Жоғары мектеп педагогикасы (дәрістер жинағы)
Тақырып 1 Педагогика және психология ғылымдарының тарихы
Тақырып 2 Жоғары білімнің даму кезеңдері
Тақырып 3 Жоғарғы мектептің оқытушысы
Тақырып 4 Студент жастағы психологиялық, анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктер
Тақырып 5 Студенттердің ортаға бейімделуінің проблемалары
Тақырып 6 Жоғары мектепте оқытудың қазіргі кездегі теориялары және концепциялары
Тақырып 7 Жоғарғы оқу орындарындағы оқытудың жүйесі
Тақырып 8 Жоғарғы оқу орнындағы лекция және оқу жұмысын ұйымдастырудың басқа формалары мен әдістері
Тақырып 9 Лекция ұйымдастырудың ерекшеліктері
Тақырып 2 Жоғары білімнің даму кезеңдері
Тақырып 3 Жоғарғы мектептің оқытушысы
Тақырып 4 Студент жастағы психологиялық, анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктер
Тақырып 5 Студенттердің ортаға бейімделуінің проблемалары
Тақырып 6 Жоғары мектепте оқытудың қазіргі кездегі теориялары және концепциялары
Тақырып 7 Жоғарғы оқу орындарындағы оқытудың жүйесі
Тақырып 8 Жоғарғы оқу орнындағы лекция және оқу жұмысын ұйымдастырудың басқа формалары мен әдістері
Тақырып 9 Лекция ұйымдастырудың ерекшеліктері
Қазақтың тәлім-тәрбиелік ой-пікір тарихының тамыры тереңде жатқаны сияқты осынау кең-байтақ өлкеде мектеп ісінің пайда болып, даму тарихы да өзінің ілкі бастауларын сонау ерте замандардан алады.
Қазақстан жерінде, әсіресе оның отырықшы аудандарында орта ғасырдың ерте дәуірінде-ақ (VII-VIII ғ.ғ.) көптеген мектептер мен медреселер діни білім беретін ортадан жоғары оқу орындары жұмыс істей бастағаны тарихтан мәлім. Қазан төңкерісінің алдында Қазақстан территориясында ұлттық қанша мектеп пен медресе болғандығы жайында нақтылы деректі мәліметтер жоқ. Бірақ еретедегі Исфиджаб, Тараз, Сайрам, Түркістан, Отырар қалаларында көптеген медреселер болған, олардың жалпы саны 84-ке жеткен. Оларда бес мыңға жуық шәкірт білім алған. Ауылдық мектептер кең-байтақ өлкенің түкпір- түкпірінде болған. Бұларда молдалар (татар, башқұрт т.б.) ұстаздық еткен. Оқыту ақысы халықтан жиналған. Балалар қыс, күз айларында ғана оқыған. Оқу мерзімі 4 жыл, оқуға 7 жастан бастап қабылдаған. Кейбір ауылдық жерде 7-9 жас балалар бірге оқи берген. Мектепте оқу ақысы заттай төленген, жыл аяғында емтихан тапсыру, мектеп бітіргені үшін балаға ресми куәлік беру тәртібі сақталмаған. Сауат ашу жолы араб әріптері мен сөздерін жаттауға, әсіресе араб тіліндегі құранның тексін жатқа білуді мақсат еткен. Медреселерде ислам дінін уағыздайтын бастауыш мұсылман мектептерінің молдаларын, қазылар, діндар, сопылар мен шариғат заңдарын түсіндіретін жоғары лауазымды дін қызметшілерін даярлаған. Медреселер мұсылманшылық рәсімдерін таратушы оқу орны ғана болмай, ірі мәдениет орталығы ретінде де қызмет атқарған. Талай аты шулы ақындар, тіпті ағартушы-демократ ретінде танылған белгілі зиялылар медреселерді тамамдаған. Орта ғасырлық Отырар медресесінде қазақ жерінің ұлы перзенті Шығыс Аристотелі атанған Әл-Фараби білім алған. Беріректе Уфадағы «Ғалия» медресесінде Б. Майлин, М. Жұмабаев, Семейдегі Ахмед Риза медресесінде Абай Құнанбаев оқыған. Бұл оқу орындарында Құдай жолын үйрететін пәндерден басқа заңтану, тарих, логика, риторика, жағрапия пәлсапа, математика, астрономия, медицина т.б пәндер етілген. Медреселердің жанында салиқалы кітапханалар болған. Мұндағы оқу мерзімі әрбір шәкірттердің алғырлығына, үлгерім қабілетіне байланысты ұзарып, қысқарып отырған. Кейде мұндай оқу 15-20 жыл бойына созылған. Оқуды тамамдаған шәкірттерге ресми документ табыс етілген.
