жылғы есебінде баяндалған болатын. Онда профилакториялық және медицинаның қол жетімді, жедел, темір жол және әуе арқылы инновациялық емдеу жүргізу шаралары жүзеге асып жатқаны айтылған. Алдыңғы 2011 жыл Қаңтар айындағы «БОЛАШАҚТЫҢ ІРГЕСІН БІРГЕ ҚАЛАЙМЫЗ» жолдауы жүзеге асты. Бұл жолдау өз қызметін жүзеге асырды. «ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУ, ҚАЗАҚСТАН ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТЫ» атты 27 Қаңтар 2012 жылғы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстандағы адам капиталының сапалы өсуі» атты жетінші бағытындағы білім мен денсаулық сақтау мәселесінде салауатты өмір салтының әлеуметтік жаңа механизмін құруға негізделген [1]. Қазіргі таңда дене тәрбиесі пәнінің білімгерлердің денсаулығын арттырудағы маңыздылығы осы қоғамда өмір сүретін адамдардың денсаулығын нығайтумен қоса, жеке тұлға бойындағы биологиялық-психологиялық қасиеттердің жан-жақты жетілуіне барлық қызмет аясын бағыттаған әлеуметтік ұйым болып табылады. Қазақстан Республикасының бағытты даму жағдайында дене тәрбиесі пәнін жан-жақты жетілдірудің мүмкіндіктері кеңейді. Дамып келе жатқан қоғамның құрамдас бөлігі бола отырып дене тәрбиесі пәні жалпы халықтық, кемелденген әлеуметтік жүйенің барлық белгілерін иемденген. Мәдениеттің дамуы, қоғамдық қатынастардың, адамдардың да жан-жақты дамып қалыптасуына әсерін тигізді. Сонымен бірге, адам баласы қоршаған ортаға бейімделу арқылы тәрбиеленіп қана қоймай, табиғатты өзгертуге себепкер болды. Қоғамдық қатынастың саяси және экономикалық бағыт алуы дене тәрбиесіне елеулі өзгерістер әкелді. Бұл жағдай спорт жүйесінің мақсаттары мен міндеттерін, пайдаланылатын құрал-жабдықтарын, қолданылатын жаттығуларының түрлерін дамытуға ықпал жасады.
8. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 11 қараша 2014 жылғы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты Жолдауы.
9. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Астана, // Жайық ұстазы №1-7.01.2004. -3б
10. Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру стандарты. Алматы. 2000. -18б.
11. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытуды 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Алматы. 2005. -13б.
12. Аммарин Б. А. «Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі» М. 1999. -38б.
13. Ашмарин Б.А. Дене тәрбиесіндегі педагогикалық ізденістің ілімі мен әдістемесі. - М., ФиС, 1978 -44б.
14. Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір салтын қамтамасыз етудегі дене тәрбиесі Республикалық ғылыми әдістемелік тұтас жинақ бағдарламасы 2001-2005 жылдарға. Алматы 2001.
15. Дене тәрбиесі іліміне кіріспе дене тәрбиесі институттарына арналған оқу құралы. Матвеев А. Т. редакциясы М. ФИС. 1993. -65б.
16. Дене тәрбиесі жэне спорт арқылы Қазақстан Республикасының халқын
17. сауықтыру бағдарламасы. Алматы 1999.
18. Дене тәрбиесі мұғалімдеріне арналған кітап. Каюрова С. редакциясы
19. бойынша. -М., ФиС, 1973
20. Дене тәрбиесі институттарынға арналған оқу құралы. Матвеев М., Говиков А.Д. басқаруымен. 2-ші басылым. —М.:ФиС, 1976. Т.1, 2тарау.
21. Мұхамеджанова Ұ.Б. «Дене тәрбиесі пәнінің әдістемесі» Астана 2004ж -45б.
22. Қайжанов С. «Дене тәрбиесі». Алматы 2001ж -78б.
23. Төтенов Б. «Қазақ спорт ойындары» Алматы 1990ж. -59б
24. Қабланов Ж. «Спорт теминдерінің сөздігі мен тарихы» Алматы 2002ж.-77б.
25. Сағындықов Е. «Қазақтың ұлтттық ойындары» Алматы Рауан 1991ж.-52б.
26. Тұрыскелдина М. Мектепке дейінгі даярлық тобындағы дене тәрбиесі.А. 1997ж. .-51б.
27. Мұхаммеджанова Ұ. Ж. «Дене шынықтыру пәнін оқыту әдістемесінің методиксын пайдалану жолдары» Астана 2007. .-55б.
28. Таймбетов Т. «Дене тәрбиесі жаттығулары сабағындағы жалпы дамыту жаттығулар және терминология». 2009ж. .-69б.
29. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУ, ҚАЗАҚСТАН ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТЫ» Егемен Қазақстан, 2012, 29 қаңтар.
30. Тілеулов Э.Ж. Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі. Оқу құралы.2003
31. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы: «Қазақстан 2050» МӘҢГІЛІК ЕЛ! Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Егемен Қазақстан. №11 (28235) 18 қаңтар 2014ж.
32. Мұхамеджанов Б. Дене мәдениеті мамандығына кіріспе. – Шымкент: Ғасыр-ІІІ, 2006. 166б.
33. Жұмабаев М.Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. -106 б.
34. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. – Қызылорда, 1924. – 105б.
35. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан Республикасының Президенті. Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Астана: Елорда, 2006, 48 бет.
36. Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ. Мұғалім және ұлттық тәрбие.-Алматы: Нұрлы әлем, 2000.-116 б.
37. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. –Алматы: Ғылым, 1973. -121б.
38. 10 Лесгафт П.Ф. Собранные педагогические сочинения. Т.2 - М., 1962.. с.122-125.
39. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. "Педагогика", Алматы: 2000-384 б.
40. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика: Университеттер студенттеріне арналган оқу құралы. — Алматы, 2004, 420б.
41. Матвеев Л.П. Очерки по теории физической культуры. Москва: ФиС 1984. -243 б.
42. Матвеев Л.П. Новиков А.Д. Теория и методика физического воспитания. Том, I-II. Москва: ФиС 1976. -245 б.
43. Дуранов И.М. Педагогические условия формирования гражданской активности во внеучебной деятельности старшеклассников: Дисс. Канд. Пед.наук, Челябинск, 1991, 89с.
44. Жұмабаев М. Шығармалар. - Алматы: Жазушы, 1989. - 448 б.
45. Тайжанов С. Дене мүмкіндіктерін тәрбиелеу. – Алматы: Мектеп, 2004. – 96 б.
46. Қосуақова З. «Оқушылардың салауатты өмір салтын ынталандыру.» «Валеология дене тәрбиесі спорт». 2003-3. 14-16 б.
47. Ушинский К.Д. Пед. соч,.: В 2 х.т. -М..., 1974.
48. Әбділлаев Ә.К., Оңалбек Ж.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі. – Түркістан: Тұран, 2004. -277б.
49. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі, Алматы, 2004. 250 б
50. Бабанский Ю.К. Избранные педагогические труды. – М.: Педагогика, 1989.
51. Теория и методика физического воспитания/ Под общей ред. Л.П.Матвеева и А.Д.Новикова. 2-е изд., испр. и доп. В 2-х томах. М., 1976.
52. Әбділлаев Ә.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі, I-ші, II-ші, III-ші бөлімдері. – Кентау-2006ж.
53. Абзалов Р.А. Насосная функция сердца в зависимости от возраста приобщения к мышечным тренировкам. 2005., 302с. Казань.
54. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. Москва: ФиС. 1991. -243 б.
55. Тайжанов С, Қасымбекова С. Дене тәрбиесі. - Алматы: Мектеп, 2004. -104б.
56. Тілеулов Ә. Ж. «Дене тәрбиесі ілімі мен әдістемесі» Шымкент 2003ж.-88б.
57. Уанбаев Е.Қ. Сәби және мектепке дейінгі жастағы баланың дене тәрбиесі А. 2009. .-59б.
58. Осокина Т.И. Бала-бақшадағы дене тәрбиесі. -М.,1973.-115б.
59. Хухлева Д.В. Мектеп жасына дейІнгі балалардың дене тәрбиесі. М.,
1976 .-102б.
53. И.Фомин И.А.,Филин В.П. Дене тәрбиесінің жас ерекшелік негізі. .-26-45б.
54. Дене тәрбиесі іліміне кіріспе. Дене тәрбиесі институттарына арналған оқу құралы. Матвеев Л.П. редакциясы бойынша. -М, ФиС, 1983. 25.
55. Понамарев Н.И. Дене тәрбиесінің элуметтік қызметі. -М., ФиС. 1974.-56б.
56. Гриченко М.Ф., Саноян Г.Г. Еңбек, денсаулық, дене тәрбиесі. -М., ФиС,1974 1980,-31-41. 18.
57. Буцинская П.П., Васюкова И.М., Лескова Г.П. Общеразвивающие упражнения в детском саду. М., 1990. .-46.
58. Глазырина Л.Д., Овсянкин В.А. Методика физического воспитания детей дошкольного возраста. – М.: ВЛАДОС, 1999. – 176с. .-66.
59. Кожухова Н.Н., Рыжкова Л.А., Самодурова М.М. Воспитатель по физкультуре в дошкольных учреждениях/ Под ред. С.А.Козловой. – М.: Акадаемия, 2002. – 320с.
60. Лурии Ю.Ф. Физическое воспитание детей дошкольного возраста. М., 1991.
9. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Астана, // Жайық ұстазы №1-7.01.2004. -3б
10. Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру стандарты. Алматы. 2000. -18б.
11. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытуды 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Алматы. 2005. -13б.
12. Аммарин Б. А. «Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі» М. 1999. -38б.
13. Ашмарин Б.А. Дене тәрбиесіндегі педагогикалық ізденістің ілімі мен әдістемесі. - М., ФиС, 1978 -44б.
14. Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір салтын қамтамасыз етудегі дене тәрбиесі Республикалық ғылыми әдістемелік тұтас жинақ бағдарламасы 2001-2005 жылдарға. Алматы 2001.
15. Дене тәрбиесі іліміне кіріспе дене тәрбиесі институттарына арналған оқу құралы. Матвеев А. Т. редакциясы М. ФИС. 1993. -65б.
16. Дене тәрбиесі жэне спорт арқылы Қазақстан Республикасының халқын
17. сауықтыру бағдарламасы. Алматы 1999.
18. Дене тәрбиесі мұғалімдеріне арналған кітап. Каюрова С. редакциясы
19. бойынша. -М., ФиС, 1973
20. Дене тәрбиесі институттарынға арналған оқу құралы. Матвеев М., Говиков А.Д. басқаруымен. 2-ші басылым. —М.:ФиС, 1976. Т.1, 2тарау.
21. Мұхамеджанова Ұ.Б. «Дене тәрбиесі пәнінің әдістемесі» Астана 2004ж -45б.
22. Қайжанов С. «Дене тәрбиесі». Алматы 2001ж -78б.
23. Төтенов Б. «Қазақ спорт ойындары» Алматы 1990ж. -59б
24. Қабланов Ж. «Спорт теминдерінің сөздігі мен тарихы» Алматы 2002ж.-77б.
25. Сағындықов Е. «Қазақтың ұлтттық ойындары» Алматы Рауан 1991ж.-52б.
26. Тұрыскелдина М. Мектепке дейінгі даярлық тобындағы дене тәрбиесі.А. 1997ж. .-51б.
27. Мұхаммеджанова Ұ. Ж. «Дене шынықтыру пәнін оқыту әдістемесінің методиксын пайдалану жолдары» Астана 2007. .-55б.
28. Таймбетов Т. «Дене тәрбиесі жаттығулары сабағындағы жалпы дамыту жаттығулар және терминология». 2009ж. .-69б.
29. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУ, ҚАЗАҚСТАН ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТЫ» Егемен Қазақстан, 2012, 29 қаңтар.
30. Тілеулов Э.Ж. Дене тәрбиесінің ілімі мен әдістемесі. Оқу құралы.2003
31. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы: «Қазақстан 2050» МӘҢГІЛІК ЕЛ! Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Егемен Қазақстан. №11 (28235) 18 қаңтар 2014ж.
32. Мұхамеджанов Б. Дене мәдениеті мамандығына кіріспе. – Шымкент: Ғасыр-ІІІ, 2006. 166б.
33. Жұмабаев М.Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. -106 б.
34. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. – Қызылорда, 1924. – 105б.
35. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан Республикасының Президенті. Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Астана: Елорда, 2006, 48 бет.
36. Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ. Мұғалім және ұлттық тәрбие.-Алматы: Нұрлы әлем, 2000.-116 б.
37. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. –Алматы: Ғылым, 1973. -121б.
38. 10 Лесгафт П.Ф. Собранные педагогические сочинения. Т.2 - М., 1962.. с.122-125.
39. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. "Педагогика", Алматы: 2000-384 б.
40. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика: Университеттер студенттеріне арналган оқу құралы. — Алматы, 2004, 420б.
41. Матвеев Л.П. Очерки по теории физической культуры. Москва: ФиС 1984. -243 б.
42. Матвеев Л.П. Новиков А.Д. Теория и методика физического воспитания. Том, I-II. Москва: ФиС 1976. -245 б.
43. Дуранов И.М. Педагогические условия формирования гражданской активности во внеучебной деятельности старшеклассников: Дисс. Канд. Пед.наук, Челябинск, 1991, 89с.
44. Жұмабаев М. Шығармалар. - Алматы: Жазушы, 1989. - 448 б.
45. Тайжанов С. Дене мүмкіндіктерін тәрбиелеу. – Алматы: Мектеп, 2004. – 96 б.
46. Қосуақова З. «Оқушылардың салауатты өмір салтын ынталандыру.» «Валеология дене тәрбиесі спорт». 2003-3. 14-16 б.
47. Ушинский К.Д. Пед. соч,.: В 2 х.т. -М..., 1974.
48. Әбділлаев Ә.К., Оңалбек Ж.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі. – Түркістан: Тұран, 2004. -277б.
49. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі, Алматы, 2004. 250 б
50. Бабанский Ю.К. Избранные педагогические труды. – М.: Педагогика, 1989.
51. Теория и методика физического воспитания/ Под общей ред. Л.П.Матвеева и А.Д.Новикова. 2-е изд., испр. и доп. В 2-х томах. М., 1976.
52. Әбділлаев Ә.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі, I-ші, II-ші, III-ші бөлімдері. – Кентау-2006ж.
53. Абзалов Р.А. Насосная функция сердца в зависимости от возраста приобщения к мышечным тренировкам. 2005., 302с. Казань.
54. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. Москва: ФиС. 1991. -243 б.
55. Тайжанов С, Қасымбекова С. Дене тәрбиесі. - Алматы: Мектеп, 2004. -104б.
56. Тілеулов Ә. Ж. «Дене тәрбиесі ілімі мен әдістемесі» Шымкент 2003ж.-88б.
57. Уанбаев Е.Қ. Сәби және мектепке дейінгі жастағы баланың дене тәрбиесі А. 2009. .-59б.
58. Осокина Т.И. Бала-бақшадағы дене тәрбиесі. -М.,1973.-115б.
59. Хухлева Д.В. Мектеп жасына дейІнгі балалардың дене тәрбиесі. М.,
1976 .-102б.
53. И.Фомин И.А.,Филин В.П. Дене тәрбиесінің жас ерекшелік негізі. .-26-45б.
54. Дене тәрбиесі іліміне кіріспе. Дене тәрбиесі институттарына арналған оқу құралы. Матвеев Л.П. редакциясы бойынша. -М, ФиС, 1983. 25.
55. Понамарев Н.И. Дене тәрбиесінің элуметтік қызметі. -М., ФиС. 1974.-56б.
56. Гриченко М.Ф., Саноян Г.Г. Еңбек, денсаулық, дене тәрбиесі. -М., ФиС,1974 1980,-31-41. 18.
57. Буцинская П.П., Васюкова И.М., Лескова Г.П. Общеразвивающие упражнения в детском саду. М., 1990. .-46.
58. Глазырина Л.Д., Овсянкин В.А. Методика физического воспитания детей дошкольного возраста. – М.: ВЛАДОС, 1999. – 176с. .-66.
59. Кожухова Н.Н., Рыжкова Л.А., Самодурова М.М. Воспитатель по физкультуре в дошкольных учреждениях/ Под ред. С.А.Козловой. – М.: Акадаемия, 2002. – 320с.
60. Лурии Ю.Ф. Физическое воспитание детей дошкольного возраста. М., 1991.