Қазақстан жерінде, әсіресе оның отырықшы аудандарында орта ғасырдың ерте дәуірінде-ақ (VII-VIII ғ.ғ.) көптеген мектептер мен медреселер діни білім беретін ортадан жоғары оқу орындары жұмыс істей бастағаны тарихтан мәлім. Қазан төңкерісінің алдында Қазақстан территориясында ұлттық қанша мектеп пен медресе болғандығы жайында нақтылы деректі мәліметтер жоқ. Бірақ еретедегі Исфиджаб, Тараз, Сайрам, Түркістан, Отырар қалаларында көптеген медреселер болған, олардың жалпы саны 84-ке жеткен. Оларда бес мыңға жуық шәкірт білім алған. Ауылдық мектептер кең-байтақ өлкенің түкпір- түкпірінде болған. Бұларда молдалар (татар, башқұрт т.б.) ұстаздық еткен. Оқыту ақысы халықтан жиналған. Балалар қыс, күз айларында ғана оқыған. Оқу мерзімі 4 жыл, оқуға 7 жастан бастап қабылдаған. Кейбір ауылдық жерде 7-9 жас балалар бірге оқи берген. Мектепте оқу ақысы заттай төленген, жыл аяғында емтихан тапсыру, мектеп бітіргені үшін балаға ресми куәлік беру тәртібі сақталмаған. Сауат ашу жолы араб әріптері мен сөздерін жаттауға, әсіресе араб тіліндегі құранның тексін жатқа білуді мақсат еткен. Медреселерде ислам дінін уағыздайтын бастауыш мұсылман мектептерінің молдаларын, қазылар, діндар, сопылар мен шариғат заңдарын түсіндіретін жоғары лауазымды дін қызметшілерін даярлаған. Медреселер мұсылманшылық рәсімдерін таратушы оқу орны ғана болмай, ірі мәдениет орталығы ретінде де қызмет атқарған. Талай аты шулы ақындар, тіпті ағартушы-демократ ретінде танылған белгілі зиялылар медреселерді тамамдаған. Орта ғасырлық Отырар медресесінде қазақ жерінің ұлы перзенті Шығыс Аристотелі атанған Әл-Фараби білім алған. Беріректе Уфадағы «Ғалия» медресесінде Б. Майлин, М. Жұмабаев, Семейдегі Ахмед Риза медресесінде Абай Құнанбаев оқыған. Бұл оқу орындарында Құдай жолын үйрететін пәндерден басқа заңтану, тарих, логика, риторика, жағрапия пәлсапа, математика, астрономия, медицина т.б пәндер етілген. Медреселердің жанында салиқалы кітапханалар болған. Мұндағы оқу мерзімі әрбір шәкірттердің алғырлығына, үлгерім қабілетіне байланысты ұзарып, қысқарып отырған. Кейде мұндай оқу 15-20 жыл бойына созылған. Оқуды тамамдаған шәкірттерге ресми документ табыс етілген.
1. Бекхожин Х. «Айқап» журналы және оқу-ағарту мәселелері. //«Қазақстан мектебі», 1964, № 8.
2. Жарықбаев Қ. Психология ғылымы, оның Қазақстандағы даму перспективалары. //«Қазақстан мектебі», 1975, № 8.
3. Жарықбаев Қ., Шабельников В. Психология. Қазақ ССР. Қысқаша энциклопедия. Том 3. Алматы, 1989, 409-411 б.
4. Мәдин И. Қазақстандағы педагогикалық ғылыми еңбектер. //«Халық мұғалімі», 1959, №12.
5. Мусин С. Қазақ мектебінің оқу-тәрбие жұмысы тарихынан (1920-1930) //«Қазақстан мектебі», 1960, № 5.
6. Сембаев Ә. Октябрь революциясына дейінгі қазақ мектебі. //«Халық мұғалімі», 1955, № 6.
7. Стычинский И. Л., Жарықбаев Қ. Қазақстанда педагогикалық психологияның дамуы. //«Қазақстан мектебі», 1967, № 11. Халық ағарту. Қазақ ССР, қысқаша энциклопедия. Том 3, Алматы, 1989, 20-33 б.
8. Сембаев Ә. Қазақ совет мектебінің тарихы. Алматы, «Мектеп», 1967
9. Тәжібаев Т. Жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1954.
10. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы, 1973, «Ғылым».
11. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы,
12. «Рауан», 1991.
13. Жұмабаев М. Таңдамалы шығармалары. Алматы, «Ғылым» 1992.
14. Құдайбердиев Ш. Шығармалары, Алматы, «Жазушы» 1988.
2. Жарықбаев Қ. Психология ғылымы, оның Қазақстандағы даму перспективалары. //«Қазақстан мектебі», 1975, № 8.
3. Жарықбаев Қ., Шабельников В. Психология. Қазақ ССР. Қысқаша энциклопедия. Том 3. Алматы, 1989, 409-411 б.
4. Мәдин И. Қазақстандағы педагогикалық ғылыми еңбектер. //«Халық мұғалімі», 1959, №12.
5. Мусин С. Қазақ мектебінің оқу-тәрбие жұмысы тарихынан (1920-1930) //«Қазақстан мектебі», 1960, № 5.
6. Сембаев Ә. Октябрь революциясына дейінгі қазақ мектебі. //«Халық мұғалімі», 1955, № 6.
7. Стычинский И. Л., Жарықбаев Қ. Қазақстанда педагогикалық психологияның дамуы. //«Қазақстан мектебі», 1967, № 11. Халық ағарту. Қазақ ССР, қысқаша энциклопедия. Том 3, Алматы, 1989, 20-33 б.
8. Сембаев Ә. Қазақ совет мектебінің тарихы. Алматы, «Мектеп», 1967
9. Тәжібаев Т. Жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1954.
10. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы, 1973, «Ғылым».
11. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы,
12. «Рауан», 1991.
13. Жұмабаев М. Таңдамалы шығармалары. Алматы, «Ғылым» 1992.
14. Құдайбердиев Ш. Шығармалары, Алматы, «Жазушы» 1988.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Құлахмет.Б.Ө
ЖОҒАРЫ МЕКТЕП ПЕДАГОГИКАСЫ
(дәрістер жинағы)
Магистранттарға арналған
оқу-әдістемелік құралы
Түркістан – 2008
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің оқу-
әдістемелік бірлестігінің шешімімен баспаға ұсынылған
Пікір жазғандар:
Момынбаев Б.К – Қорқыт-ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
университетінің ректоры,педагогика ғылымдарының докторы,профессор,
Ресей білім академиясының академигі.
Керімов Л.К - Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік
университетінің “Жалпы педагогика және этнопедагогика” кафедрасының
меңгерушісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор.
Жауапты редактор: п.ғ.к., Әуелбеков Е.Б
Құрастырған: п.ғ.к., доцент Құлахмет Б.Ө
П-23 Жоғары мектеп педагогикасы
Жоғары оқу орындарындағы магистранттарға арналған.
Түркістан, 2008 - 182бет
Оқу-әдістемелік құралы білім беру жүйесіндегі соңғы кездері
болып жатқан өзгерістерге байланысты жағары мектептерде жаңа білім
беру стандартына сай жасалған оқу жоспарларына сәйкес дайындалған.
Магистрлер даярлауда негізгі пәндерінің бірі саналатын “Жоғары
мектеп педагогикасы” курсы университеттің барлық мамандықтар бойынша
магистратура тыңдаушыларына арналған.