МАЗМҰНЫ
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІ ҮРДІСІНДЕ ДЕНЕ
ҚАСИЕТТЕРІН ТӘРБИЕЛЕУ ШАРТТАРЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дене тәрбиесі пәні мен денсаулықты арттырудағы білімгер ... .10
1.2 Дене тәрбиесі пәнінің білімгерлер денсаулығын арттырудағы
маңыздылығын
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...18
1.3 Дене тәрбиесі үдерісінде білімгердің сапа қасиетін
қалыптастыру...24
ІІ Қазіргі мектепке дейінгі мекемелерде балаларды дене тәрбиесіне
тәрбиелеудің әдістемесі
2.1.Қазіргі мектепке дейінгі мекемелерде балаларды дене тәрбиесін
ұйымдастыру формалары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2. 2. Қазіргі балабақшада дене тәрбиесіне тәрбиелеу жұмысының
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..73
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Аннотация
Мектепке дейінгі мекемелерде дене тәрбиесін ұйымдастырудың
психологиялық-педагогикалық шарттары тақырыбында жазылған диплом жұмысында
мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері
қарастырылған. Дене тәрбиесінің бала денсаулығына, дамуына тигізер әсері
жайлы қарастырылған. Балабақшада баланың күн тәртібін ұйымдастыру, дене
мәдениетін қалыптастыру, салауатты өмір салтына жаттықтыру мәселелері кең
ауқымда қамтылған. Теориялық бөлімдегі қарастырылған мәселелерді тәжірибе
жүзінде әдістемелік жинақтармен дәлелденген. Диплом жұмысында әр жас
кезеңінде дене тәрбиесіұйымдастырылған оқу іс-әрекетін ұйымдастыру тәртібі
қарастырылған.
Аннотация
В данной дипломной работе под темой Психологические и педагогические
условия организации физического воспитания в дошкольной организации
рассматриваются такие вопросы как организация физического культуры у детей.
А так же психологические, физиологические особенности детей. О влиянии
физической культуры на здоровье ребенка и на его развитие. В дипломной
работе так же учтены распорядка дня ребенка в садике, правильная
организация урока, обучения здоровому образу жизни. В первой теоритической
главе рассмотрены материалы по психологических и педагогических условиях
физической культуры . И все теоритические данные доказына во второй
практической главе. В работе распределили уроки физической культуры в
разных возрастах дошкольников.
Özet
"Okul öncesi beden eğitimi organizasyonu, psikolojik ve pedagojik
Koşullar" psikolojik, fizyolojik özellikler okul öncesi çağındaki
çocukların derecesine yazılı sağlanmaktadır.Yanı sıra çocukların
psikolojik, fizyolojik özellikleri gibi. Tezde sağlıklı yaşam tarzı
öğrenme, bahçe, ders uygun örgüt dikkate çocuğun günlük rutin almak gibi
iyi çalışır.Teorik verilen metodik uygulama bu bölümde gündeme getirilen
konuları kanıtladı. Kağıt farklı yaş okul öncesi çocukların fiziksel eğitim
dersleri dağıttı.
Abstract
In this thesis work on the topic "Psychological and pedagogical
conditions of the organization of physical education in preschool
organization" addresses issues such as the organization of physical culture
among children. As well as psychological, physiological characteristics of
children. On the effect of physical training on the health of the child and
its development. In the thesis work as well take into account the daily
routine of the child in the garden, the proper organization of the lesson,
learning healthy lifestyle. In the first chapter theoretically material on
psychological and pedagogical conditions of physical culture. And
theoretically dokazyna data in the second practical chapter. The paper
distributed lessons of physical training at different ages preschool
children.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 11 қараша 2014 жылғы Нұрлы жол –
болашаққа бастар жол атты Жолдауы.
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Астана, Жайық ұстазы №1-7.01.2004. -3б
3. Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру
стандарты. Алматы. 2000. -18б.
4. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытуды 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы. Алматы. 2005. -13б.
5. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы: ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУ, ҚАЗАҚСТАН ДАМУЫНЫҢ
БАСТЫ БАҒЫТЫ Егемен Қазақстан, 2012, 29 қаңтар.
6. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы: Қазақстан 2050 МӘҢГІЛІК
ЕЛ! Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Егемен Қазақстан. №11 (28235)
18 қаңтар 2014ж.
7. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы. Қазақстан Республикасының Президенті. Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауы. Астана: Елорда, 2006, 48 бет.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Спорттың инновациясы - адамның денсаулығын нығайту, түрлі жарыстарда
жоғары көрсеткіштерге жетуі үшін қолданылатын жаттығулар жасау, меңгеру,
қолдану және таратуға өзгеріс енгізу арқылы құрал, әдіс ойлап табу арқылы
нәтижеге қол жеткізу.
Дене тәрбиесі – дені сау, дене бітімі және рухани жағынан жетілген,
моральдық жағынан табанды жеткіншек ұрпақты қалыптастыруға, адамның
денсаулығын нығайтуға, жұмыс қабілетін арттыруға, шығармашылық ғұмырлылығы
мен өмірін ұзартуға бағытталған педагогикалық процесс.
Дене тәрбиесі жүйесі - әлеуметтік-экономикалық, заңдылық пен ғылыми
әдістемелік, нормативтік бағдарлама негіздерінің жиынтығы және республикада
дене тәрбиесі мәселесін үйлестіріп отыратын әрі басшылық ететін ұйымдар мен
мекемелер.
Дене тәрбиесінің құралдары – дене шынықтыру жаттығулары, табиғаттың
сауықтыру күштері және гигиеналық факторлар.
Шынығу дегеніміз – ағзаның қоршаған орта факторларына әсіресе
метерологиялық факторларға қарсы тұру мүмкіндігін арттыратын ем-шаралар
(процедуралар) жүйесін айтамыз.
Ауа қабылдау – жалаңаш денемен ауада болу. Бірден суық ауадан бастауға
болмайды, алғашқы сеанстар , құрғақ желсіз далада, ағаш көлеңкесінде
болғаны дұрыс.
Ысқылай сүртіну – ең алдымен сумен басты, мойынды, қолды, арқаны
ысқылап сүртіп, орамалмен құрғатып, денені қыздырғанша ысқылау керек.
Бұдан кейін өкшеге, тізеге , жамбасқа ауысады.
Душ – екпінді су процедурасы.
Мақсаткерлік – тұлғаның өз әрекеті мен мінез-құлқын қоғам үшін маңызды
мақсаттарға бағындыру қабілеті.
Қайсарлық – адамның еріктік қасиеті, оның арқасында адам негізделген
шешімдер қабылдауға және артық ауытқуларсыз оларды орындауға қабілетті
болады.
Ұстамдылық пен сабырлылық – адамның мақсатқа қол жеткізуге кедергі
болатын физикалық және психикалық белсенділікті тоқтата білу қабілеті.
Батылдық пен ержүректік адамның күресу және қауіптерді жеңуге деген
даярлығынан көрініс табады.
Тәртіптілік - өз әрекеттері мен қылықтарының заңдар мен адамгершілік
ережелеріне нақты және бұлтартпастан бағынуды қамтамасыз ететін жеке тұлға
етудің қоспасы.
Қысқартылған сөздер
ҰОІӘ – ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті
ДТ – дене тәрбиесі
ДМ – дене мәдениеті
ДД – дене даярлығы
БТБ – балабқашадағы тәрбие бағдарламасы
СӨС – салауатты өмір салты
ДЖ – дене жаттығулары
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Денсаулықты нығайту, оның алдын алу адам
баласының басты бағытына айналу керек. Қазақстанның тәуелсіздік алуы мен
республиканың саяси және идеологиялық өмірдің жаңаруы барлық халықтың дене
тәрбиесінің мазмұны, формасы, әдістері мен құралдарына ерекше талаптар
қояды.
ХХІ ғасырдың екінші он жылдығы білім мен ғылым және бәсекелестік, жаңа
технологиялар мен инновациялардың қарқынды дамуына жол ашты. Осындай
бағытта салауатты өмір салтын әлеуметтік-экономикалық жағдайларға
ыңғайластыру қажет.
Дегенмен тоқтала кететін бір жайт салауатты өмір салты 2011-2015
жылдарға арналған Саламатты Қазақстан бағдарламасы аясында жүзеге асқан
жоспарлар Денсаулық сақтау министрі С.Қайырбекованың 2011 жылғы есебінде
баяндалған болатын. Онда профилакториялық және медицинаның қол жетімді,
жедел, темір жол және әуе арқылы инновациялық емдеу жүргізу шаралары жүзеге
асып жатқаны айтылған. Алдыңғы 2011 жыл Қаңтар айындағы БОЛАШАҚТЫҢ ІРГЕСІН
БІРГЕ ҚАЛАЙМЫЗ жолдауы жүзеге асты. Бұл жолдау өз қызметін жүзеге асырды.
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУ, ҚАЗАҚСТАН ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТЫ атты 27
Қаңтар 2012 жылғы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауы Қазақстандағы адам капиталының сапалы өсуі атты
жетінші бағытындағы білім мен денсаулық сақтау мәселесінде салауатты өмір
салтының әлеуметтік жаңа механизмін құруға негізделген [1]. Қазіргі таңда
дене тәрбиесі пәнінің білімгерлердің денсаулығын арттырудағы маңыздылығы
осы қоғамда өмір сүретін адамдардың денсаулығын нығайтумен қоса, жеке тұлға
бойындағы биологиялық-психологиялық қасиеттердің жан-жақты жетілуіне барлық
қызмет аясын бағыттаған әлеуметтік ұйым болып табылады. Қазақстан
Республикасының бағытты даму жағдайында дене тәрбиесі пәнін жан-жақты
жетілдірудің мүмкіндіктері кеңейді. Дамып келе жатқан қоғамның құрамдас
бөлігі бола отырып дене тәрбиесі пәні жалпы халықтық, кемелденген
әлеуметтік жүйенің барлық белгілерін иемденген. Мәдениеттің дамуы, қоғамдық
қатынастардың, адамдардың да жан-жақты дамып қалыптасуына әсерін тигізді.
Сонымен бірге, адам баласы қоршаған ортаға бейімделу арқылы тәрбиеленіп
қана қоймай, табиғатты өзгертуге себепкер болды. Қоғамдық қатынастың саяси
және экономикалық бағыт алуы дене тәрбиесіне елеулі өзгерістер әкелді. Бұл
жағдай спорт жүйесінің мақсаттары мен міндеттерін, пайдаланылатын құрал-
жабдықтарын, қолданылатын жаттығуларының түрлерін дамытуға ықпал жасады.
Дене тәрбиесі пәні, спорт саласында көптеген ғылыми жұмыстар
(Т.Ш.Қуанышев, К.И.Адамбеков, Т.А.Ақпаев, Н.А.Құрышева, Е.Ю.Шуберт және
т.б.) болды. Ал дене тәрбиесінің ілімі, педагогикалық жүйе ретінде дене
шынықтыру мәдениетін, дене мүмкіндіктерін дамыту мәселесін М.Сапарбаев,
Е.Уаңбаев, Ж.Оңалбек, С.Тайжанов, Б.А.Тойлыбаев, Т.Ж.Бекбатчаев,
Б.Төтенаев, Э.Ж.Тлеуов т.б. зерттеген [2].
Дене тәрбиесі пәні әлеуметтік–педагогикалық жүйеге кіргендіктен
білімгердің денсаулығын арттырудағы ықпалды құралы болып табылады, ал
спорттың кәсіби - қолданбалы түрлерімен шұғылдану нәтижесінде еңбек және
әскери қызметтің маңызды компонентіне айналады.
Зерттеу деңгейі: Білімгерлердің денсаулығын арттырудағы дене тәрбиесі
пәнінің маңыздылығы теориясы және практикалық іс-шаралары. Білімгерлердің
денсаулығын арттырудағы дене тәрбиесі ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің
маңыздылығы теориясы және практикалық қалыптастырудың тиімділігі артады,
егерде:дене тәрбиесі пәніне қалыптастырудың теориялық негізі қолданылса;
дене тәрбиесі пәнінде әдістемелік сабақтастық сақталатын болса.
Зерттеу мақсаты: Дене тәрбиесі ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті
үрдісінде дене қасиеттерін тәрбиелеу шарттарын теориялық және практикалық
негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Білімгерлердің денсаулығын арттырудағы дене тәрбиесі пәнінің
маңыздылығын ғылыми-педагогикалық негіздерін саралау;
2 Білімгерлердің денсаулығын арттырудағы дене тәрбиесі пәнінің
маңыздылығы әдістемесін пайдалану;
3. Білімгерлердің денсаулығын арттырудағы дене тәрбиесі пәнінің
маңыздылығын педагогикалық іс-шараларының негіздерін қалыптастыру;
4. Зерттеудің ғылыми еңбектеріне сүйене отырып, дене тәрбиесі пәнінің
білімгердің денсаулығын арттырудағы ғылыми-практикасында нақтылау.
Зерттеу нысаны: Дене тәрбиесі ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті үрдісінде
дене қасиеттерін тәрбиелеу теориясы және практикалық үдерісі.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІ ҮРДІСІНДЕ ДЕНЕ
ҚАСИЕТТЕРІН ТӘРБИЕЛЕУ ШАРТТАРЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дене тәрбиесі пәні мен денсаулықты арттырудағы білімгер
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауын
қолдау мақсатында жасалатын біршама жұмыстар туралы қысқаша зерттеулер
жүргізілді [3].
Дене тәрбиесіне қойылатын жаңаша талаптар мен өзгерістер туындап отыр.
Бұған себеп қазіргі кезде жеке тұлғаның қоғамдық және әлеуметтік мәні дене
тәрбиесі ұғымыдары назарынан да тыс қалмауы қажет. Дене тәрбиесі
ұйымдастырылған оқу іс әрекетінде сауықтыру, білімдік, тәрбиелік
міндеттерімен қатар педагог кәсіби жұмысын атқарып қоймай, балалардың
рухани жеке тұлғасын қалыптастыруды жүзеге асыруы керек.
Дене тәрбиесі дамуының да өзіндік тарихи кезеңдері бар.
Бірінші кезең – қозғалыс дағдыларының ағзаға әсері жөніндегі
эмперизмдік білім кезеңі. Адам баласы оны күнделікті қозғалыс-қимылында
алды. Мұндай білімнің жиналуы қозғалыс жаттығуларының тиімділігі мен
ағзаға оң әсері танылып, кейінгі кезеңдерде дене тәрбиесінің пайда болуына
әсер етті.
Екінші кезең – дене тәрбиесін дамыту жөніндегі идеялар мен оның
әдістемесінің пайда болуы Орта ғасырларда Греция, Рим мемелекеттерінде
бастау алды. Бұл кезеңде дене жаттығуларының сауықтыру және ішкі ағза
қызметіне әсері зерттелді, оның тиімділігі төзімділік пен
белсенділікті, күшті, ерік-жігерді, батылдықты, қайрат пен қозғалыс
дағдыларын жетілдірудегі маңызы ескерілді. Сондықтан әскери ойындар,
жаттығу, сайыс, түрлі қимыл-қозғалыс әдістерін жүйелеу және оны тиімді
пайдалану жөніндегі алғашқы әдістемелер пайда болды.
Үшінші кезең – Қайта өрлеу кезеңінен басталып, дене тәрбиесі теориясы
мен әдістемесінің білімдік, практикалық қорларының жинақталуы ХІХ ғасырға
дейінгі кезеңде дами түсті.
Себебі адам ағзасын зерттеу, сырқатының пайда болу жағдайы мен емдеу
жолдарын табу мақсатындағы дәрігерлік тәжірибе философтар мен
дәрігерлердің, ағартушылардың дене тәрбиесіне, дене мүмкіндіктеріне, ағза
ерекшеліктеріне назар аудартты. Сөйтіп, адам ағзасы және оның функционалдық
қызметі жөніндегі зерттеулер жүргізіліп, алғашқы тұжырымдардың, дене
тәрбиесінің теориялық өзегінің пайда болуына әсерін тигізді.
Қайта өрлеу дәуірінде дене тәрбиесі тұтастай тәрбие ісінің қажетті бір
буыны деп есептеліп, алғашқы ғылыми негізделген теорияларды пайда етті.
XVIII ғасырда дене шынықтыруда пайдаланылатын дене жаттығуларының
биомеханикалық сипаттары зерттеле бастаса, ал кейінгі ХІХ ғасырда дене
тәрбиесінің ерекшеліктерін сипаттайтын еңбектер пайда болды.
Төртінші кезең – Қазан төңкерісіне дейінгі дене тәрбиесінің оқу пәні
ретіндегі орны, теориясы мен әдістемесінің қалыптасу кезеңі болды. Бұл
кезең дене тәрбиесінің өзекті мәселелерінің жүйеге келтіріліп, арнайы
зерттеулер мен тәжірибелердің жүргізілуімен сипатталды. Бұл
саладағы ең көрнекті тұлға П.Ф. Лесгафт болды, оның дене тәрбиесі
жөніндегі ілімі мен жасаған әдістемелік ұсыныстары қазіргі дене тәрбиесі
теориясының қалыптасуында зор маңызы бар.
Бесінші кезең – Кеңестік дәуірдегі дене тәрбиесі ғылымының даму
кезеңі, дене тәрбиесінің кешенді түрде ұйымдастырылып, дене тәрбиесі
ғылымының басқа ғылымдармен сабақтастықта, ғылым саласының ықпалды
бірлігіне негізделген кешенді сипатта, ғылыми негізге, заңдылықтарға сүйене
отырып қалыптасу жүзеге асты.