ББК 74.00
4310030000
Қ ____________________
00 (05) – 08
ISBN 9965-450-72-2
C Құлахмет Б.Ө
2008
Алғы сөз
Білім беру – аса күрделі әлеуметтік экономикалық тұтқа. Егемен
елімізде болып, өзгеріп, жетіліп дамушы әлеуметтік экономикалық және
саяси өзгерістер ғылым мен өндірістің барлық салаларында еңбек ететін
маман даярлаудың сапасын жетілдіруді, тәрбие жұмыстарын сапаландыру,
біртұтас педагогикалық үдерісті жетілдіріп, біліктілікке ие болушы
кәсіп иелерінің деңгейін көтеруді талап етеді. Қазақстан
Республикасының Президенті: ”Ұлттық бәсекелістікке қабілеті бірінші
кезекте оның білімділік деңгейімен анықталады”-деп нақты бағалау
жасағандығы, білім берушілерге үлкен жауапкершілікті сездіреді
(Президенттің Қазақстан халқына жолдауынан. Астана 2004, 19 наурыз).
Білім беру ісіндегі жаңа үдерістің мән-мағынасы, сипаты мен бағыт
бағдарын айқындаушы дәйекті факторлар:
• Қазақстан Республикасының тәуелсіз егеменді мемлекет болып
қалыптасуы;
• Экономикалық нарықтың моделін ұсынып, меншіктің түрлі
пішімдерін дамыту;
• Ұлттың білім беру ісінің әлемдік білім жүйесіне кіруі болып отыр.
Кез-келген диалектикалық даму үдерісі секілді нарықтың экономика
жағдайына байланысты білім беру жүйесін реформалау ісі де қарама-
қайшылықтарсыз емес. Мұның өзі мамандардан жоғары білім беруді дамыту,
мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты талаптарына сай
білім беріп бәсекелестікке лайықты мамандық алып, кәсіби икемділік пен
дағдыны, сан-қырлы шығармашылықты қызмет пен өзін-өзі басқару, өзін-
өзі ұйымдастыру жағдайындағы біліктілікті талап етеді.
Жоғары кәсіби білім беру құрылымы үш сатыдан тұрады:
- жоғары базалық білім (бакалавриат)
- жоғары арнаулы білім, жоғары ғылыми педагогикалық немесе
мамандандырылған білім (магистратура).
- жоғарғы ғылыми-педагогикалық немесе мамандандырылған білім-
магистратурадан кейінгі білім-Ph Д-философия докторлары білікті
ғалымдарды даярлау.
Жоғары білім беруді дамытуға қатысты жүргізілген жұмыстардың
басты көрсеткіштеріне тоқталайық, олар:
• Қазіргі кезеңде сауаттылық деңгейі бойынша Қазақстан әлемнің 177
елінің ішінде 54-ші орында;
• Қазақстанда 4,5 миллион адам білім алуда-оқуда;
• Білім және ғылым жүйесі ел халқының 30 пайызын қамтиды;
• Соңғы 10 жылда білім беруді қаржыландыру 7 есе өсті;
• 2008 жылдың өзінде білім беру саласын қаржыландыру 10 миллиард
теңгеге ұлғайды;
• ҚР Президентінің тапсыруы бойынша 1600 мектеп интерактивті
тақталармен қамтамасыз етілді;
• Кәсіби- техникалық білім беруде 2007 жылы 21 кәсіптік оқу орны
құрылды, тағы 45 кәсіптік лицейдің салынуына 56 миллиард теңге
бөлінді;
• Бүкіл әлемдік банкпен бірлесіп құны 60 миллион долларлық
технологияларды коммерциялизациялау жобасы басталды;
• Ғылым туралы жаңа заң әзірленді;
• Жоғары білім беру жүйесінің тарихында елеулі орын алатын оқиға-
философия докторлары даярланып, 2008 жылдың шілдесінде
философия докторлары дипломдарын алды.
”Білім беру саласының басты міндеті-2010 жылға дейінгі білім
беруді дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны орындай отырып, осы
саланың сапалы қызмет көрсету аясын кеңейту” деп атап көрсетті ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында (Егемен
Қазақстан, 2008 жылы, 7 ақпан).
Бәсекеге қабілеттіліктің негізі-сапалы білімде екендігін үнемі
ескеріп, оны дамытуды көздейтін ҚР-ның Президенті Қазақстан халқына
дәстүрлі жолдауларында білім беруді дамытуға ерекше мән беріп, қажетті
жағдайлар жасап білімнің даму бағыттарын нақты көрсетуде. Жоғары білім
көрсеткіші санымен емес сапамен өлшейтін кезі келгендігін оның даму
кезеңдері көрсетуде.
Біріншіден - әлемдік стандартқа сай ҚР мемлекеттік жалпыға
міндетті білім беру стандарттары жасалып оқу- тәрбие үдерісі жүзеге
асырылуда.
Екіншіден - әлемдік стандартқа сай бакалавр-магистр Рһ-Д
докторантура жүйелі жүзеге асырылуға аяқ басып, қалыптасуда.
Үшіншіден – қазіргі кезеңде ЖОО өзара және шетелдік ЖОО
серіктес болып, байланыстар артуда.
Алтернативті дегеніміз белгілі бір мәселені шешуде екі немесе
бірнеше нұсқалардан ең ұтымды оңтайлы жол табу мүмкіндігін жасау.
’’Жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді
дамытуға ерекше назар аудара отырып, жоғары оқу орындары желісінде
оңтайландыру жүргізілуге тиіс’’-деді Елбасы Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында
(Егемен Қазақстан, 2006 жылдың 2 наурыз).
Тақырып 1
Педагогика және психология ғылымдарының тарихы.
1.1 Ерте замандардан қазан төңкерісіне дейінгі мектеп ісі.
1.2 Қазан төңкерісінен кейінгі мектеп ісі (1920-1990).
1.3 Республикадағы психология ғылымының қалыптасуы.
1.4 Қазақстандағы педагогика ғылымының даму жолдары.