Алтыншы кезең – қазіргі кезеңде әлемдік білім кеңістігіне енуге бағдар
жасауда, дене тәрбиесіндегі озат әлемдік тәжірибелерді, онымен шектес
ғылыми пәндер ауқымындағы зерттеулердің нәтижелерін тиімді пайдаланып,
шетелдік озат тәжірибелерді, сондай-ақ дәстүрлі әдістерді жаңа жағдайда,
жаңа педагогикалық технологиялармен сабақтастыра отырып пайдалану арқылы
ХХІ ғасыр заманындағы дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің негізін
жасаумен сипатталады. Дене тәрбиесі ғылымының дамуы психологтар мен
физиологтардың тәжірибесінде адам ағзасының мүмкіндіктері туралы ой-
пікірлері мен тұжырымдарына, іс-тәжірибелерінің қалыптасуына жаңалықтар
енгізеді [4].
Бүгiнгi таңдағы қоғам өмiрiнiң экологиялық-экономикалық және
әлеуметтiк жағдайларының түрлi себептерiнен, сондай-ақ жалпы бiлiм беретiн
мектептер мен басқа да жоғары бiлiм беретiн оқу орындарында дене тәрбиесi
мен спорт жүйелерiнiң нашарлауына байланысты оқушылар мен жас
жеткiншектердiң денсаулықтары төмендеп жылдан-жылға аурулардың саны
көбеюде. Бұл жағдай қоғамның да, мемлекет басшыларының да алаңдаушылығын
туғызуда. Осыған орай халықты, әсiресе, болашақ жастардың дене тәрбиесi
жүйесiн жақсартуға мемлекет тарапынан әр жыл сайын бiрнеше шаралар жузеге
асырылып, заңдар қабылдануда.
Бұл бағдарламалар мен заңдардың негiзгi мақсаты дене тәрбие саласын
дамытуды әлеуметтiк тұрғыда анықтап, жеке тұлғаны дамытуды жаңаша
көзқараспен қарап, оған әлемдiк ғылым мен прогресс деңгейiнде бiлiм мен
тәрбие беру. Сонымен қатар, жас ұрпақтан өркениеттi қоғамның ерiктi, өз бас
бостандығын қорғай алатын, бүкiл адамзат құндылығын бағалайтын
адамгершiлiк, имандылық, iзгiлiк мiнез-құлқы қалыптасқан iскер, денi сау,
ой еңбегi мен дене еңбегiне бiрдей қабiлеттi азамат тәрбиелеу. Сол себептi
дене тәрбиесiнiң білімгер тәрбиесiндегi әлеуметтiк ықпалы зор.
ХХІ ғасыр табалдырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңі
технология және инновация ұғымдарының дамуына алып келді. Ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде іс жүзінде анықталып табылған оқыту үрдісінің
нәтижесін көрсететін әдіс-тәсілдері, түрлері көбіне жаңашыл, инновациялық
деп атайды. Инновация сөзі педагогикаға енген ұғым. Ол кейбір ғалымдардың
еңбектерінде жаңа, жаңалық енгізу деп көрсетіледі. Кейбіреулері оны
өзгеріс деген ұғым береді. Инновация ұғымы қазірде білім берудің теориясы
мен практикасында кеңінен қолданылуда. Инновация (латын сөзі in-в, novis-
жаңа) жаңа, жаңалық, жаңарту дегенді білдіреді екен. С.И.Ожегов сөздігі
бойынша: инновация бірінші рет шыққан, жасалған, жуық арада пайда болған,
бұрынғының орнын басатын, алғаш ашылған, бұрыннан таныс емес енгізілген
жаңалық.
Инновация ұғымын әр елде әртүрлі түсінген, кейбір мемлекеттерде
(АҚШ, Нидерланды) бұл термин кең тараған, ал Арабия, Жапония тәріздес
инновация ұғымын сөздіктерде кезіктіру мүмкін емес. Сондықтан әр елде бұл
құбылысқа қандай көзқарас қалыптасқанын анықтау мақсатымен ғылыми-
педагогикалық техникалық саяси әдебиеттерді, баспа беттерін зерттеу келе,
Ресейде, шет елдерде, социалистік елдерде, Қазақстан мемлекетінде
инновация ұғымына берілген анықтамаларды жинақтадық.
Ғылымның қайнар көзі - Ресейде инновация ұғымына өте үлкен
күдікпен қараған: ХІХ-ХХ ғ. Басындағы бірде-бір білім реформаларында бұл
термин кезікпейді. Негізінде реформа жүзеге асқан, яғни инновациялық үрдіс
өткен, бірақ бірақ инновация термині еш жерде аталмайды.
Инновация деген ұғымның өзін қарастырсақ, ғылымдардың көбі оған
әртүрлі анықтамалар берген. Мысалы, инновация ұғымының әр елдегі, әртүрлі
уақытта берілген анықтамалары: Инновация ұғымына берілген ең ескі емес
анықтама, бұл салада американдықтар мен европалық көлемді зерттеулер иесі
Э.М.Роджерстің анықтамасы болып есептеледі. Э.М.Роджерс инновацияны былайша
түсіндіреді: Инновация – нақтылы бір адамға жаңа болып табылатын идея.
Майлс пікірі бойынша инновация арнайы жаңа өзгеріс. Біз одан жүйелі
міндеттеріміздің жүзеге асуын, шешілуін күзетеміз деген.
Америка ғалымдары Биль және Болен педагогикалық инновацияны құрамына
материалдық өзгеруіне ғана емес, сол материалды қолданудағы көзқарастардың
комплексті өзгеруін біріктіретін үлкен өзгеріс, - деп түсінеді екен.
Найхоф инновацияны үрдіс деп есептейді де инновация қандай да бір
идеялардан басталатын, өзгерістерге әсерін, тұтынушылардың не қолдауы, не
бас тартуымен аяқталатын үрдіс, - дейді. Марклунды өзінің соңғы
еңбектерінде инновация мен өзгеріс арасындағы айырмашылықтарды айқындаған.
Инновация және өзгеріс ұғымдарын көбіне синонимдік қатынаста қарастырады,
егер бұл өзгеріс бүкіл мектеп жүйесінде жайылса, оны инновация деуге
болады. Бірақ кез келген өзгерісті инновация деп тағы айта алмаймыз.
Инновация болу үшін алдын-ала қойылған мақсаттардың онды нәтижесін, жемісін
көру қажет.
Инновация ұғымының негізін салуға көп үлес қосқан неміс ғалымдары
В.Замбарт, Метчемек және австриялық экономист И.Шумбеертді жатқызуға
болады. Бірақта, олар бұл ұғымды саяси экономикалық, технологиялық
үрдістерге байланысты қолданған. Кейіннен инновация ұғымы білім беру
жүйесіне жаңаны енгізу мағынасында педагогикалық еңбектерде кезіге
бастады.
1957-1964 ж. он жылдық тарихқа американдық білім жүйесіндегі
инновациялар және өзгерістер кезеңі ретінде енеді. 1) Ағылшын ғалымдарының
пайымдауынша, жаңалық көзі арнайы қолданған деректерде, дамушы идеяларда,
кітаптарда, педагогтардың білімді көтеруді ұйымдастырушыларда, т.с.с.
2) Өз зерттеулерінде ағылшын ғалымдары мынадай қортындыға келеді: Әр
жоғарғы сатыдағы мұғалім әрдайым жаңалықты бастаушы ретінде іс-әрекет
жасауы тиіс, - дейді.
3) Инновациялық технологияларды қолданып дамыту мәселелерін басқа
елдердің педагогтары да қарастырады. 90-шы жылдардың бас кезінде орыс
ғалымдары Днепрова Б.И.Золвязинский, Лазареваның еңбектерінде инновация
ұғымы пайда болады. Олар инновация ұғымы білім беру жүйесінде
жаңалықтарды жасап шығару, игеру, қолдану және тарату іс-әрекеті деп
сипаттайды. М.М.Потоленик, А.С.Лоренсов жаңалық дегенді құрал ретінде
(яғни жаңа әдіс, жаңа технология) ал, инновацияны осы тәсілдерді меңгеру
үрдісі деп санайды.
Қазақстан мемлекетінде инновация ұғымын пайдалану соңғы бес жылдыққа
жатады. Ең алғаш инновация ұғымы қазақ тілінде анықтаған ғалым профессор
Немеребай Нұрахметов. Ол былай дейді: Инновация, инновациялық үрдіс деп
отырғанымыз білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану
және таратуға байланысты бір бөлек қызметі.
Инновациялық негізін құраушы ұғымдардың – инновация, нововедение,
новшество, новое, т.б. қазақша аудармаларын жасаған, Ы.Алтынсарин
атындағы білім проблемаларын ғылыми-зерттеу институты әдіскері
К.Құдайбергенова болып табылады. Өз еңбектерінде инновацияны- нақты
қойылған мақсатқа сай салынған жаңа нәтиже деп есептеп, төмендегідей
аудармалар жасаған:
ИННОВАЦИЯ - жаңарту.
НОВОВЕДЕНИЕ - енген жаңалық.
НОВОЕ - жаңа.
НОВШЕСТВО - жаңалық.
ИННОВАЦИОННЫЙ ПРОЦЕСС - жаңарту үрдісі.
Педагогикалық энциклопедияларда төмендегідей анықтамалар берілген:
инновация сөзі латын тілінен енген – новый, яғни аударғанда обновление -
жаңарту, новинка - жаңалық, изменение - өзгеріс деген мағына береді.
Инновация дегеніміз білім беру, тәрбиелеу жұмысына жаңалықты енгізу,
яғни жаңа әдіс-тәсілдерді, амалдарды, құралдарды, жаңа концепцияларды
жасап, оларды қолдану деп анықталған.
Жоғарыдағы мағлұматтарды бір жүйеге келтірсек, төмендегідей қорытынды
шығаруға болады:
Инновация ұғымын ғалымдар әртүрлі түсінеді екен.
1) жаңалық, жаңаны енгізу, жаңарту үрдісі.
2) өзгеріс.
3) құрал, әдісі.
Инновация ұғымын анықтайтын нақтылы анықтама әлі де жасалмаған. Ал,
біз өз зерттеу жұмысымызда Ш.Таубаева және К.Құдайбергенова берген
анықтамаға сүйенгенді жөн көрдік, яғни инновация - бұл нақты қойылған
мақсатқа ойға алынған жаңа нәтиже.
Спорттың инновациясы - адамның денсаулығын нығайту, түрлі жарыстарда
жоғары көрсеткіштерге жетуі үшін қолданылатын жаттығулар жасау, меңгеру,
қолдану және таратуға өзгеріс енгізу арқылы құрал, әдіс ойлап табу арқылы
нәтижеге қол жеткізу.
Бұл өз алдына қоғамдық педагогикалық процесті дұрыс құру. Сонымен
бірге қоғамдық қарым-қатынасты мейлінше ұтымды қалыптастыру және пайдалану.
Дене даярлығын - спорттық даярлықтың бөлімі ретінде адамға және
табиғатқа қоғам туралы төменде көрсетілген білім мен біліктіліктің, яғни
философия, әлеуметтану, педагогика, психология, анатомия, физиология,
химия, физика, математика және т.б. ғылымдарда алынған білім мен
біліктіліктің сонымен бірге, әртүрлі халықтардың тәрбиелеу дәстүрлерінің
жиынтығы ретінде қарастырудың маңызы бар. Дене дайындығы адам ағзасының
тыныс алудағы, ас қорытудағы, жүрек қан тамыры мен жүйке жүйесі және тірек-
қозғалыс аппараты қызметтерінің қажеттіліктерімен қатар психикалық
көрінулермен және мақсаттармен корреляциялық байланыстағы тіршілікке
қажетті қасиеттердің сапалық артуына мүмкіндік туғызады.
Дене дайындығы негізіне мыналар жатады: жаттығу процесі-көп реттік
қайталау жолымен және жаттығумен қандай да бір қимылдық әрекетті орындауға
үйренуге – жаттығудың әсеріне байланысты биологиялық, яғни функциональдық
және морфологиялық бейімділігі.
Жаттыққандық жағдайының дәрежесі бұлшық ет қажуының қалпына келгеннен
кейінгі жұмыс қабілеттілігінің арту жағдайына тірі ағзаның өту қасиетіне
байланысты болады, яғни дене жүктемелерінің артуымен, демалыс пен жұмыс
сәттерінің сәйкес кезектесуімен қалпына келудің ең жоғарғы сатысы.
Соңғы уақытта жеке тұлғаның дене тәрбиесі үздіксіз білім беру
жүйесінде дене тәрбиесінің мақсаты түрінде қарастырылып жүр. Бұл мақсат
үздіксіз білім беру мен жеке тұлғаны қалыптастыру жүйелерінің қазіргі даму
талаптарына жауап бере алады. Бұдан басқа, үздіксіз білім беру жүйесінің
жекелеген бөліктерінің сабақтастық принципін бейнелейді; сонымен қатар
субъектінің жеке өмірінің мәдениет сапасын анықтауға бағытталған болашағы
туралы идея да бар. Айтылған мақсатттардың міндеттері оқу-тәрбие процесінің
тиімділік критерийлерімен нақтыланады.
Жеке тұлғаның дене тәрбиесін қалыптастыру проблемасы зерттеліп,
теориялық негізінің жасалғанына қарамастан, бүгінгі күні өткір және ашық
мәселе болып қалуда. Бұл ең алдымен мемлекетіміздің әлеуметтік-
экономикалық, саяси және рухани дамуындағы өзгерістермен байланысты. Бұлар
дене мәдениетінің саласында диалектикалық қарама-қайшылық тудырады.
Сондықтан философиялық, психологиялық және педагогикалық әдіснамалық
жайттарға сүйене отырып, мектеп оқушылары үшін дене тәрбиесінің
инновациялық-педагогикалық ұйымдастыру моделін жасау қажет. Бұл модель
олардың дене мәдениетін қалыптастыруға бағытталады және оның көмегімен жеке
физиологиялық, гигиена-профилактикалық және емделу қажеттіліктерін жүзеге
асып қана қоймай, әлеуметтік белсенді тұлға болуға, жемісті еңбек етуге
дайындық жасалады.
Қазіргі кезеңде мектеп және жоғары оқу орны бағдарламаларының жасалу
тұжырымдамасы өзгерді. Алайда, бұлардың бәрінде мектеп оқушысы мен
студенттің қайда оқитындығы ескерілмейді, олардың меңгеруі тиіс негізгі
дағдылар мен қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар
көрсетілген. Жаттығулардың орындалуы қозғалыс дайындығының деңгейі туралы
мәлімет береді. Дегенмен, бұл бағдарламалар базалық, үлгілік сипатқа ие,
сондықтан оларды әрбір педагог жергілікті жағдай мен дәстүрлерге қарай
өзгертулер мен толықтырулар енгізіп, өзгерте алады.
Мектепке дейінгі мекемелер мен мектептердегі, жоғары оқу орындарындағы
Дене тәрбиесі пәнінің мақсаты әлі күнге дейін толықтыруды, осыған орай
оның ғылыми негізделген тұжырымдамасын жасау қажеттігі туындайды. Осы
бағыттағы зерттеулердің тиімдісі дене мәдениеті тұрғысынан зерттеу болып
табылады. Әрине, мәдениет теориясының құбылыстары, кластары және олардың
түрлеріне сүйеніп, жасалып жатқан қандай да бір теориялық ережелер,
тұжырымдамалар көп және олар әлі де жүргізілу үстінде.
Дене тәрбиесі білімінің негізгі мақсатын анықтау үшін белсенді жұмыс
атқарылу, оны қозғалыс сапаларының дамуы, енді біреулері білім міндеттерін
шешу құралы деп анықтайды. Үшіншілері, оқушыларды спорттың бір түрімен
дамыту және сауықтыру деп ұсынса, төртіншілері, ең басты мақсат – бұл
сауықтыру деп таныды. Ақырында, авторлардың бірқатары басты мақсаты жеке
тұлғаның жан-жақты дамуын физикалық жетілдіру үдерісімен бірлестіруден деп
есептейді.
Жоғарыда баяндалған жайттардың дене тәрбиесі білімін үздіксіз беруді
жүзеге асырудың маңызды шарты болып табылатындығын, оны басшылыққа алып,
білім берудегі дене тәрбиесінің орнын, оның қызметін айқындауға тырысамыз.
Жалпы (дамыту, тәрбиелеу, оқыту) және арнайы (ақпараттық, жалпы мәдениеттік
және т.б.) қызметтерін қарастыруға болады.
Кемеңгер ұлы ақын М.Жұмабаевтың “Педагогика” кітабында рухани жан
тәрбиесі мен дене тәрбиесін жан – жақты терең қамтығанынан көруге болады
[5].
Ақын-жазушы драмматург - Ж.Аймауытовтың шығармашылық мұрасы- рухани
қазынамыз. Ол тәрбие жөнінде былай деген: ”Тәрбиесіз білімді адам сол
білімін оңды-солды жұмсай беруі мүмкін. Тәрбиелі адам, яғни иманды адам,
толық адам - ондайға бармақ емес, ол білімін өз орнына, игілікке,
адамзаттың гүлденуіне жұмсайды“, - деп ізгі ойларға жетелейді. Ж.Аймауытов
педагогикалық көзқарастары адамға, оны тәрбиелеу мүмкіндігіне деген
сенімінен басталады. Өзінің “Тәрбие” деген мақалаларында ол, адамның
хайуаннан айырмашылығы жайында әңгіме қозғай отырып, адам бойындағы ұнамсыз
мінез-қылықтарының барлығы тәрбиенің кемдігінен деп қорытынды жасайды [6].