1.1 Ерте замандардан қазан төңкерісіне дейінгі мектеп ісі.
Қазақтың тәлім-тәрбиелік ой-пікір тарихының тамыры тереңде
жатқаны сияқты осынау кең-байтақ өлкеде мектеп ісінің пайда болып,
даму тарихы да өзінің ілкі бастауларын сонау ерте замандардан алады.
Қазақстан жерінде, әсіресе оның отырықшы аудандарында орта
ғасырдың ерте дәуірінде-ақ (VII-VIII ғ.ғ.) көптеген мектептер мен
медреселер діни білім беретін ортадан жоғары оқу орындары жұмыс істей
бастағаны тарихтан мәлім. Қазан төңкерісінің алдында Қазақстан
территориясында ұлттық қанша мектеп пен медресе болғандығы жайында
нақтылы деректі мәліметтер жоқ. Бірақ еретедегі Исфиджаб, Тараз,
Сайрам, Түркістан, Отырар қалаларында көптеген медреселер болған,
олардың жалпы саны 84-ке жеткен. Оларда бес мыңға жуық шәкірт білім
алған. Ауылдық мектептер кең-байтақ өлкенің түкпір- түкпірінде болған.
Бұларда молдалар (татар, башқұрт т.б.) ұстаздық еткен. Оқыту ақысы
халықтан жиналған. Балалар қыс, күз айларында ғана оқыған. Оқу мерзімі
4 жыл, оқуға 7 жастан бастап қабылдаған. Кейбір ауылдық жерде 7-9 жас
балалар бірге оқи берген. Мектепте оқу ақысы заттай төленген, жыл
аяғында емтихан тапсыру, мектеп бітіргені үшін балаға ресми куәлік
беру тәртібі сақталмаған. Сауат ашу жолы араб әріптері мен сөздерін
жаттауға, әсіресе араб тіліндегі құранның тексін жатқа білуді мақсат
еткен. Медреселерде ислам дінін уағыздайтын бастауыш мұсылман
мектептерінің молдаларын, қазылар, діндар, сопылар мен шариғат
заңдарын түсіндіретін жоғары лауазымды дін қызметшілерін даярлаған.
Медреселер мұсылманшылық рәсімдерін таратушы оқу орны ғана болмай, ірі
мәдениет орталығы ретінде де қызмет атқарған. Талай аты шулы ақындар,
тіпті ағартушы-демократ ретінде танылған белгілі зиялылар медреселерді
тамамдаған. Орта ғасырлық Отырар медресесінде қазақ жерінің ұлы
перзенті Шығыс Аристотелі атанған Әл-Фараби білім алған. Беріректе
Уфадағы Ғалия медресесінде Б. Майлин, М. Жұмабаев, Семейдегі Ахмед
Риза медресесінде Абай Құнанбаев оқыған. Бұл оқу орындарында Құдай
жолын үйрететін пәндерден басқа заңтану, тарих, логика, риторика,
жағрапия пәлсапа, математика, астрономия, медицина т.б пәндер етілген.
Медреселердің жанында салиқалы кітапханалар болған. Мұндағы оқу
мерзімі әрбір шәкірттердің алғырлығына, үлгерім қабілетіне байланысты
ұзарып, қысқарып отырған. Кейде мұндай оқу 15-20 жыл бойына созылған.
Оқуды тамамдаған шәкірттерге ресми документ табыс етілген.
Дүниауи мектептердің қазақ жерінде пайда болуы XVIII ғ бірінші
жартысынан, яғни көшпелілердің Ресей қаласына кіру процесімен тығыз
байланысты. Патша өкіметінің 150 жылға созылған отарлау саясаты
халқымыздың егемендік жолындағы ғасырлар бойғы күресіне зор нұқсан
келтіргенімен Батыс пен Шығыстың рухани өміріндегі қарым-қатынасқа жол
ашты. Соның бірі-дүниауи мектептердің ашыла
бастауы еді.
Ресей Халық ағарту министрлігі 1870 жылы бұратана халықтарға
білім беру шаралары туралы арнаулы заң қабылдады. Осы заң бойынша шет
аймақтағыларды орыстандыруды көздеген миссионерлік педагогика жүйесі
енгізілді. Өйткені патша өкіметінің отарлау саясатының басты
мақсатының бірі халықты жаппай орыстандыру, шоқындыру еді. Бұған
жетудің негізгі жолы-мектеп, халық ағарту ісі екені даусыз. Осы орайда
Мәскеуде құрылған арнайы миссионерлік қоғамның негізгі принциптеріне
көңіл аударған абзал. Онда былай делінген: Мұсылман елдерін ыдырату,
арасына от жағу яғни пантүркішілдік пен панисламдыққа қарсы күресу;
қазақ елінің ағартушылық қозғалысын татарлардың ықпалынан, мұсылман
дінінен алшақтату; бұратана халықтарды православие дініне көшіріп
шоқындыру; халықты ата-баба тарихынан, ұлттық мәдениетінен қол үздіру,
яғни қазақтардың ғасырлар бойы қолданып келе жатқан жазу таңбаларын
жою, орыс алфавитін енгізу: мұсылмандық мектептер мен медреселерді
біртіндеп жою, олардың орнына аралас орыс-түзем, орыс-қазақ
мектептерін ашу, кейін бұлардың бәрін таза орыс тіліне көшіру; шет
аймақтардағы отаршылдық саясатты жүзеге асыру үшін миссионер ғалымдар,
оқытушылар кадрларын көптеп даярлау. Орынборда ашылған татар мектебі
(1744), Омскідегі Азия мектебі, Орынборда Неплюев кадет корпусы,
Омскідегі кадет корпустары құжатта көрсетілген шаралардың жүзеге
асуының нақты көрінісі болатын. Отаршылар жергілікті халық ішінен ру
билеушілері мен басқару орындарының әкімдерін тағайындауда олардың
орысша сауатты болуын талап етті. Мәселен, орысша білім алған Бөкей
ордасының ханы Жәңгір өз ордасында мектеп ашу салтанатында Орысша
сауатты болмайынша, ордада қалаулы қызметкер, әсіресе ру басшысы
немесе депутат болу мүмкін емес...меніңше, сіздер өздеріңіздің
туысқандарыңыз бен сыбайластарыңызға орысша білімі болмаса, олардың ру
басшылығына және басқа да орындарға тағайындалмайтындығын
ұғындырарсыздар,-деген болатын. Ордада ашылған осындай мектепте екі
орыс және татар кластары болды, онда 9 бен 22 жастың аралығындағы
қазақтар оқыды. Мектептің негізгі мақсаты-қазақ балаларын Орынбордағы
Неплюев кадет корпусына, гимназияға және басқа орыс оқу орындарына
түсуге даярлау еді. Кейіннен Ордада орыс қоныс аударушыларының көбейе
түсуіне байланысты осы оқу орны орыс-қазақ аралас мектебіне айналады.