Ғылыми зерттеуімізде дене тәрбиесін педагогикалық үдерістің ажырамас
бөлігі деп қарастыруымызға тура келді. Ғылым шындықтың бейнелеу формасы
болғандықтан тәрбие ұлттық болмыстың тамшысында деп қорытынды жасаймыз.
Алты жасқа дейін қалыптасқан қимыл-қозғалыс дағдылары мектепте оны одан әрі
жетілдірудің іргетасын қалайды және алдағы уақытта спортта жақсы
нәтижелерге жетуге мүмкіндік береді. Көптеген спортшылар (И.Тер-Овенесян,
В.Брумель) дене жаттықтырумен үзбей айналысуды балалық шақтан бастаған.
Мектеп жасына дейінгі балаларда негізгі гимнастика жаттығуларын
(сапта тұрып жаттығу, жалпы жетілу жаттығулары, негізгі қозғалыстар – жүру,
жүгіру, теңдік сақтау, өрмелеу, жер бауырлап қозғалу, асып түсу, лақтыру
секіру),спорт жаттығуларын (шаңғы тебу, коньки, велосипед тебу, жүзу)
орындауды қалыптастыру қажет. Мұнымен бірге балаларды спорттық элементтері
бар ойындары ойнай білуге үйрету керек (теннис, бадминтон, городки,
волейбол, баскетбол, хоккей, футбол т.б.) Жас мөлшеріне қарай бөлінген
топтар бойынша қалыптастырылатын қимыл-қозғалыс дағдыларының көлемі
Балабақшадағы тәрбие бағдарламасында берілген.
Балалардың қимыл-қозғалыс дағдылырын қалыптастырумен қатар алғашқы
күндерден бастап дене қасиеттерін (ептілік, шапшаңдық, күш, төзімділік,
тепе-теңдік сақтау т.б.) дамыту қажет. Мұндай көрсеткіштерді дамытуға
мүмкіндік бар екенін көрсеткіштер дәлелдейді. Мысалы, күштің, шапшаңдық пен
ептіліктің дамуымен бірге секіру биіктігі, ұзындыққа лақтыру алыстығы
артады. Төзімділікті дамыту балаларға дене жаттығуларын шаршамай жасауға,
ұзақ жол жүруге мүмкіндік туғызады. Лақтырғанда көздеген жерге тигізу,
секіргенде діттеген жерге дәл түсу, жүргенде, жүгіргенде бағдар сақтау –
балалардың көзбен шамалау қабілетінің жақсы екендігін дәлелдейді[19].
Дене қасиеттерін дамытпайынша бала аса қарапайым да жаттығуларды
орындай, қимыл-қозғалысты тілейтін іс-әрекеттің алуан түрлерін жетілдіре
алмас еді.
Дене тәрбиесі процесінде кең ауқымды тәрбиелік міндеттерді шешудің
маңызы үлкен. Балаларда күн сайын дене жаттықтыруға деген қажеттілікті
әдетті қалыптастыру, балалар мекемелерінде және үйде осы жаттығулармен өз
бетімен айналыса білуді дамыту, неғұрлым қарапайым жаттығуларды өз
құрдастарымен және біршама кіші жастағы баламен бірге өткізу қажет.
Дене тәрбиесі процесінде адамгершілік, ақыл-ой, эстетика және еңбек
тәрбиесін жүзеге асыруға үлкен мүмкіндіктер болады.
Дене жаттығуларын орындаған кезде мінездің жақсы жақтарын және
адамгершшілік қасиеттерді (әдептілік, адалдық, жолдастық сезім, өзара
көмек, ұжыммен жұмыс істей білу т.б.) тәрбиелеу үшін, сонымен қатар ерік-
жігер қасиеттерінің (батылдық, тәуекелшілдік, табандылық, ұстамдылық т.б.)
көрініс беру үшін жақсы жағдайлар жасайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларда сергек, жайдары көңіл-күйді қамтамасыз ете
отырып, жағымды эмоцияларды тәрбиелеу, сондай-ақ жағымсыз психикалық
көңіл–күйді тез жеңе білуді дамыту өте маңызды. Бұл жағымды эмоциялардың
барлық мүшелер мен ағза жүйелері жұмысына жақсы әсер ететіндігімен, қимыл-
қозғалыс дағдылары қалыптасуының шапшаңдығы мен беріктігін қамтамасыз
ететінідігінен де қажет.
Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің процесі осы айтылған
міндеттердің бәрі бірдей шешілетіндей болып құрылуы тиіс. Мектеп жасына
дейінгі балаларды дене жағынан тәрбиелеудегі жұмыстың мәнді жағы – тұлғаны
дұрыс қалыптастыру.
Сонымен қатар балаларға тұрмыста және дене мәдениеті сабақтарында
қажетті жеке және қоғамдық гигиена дағдыларын дарыту қажет.
Дене мәдениеті сабақтарында әртүрлі тәрбиелік міндеттер де шешіледі.
Олардың негізгілері болып, мінез-құлықтың жағымды жақтарын, адамгершілік
және ерік қасиеттері, денешынықтыру жаттығуларының күнделікті сабақтарында
қажеттілік пен әдеттерді пайдалану, алған білімдері мен дағдыларын дербес
қызметте творчестволықпен пайдалана білу.Дене тәрбиесі балаларды ақыл-ой,
адамгершілік, еңбек және эстетикалық жағынан тәрбиелеу жұмысын жүзеге
асыруға, олардың сергек, шат көңілді және белсенді болуларына ықпал етуі
тиіс.
1.2 Дене тәрбиесі пәнінің білімгерлер денсаулығын арттырудағы
маңыздылығын жоспарлау
Қазақстан тәуелсіз ел болғанына 20 жылдан астам уақыт болды, бұл
жылдарда ғылымның барлық салаларында көптеген заңдар мен заңдылықтар,
жарғылар, жолдаулар және бағдарламалар қарастырылды. Жылдан жылға
өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп алда тұрған кез-келген проблеманы
шешуге ұмтылыс стратегиялы түрде жүзеге асып отырады. Осы ұмтылыста
Қазақстан 2030 стратегиясы, 50 дамыған елдің қатарына кіру, Дүние жүзілік
сауда ұйымына кіру, дүниежүзілік білім жүйесін қалыптастыруда сапа мәселесі
және Қазақстан елінің әлемдік статусын құру және ондағы ұлттық болмыспен өз
орнын табу анықталды [7].
Дене тәрбиесінің адамдардың рухани және тән-дене дамуында маңызды роль
атқаратын ықпалы орасан, ол халық педагогикасында ерте замандардан айтылып
келеді. Адамгершілік, еңбекқорлық, тән-дене, ақыл-ой тәрбиесі бойынша
халық өшпес жүйе түзді.
Еуропалық тәрбие жүйесі – ежелгі Греция философиясының көрнекті
өкілдері Демокрит, Сократ, Платон, Аристотель, Тертуллиана тәрбие
ұғымдарының мәнін көрсеткен. Демокрит: Табиғат және тәрбие егіз. Дәлірек
айтсақ табиғат адамды қайта жасайды және оны өзгерте отырып, болмыс
табиғатын түзеді, ал жақсы адам болу табиғат ықпалынан гөрі тәрбиеге
көбірек тәуелді, - десе, Аристотель тәрбие ұғымына түсініктеме бере
отырып, оның мәнін тереңдете, тәрбие лайықты өмірге бағыттайды деген пікір
айтқан [8].
Дене тәрбиесінің басқа тәрбиелермен сабақтастығы мәселесі Орта Азия
және Ұлы дала ғұламалары еңбектерінде де ерекше атап өтеді. Солардың ішінде
ерекше тұлға Әл-Фараби тәрбие мәселесіне бағыт-бағдар бере отырып,
Әлеуметтік-этикалық трактаттар атты еңбегінде бала денесін жетілдіруді
оның бойындағы абзал қасиетті тани біліп, мінез-құлқының жақсы сипаттарын
тәрбиелеп, өзін-өзі үнемі дамыту қажеттігіне тоқталады. Ол дененің
саламаттылығы ұғымын енгізе отырып, әр адамның тәрбиесінде мынадай үш
қасиет болу қажет деп есептейді: дене күші, рухани және ақыл-ой, олар өзара
үйлесімді дамыған жағдайда ғана жан-жақты дамыған жеке тұлғаны
қалыптастыруға болады деп есептейді.
Әл-Фарабидің Бақыт жолын сілтеу деген трактатында адамды бақытқа
жеткізетін үш нәрсеге көңіл бөледі.
1. Адам өзінің қалыптасуы үшін іс-әрекет, тіршілік жасау, дене
мүшелерін іске қосу арқылы қажетті әрекеттер: отыру, тұру, жүру, көру, есту
сияқты т.б. қимылдар жасайды.
2. Жан эффектілері негізінде құштарлық, рахат, қуаныш, ашу, қорқу,
жабырқау, қызығу т.б. сезімдерін көрсету.
3. Ақыл-парасат арқылы адам іс-әрекеттерін, сана-сезімдерін,
ізгілікті, имангерлікті, қимыл-қозғалыстарын басқарады. Әл-Фарабидің
пікірінше, әрбір баланың тәрбиесінде үш қасиет: дене күші, рухани және ақыл-
ой бірлікте болғанда ғана жан-жақты үйлесімді жеке тұлғаны қалыптастыруға
болады [9].
Көптеген ғалым - педагогтардың зерттеулерінде “дене тәрбиесі” ұғымына
көптеген анықтамалар берілген. Мәселен Орыстың демократ – педагогы
П.Ф.Лесгафт: дене тәрбиесінің жүргізілу ерекшеліктерін анықтай отырып, осы
тәрбиенің ғылыми негізделген теориясын ұсынады. Бұл құрған дене тәрбиесі
теориясының дүние жүзілік мәні бар. Ол өзінің екі томдық Мектеп жасындағы
балалардың дене тәрбиесіне басшылық деген еңбегінде (1888-1901ж.) дене
тәрбиесінің әр түрлі жүйесін терең сынап, осы жөнінде өз теориясын ұсынады.
Оның ойынша, дене тәрбиесі барлық істердің, жұмыстардың жүйесінен тұрады.
Сондықтан дене тәрбиесі ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбиелеумен
тығыз байланысты.
Дене тәрбиесі – демократиялық қоғамдағы тәрбиенің қоғамдас бөлігі. Ол
дене жетілуінің жоғары нәтижелеріне, яғни денсаулықтың, дене дамуының және
дене дайындығының биік деңгейде болуына бағытталған.
Оның үйретуінше, дене жаттығулары мінез бен ақыл-ой қабілетін
дамытатын бірізді, тізбекті болуы қажет. Дене қозғалыстарының жүйесі
баланың табиғи дамуына сәйкес келіп, бұлшық еттердің бүкіл тобын қамтуы
керек. Дене жаттығулары, дене шынықтыру оқытушыларының ұқыпты түсіндірулері
арқылы жүргізіледі. Лесгафт ақыл-ой жұмысының дене шынықтыру жаттығуларымен
және ойындармен алмасып отыруын талап етті. Сонымен қатар ол ауыр
гимнастикалық жаттығулардан сақтандыруды, көбіне табиғи қозғалыстарды:
жүгіру, секіру, ойын т.б. ұсынды [10].
Лесгафттың ғылыми-педагогикалық шығармаларында баланың сыртқы өмірі
мен мінез-құлқының ерекшеліктерін анықтайтын психологиялық материалдар мол
орын алған. Сондықтан Лесгафт бала психологиясын зерттеу арқылы
педагогиканы жоғары сатыға көтеруге үлес қосты. “Интеллектуалдық тұрғыдан
даму дене мүшелерінің де жетілуін талап етеді” – десе, А.В.Сухомлинский:
“Тұлғаның интеллектуалдық (адамгершілік, эстетикалық) байлығы дене
мүшелерінің жетілуіне, денсаулыққа және еңбекке тәуелді” – деген пікірлерді
айтады [11].
П.Ф.Лесгафт дене мүшелерінің әртүрлі қозғалыстарын талдау мен оларды
өзара салыстыруға мүмкіндік беретін уақыт пен кеңістік арқылы ғана
қабылдаумен балаларды үйретуге болатындығын сенімді түрде дәлелдеді. Әрине,
қозғалыс қимылдарына оқушыларды табысты түрде үйретудің басты шарттарының
бірі – қозғалыс анализаторының дамуына себепкер болатын және уақыт,
кеңістік пен бұлшық еттердің күш жұмсау дәрежесі бойынша орындалатын
қозғалыстарды басқару біліктілігімен тығыз байланыстағы қозғалыстарды
басқару қабілеттілігін оларда тәрбиелеу керек екендігі түсінікті.
Қозғалысты басқару мүмкіндігі туралы айта отырып, И.П.Павлов адам өз
қимылының әрбір сәтін сезбейтін болса, онда оларды басқара да алмайды деп
атап көрсетті.
Осы жылдарда баланың қалай тәрбиеленуі, оның болашақтағы оқуына, жеке
адамзат болып қалыптасуына негіз болады. Баланы алғашқы жылдары жан-жақты
тәрбиелеудің негізгісі дене тәрбиесі болып табылады.
Ағылшын педагогы Джон Локк дене тәрбиесін басқа тәрбиелердің негізі
деп есептеп, оның мәнін жоғары көтереді. Ол: Мықты денеде – мықты рух, -
болады дей отырып, дене тәрбиесінің өз заманына сәйкес жүйесін ұсынды.
Бала денесін ерте жастан бастап шынықтыру керек, оның денесіндегі бостық,
сылбырлықтар жойылуы тиіс, - деді. Локк баланы ауа райының барлық түріне
үйретудің, қатаң режимге қалыптастырудың қажеттілігін көрсетті. Дұрыс
ұйымдастырылған дене тәрбиесі, - деді Д.Локк, - баланы ерлікке және
табандылыққа үйретуге әсер етеді [12].
Швейцария ағартушысы И.Г. Песталоцци де денені сауықтыру жөнінде құнды
ой пікірлер қалдырған. Дене тәрбиесінің міндеті – баланың барлық табиғи
күштерін, қабілетін дамыту және ол даму жан-жақты дамумен ұштасады, - деп
жазды. Бала әртүрлі қимылға, қозғалысқа ұмтылады. Осыдан келіп ойын, тағы
басқа әрекеттер туады, - деп дене тәрбиесіндегі ойынға үлкен мән берген.
Дене жаттығуларының жүйесі арқылы баланы болашақ еңбек әрекетіне даярлауға
болады деп есептейді.
Дене тәрбиесі, Л.П.Матвеевтың анықтауы бойынша, өзіндік ерекшелігі
қимылдарға үйретуде (қимыл әрекеттеріне) және адамның дене қабілеттерін
тәрбиелеуде (дамуды басқаруда) болатын тәрбиенің бір түрі. Қолданбалы
жағынан дене тәрбиесі адамның басқа тәрбие түрлерімен бірлікте әлеуметтік
шарттарға тәуелді шынайы өмірге (еңбек, әскери және т.б. қызмет) дене
дайындығының процесі болып табылады, және жеткілікті әлеуметтік шарттарда
дене тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының факторларының бірі маңызына ие
болуы мүмкін. Ю.М.Николаевтың пікірінше, дене (денелік) және рухани
(әлеуметтік) бастаулардың үйлесімі, олардың ажырамас бірлігі адамның дене
мәдениеті құндылықтарын игеру және жетілдіру процесіне қатынастың
әдістемелік позициясының негізіне айналуы тиіс [13].
Дене тәрбиесінің рөлі кейбір жағдайда баға жетпес болады, себебі
адамның тіршілік әрекетінің қозғаушы қызметі мен реттелуі қимыл
белсенділігіне, гомеостазистің функционалды көріністерінің алуан
түрлілігін, оның ішінде мінез-құлықты болжауды бағдарламалаушы қимыл
анализаторына тәуелді болады. Білім беру мен тәрбиенің, оның ішінде дене
тәрбиесінің қалыптасқан жүйесі дене және рухани кемелділікке қол жеткізу
мақсатымен оқушы-жастардың өзін-өзі тәрбиелеуіне, дамытуына мотивацияның
қалыптасуына бағытталуы тиіс. Біз сауықтыру кешендеріндегі дене шынықтыру
мен спорт күнделікті шұғылдану мектеп жасына дейінгі балалардың жүйке-
психикалық, дене және рухани жағдайының жақсаруына септігін тигізеді,
оларды салауатты өмір салтына бағыттайды, күшті мінезді қалыптастырады,
мақсатқа ұмтылуды, еңбек сүйгіштікті және басқа да дене мүмкіндігін
психикалық қалыптастырудың негізі болып табылатын тұлғаның көптеген еріктік
қасиеттерін қалыптастырады деген пікірді қолдау керек.