Патша өкіметі тарапынан ашылған мұндай мектептер қазақ даласының
мәдени ерекшеліктеріне үйлесетін мектеп жүйесі бола алмады. Өйткені,
отаршылдар орыс пен бұратана халықтардан алдыңғы қатарлы прогресшіл
зиялылардың жақындасуын, осыған орай азияттардың терең білім алуын
қаламады. Мәселен, кадет корпусына қабылданатын қазақ жастарының санын
жылдан жылға азайтты. Мәселен, Орынбор кадет корпусындағы қазақтарға
арналған 30 стипендияны қысқартып, осы оқу орнын гимназияға
айналдырды, оған қазақ балаларын қабылдамайтын болды. Бірақ орыс
жұртының прогресшіл өкілдері (Герцен, Белинский, Чернышевский,
Добролюбов, Писарев т.б.) бұратана халықтарға арналған мектеп
ұйымдастыру мәселесіне әділеттілікпен қарап, ұлт мектептерінің өзіндік
ерекшелігіне, тілі мен мәдениетіне, әдет-дәстүріне нұқсан
келтірушіліктің бәріне қарсы шығып, әшкерелеген еді.
ХIХ ғ екінші жартысында қазақ даласының Ресей қол астына
тұтастай бағынуы, әскери бекіністер мен сауда қалаларының орнауы,
орталық Ресей мен Украинадан орыс шаруаларының көшіп келуі т. б. саяси-
экономикалық қарым-қатынас орыс-қазақ мектептерінің көптеп ашылуына
мүмкіндік туғызды. Осындай
мектептердің көбейе түсуіне қазақтың көрнекті ғұлама-ағартушысы Ы.
Алтынсарин қарсы болды. Бұл жөнінде мектеп тарихын зерттеуші,
профессор А. Ф. Эфиров былай деп жазды: Ы. Алтынсариннің
педагогикалық қызметін үстірт қараған адамға ол Ильминский жүйесін
ғана қолданды деп қалуы мүмкін. ...Шындығында ол Ильминскийдің
көптеген жақсы жақтарын пайдалана отырып, оның православие діншілдік
көзқарасын қабылдамады... ол Ильминский жүйесінен өзгеше мектеп
жүйесін жасады. Ыбырайдың көшпелі халық балаларына лайықтап ашқан
мектеп-интернаттары түрі жағынан болсын, бағдарламасы жағынан болсын,
Ильминский мектебіндегіден басқаша еді.
ХІХ ғ аяқ кезінде қазақ мектептері қандай болу керек деген
мәселе күн тәртібінде қойыла бастады. Осы жөнінде бір-біріне қарама-
қарсы екі көзқарас пайда болды. Бірі-бұратана халықты шала сауатты
қалдырып, төл мәдениетінен қол үздіріп, бірте-бірте орыстандыру
саясатын көздеген миссионерлер, ал екіншісі-орыс халқының прогрессивті
озық мәдениет үлгілерін игеру арқылы өз елін өркениетті елдердің
деңгейіне көтеру қажет дейтін қазақ ағартушылары (Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин, А. Құнанбаев)
Оқытудың жәдид (төте оқу) деп аталатын ағымы отаршылдық
орыстандыру саясатына қарсы түркі тектес ұлттардың өзін-өзі сақтап
қалу жолындағы қажырлы күресінен туған еді. Төте оқу мектебі
жергілікті халықтың өз қаражатымен өмір сүрді. Ол ресми өкімет
тарапынан қолдау көрмеді, керісінше отаршылдар оның өрісін тарылтып
бақты. Өкімет орындары мұндай мектептердің жұмысына тыйым салғаны
жайлы архивтерде көптеген деректер сақталған. Патша өкіметі ұлт
мектептеріндегі екі ағымды (хадим мен жәдитті) бір-біріне қарсы айдап
салу арқылы ұлттық сана-сезімнің оянуын тежеуді көздеді. Осының
нәтижесінде хадим ағымының өкілдері жәдидшілерді елге күпір, құдайға
күпірлік жасады деп айыптап, олардың үстінен патша әкімшілігіне арыз
жазуға дейін барды.
ХІХ ғ ортасынан бастап Қырым, Еділ жағалауы, сондай-ақ
Қазақстан, Орта Азия өлкелерінде жәдид пайда болған жаңа ағымның
жетекшісі И. Гаспринский еді. Жәдид ағымына белсене қарсы шыққандардың
бірі белгілі миссионер Н. И. Ильминский болды. Жәдид ағымы мектеп,
медресеге байланысты мына төмендегі мәселелерді көтерді: біркелкі оқу
жоспары мен бағдарлама жасау арқылы мұсылман мектептерін бір ізге
түсіру, оқу жоспарына арифметика, жағрапия, жаратылыстану, тарих, тағы
басқа пәндерді енгізу арқылы қазіргі заман талабына сай шәкірттерге
орта білім беруді қамтамасыз ету; сауатсыз, фанатик-молдаларды тиісті
білімі бар мұғалімдермен алмастыру; дыбыстық оқыту әдісін енгізу;
мектеп пен медресе бітіргендерге емтихан тапсыртып, оқушыларға тиісті
құжаттар тапсыру, әскери міндеттерін атқаруды жеңілдету; мұсылман
мектептерін бақылауды үкімет инспекторына, не дін қызметкеріне
жүктемей, жұрт сайлаған құрметті азаматқа тапсырып, оны өлкенің ресми
қамқоршысына бағынышты ету. Осы мектептердің материалдық жағына
көмектесу, қаржыландыру, үйлерін салу, шәкірттерді оқу жабдықтарымен,
оқу құралдарымен қамтамасыз ету, мұғалімдерге тұрақты жалақы төлеу
мәселелері де назардан тыс қалмады. Мәселен, 1913 ж ішкі істер
министрі Н. Маклаков өлкедегі ұлт-азаттық қозғалысы туралы хабарлай
келіп, жаңа ағымның мұсылман халықтарын ынтымақтастыруы орыс
мемлекетінің мүддесіне зиян келтіреді дегенді айтты.