Дене шынықтыру Л.П.Матвеевтың анықтауы бойынша, - қоғам мәдениетінің
маңызды бөлігін – оның адамның мақсатқа бағытталған дене жетілуінің арнайы
құралдарын, әдістері мен шарттарын жасау және орынды қолдануды
жетістіктерінің тұтас жиынтығын құрайды [14].
Р.С. Сафиннің (1991) пікірінше, дене тәрбиесінің мақсаты болып адамның
құндылық бағыттарының, белсендіру – қажеттілік саласының, дене жетілуінің
және практикалық іс-әрекетінің органикалық бірлігі болып табылады [15].
М.Жұмабаев дене тәрбиесінің адам психологиясымен байланысын көрсете
отырып, ғылыми тұжырым жасаған. Ол: Дене – жанға, жан- денеге байлаулы.
Бірінің біреуінсіз күні қараң. Өзімізге мәлім: денеміз сау болса,
жанымыздың ісі де сау, жақсы болады, яғни ақылымыз түзу, сезіміміз дұрыс,
қайратымыз берік болады. Егерде денеміз ауру болса: яки жұмыс қылып
шаршаса, жанымыз да ауру, жанымыз да шаршайды, басқа ауру, мидың ауруы жан
ісіне жаман әсер қылады. Нашар ауа басты айналдырып, қанды дұрыс жүргізбей,
денеге әсер қылады да, жанға барып қол салады, яғни жанның ісі шабандайды,
бұзылады, ой күнгірт тартады, сезім тоза бастайды, қайрат жосиды, - деп
жазады [16].
А.Құлназаров, С.Тайжанов: “Дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесінің өзара
байланысы сан қырлы болып келеді. Мектептегі дене тәрбиесі сабағы – ақыл-
ойға күш түсіретін пәндерді оқушылардың оңай игеруіне мүмкіндік беретін
фактор. Ол дененің саулығын сақтауды қамтамасыз етуге бағытталған. Ойлау
жүйесін қалыптастыру және психологиялық жаттығулар жүргізу тұрғысынан
оқушының есту, көру, есте сақтау, сезімталдық, аңғарымпаздық, зейінділік
сияқты қабілеттерін дамытуға дене тәрбиесінің беретін пайдасы зор.
С.Тайжанов: Дене тәрбиесінің құрамды бөлігі ретінде дене
мүмкіндіктерін тәрбиелеу әлеуметтік міндеттерді шешуге жәрдемдеседі: жан-
жақты, жетілген адамды дамыту; әлеуметтік-экологиялық жағдайға организмнің
бейімділік қасиетін арттыру, организм төзімділігінің жоғары деңгейіне қол
жеткізу. Өсіп келе жатқан жас ұрпақтың денесін жетілдіруге бағытталған
педагогикалық әсер ету кешеніне ене отырып, дене мүмкіндіктерін тәрбиелеу
дене және ақыл-ой еңбегін ұйымдастыру дене қабілеттілігін жан-жақты дамытып
қана қоймай, күшті, төзімді, ақыл-ой белсенділігінің жоғары болуына,
шыдамдылық пен нәтижелі еңбек етуге негіз болады [17].
Н.Қонысбаевтың пікірінше, үйлесімділігі жөнінен күрделі қозғалыстарды
адамның орындауы, оларды басқара отырып, бір қозғалыстан екіншісіне ауысу,
қоршаған ортаның өзгермелі жағдайларына сәйкес жаңа қозғалыс-қимылдарды
жылдам жасау қабілеттілігі – бұлардың бәрі де биологиялық және
педагогикалық факторларға негізделген қозғалыс қызметтерінің қасиеттері
[18].
Жоғарыда ғалымдардың берген ой-пікірлері қысқаша ғана қарастырылып,
өзінің ғылыми өзектілігін кең ауқымда ашу мақсатында терең зерттеуді қажет
етеді. Ғылыми тұрғыдан дене тәрбиесі ұғымы өз маңыздылығын ашты. Сондықтан
да дене тәрбиесі арқылы тәрбие беру педагогикалық үдеріс болып саналады.
Индустрияландыру барысында дене және әдістік даярлығы деңгейінің
тұрақтылығы жаттығуды дұрыс жоспарлаумен және өткізумен іске асады. Сонымен
бірге жоғарыда аталған барлық принциптердің барлығын есепке алу қажет және
жаттығу процесін арнайы жаттығулар мен әдістердің көптігімен ластамау
керек. Сол сияқты, жаңа әдістерді іс жүзінде меңгеру, бекіту үшін
жеткілікті деңгейде негіз жасалынбаса үйретуді бастамау керек.
Жаттығудың әдістері мен құралдары оқу-жаттығу процесінің міндеттерін
орындауды қамтамасыз етуі тиіс. Осы міндеттерге сәйкес оқытып, үйретудің
әдістері мен құралдарын мына топтарға бөлуге болады:
- жан-жақты дамыту;
- әдіске үйрету және оны жетілдіру;
- тәсілге үйрету және оны жетілдіру;
- адамгершілікке, өнегелілікке тәрбиелеу;
- психологиялық даярлық және ерік-жігер сапаларын тәрбиелеу;
- таңдаған спорт түрінің немесе дене жаттығулары жүйелерінің жалпы
және жекелеген мәселелері бойынша теориялық дайындық.
Денені дамытудың негізгі құралдары: табиғаттың, жаратылыстың қозғаушы
күштері (ауа, күн, су); еңбектің және тұрмыстық гинетикалық жағдайы; дене
жаттығулары. Жоғарыда аталған құралдар кешенді, өзара үйлесімді үндестікте
қолданылуы тиіс.
Дене жаттығуларымен шұғылданғандар белгілі дәрежеде жүктеме алады.
Бұл жүктеме бір жаттығудағы немесе бір жаттығу циклындағы жаттығуды орындау
көлемімен қарқындылығынан жинақталады. Оны километрмен (циклдық жаттығулар
үшін) сипаттауға болады. Қарқындылық жүктеменің белгілі бір көлемін орындау
жылдамдығымен анықталады.
Жаттығуды орындау әдістері мыналардай болады: бір қалыпты, үзіліспен,
бақылаумен, қайталаумен, жарыстық, ауырлықпен, сол сияқты, шегіне дейін
ойындық және айналма.
Дене тәрбиесі – дені сау, дене бітімі және рухани жағынан жетілген,
моральдық жағынан табанды жеткіншек ұрпақты қалыптастыруға, адамның
денсаулығын нығайтуға, жұмыс қабілетін арттыруға, шығармашылық ғұмырлылығы
мен өмірін ұзартуға бағытталған педагогикалық процесс.
Дене тәрбиесі – тәрбие жүйесінің негізгі бір саласы. Дене тәрбиесі
адамның денсаулығын нығайтып, күш-жігерін, ақыл-ойын арттырады. Дене
тәрбиесі ертеде Грецияда, Римде едәуір дамыған. Сол кезде Францияда
Ф.Рабле, М.Монтель дене тәрбиесін ақыл-ой, біліммен бірге қарау керек
екенін насихаттады. Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский Ұлы дидактика, Ана
мектебі деген еңбектерінде балалар гигиенасы, денсаулығы, тамақ режимі
мәселелеріне, бала ойындары мен дене шынықтыру жаттығуларына ерекше мән
беріп, дене тәрбиесі балалардың жас кезінен-ақ басталуы қажет екенін
дәлелдеп, оны педагогикалық процестің аса маңызды бөлігі деп қарады.
Орыстың алдыңғы қатарлы педагогтары мен қоғам қайраткерлері
В.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, В.Г.Белинский балалардың дене тәрбиесіне
үлкен мән берген. Ұлы педагог К.Д.Ушинский дене тәрбиесін еңбекпен
байланыстыра қарады. Ол адамның ақыл-ойы мен көзқарасының, күш-жігерінің
қалыптасып дамуына еңбектің маңызын атап көрсеткен. Орыстың атақты анатом.-
педагогы П.Ф.Лесгафт дене тәрбиесінің жаңа жүйесін құрды. Ол балалардың
түйсігі мен ойлау қабілетін дамытуда дене тәрбиесінің зор маңызы бар деп
көрсетті. 19-20 ғасырларда көптеген елде спорт түрлері дене тәрбиесі
ретінде кеңінен өріс алып дамыды. Дене тәрбиесінің негізгі саласы –
гимнастика, спорт және туризм. Бұлар сабақ ретінде және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІ ҮРДІСІНДЕ ДЕНЕ
ҚАСИЕТТЕРІН ТӘРБИЕЛЕУ ШАРТТАРЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дене тәрбиесі пәні мен денсаулықты арттырудағы білімгер ... .10
1.2 Дене тәрбиесі пәнінің білімгерлер денсаулығын арттырудағы
маңыздылығын
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...18
1.3 Дене тәрбиесі үдерісінде білімгердің сапа қасиетін
қалыптастыру...24
ІІ Қазіргі мектепке дейінгі мекемелерде балаларды дене тәрбиесіне
тәрбиелеудің әдістемесі
2.1.Қазіргі мектепке дейінгі мекемелерде балаларды дене тәрбиесін
ұйымдастыру формалары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2. 2. Қазіргі балабақшада дене тәрбиесіне тәрбиелеу жұмысының
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..73
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Аннотация
Мектепке дейінгі мекемелерде дене тәрбиесін ұйымдастырудың
психологиялық-педагогикалық шарттары тақырыбында жазылған диплом жұмысында
мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері
қарастырылған. Дене тәрбиесінің бала денсаулығына, дамуына тигізер әсері
жайлы қарастырылған. Балабақшада баланың күн тәртібін ұйымдастыру, дене
мәдениетін қалыптастыру, салауатты өмір салтына жаттықтыру мәселелері кең
ауқымда қамтылған. Теориялық бөлімдегі қарастырылған мәселелерді тәжірибе
жүзінде әдістемелік жинақтармен дәлелденген. Диплом жұмысында әр жас
кезеңінде дене тәрбиесіұйымдастырылған оқу іс-әрекетін ұйымдастыру тәртібі
қарастырылған.
Аннотация
В данной дипломной работе под темой Психологические и педагогические
условия организации физического воспитания в дошкольной организации
рассматриваются такие вопросы как организация физического культуры у детей.
А так же психологические, физиологические особенности детей. О влиянии
физической культуры на здоровье ребенка и на его развитие. В дипломной
работе так же учтены распорядка дня ребенка в садике, правильная
организация урока, обучения здоровому образу жизни. В первой теоритической
главе рассмотрены материалы по психологических и педагогических условиях
физической культуры . И все теоритические данные доказына во второй
практической главе. В работе распределили уроки физической культуры в
разных возрастах дошкольников.
Özet
"Okul öncesi beden eğitimi organizasyonu, psikolojik ve pedagojik
Koşullar" psikolojik, fizyolojik özellikler okul öncesi çağındaki
çocukların derecesine yazılı sağlanmaktadır.Yanı sıra çocukların
psikolojik, fizyolojik özellikleri gibi. Tezde sağlıklı yaşam tarzı
öğrenme, bahçe, ders uygun örgüt dikkate çocuğun günlük rutin almak gibi
iyi çalışır.Teorik verilen metodik uygulama bu bölümde gündeme getirilen
konuları kanıtladı. Kağıt farklı yaş okul öncesi çocukların fiziksel eğitim
dersleri dağıttı.
Abstract
In this thesis work on the topic "Psychological and pedagogical
conditions of the organization of physical education in preschool
organization" addresses issues such as the organization of physical culture
among children. As well as psychological, physiological characteristics of
children. On the effect of physical training on the health of the child and
its development. In the thesis work as well take into account the daily
routine of the child in the garden, the proper organization of the lesson,
learning healthy lifestyle. In the first chapter theoretically material on
psychological and pedagogical conditions of physical culture. And
theoretically dokazyna data in the second practical chapter. The paper
distributed lessons of physical training at different ages preschool
children.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 11 қараша 2014 жылғы Нұрлы жол –
болашаққа бастар жол атты Жолдауы.
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. Астана, Жайық ұстазы №1-7.01.2004. -3б
3. Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру
стандарты. Алматы. 2000. -18б.
4. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытуды 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы. Алматы. 2005. -13б.
5. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы: ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУ, ҚАЗАҚСТАН ДАМУЫНЫҢ
БАСТЫ БАҒЫТЫ Егемен Қазақстан, 2012, 29 қаңтар.
6. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы: Қазақстан 2050 МӘҢГІЛІК
ЕЛ! Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Егемен Қазақстан. №11 (28235)
18 қаңтар 2014ж.
7. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы. Қазақстан Республикасының Президенті. Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауы. Астана: Елорда, 2006, 48 бет.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Спорттың инновациясы - адамның денсаулығын нығайту, түрлі жарыстарда
жоғары көрсеткіштерге жетуі үшін қолданылатын жаттығулар жасау, меңгеру,
қолдану және таратуға өзгеріс енгізу арқылы құрал, әдіс ойлап табу арқылы
нәтижеге қол жеткізу.
Дене тәрбиесі – дені сау, дене бітімі және рухани жағынан жетілген,
моральдық жағынан табанды жеткіншек ұрпақты қалыптастыруға, адамның
денсаулығын нығайтуға, жұмыс қабілетін арттыруға, шығармашылық ғұмырлылығы
мен өмірін ұзартуға бағытталған педагогикалық процесс.
Дене тәрбиесі жүйесі - әлеуметтік-экономикалық, заңдылық пен ғылыми
әдістемелік, нормативтік бағдарлама негіздерінің жиынтығы және республикада
дене тәрбиесі мәселесін үйлестіріп отыратын әрі басшылық ететін ұйымдар мен
мекемелер.
Дене тәрбиесінің құралдары – дене шынықтыру жаттығулары, табиғаттың
сауықтыру күштері және гигиеналық факторлар.
Шынығу дегеніміз – ағзаның қоршаған орта факторларына әсіресе
метерологиялық факторларға қарсы тұру мүмкіндігін арттыратын ем-шаралар
(процедуралар) жүйесін айтамыз.
Ауа қабылдау – жалаңаш денемен ауада болу. Бірден суық ауадан бастауға
болмайды, алғашқы сеанстар , құрғақ желсіз далада, ағаш көлеңкесінде
болғаны дұрыс.
Ысқылай сүртіну – ең алдымен сумен басты, мойынды, қолды, арқаны
ысқылап сүртіп, орамалмен құрғатып, денені қыздырғанша ысқылау керек.
Бұдан кейін өкшеге, тізеге , жамбасқа ауысады.
Душ – екпінді су процедурасы.
Мақсаткерлік – тұлғаның өз әрекеті мен мінез-құлқын қоғам үшін маңызды
мақсаттарға бағындыру қабілеті.
Қайсарлық – адамның еріктік қасиеті, оның арқасында адам негізделген
шешімдер қабылдауға және артық ауытқуларсыз оларды орындауға қабілетті
болады.
Ұстамдылық пен сабырлылық – адамның мақсатқа қол жеткізуге кедергі
болатын физикалық және психикалық белсенділікті тоқтата білу қабілеті.
Батылдық пен ержүректік адамның күресу және қауіптерді жеңуге деген
даярлығынан көрініс табады.
Тәртіптілік - өз әрекеттері мен қылықтарының заңдар мен адамгершілік
ережелеріне нақты және бұлтартпастан бағынуды қамтамасыз ететін жеке тұлға
етудің қоспасы.
Қысқартылған сөздер
ҰОІӘ – ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті
ДТ – дене тәрбиесі
ДМ – дене мәдениеті
ДД – дене даярлығы
БТБ – балабқашадағы тәрбие бағдарламасы
СӨС – салауатты өмір салты
ДЖ – дене жаттығулары
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Денсаулықты нығайту, оның алдын алу адам
баласының басты бағытына айналу керек. Қазақстанның тәуелсіздік алуы мен
республиканың саяси және идеологиялық өмірдің жаңаруы барлық халықтың дене
тәрбиесінің мазмұны, формасы, әдістері мен құралдарына ерекше талаптар
қояды.
ХХІ ғасырдың екінші он жылдығы білім мен ғылым және бәсекелестік, жаңа
технологиялар мен инновациялардың қарқынды дамуына жол ашты. Осындай
бағытта салауатты өмір салтын әлеуметтік-экономикалық жағдайларға
ыңғайластыру қажет.
Дегенмен тоқтала кететін бір жайт салауатты өмір салты 2011-2015
жылдарға арналған Саламатты Қазақстан бағдарламасы аясында жүзеге асқан
жоспарлар Денсаулық сақтау министрі С.Қайырбекованың 2011 жылғы есебінде
баяндалған болатын. Онда профилакториялық және медицинаның қол жетімді,
жедел, темір жол және әуе арқылы инновациялық емдеу жүргізу шаралары жүзеге
асып жатқаны айтылған. Алдыңғы 2011 жыл Қаңтар айындағы БОЛАШАҚТЫҢ ІРГЕСІН
БІРГЕ ҚАЛАЙМЫЗ жолдауы жүзеге асты. Бұл жолдау өз қызметін жүзеге асырды.