Жәдид ағымының көш басшысы белгілі түрколог-лингвист А. Байтұрсынов
болды. Жәдидшілер бастауыш мектеп мәселесіне айрықша назар аударды,
осыған орай бірнеше оқу құралдарын жарыққа шығарды. Қазан төңкерісінің
алдында бұлармен қатар тіл мен әдебиетке қатысты хрестоматиялық
кітаптар, шәкірттер үшін үгіт-насихат, үлгі-өнеге мазмұнды әңгіме,
мысал, өлең жинақтар шығарылды.
1.2. Қазан төңкерісінен кейінгі мектеп ісі (1920-1990)
Қазан төңкерісінің жеңісінен кейін дала өңірінде мектеп пен
ағарту саласында елеулі өзгерістер туындай бастады. Халықты қажытқан
жиһангерлік және азамат соғыстарының қиян-кескі, зобалаң зардаптарына
қарамастан өлкедегі мектеп саны едәуір өсе түсті. Мәселен, елдегі
мектеп саны 2011-ден 2410-ға жетті. Егер 1914 ж 105239 шәкірт оқыған
болса, 1920 олардың саны 144002-ге жетті.
Сол кездегі ағарту саясатындағы басты мәселенің бірі жаңадан
ашылып жатқан ауыл-село мектептерін мұғалім кадрларымен қамтамасыз ету
жайы еді. Бұл міндет үш түрлі жолмен жүзеге асты. Мұның біріншісі
бұрынғы патшалы Ресей кезіндегі ескі мұғалім кадрларын мектепке тарту,
екінші жол білімге құштар, сауатты жастарды қысқа мерзімді курстардан
өткізу, үшіншісі-арнайы педагогикалық оқу орындарын көптеп ашу арқылы
мұғалім даярлау. Мәселен, тек 1919-20 жылдары ғана Қырғыз ревкомы
қазақ мектептері үшін, Семей, Торғай, Ырғыз, Орал қалаларында 4 айлық
қысқа мерзімді мұғалімдер курсын ашып, 1000-нан астам мұғалім
кадрларын даярлады. 1920-21 оқу жылында республика мектептерінде 4824
мұғалім болды. Олардың саны 1914 жылмен салыстырғанда 35 процентке
артты. Мұғалімдер күндіз балаларды оқытса, кешке үлкендерді оқытып
сауатсыздықты жоюға белсене атсалысты.
1920 ж қазанда Қазақ АССР-ның Оқу халық комиссариаты құрылды.
Оның төрағасы болып А. Байтұрсынов тағайындалды. 1921 ж ақпанның 18-де
Бүкілқазақстандық оқу-ағарту конференциясы шақырылды. Онда балаларды
қорғау, бірыңғай мектеп жүйесін құру, кәсіптік-техникалық білім беру,
саяси тәрбие жұмысы, оқу-тәрбие жұмысына байланысты мәселелер қаралды.
Конференция тезисінде жаңа қоғамда бала тәрбиелеуде от басының рөлі
кемиді, алдағы жерде жас буынды тек балалар үйі мен коммуна
мектептерінде ғана тәрбиелеуіміз керек деген жаңсақ пікір, таптық
қоғамның жойылуымен бірге мектептегі кластық оқыту жүйесі де жойылуға
тиіс, өйткені, баланы еркін тәрбиелеу қажет, оқытудың кластық жүйесін
лабораториялық-сабақтық жүйемен ауыстыру керек деген теріс көзқарас
етек алды.
Конференцияда Қазақ АССР Оқу-ағарту халық комиссариаты мен оның
жергілікті органдарының міндеттері оның құрылымы бекітілді. Мәселен,
академиялық орталық мектептерге оқу бағдарламалары мен оқу-әдістемелік
құралдарын жасау ісімен айналысты. Сол кездегі оқу жүйесі мынадай
болатын: бірінші, екінші бөлімдері жетіжылдық оқуды, ал үшінші бөлімі
екіжылдық оқуды қамтыды. Жұмысшы факультеттері толық орта білім
беретін оқу орны болып есептелді. Жетіжылдық мектептің түлектері
арнаулы орта дәрежелі оқу орындарында білім алуға ерікті болды, енді
біреулері екінші сатылы тоғыз жылдық мектептің 8-кластарына оқуға түсе
алатын еді. Екінші сатылы тоғызжылдық мектептер мен техникумды,
жұмысшы факультетін бітіргендер жоғарғы оқу орындарына түсуге
мүмкіндік алды. Кейінірек фабрика-зауыт училищелері ашылды.
Оған жетіжылдық мектепті бітіргендер алынып, оларда өндіріс орындарына
маман жұмысшы кадрлары дайындалды. Сондай-ақ ауыл шаруашылық
мамандарын дайындауға арналған 3 жылдық шаруа жастар мектебі ашылып,
оған бірінші басқыш жетіжылдық мектепті бітіргендер алынатын болды.