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҢҒЫРТУ, ҚАЗАҚСТАН ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТЫ атты 27
Қаңтар 2012 жылғы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауы Қазақстандағы адам капиталының сапалы өсуі атты
жетінші бағытындағы білім мен денсаулық сақтау мәселесінде салауатты өмір
салтының әлеуметтік жаңа механизмін құруға негізделген [1]. Қазіргі таңда
дене тәрбиесі пәнінің білімгерлердің денсаулығын арттырудағы маңыздылығы
осы қоғамда өмір сүретін адамдардың денсаулығын нығайтумен қоса, жеке тұлға
бойындағы биологиялық-психологиялық қасиеттердің жан-жақты жетілуіне барлық
қызмет аясын бағыттаған әлеуметтік ұйым болып табылады. Қазақстан
Республикасының бағытты даму жағдайында дене тәрбиесі пәнін жан-жақты
жетілдірудің мүмкіндіктері кеңейді. Дамып келе жатқан қоғамның құрамдас
бөлігі бола отырып дене тәрбиесі пәні жалпы халықтық, кемелденген
әлеуметтік жүйенің барлық белгілерін иемденген. Мәдениеттің дамуы, қоғамдық
қатынастардың, адамдардың да жан-жақты дамып қалыптасуына әсерін тигізді.
Сонымен бірге, адам баласы қоршаған ортаға бейімделу арқылы тәрбиеленіп
қана қоймай, табиғатты өзгертуге себепкер болды. Қоғамдық қатынастың саяси
және экономикалық бағыт алуы дене тәрбиесіне елеулі өзгерістер әкелді. Бұл
жағдай спорт жүйесінің мақсаттары мен міндеттерін, пайдаланылатын құрал-
жабдықтарын, қолданылатын жаттығуларының түрлерін дамытуға ықпал жасады.
Дене тәрбиесі пәні, спорт саласында көптеген ғылыми жұмыстар
(Т.Ш.Қуанышев, К.И.Адамбеков, Т.А.Ақпаев, Н.А.Құрышева, Е.Ю.Шуберт және
т.б.) болды. Ал дене тәрбиесінің ілімі, педагогикалық жүйе ретінде дене
шынықтыру мәдениетін, дене мүмкіндіктерін дамыту мәселесін М.Сапарбаев,
Е.Уаңбаев, Ж.Оңалбек, С.Тайжанов, Б.А.Тойлыбаев, Т.Ж.Бекбатчаев,
Б.Төтенаев, Э.Ж.Тлеуов т.б. зерттеген [2].
Дене тәрбиесі пәні әлеуметтік–педагогикалық жүйеге кіргендіктен
білімгердің денсаулығын арттырудағы ықпалды құралы болып табылады, ал
спорттың кәсіби - қолданбалы түрлерімен шұғылдану нәтижесінде еңбек және
әскери қызметтің маңызды компонентіне айналады.
Зерттеу деңгейі: Білімгерлердің денсаулығын арттырудағы дене тәрбиесі
пәнінің маңыздылығы теориясы және практикалық іс-шаралары. Білімгерлердің
денсаулығын арттырудағы дене тәрбиесі ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің
маңыздылығы теориясы және практикалық қалыптастырудың тиімділігі артады,
егерде:дене тәрбиесі пәніне қалыптастырудың теориялық негізі қолданылса;
дене тәрбиесі пәнінде әдістемелік сабақтастық сақталатын болса.
Зерттеу мақсаты: Дене тәрбиесі ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті
үрдісінде дене қасиеттерін тәрбиелеу шарттарын теориялық және практикалық
негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Білімгерлердің денсаулығын арттырудағы дене тәрбиесі пәнінің
маңыздылығын ғылыми-педагогикалық негіздерін саралау;
2 Білімгерлердің денсаулығын арттырудағы дене тәрбиесі пәнінің
маңыздылығы әдістемесін пайдалану;
3. Білімгерлердің денсаулығын арттырудағы дене тәрбиесі пәнінің
маңыздылығын педагогикалық іс-шараларының негіздерін қалыптастыру;
4. Зерттеудің ғылыми еңбектеріне сүйене отырып, дене тәрбиесі пәнінің
білімгердің денсаулығын арттырудағы ғылыми-практикасында нақтылау.
Зерттеу нысаны: Дене тәрбиесі ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті үрдісінде
дене қасиеттерін тәрбиелеу теориясы және практикалық үдерісі.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛҒАН ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТІ ҮРДІСІНДЕ ДЕНЕ
ҚАСИЕТТЕРІН ТӘРБИЕЛЕУ ШАРТТАРЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дене тәрбиесі пәні мен денсаулықты арттырудағы білімгер
Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауын
қолдау мақсатында жасалатын біршама жұмыстар туралы қысқаша зерттеулер
жүргізілді [3].
Дене тәрбиесіне қойылатын жаңаша талаптар мен өзгерістер туындап отыр.
Бұған себеп қазіргі кезде жеке тұлғаның қоғамдық және әлеуметтік мәні дене
тәрбиесі ұғымыдары назарынан да тыс қалмауы қажет. Дене тәрбиесі
ұйымдастырылған оқу іс әрекетінде сауықтыру, білімдік, тәрбиелік
міндеттерімен қатар педагог кәсіби жұмысын атқарып қоймай, балалардың
рухани жеке тұлғасын қалыптастыруды жүзеге асыруы керек.
Дене тәрбиесі дамуының да өзіндік тарихи кезеңдері бар.
Бірінші кезең – қозғалыс дағдыларының ағзаға әсері жөніндегі
эмперизмдік білім кезеңі. Адам баласы оны күнделікті қозғалыс-қимылында
алды. Мұндай білімнің жиналуы қозғалыс жаттығуларының тиімділігі мен
ағзаға оң әсері танылып, кейінгі кезеңдерде дене тәрбиесінің пайда болуына
әсер етті.
Екінші кезең – дене тәрбиесін дамыту жөніндегі идеялар мен оның
әдістемесінің пайда болуы Орта ғасырларда Греция, Рим мемелекеттерінде
бастау алды. Бұл кезеңде дене жаттығуларының сауықтыру және ішкі ағза
қызметіне әсері зерттелді, оның тиімділігі төзімділік пен
белсенділікті, күшті, ерік-жігерді, батылдықты, қайрат пен қозғалыс
дағдыларын жетілдірудегі маңызы ескерілді. Сондықтан әскери ойындар,
жаттығу, сайыс, түрлі қимыл-қозғалыс әдістерін жүйелеу және оны тиімді
пайдалану жөніндегі алғашқы әдістемелер пайда болды.
Үшінші кезең – Қайта өрлеу кезеңінен басталып, дене тәрбиесі теориясы
мен әдістемесінің білімдік, практикалық қорларының жинақталуы ХІХ ғасырға
дейінгі кезеңде дами түсті.
Себебі адам ағзасын зерттеу, сырқатының пайда болу жағдайы мен емдеу
жолдарын табу мақсатындағы дәрігерлік тәжірибе философтар мен
дәрігерлердің, ағартушылардың дене тәрбиесіне, дене мүмкіндіктеріне, ағза
ерекшеліктеріне назар аудартты. Сөйтіп, адам ағзасы және оның функционалдық
қызметі жөніндегі зерттеулер жүргізіліп, алғашқы тұжырымдардың, дене
тәрбиесінің теориялық өзегінің пайда болуына әсерін тигізді.
Қайта өрлеу дәуірінде дене тәрбиесі тұтастай тәрбие ісінің қажетті бір
буыны деп есептеліп, алғашқы ғылыми негізделген теорияларды пайда етті.
XVIII ғасырда дене шынықтыруда пайдаланылатын дене жаттығуларының
биомеханикалық сипаттары зерттеле бастаса, ал кейінгі ХІХ ғасырда дене
тәрбиесінің ерекшеліктерін сипаттайтын еңбектер пайда болды.
Төртінші кезең – Қазан төңкерісіне дейінгі дене тәрбиесінің оқу пәні
ретіндегі орны, теориясы мен әдістемесінің қалыптасу кезеңі болды. Бұл
кезең дене тәрбиесінің өзекті мәселелерінің жүйеге келтіріліп, арнайы
зерттеулер мен тәжірибелердің жүргізілуімен сипатталды. Бұл
саладағы ең көрнекті тұлға П.Ф. Лесгафт болды, оның дене тәрбиесі
жөніндегі ілімі мен жасаған әдістемелік ұсыныстары қазіргі дене тәрбиесі
теориясының қалыптасуында зор маңызы бар.
Бесінші кезең – Кеңестік дәуірдегі дене тәрбиесі ғылымының даму
кезеңі, дене тәрбиесінің кешенді түрде ұйымдастырылып, дене тәрбиесі
ғылымының басқа ғылымдармен сабақтастықта, ғылым саласының ықпалды
бірлігіне негізделген кешенді сипатта, ғылыми негізге, заңдылықтарға сүйене
отырып қалыптасу жүзеге асты.
Алтыншы кезең – қазіргі кезеңде әлемдік білім кеңістігіне енуге бағдар
жасауда, дене тәрбиесіндегі озат әлемдік тәжірибелерді, онымен шектес
ғылыми пәндер ауқымындағы зерттеулердің нәтижелерін тиімді пайдаланып,
шетелдік озат тәжірибелерді, сондай-ақ дәстүрлі әдістерді жаңа жағдайда,
жаңа педагогикалық технологиялармен сабақтастыра отырып пайдалану арқылы
ХХІ ғасыр заманындағы дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің негізін
жасаумен сипатталады. Дене тәрбиесі ғылымының дамуы психологтар мен
физиологтардың тәжірибесінде адам ағзасының мүмкіндіктері туралы ой-
пікірлері мен тұжырымдарына, іс-тәжірибелерінің қалыптасуына жаңалықтар
енгізеді [4].
Бүгiнгi таңдағы қоғам өмiрiнiң экологиялық-экономикалық және
әлеуметтiк жағдайларының түрлi себептерiнен, сондай-ақ жалпы бiлiм беретiн
мектептер мен басқа да жоғары бiлiм беретiн оқу орындарында дене тәрбиесi
мен спорт жүйелерiнiң нашарлауына байланысты оқушылар мен жас
жеткiншектердiң денсаулықтары төмендеп жылдан-жылға аурулардың саны
көбеюде. Бұл жағдай қоғамның да, мемлекет басшыларының да алаңдаушылығын
туғызуда. Осыған орай халықты, әсiресе, болашақ жастардың дене тәрбиесi
жүйесiн жақсартуға мемлекет тарапынан әр жыл сайын бiрнеше шаралар жузеге
асырылып, заңдар қабылдануда.
Бұл бағдарламалар мен заңдардың негiзгi мақсаты дене тәрбие саласын
дамытуды әлеуметтiк тұрғыда анықтап, жеке тұлғаны дамытуды жаңаша
көзқараспен қарап, оған әлемдiк ғылым мен прогресс деңгейiнде бiлiм мен
тәрбие беру. Сонымен қатар, жас ұрпақтан өркениеттi қоғамның ерiктi, өз бас
бостандығын қорғай алатын, бүкiл адамзат құндылығын бағалайтын
адамгершiлiк, имандылық, iзгiлiк мiнез-құлқы қалыптасқан iскер, денi сау,
ой еңбегi мен дене еңбегiне бiрдей қабiлеттi азамат тәрбиелеу. Сол себептi
дене тәрбиесiнiң білімгер тәрбиесiндегi әлеуметтiк ықпалы зор.
ХХІ ғасыр табалдырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңі
технология және инновация ұғымдарының дамуына алып келді. Ғылыми-
педагогикалық әдебиеттерде іс жүзінде анықталып табылған оқыту үрдісінің
нәтижесін көрсететін әдіс-тәсілдері, түрлері көбіне жаңашыл, инновациялық
деп атайды. Инновация сөзі педагогикаға енген ұғым. Ол кейбір ғалымдардың
еңбектерінде жаңа, жаңалық енгізу деп көрсетіледі. Кейбіреулері оны
өзгеріс деген ұғым береді. Инновация ұғымы қазірде білім берудің теориясы
мен практикасында кеңінен қолданылуда. Инновация (латын сөзі in-в, novis-
жаңа) жаңа, жаңалық, жаңарту дегенді білдіреді екен. С.И.Ожегов сөздігі
бойынша: инновация бірінші рет шыққан, жасалған, жуық арада пайда болған,
бұрынғының орнын басатын, алғаш ашылған, бұрыннан таныс емес енгізілген
жаңалық.
Инновация ұғымын әр елде әртүрлі түсінген, кейбір мемлекеттерде
(АҚШ, Нидерланды) бұл термин кең тараған, ал Арабия, Жапония тәріздес
инновация ұғымын сөздіктерде кезіктіру мүмкін емес. Сондықтан әр елде бұл
құбылысқа қандай көзқарас қалыптасқанын анықтау мақсатымен ғылыми-
педагогикалық техникалық саяси әдебиеттерді, баспа беттерін зерттеу келе,
Ресейде, шет елдерде, социалистік елдерде, Қазақстан мемлекетінде
инновация ұғымына берілген анықтамаларды жинақтадық.
Ғылымның қайнар көзі - Ресейде инновация ұғымына өте үлкен
күдікпен қараған: ХІХ-ХХ ғ. Басындағы бірде-бір білім реформаларында бұл
термин кезікпейді. Негізінде реформа жүзеге асқан, яғни инновациялық үрдіс
өткен, бірақ бірақ инновация термині еш жерде аталмайды.
Инновация деген ұғымның өзін қарастырсақ, ғылымдардың көбі оған
әртүрлі анықтамалар берген. Мысалы, инновация ұғымының әр елдегі, әртүрлі
уақытта берілген анықтамалары: Инновация ұғымына берілген ең ескі емес
анықтама, бұл салада американдықтар мен европалық көлемді зерттеулер иесі
Э.М.Роджерстің анықтамасы болып есептеледі. Э.М.Роджерс инновацияны былайша
түсіндіреді: Инновация – нақтылы бір адамға жаңа болып табылатын идея.
Майлс пікірі бойынша инновация арнайы жаңа өзгеріс. Біз одан жүйелі
міндеттеріміздің жүзеге асуын, шешілуін күзетеміз деген.
Америка ғалымдары Биль және Болен педагогикалық инновацияны құрамына
материалдық өзгеруіне ғана емес, сол материалды қолданудағы көзқарастардың
комплексті өзгеруін біріктіретін үлкен өзгеріс, - деп түсінеді екен.
Найхоф инновацияны үрдіс деп есептейді де инновация қандай да бір
идеялардан басталатын, өзгерістерге әсерін, тұтынушылардың не қолдауы, не
бас тартуымен аяқталатын үрдіс, - дейді. Марклунды өзінің соңғы
еңбектерінде инновация мен өзгеріс арасындағы айырмашылықтарды айқындаған.
Инновация және өзгеріс ұғымдарын көбіне синонимдік қатынаста қарастырады,
егер бұл өзгеріс бүкіл мектеп жүйесінде жайылса, оны инновация деуге
болады. Бірақ кез келген өзгерісті инновация деп тағы айта алмаймыз.
Инновация болу үшін алдын-ала қойылған мақсаттардың онды нәтижесін, жемісін
көру қажет.
Инновация ұғымының негізін салуға көп үлес қосқан неміс ғалымдары
В.Замбарт, Метчемек және австриялық экономист И.Шумбеертді жатқызуға
болады. Бірақта, олар бұл ұғымды саяси экономикалық, технологиялық
үрдістерге байланысты қолданған. Кейіннен инновация ұғымы білім беру
жүйесіне жаңаны енгізу мағынасында педагогикалық еңбектерде кезіге
бастады.
1957-1964 ж. он жылдық тарихқа американдық білім жүйесіндегі
инновациялар және өзгерістер кезеңі ретінде енеді. 1) Ағылшын ғалымдарының
пайымдауынша, жаңалық көзі арнайы қолданған деректерде, дамушы идеяларда,
кітаптарда, педагогтардың білімді көтеруді ұйымдастырушыларда, т.с.с.
2) Өз зерттеулерінде ағылшын ғалымдары мынадай қортындыға келеді: Әр
жоғарғы сатыдағы мұғалім әрдайым жаңалықты бастаушы ретінде іс-әрекет
жасауы тиіс, - дейді.
3) Инновациялық технологияларды қолданып дамыту мәселелерін басқа
елдердің педагогтары да қарастырады. 90-шы жылдардың бас кезінде орыс
ғалымдары Днепрова Б.И.Золвязинский, Лазареваның еңбектерінде инновация
ұғымы пайда болады. Олар инновация ұғымы білім беру жүйесінде
жаңалықтарды жасап шығару, игеру, қолдану және тарату іс-әрекеті деп
сипаттайды. М.М.Потоленик, А.С.Лоренсов жаңалық дегенді құрал ретінде
(яғни жаңа әдіс, жаңа технология) ал, инновацияны осы тәсілдерді меңгеру
үрдісі деп санайды.
Қазақстан мемлекетінде инновация ұғымын пайдалану соңғы бес жылдыққа
жатады. Ең алғаш инновация ұғымы қазақ тілінде анықтаған ғалым профессор
Немеребай Нұрахметов. Ол былай дейді: Инновация, инновациялық үрдіс деп
отырғанымыз білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану
және таратуға байланысты бір бөлек қызметі.