1920 ж мектептің жаңа түрі-коммуна мектептері ашылды. Оған он жасар
балалар алынып, 4 жыл оқыды, кейіннен олар жетіжылдық және тоғызжылдық
коммуна мектептеріне айналдырылды. Жалпы бастауыш білім беретін
ауылдық қазақ мектептерінің білім өресі өскелең өмір талабына оншама
сай келмеді. Мектептегі оқу ісі көбінесе ауыл шаруашылық жұмысына
орайлас болғандықтан, балалар толық білім ала алмайтын еді. Осы
жағдайларды ескере отырып, Оқу халық комиссариаты ауылдық қазақ
мектептерінің құрылымына өзгерістер енгізді. Ендігі жерде ауыл
мектептері екі жылдық болып, оны бітіргендер жанында интернаты бар
болыстық екіжылдық бастауыш мектепке алынатын болды; болыстық немесе
аудандық мектеп бесжылдық болып белгіленеді, оған екіжылдық ауылдық
бастауыш мектепті бітіргендер алынды, екінші сатысы 3 жылдық мерзімде
жетіжылдық мектептерінің бірінші сатысында бала 4 жыл оқып бастауыш
білім алса, оның екінші сатысында 3 жыл орысша оқып орталау білім
алатын еді.
1922-23 оқу жылдары Академиялық орталық ұлт мектептерін төл
оқулықпен, бағдарламамен қамтамасыз етуде біраз шараларды іске асырды,
төл тілімізде 14 оқулық шығарылды. Олардың ішінде Физика,
Грамматика, Педагогика, Алгебра, Мектеп гигиенасы бар. Бұл
оқулықтарды жазуға қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы топ өкілдері: А.
Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, Т. Жолдыбаев
қатысты.
1920-1930 ж республика мектептерінің оқу базасын күшейтуге
мемлекет тарапынан орасан мол қаржы жұмсалды. Мәселен, 1925 ж халық
ағарту ісіне 6 млн 121000 сом қаржы жұмсалса, 1929-30 ж 27 млн 596000
сомға көбейтілді.
Бұл жылдары қазақ орта мектептерінің саны да саусақпен
санарлықтай аз еді. Мәселен, 1927-28 ж республикада небәрі үш-ақ
мектеп болды. Өйткені оқушылардың көбі жетіжылдық мектепті
бітірісімен, техникумдар мен ФЗО-ға кетіп жатты.
Республикада жоғарғы білімді кадр даярлауда Алматы қаласында
тұңғыш ашылған Абай атындағы Қазақтың педагогикалық институты үлкен
рөл атқарды. Оған ең алғаш небәрі 27 студент қабылданған еді.
1929 ж республика араб алфавитінен латын графикасына көшті.
Ежелден ғылым, әдебиет, мәдениет тілі болып келген араб алфавитінен
латыншаға көшу жаңа сауаттанып келе жатқан қазақ халқының мәдени даму
ісіне үлкен соққы болып тиді. Араб алфавитімен шыққан мәдени
мұралардың көбі керексіз болып отқа өртелді. Кейін бұл қателік тағы да
қайталанды. 1940 ж латын алфавитінен елді орыс жазуына көшіру ісі
өркениет жолындағы тағы бір үлкен соққы болды. Оқу-ағарту саласындағы
осындай өрескел бұрмалаулар ұлт мәдениетінің дамуына кері әсерін
тигізіп келгені, сөйтіп қоғамның дамуына үлкен кедергі болғаны қазірде
белгілі болып отыр.
1937 ж қазақ бастауыш мектептерінің саны 537-ден 1190-ға, орта
мектептер 143-тен 237-ге, орта мектептер 11-ден 48-ге жетті. Ал 1940-
41 оқу жылдарында жалпы білім беретін мектептерге 1 млн 145 мың 993
оқушы тартылды. Оның 441 мыңы қазақ балалары еді.
1941 ж 22 маусымда неміс-фашист басқыншылары халқымыздың бейбіт
өмірін кенеттен бұзып, тұтқиылдан басқыншылық шабуыл жасады. Көпшілік
ер мұғалімдер майданға Отанды жаудан қорғауға аттанды.
Соғыс жылдары тылдағы тұрмыс жағдайдың нашарлауынан оқуды
тастап, өндіріске барушылар көбейе түсті. Осыған орай, жұмысшы-шаруа
жастарының кешкі мектептері көбейді.
1945-60 ж мектептер мен онда оқитындардың саны күрт өсе бастады.
1960 жылы жалпы білім беретін 10363 мектеп жұмыс істеді, онда 1 млн
814 мыңнан астам оқушы оқып білім алды. 1954 ж тың игеру қозғалысы
кезінде елде 360 жаңа совхоз орнап, жүздеген жаңа мектеп салынды.
Жаппай сегізжылдық білім беруді іске асыру заңы да оқудың
сапасына кері әсерін тигізді, өйткені толық үлгерім беру үшін
жүргізілген науқанның желеуімен саналы оқуға талап қою төмендеп кетті.
Оқушылардың білімге деген ынтасы кеміді. Орыс тілін оқытуға ерекше
көңіл бөлініп, соның салдарынан сапасы нашарлады. Арнаулы орта және
жоғары оқу орындарында сабақ түгелдей орыс тілінде жүргізілетіндіктен
қазақ мектептеріндегі оқушылардың саны кеміп кетті. Орысша оқымасаң
дұрыс маман болмайсың, жоғары білім ала алмайсың деген теріс түсінік
ата-аналар арасында кең жайылды.
1980-90 ж елімізде жаппай халыққа орта білім беру саласында
біраз жұмыс жүргізілді. Соның бірі оқуға 6 жастан бастап алу мәселесі
еді. Мұның соңғы кезде, қазақ халқының экономикалық-әлеуметтік даму
ерекшеліктеріне орай тиімсіз болып отырғаны байқала бастады. Жаппай
орта білім беруге көшу заңы бойынша мұғалімдер ұжымы, көп жағдайда көз
бояушылыққа салынып, процент қуалап, шәкірттерге сапасыз білім беруге
төселіп алды. Оқудың өмірден алшақтауынан мектеп бітірушілердің
көпшілігі теориялық білімді күнделікті өмірде қолдана алмайтын халге
келді, олар жаттамалы жалған оқуға бой ұрды. Ал мұның өзі елімізде оқу-
ағарту жүйесін қайта құруды, мектеп реформасын жасауды, оқуды өмірмен
байланыстыруды, оқушылардың білімді өз бетімен іздене дербес игеруіне,
сөйтіп білім негіздерін жергілікті жердің экономикалық экологиялық;
этнопедагогикалық ерекшеліктерін ескере отырып меңгертуге баса көңіл
бөлуді, білім негіздерін демократиялық, интеграциялық принциптерге
орайлас әр баланың жеке дара ерекшеліктері мен қабілеттерін ескере
отырып, оқытып тәрбиелеуді талап етіп отыр. Осы жайттар ұлт
мектептерінің жаңа бағдарламаларынан елеулі орын алды. Алдағы жерде
жалпы білім беретін базалық мектептердегі оқу жүйесі: бірінші басқыш 4
жылдық, екінші басқыш 5 жылдық және үшінші басқыш екіжылдық болып
барлығы 11 жылдық мектеп белгіленіп отыр. Осы айтылғандармен қатар
белгілі арнаулы білім салаларына икемі бар балаларға арналған лицей,
гимназия, колледж, медреселер ашу сияқты мектептің жаңа түрлері
ұйымдастырылуда. Осы мектептерде оқытылатын пәндердің бағдарламалары
мен оқу-методикалық құралдарын жасау күн тәртібіндегі басты
мәселелердің бірі.
1.3 Республикадағы психология ғылымының қалыптасуы.
Қазақстанда іргелі ғылыми зерттеулер соңғы жетпіс жыл көлемінде
ғана өркен жайып, дами бастағаны белгілі. Бұл жағдай ғылым
психологиясына да ортақ. Әрине, осы ғылымның алдағы жерде гүлдеп шешек
атуына, біртіндеп қанатының қатаюына
бірсыпыра алғы шарттар сонау ерте замандардан Әл-Фараби, Абай, Шәкәрім
психологиялық ілімдері себепші болды.
Қазақстанның сол кездегі астанасы Орынборда кейіннен сол кездегі
КСРО Педагогикалық ғылымдар академиясының корреспондент-мүшесі болған
профессор В. Я. Струминскийдің Психология кітабының жарық көруі айта
қаларлықтай оқиға болды. Өйткені орталықтан шалғай шетте жатқан
Қазақстанда жан туралы ғылымның іргелі мәселелері Струминский
кітабында кеңес өкіметі тұсында тұңғыш рет күн тәртібіне қойылып еді.
Автор психологияны маркстік тұрғыдан құруға талпынғанмен, бірақ мұнысы
ойдағыдай болмады. Өйткені ол психологияны ғылыми тұрғыдан баяндаймын
деп, механистік матерализмге ұрынды. Кітап авторының сол кездегі
практикалық қызметі қазақ топырағына ғылыми-психологиялық идеялардың
алғашқы ұрығын сепкендігіне еш күмән жоқ. Сол жылдары қазақтың біртуар
ғұлама ғалым қайраткерлері А. Байтұрсынов, Н. Құлжанова, М. Жұмабаев,
Ж. Аймауытов, М. Дулатов педагогика мен психология саласында бірнеше
төлтума еңбектер жазды.
Отызыншы жылдары қазақ психология ғылымының жекелеген мәселелері
Ә. Сыдықовтың (1898-1983), С. Қожахметовтың (1910-1945), С.
Балаубаевтың (1902-1972) педагогикамен астарластыра жазған бірнеше
кітапшалары мен мақалалары жарық көрді. Сол жылдары Жаңа мектеп
журналының беттерінде қазақ психолгтарының аға буын өкілдерінің бірі-
С. Балаубаевтың бірнеше мақалалары басылды. Мәселен, оның Қиын
балалар атты мақаласында жас өспірімдердің психологиясындағы кейбір
ұстаз бен ата-анаға тәрбие процесінде қиындық келтіретін кейбір
жәйттер талдауға алынып сөз болады.
1938 ж Т. Тәжібаев Ленинградтан диссертация қорғап, Алматыға
оралған кезден бастап психологиялық тақырыпқа жазылған төл еңбектер
жиі көріне бастайды.
Қазақстанда 1935-1948 ж арасында аты бүкіл әлемге әйгілі,
Ресейдегі педагогикалық психологияның негізін салушылардың бірі
–профессор А. П. Нечаев (1870-1948) қызмет етті. Нечаев елу жылдан
астам психология саласында белсенді қызмет еткен, аты айдай әлемге
белгілі ғалым еді. Ғалым көп жылдар бойына адамның еске сақтау
ерекшеліктерін тәжірибе жүзінде тексеріп, оны мектеп практикасына
ендіруді көздеді, яғни психологияның қолданбалық салаларын дамытуға
зор еңбегін сіңірді. Ол елуден астам кітаптың, жүздеген ғылыми
мақалалардың авторы. Олардың кейбірі: Қазіргі эксперименттік
психология және оның мектеп ісіне қатысы (1908), Кітапхана ісінің
психологиялық мәселелері (1922), Дене тәрбиесінің психологиясы
(1927), Шахмат ойынының психологиясы (1928), Ес және оны тәрбиелеу
(1930) т.б.
Қазақстанда психология ғылымының қалыптасуына қолайлы жағдай
жасаған басқа да факторлар аз болған жоқ. Соның бірі Ұлы Отан соғысы
жылдарында Алматыда, сондай-ақ республиканың кейбір облыс
орталықтарында Ресей, Украинадан уақытша көшіп келген белгілі ғалымдар
қызмет еткені мәлім. Бұлардың арасында психология ғылымының көрнекті
өкілдері де бар. Мәселен, КазПИ-де профессор-психолог М. П.
Рубинштейн, Қызылордада-белгілі украин психологы, кейін академик
болған Г. С. Костюк, Қостанайда профессор В. Я. Резник жұмыс істеді.
Олар жергілікті ғалымдармен бірлесіп бірнеше еңбектер жазды. Мәселен,
М. П. Рубинштейннің Батылдық психологиясы атты зерттеуіне кезінде
баспасөз беттерінде жылы