Инновациялық негізін құраушы ұғымдардың – инновация, нововедение,
новшество, новое, т.б. қазақша аудармаларын жасаған, Ы.Алтынсарин
атындағы білім проблемаларын ғылыми-зерттеу институты әдіскері
К.Құдайбергенова болып табылады. Өз еңбектерінде инновацияны- нақты
қойылған мақсатқа сай салынған жаңа нәтиже деп есептеп, төмендегідей
аудармалар жасаған:
ИННОВАЦИЯ - жаңарту.
НОВОВЕДЕНИЕ - енген жаңалық.
НОВОЕ - жаңа.
НОВШЕСТВО - жаңалық.
ИННОВАЦИОННЫЙ ПРОЦЕСС - жаңарту үрдісі.
Педагогикалық энциклопедияларда төмендегідей анықтамалар берілген:
инновация сөзі латын тілінен енген – новый, яғни аударғанда обновление -
жаңарту, новинка - жаңалық, изменение - өзгеріс деген мағына береді.
Инновация дегеніміз білім беру, тәрбиелеу жұмысына жаңалықты енгізу,
яғни жаңа әдіс-тәсілдерді, амалдарды, құралдарды, жаңа концепцияларды
жасап, оларды қолдану деп анықталған.
Жоғарыдағы мағлұматтарды бір жүйеге келтірсек, төмендегідей қорытынды
шығаруға болады:
Инновация ұғымын ғалымдар әртүрлі түсінеді екен.
1) жаңалық, жаңаны енгізу, жаңарту үрдісі.
2) өзгеріс.
3) құрал, әдісі.
Инновация ұғымын анықтайтын нақтылы анықтама әлі де жасалмаған. Ал,
біз өз зерттеу жұмысымызда Ш.Таубаева және К.Құдайбергенова берген
анықтамаға сүйенгенді жөн көрдік, яғни инновация - бұл нақты қойылған
мақсатқа ойға алынған жаңа нәтиже.
Спорттың инновациясы - адамның денсаулығын нығайту, түрлі жарыстарда
жоғары көрсеткіштерге жетуі үшін қолданылатын жаттығулар жасау, меңгеру,
қолдану және таратуға өзгеріс енгізу арқылы құрал, әдіс ойлап табу арқылы
нәтижеге қол жеткізу.
Бұл өз алдына қоғамдық педагогикалық процесті дұрыс құру. Сонымен
бірге қоғамдық қарым-қатынасты мейлінше ұтымды қалыптастыру және пайдалану.
Дене даярлығын - спорттық даярлықтың бөлімі ретінде адамға және
табиғатқа қоғам туралы төменде көрсетілген білім мен біліктіліктің, яғни
философия, әлеуметтану, педагогика, психология, анатомия, физиология,
химия, физика, математика және т.б. ғылымдарда алынған білім мен
біліктіліктің сонымен бірге, әртүрлі халықтардың тәрбиелеу дәстүрлерінің
жиынтығы ретінде қарастырудың маңызы бар. Дене дайындығы адам ағзасының
тыныс алудағы, ас қорытудағы, жүрек қан тамыры мен жүйке жүйесі және тірек-
қозғалыс аппараты қызметтерінің қажеттіліктерімен қатар психикалық
көрінулермен және мақсаттармен корреляциялық байланыстағы тіршілікке
қажетті қасиеттердің сапалық артуына мүмкіндік туғызады.
Дене дайындығы негізіне мыналар жатады: жаттығу процесі-көп реттік
қайталау жолымен және жаттығумен қандай да бір қимылдық әрекетті орындауға
үйренуге – жаттығудың әсеріне байланысты биологиялық, яғни функциональдық
және морфологиялық бейімділігі.
Жаттыққандық жағдайының дәрежесі бұлшық ет қажуының қалпына келгеннен
кейінгі жұмыс қабілеттілігінің арту жағдайына тірі ағзаның өту қасиетіне
байланысты болады, яғни дене жүктемелерінің артуымен, демалыс пен жұмыс
сәттерінің сәйкес кезектесуімен қалпына келудің ең жоғарғы сатысы.
Соңғы уақытта жеке тұлғаның дене тәрбиесі үздіксіз білім беру
жүйесінде дене тәрбиесінің мақсаты түрінде қарастырылып жүр. Бұл мақсат
үздіксіз білім беру мен жеке тұлғаны қалыптастыру жүйелерінің қазіргі даму
талаптарына жауап бере алады. Бұдан басқа, үздіксіз білім беру жүйесінің
жекелеген бөліктерінің сабақтастық принципін бейнелейді; сонымен қатар
субъектінің жеке өмірінің мәдениет сапасын анықтауға бағытталған болашағы
туралы идея да бар. Айтылған мақсатттардың міндеттері оқу-тәрбие процесінің
тиімділік критерийлерімен нақтыланады.
Жеке тұлғаның дене тәрбиесін қалыптастыру проблемасы зерттеліп,
теориялық негізінің жасалғанына қарамастан, бүгінгі күні өткір және ашық
мәселе болып қалуда. Бұл ең алдымен мемлекетіміздің әлеуметтік-
экономикалық, саяси және рухани дамуындағы өзгерістермен байланысты. Бұлар
дене мәдениетінің саласында диалектикалық қарама-қайшылық тудырады.
Сондықтан философиялық, психологиялық және педагогикалық әдіснамалық
жайттарға сүйене отырып, мектеп оқушылары үшін дене тәрбиесінің
инновациялық-педагогикалық ұйымдастыру моделін жасау қажет. Бұл модель
олардың дене мәдениетін қалыптастыруға бағытталады және оның көмегімен жеке
физиологиялық, гигиена-профилактикалық және емделу қажеттіліктерін жүзеге
асып қана қоймай, әлеуметтік белсенді тұлға болуға, жемісті еңбек етуге
дайындық жасалады.
Қазіргі кезеңде мектеп және жоғары оқу орны бағдарламаларының жасалу
тұжырымдамасы өзгерді. Алайда, бұлардың бәрінде мектеп оқушысы мен
студенттің қайда оқитындығы ескерілмейді, олардың меңгеруі тиіс негізгі
дағдылар мен қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар
көрсетілген. Жаттығулардың орындалуы қозғалыс дайындығының деңгейі туралы
мәлімет береді. Дегенмен, бұл бағдарламалар базалық, үлгілік сипатқа ие,
сондықтан оларды әрбір педагог жергілікті жағдай мен дәстүрлерге қарай
өзгертулер мен толықтырулар енгізіп, өзгерте алады.
Мектепке дейінгі мекемелер мен мектептердегі, жоғары оқу орындарындағы
Дене тәрбиесі пәнінің мақсаты әлі күнге дейін толықтыруды, осыған орай
оның ғылыми негізделген тұжырымдамасын жасау қажеттігі туындайды. Осы
бағыттағы зерттеулердің тиімдісі дене мәдениеті тұрғысынан зерттеу болып
табылады. Әрине, мәдениет теориясының құбылыстары, кластары және олардың
түрлеріне сүйеніп, жасалып жатқан қандай да бір теориялық ережелер,
тұжырымдамалар көп және олар әлі де жүргізілу үстінде.
Дене тәрбиесі білімінің негізгі мақсатын анықтау үшін белсенді жұмыс
атқарылу, оны қозғалыс сапаларының дамуы, енді біреулері білім міндеттерін
шешу құралы деп анықтайды. Үшіншілері, оқушыларды спорттың бір түрімен
дамыту және сауықтыру деп ұсынса, төртіншілері, ең басты мақсат – бұл
сауықтыру деп таныды. Ақырында, авторлардың бірқатары басты мақсаты жеке
тұлғаның жан-жақты дамуын физикалық жетілдіру үдерісімен бірлестіруден деп
есептейді.
Жоғарыда баяндалған жайттардың дене тәрбиесі білімін үздіксіз беруді
жүзеге асырудың маңызды шарты болып табылатындығын, оны басшылыққа алып,
білім берудегі дене тәрбиесінің орнын, оның қызметін айқындауға тырысамыз.
Жалпы (дамыту, тәрбиелеу, оқыту) және арнайы (ақпараттық, жалпы мәдениеттік
және т.б.) қызметтерін қарастыруға болады.
Кемеңгер ұлы ақын М.Жұмабаевтың “Педагогика” кітабында рухани жан
тәрбиесі мен дене тәрбиесін жан – жақты терең қамтығанынан көруге болады
[5].
Ақын-жазушы драмматург - Ж.Аймауытовтың шығармашылық мұрасы- рухани
қазынамыз. Ол тәрбие жөнінде былай деген: ”Тәрбиесіз білімді адам сол
білімін оңды-солды жұмсай беруі мүмкін. Тәрбиелі адам, яғни иманды адам,
толық адам - ондайға бармақ емес, ол білімін өз орнына, игілікке,
адамзаттың гүлденуіне жұмсайды“, - деп ізгі ойларға жетелейді. Ж.Аймауытов
педагогикалық көзқарастары адамға, оны тәрбиелеу мүмкіндігіне деген
сенімінен басталады. Өзінің “Тәрбие” деген мақалаларында ол, адамның
хайуаннан айырмашылығы жайында әңгіме қозғай отырып, адам бойындағы ұнамсыз
мінез-қылықтарының барлығы тәрбиенің кемдігінен деп қорытынды жасайды [6].
Ғылыми зерттеуімізде дене тәрбиесін педагогикалық үдерістің ажырамас
бөлігі деп қарастыруымызға тура келді. Ғылым шындықтың бейнелеу формасы
болғандықтан тәрбие ұлттық болмыстың тамшысында деп қорытынды жасаймыз.
Алты жасқа дейін қалыптасқан қимыл-қозғалыс дағдылары мектепте оны одан әрі
жетілдірудің іргетасын қалайды және алдағы уақытта спортта жақсы
нәтижелерге жетуге мүмкіндік береді. Көптеген спортшылар (И.Тер-Овенесян,
В.Брумель) дене жаттықтырумен үзбей айналысуды балалық шақтан бастаған.
Мектеп жасына дейінгі балаларда негізгі гимнастика жаттығуларын
(сапта тұрып жаттығу, жалпы жетілу жаттығулары, негізгі қозғалыстар – жүру,
жүгіру, теңдік сақтау, өрмелеу, жер бауырлап қозғалу, асып түсу, лақтыру
секіру),спорт жаттығуларын (шаңғы тебу, коньки, велосипед тебу, жүзу)
орындауды қалыптастыру қажет. Мұнымен бірге балаларды спорттық элементтері
бар ойындары ойнай білуге үйрету керек (теннис, бадминтон, городки,
волейбол, баскетбол, хоккей, футбол т.б.) Жас мөлшеріне қарай бөлінген
топтар бойынша қалыптастырылатын қимыл-қозғалыс дағдыларының көлемі
Балабақшадағы тәрбие бағдарламасында берілген.
Балалардың қимыл-қозғалыс дағдылырын қалыптастырумен қатар алғашқы
күндерден бастап дене қасиеттерін (ептілік, шапшаңдық, күш, төзімділік,
тепе-теңдік сақтау т.б.) дамыту қажет. Мұндай көрсеткіштерді дамытуға
мүмкіндік бар екенін көрсеткіштер дәлелдейді. Мысалы, күштің, шапшаңдық пен
ептіліктің дамуымен бірге секіру биіктігі, ұзындыққа лақтыру алыстығы
артады. Төзімділікті дамыту балаларға дене жаттығуларын шаршамай жасауға,
ұзақ жол жүруге мүмкіндік туғызады. Лақтырғанда көздеген жерге тигізу,
секіргенде діттеген жерге дәл түсу, жүргенде, жүгіргенде бағдар сақтау –
балалардың көзбен шамалау қабілетінің жақсы екендігін дәлелдейді[19].
Дене қасиеттерін дамытпайынша бала аса қарапайым да жаттығуларды
орындай, қимыл-қозғалысты тілейтін іс-әрекеттің алуан түрлерін жетілдіре
алмас еді.
Дене тәрбиесі процесінде кең ауқымды тәрбиелік міндеттерді шешудің
маңызы үлкен. Балаларда күн сайын дене жаттықтыруға деген қажеттілікті
әдетті қалыптастыру, балалар мекемелерінде және үйде осы жаттығулармен өз
бетімен айналыса білуді дамыту, неғұрлым қарапайым жаттығуларды өз
құрдастарымен және біршама кіші жастағы баламен бірге өткізу қажет.
Дене тәрбиесі процесінде адамгершілік, ақыл-ой, эстетика және еңбек
тәрбиесін жүзеге асыруға үлкен мүмкіндіктер болады.
Дене жаттығуларын орындаған кезде мінездің жақсы жақтарын және
адамгершшілік қасиеттерді (әдептілік, адалдық, жолдастық сезім, өзара
көмек, ұжыммен жұмыс істей білу т.б.) тәрбиелеу үшін, сонымен қатар ерік-
жігер қасиеттерінің (батылдық, тәуекелшілдік, табандылық, ұстамдылық т.б.)
көрініс беру үшін жақсы жағдайлар жасайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларда сергек, жайдары көңіл-күйді қамтамасыз ете
отырып, жағымды эмоцияларды тәрбиелеу, сондай-ақ жағымсыз психикалық
көңіл–күйді тез жеңе білуді дамыту өте маңызды. Бұл жағымды эмоциялардың
барлық мүшелер мен ағза жүйелері жұмысына жақсы әсер ететіндігімен, қимыл-
қозғалыс дағдылары қалыптасуының шапшаңдығы мен беріктігін қамтамасыз
ететінідігінен де қажет.
Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесінің процесі осы айтылған
міндеттердің бәрі бірдей шешілетіндей болып құрылуы тиіс. Мектеп жасына
дейінгі балаларды дене жағынан тәрбиелеудегі жұмыстың мәнді жағы – тұлғаны
дұрыс қалыптастыру.
Сонымен қатар балаларға тұрмыста және дене мәдениеті сабақтарында
қажетті жеке және қоғамдық гигиена дағдыларын дарыту қажет.
Дене мәдениеті сабақтарында әртүрлі тәрбиелік міндеттер де шешіледі.
Олардың негізгілері болып, мінез-құлықтың жағымды жақтарын, адамгершілік
және ерік қасиеттері, денешынықтыру жаттығуларының күнделікті сабақтарында
қажеттілік пен әдеттерді пайдалану, алған білімдері мен дағдыларын дербес
қызметте творчестволықпен пайдалана білу.Дене тәрбиесі балаларды ақыл-ой,
адамгершілік, еңбек және эстетикалық жағынан тәрбиелеу жұмысын жүзеге
асыруға, олардың сергек, шат көңілді және белсенді болуларына ықпал етуі
тиіс.
1.2 Дене тәрбиесі пәнінің білімгерлер денсаулығын арттырудағы
маңыздылығын жоспарлау
Қазақстан тәуелсіз ел болғанына 20 жылдан астам уақыт болды, бұл
жылдарда ғылымның барлық салаларында көптеген заңдар мен заңдылықтар,
жарғылар, жолдаулар және бағдарламалар қарастырылды. Жылдан жылға
өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп алда тұрған кез-келген проблеманы
шешуге ұмтылыс стратегиялы түрде жүзеге асып отырады. Осы ұмтылыста
Қазақстан 2030 стратегиясы, 50 дамыған елдің қатарына кіру, Дүние жүзілік
сауда ұйымына кіру, дүниежүзілік білім жүйесін қалыптастыруда сапа мәселесі
және Қазақстан елінің әлемдік статусын құру және ондағы ұлттық болмыспен өз
орнын табу анықталды [7].
Дене тәрбиесінің адамдардың рухани және тән-дене дамуында маңызды роль
атқаратын ықпалы орасан, ол халық педагогикасында ерте замандардан айтылып
келеді. Адамгершілік, еңбекқорлық, тән-дене, ақыл-ой тәрбиесі бойынша
халық өшпес жүйе түзді.
Еуропалық тәрбие жүйесі – ежелгі Греция философиясының көрнекті
өкілдері Демокрит, Сократ, Платон, Аристотель, Тертуллиана тәрбие
ұғымдарының мәнін көрсеткен. Демокрит: Табиғат және тәрбие егіз. Дәлірек
айтсақ табиғат адамды қайта жасайды және оны өзгерте отырып, болмыс
табиғатын түзеді, ал жақсы адам болу табиғат ықпалынан гөрі тәрбиеге
көбірек тәуелді, - десе, Аристотель тәрбие ұғымына түсініктеме бере
отырып, оның мәнін тереңдете, тәрбие лайықты өмірге бағыттайды деген пікір
айтқан [8].
Дене тәрбиесінің басқа тәрбиелермен сабақтастығы мәселесі Орта Азия
және Ұлы дала ғұламалары еңбектерінде де ерекше атап өтеді. Солардың ішінде
ерекше тұлға Әл-Фараби тәрбие мәселесіне бағыт-бағдар бере отырып,
Әлеуметтік-этикалық трактаттар атты еңбегінде бала денесін жетілдіруді
оның бойындағы абзал қасиетті тани біліп, мінез-құлқының жақсы сипаттарын
тәрбиелеп, өзін-өзі үнемі дамыту қажеттігіне тоқталады. Ол дененің
саламаттылығы ұғымын енгізе отырып, әр адамның тәрбиесінде мынадай үш
қасиет болу қажет деп есептейді: дене күші, рухани және ақыл-ой, олар өзара
үйлесімді дамыған жағдайда ғана жан-жақты дамыған жеке тұлғаны
қалыптастыруға болады деп есептейді.
Әл-Фарабидің Бақыт жолын сілтеу деген трактатында адамды бақытқа
жеткізетін үш нәрсеге көңіл бөледі.
1. Адам өзінің қалыптасуы үшін іс-әрекет, тіршілік жасау, дене
мүшелерін іске қосу арқылы қажетті әрекеттер: отыру, тұру, жүру, көру, есту
сияқты т.б. қимылдар жасайды.
2. Жан эффектілері негізінде құштарлық, рахат, қуаныш, ашу, қорқу,
жабырқау, қызығу т.б. сезімдерін көрсету.
3. Ақыл-парасат арқылы адам іс-әрекеттерін, сана-сезімдерін,
ізгілікті, имангерлікті, қимыл-қозғалыстарын басқарады. Әл-Фарабидің
пікірінше, әрбір баланың тәрбиесінде үш қасиет: дене күші, рухани және ақыл-
ой бірлікте болғанда ғана жан-жақты үйлесімді жеке тұлғаны қалыптастыруға
болады [9].
Көптеген ғалым - педагогтардың зерттеулерінде “дене тәрбиесі” ұғымына
көптеген анықтамалар берілген. Мәселен Орыстың демократ – педагогы
П.Ф.Лесгафт: дене тәрбиесінің жүргізілу ерекшеліктерін анықтай отырып, осы
тәрбиенің ғылыми негізделген теориясын ұсынады. Бұл құрған дене тәрбиесі
теориясының дүние жүзілік мәні бар. Ол өзінің екі томдық Мектеп жасындағы
балалардың дене тәрбиесіне басшылық деген еңбегінде (1888-1901ж.) дене
тәрбиесінің әр түрлі жүйесін терең сынап, осы жөнінде өз теориясын ұсынады.
Оның ойынша, дене тәрбиесі барлық істердің, жұмыстардың жүйесінен тұрады.
Сондықтан дене тәрбиесі ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбиелеумен
тығыз байланысты.
Дене тәрбиесі – демократиялық қоғамдағы тәрбиенің қоғамдас бөлігі. Ол
дене жетілуінің жоғары нәтижелеріне, яғни денсаулықтың, дене дамуының және
дене дайындығының биік деңгейде болуына бағытталған.
Оның үйретуінше, дене жаттығулары мінез бен ақыл-ой қабілетін
дамытатын бірізді, тізбекті болуы қажет. Дене қозғалыстарының жүйесі
баланың табиғи дамуына сәйкес келіп, бұлшық еттердің бүкіл тобын қамтуы
керек. Дене жаттығулары, дене шынықтыру оқытушыларының ұқыпты түсіндірулері
арқылы жүргізіледі. Лесгафт ақыл-ой жұмысының дене шынықтыру жаттығуларымен
және ойындармен алмасып отыруын талап етті. Сонымен қатар ол ауыр
гимнастикалық жаттығулардан сақтандыруды, көбіне табиғи қозғалыстарды:
жүгіру, секіру, ойын т.б. ұсынды [10].
Лесгафттың ғылыми-педагогикалық шығармаларында баланың сыртқы өмірі
мен мінез-құлқының ерекшеліктерін анықтайтын психологиялық материалдар мол
орын алған. Сондықтан Лесгафт бала психологиясын зерттеу арқылы
педагогиканы жоғары сатыға көтеруге үлес қосты. “Интеллектуалдық тұрғыдан
даму дене мүшелерінің де жетілуін талап етеді” – десе, А.В.Сухомлинский:
“Тұлғаның интеллектуалдық (адамгершілік, эстетикалық) байлығы дене
мүшелерінің жетілуіне, денсаулыққа және еңбекке тәуелді” – деген пікірлерді
айтады [11].
П.Ф.Лесгафт дене мүшелерінің әртүрлі қозғалыстарын талдау мен оларды
өзара салыстыруға мүмкіндік беретін уақыт пен кеңістік арқылы ғана
қабылдаумен балаларды үйретуге болатындығын сенімді түрде дәлелдеді. Әрине,
қозғалыс қимылдарына оқушыларды табысты түрде үйретудің басты шарттарының
бірі – қозғалыс анализаторының дамуына себепкер болатын және уақыт,
кеңістік пен бұлшық еттердің күш жұмсау дәрежесі бойынша орындалатын
қозғалыстарды басқару біліктілігімен тығыз байланыстағы қозғалыстарды
басқару қабілеттілігін оларда тәрбиелеу керек екендігі түсінікті.
Қозғалысты басқару мүмкіндігі туралы айта отырып, И.П.Павлов адам өз
қимылының әрбір сәтін сезбейтін болса, онда оларды басқара да алмайды деп
атап көрсетті.
Осы жылдарда баланың қалай тәрбиеленуі, оның болашақтағы оқуына, жеке
адамзат болып қалыптасуына негіз болады. Баланы алғашқы жылдары жан-жақты
тәрбиелеудің негізгісі дене тәрбиесі болып табылады.
Ағылшын педагогы Джон Локк дене тәрбиесін басқа тәрбиелердің негізі
деп есептеп, оның мәнін жоғары көтереді. Ол: Мықты денеде – мықты рух, -
болады дей отырып, дене тәрбиесінің өз заманына сәйкес жүйесін ұсынды.
Бала денесін ерте жастан бастап шынықтыру керек, оның денесіндегі бостық,
сылбырлықтар жойылуы тиіс, - деді. Локк баланы ауа райының барлық түріне
үйретудің, қатаң режимге қалыптастырудың қажеттілігін көрсетті. Дұрыс
ұйымдастырылған дене тәрбиесі, - деді Д.Локк, - баланы ерлікке және
табандылыққа үйретуге әсер етеді [12].
Швейцария ағартушысы И.Г. Песталоцци де денені сауықтыру жөнінде құнды
ой пікірлер қалдырған. Дене тәрбиесінің міндеті – баланың барлық табиғи
күштерін, қабілетін дамыту және ол даму жан-жақты дамумен ұштасады, - деп
жазды. Бала әртүрлі қимылға, қозғалысқа ұмтылады. Осыдан келіп ойын, тағы
басқа әрекеттер туады, - деп дене тәрбиесіндегі ойынға үлкен мән берген.
Дене жаттығуларының жүйесі арқылы баланы болашақ еңбек әрекетіне даярлауға
болады деп есептейді.
Дене тәрбиесі, Л.П.Матвеевтың анықтауы бойынша, өзіндік ерекшелігі
қимылдарға үйретуде (қимыл әрекеттеріне) және адамның дене қабілеттерін
тәрбиелеуде (дамуды басқаруда) болатын тәрбиенің бір түрі. Қолданбалы
жағынан дене тәрбиесі адамның басқа тәрбие түрлерімен бірлікте әлеуметтік
шарттарға тәуелді шынайы өмірге (еңбек, әскери және т.б. қызмет) дене
дайындығының процесі болып табылады, және жеткілікті әлеуметтік шарттарда
дене тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының факторларының бірі маңызына ие
болуы мүмкін. Ю.М.Николаевтың пікірінше, дене (денелік) және рухани
(әлеуметтік) бастаулардың үйлесімі, олардың ажырамас бірлігі адамның дене
мәдениеті құндылықтарын игеру және жетілдіру процесіне қатынастың
әдістемелік позициясының негізіне айналуы тиіс [13].
Дене тәрбиесінің рөлі кейбір жағдайда баға жетпес болады, себебі
адамның тіршілік әрекетінің қозғаушы қызметі мен реттелуі қимыл
белсенділігіне, гомеостазистің функционалды көріністерінің алуан
түрлілігін, оның ішінде мінез-құлықты болжауды бағдарламалаушы қимыл
анализаторына тәуелді болады. Білім беру мен тәрбиенің, оның ішінде дене
тәрбиесінің қалыптасқан жүйесі дене және рухани кемелділікке қол жеткізу
мақсатымен оқушы-жастардың өзін-өзі тәрбиелеуіне, дамытуына мотивацияның
қалыптасуына бағытталуы тиіс. Біз сауықтыру кешендеріндегі дене шынықтыру
мен спорт күнделікті шұғылдану мектеп жасына дейінгі балалардың жүйке-
психикалық, дене және рухани жағдайының жақсаруына септігін тигізеді,
оларды салауатты өмір салтына бағыттайды, күшті мінезді қалыптастырады,
мақсатқа ұмтылуды, еңбек сүйгіштікті және басқа да дене мүмкіндігін
психикалық қалыптастырудың негізі болып табылатын тұлғаның көптеген еріктік
қасиеттерін қалыптастырады деген пікірді қолдау керек.
Дене шынықтыру Л.П.Матвеевтың анықтауы бойынша, - қоғам мәдениетінің
маңызды бөлігін – оның адамның мақсатқа бағытталған дене жетілуінің арнайы
құралдарын, әдістері мен шарттарын жасау және орынды қолдануды
жетістіктерінің тұтас жиынтығын құрайды [14].
Р.С. Сафиннің (1991) пікірінше, дене тәрбиесінің мақсаты болып адамның
құндылық бағыттарының, белсендіру – қажеттілік саласының, дене жетілуінің
және практикалық іс-әрекетінің органикалық бірлігі болып табылады [15].
М.Жұмабаев дене тәрбиесінің адам психологиясымен байланысын көрсете
отырып, ғылыми тұжырым жасаған. Ол: Дене – жанға, жан- денеге байлаулы.
Бірінің біреуінсіз күні қараң. Өзімізге мәлім: денеміз сау болса,
жанымыздың ісі де сау, жақсы болады, яғни ақылымыз түзу, сезіміміз дұрыс,
қайратымыз берік болады. Егерде денеміз ауру болса: яки жұмыс қылып
шаршаса, жанымыз да ауру, жанымыз да шаршайды, басқа ауру, мидың ауруы жан
ісіне жаман әсер қылады. Нашар ауа басты айналдырып, қанды дұрыс жүргізбей,
денеге әсер қылады да, жанға барып қол салады, яғни жанның ісі шабандайды,
бұзылады, ой күнгірт тартады, сезім тоза бастайды, қайрат жосиды, - деп
жазады [16].
А.Құлназаров, С.Тайжанов: “Дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесінің өзара
байланысы сан қырлы болып келеді. Мектептегі дене тәрбиесі сабағы – ақыл-
ойға күш түсіретін пәндерді оқушылардың оңай игеруіне мүмкіндік беретін
фактор. Ол дененің саулығын сақтауды қамтамасыз етуге бағытталған. Ойлау
жүйесін қалыптастыру және психологиялық жаттығулар жүргізу тұрғысынан
оқушының есту, көру, есте сақтау, сезімталдық, аңғарымпаздық, зейінділік
сияқты қабілеттерін дамытуға дене тәрбиесінің беретін пайдасы зор.
С.Тайжанов: Дене тәрбиесінің құрамды бөлігі ретінде дене
мүмкіндіктерін тәрбиелеу әлеуметтік міндеттерді шешуге жәрдемдеседі: жан-
жақты, жетілген адамды дамыту; әлеуметтік-экологиялық жағдайға организмнің
бейімділік қасиетін арттыру, организм төзімділігінің жоғары деңгейіне қол
жеткізу. Өсіп келе жатқан жас ұрпақтың денесін жетілдіруге бағытталған
педагогикалық әсер ету кешеніне ене отырып, дене мүмкіндіктерін тәрбиелеу
дене және ақыл-ой еңбегін ұйымдастыру дене қабілеттілігін жан-жақты дамытып
қана қоймай, күшті, төзімді, ақыл-ой белсенділігінің жоғары болуына,
шыдамдылық пен нәтижелі еңбек етуге негіз болады [17].
Н.Қонысбаевтың пікірінше, үйлесімділігі жөнінен күрделі қозғалыстарды
адамның орындауы, оларды басқара отырып, бір қозғалыстан екіншісіне ауысу,
қоршаған ортаның өзгермелі жағдайларына сәйкес жаңа қозғалыс-қимылдарды
жылдам жасау қабілеттілігі – бұлардың бәрі де биологиялық және
педагогикалық факторларға негізделген қозғалыс қызметтерінің қасиеттері
[18].
Жоғарыда ғалымдардың берген ой-пікірлері қысқаша ғана қарастырылып,
өзінің ғылыми өзектілігін кең ауқымда ашу мақсатында терең зерттеуді қажет
етеді. Ғылыми тұрғыдан дене тәрбиесі ұғымы өз маңыздылығын ашты. Сондықтан
да дене тәрбиесі арқылы тәрбие беру педагогикалық үдеріс болып саналады.
Индустрияландыру барысында дене және әдістік даярлығы деңгейінің
тұрақтылығы жаттығуды дұрыс жоспарлаумен және өткізумен іске асады. Сонымен
бірге жоғарыда аталған барлық принциптердің барлығын есепке алу қажет және
жаттығу процесін арнайы жаттығулар мен әдістердің көптігімен ластамау
керек. Сол сияқты, жаңа әдістерді іс жүзінде меңгеру, бекіту үшін
жеткілікті деңгейде негіз жасалынбаса үйретуді бастамау керек.
Жаттығудың әдістері мен құралдары оқу-жаттығу процесінің міндеттерін
орындауды қамтамасыз етуі тиіс. Осы міндеттерге сәйкес оқытып, үйретудің
әдістері мен құралдарын мына топтарға бөлуге болады:
- жан-жақты дамыту;
- әдіске үйрету және оны жетілдіру;
- тәсілге үйрету және оны жетілдіру;
- адамгершілікке, өнегелілікке тәрбиелеу;
- психологиялық даярлық және ерік-жігер сапаларын тәрбиелеу;
- таңдаған спорт түрінің немесе дене жаттығулары жүйелерінің жалпы
және жекелеген мәселелері бойынша теориялық дайындық.
Денені дамытудың негізгі құралдары: табиғаттың, жаратылыстың қозғаушы
күштері (ауа, күн, су); еңбектің және тұрмыстық гинетикалық жағдайы; дене
жаттығулары. Жоғарыда аталған құралдар кешенді, өзара үйлесімді үндестікте
қолданылуы тиіс.
Дене жаттығуларымен шұғылданғандар белгілі дәрежеде жүктеме алады.
Бұл жүктеме бір жаттығудағы немесе бір жаттығу циклындағы жаттығуды орындау
көлемімен қарқындылығынан жинақталады. Оны километрмен (циклдық жаттығулар
үшін) сипаттауға болады. Қарқындылық жүктеменің белгілі бір көлемін орындау
жылдамдығымен анықталады.
Жаттығуды орындау әдістері мыналардай болады: бір қалыпты, үзіліспен,
бақылаумен, қайталаумен, жарыстық, ауырлықпен, сол сияқты, шегіне дейін
ойындық және айналма.
Дене тәрбиесі – дені сау, дене бітімі және рухани жағынан жетілген,
моральдық жағынан табанды жеткіншек ұрпақты қалыптастыруға, адамның
денсаулығын нығайтуға, жұмыс қабілетін арттыруға, шығармашылық ғұмырлылығы
мен өмірін ұзартуға бағытталған педагогикалық процесс.
Дене тәрбиесі – тәрбие жүйесінің негізгі бір саласы. Дене тәрбиесі
адамның денсаулығын нығайтып, күш-жігерін, ақыл-ойын арттырады. Дене
тәрбиесі ертеде Грецияда, Римде едәуір дамыған. Сол кезде Францияда
Ф.Рабле, М.Монтель дене тәрбиесін ақыл-ой, біліммен бірге қарау керек
екенін насихаттады. Чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменский Ұлы дидактика, Ана
мектебі деген еңбектерінде балалар гигиенасы, денсаулығы, тамақ режимі
мәселелеріне, бала ойындары мен дене шынықтыру жаттығуларына ерекше мән
беріп, дене тәрбиесі балалардың жас кезінен-ақ басталуы қажет екенін
дәлелдеп, оны педагогикалық процестің аса маңызды бөлігі деп қарады.
Орыстың алдыңғы қатарлы педагогтары мен қоғам қайраткерлері
В.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, В.Г.Белинский балалардың дене тәрбиесіне
үлкен мән берген. Ұлы педагог К.Д.Ушинский дене тәрбиесін еңбекпен
байланыстыра қарады. Ол адамның ақыл-ойы мен көзқарасының, күш-жігерінің
қалыптасып дамуына еңбектің маңызын атап көрсеткен. Орыстың атақты анатом.-
педагогы П.Ф.Лесгафт дене тәрбиесінің жаңа жүйесін құрды. Ол балалардың
түйсігі мен ойлау қабілетін дамытуда дене тәрбиесінің зор маңызы бар деп
көрсетті. 19-20 ғасырларда көптеген елде спорт түрлері дене тәрбиесі
ретінде кеңінен өріс алып дамыды. Дене тәрбиесінің негізгі саласы –
гимнастика, спорт және туризм. Бұлар сабақ ретінде және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz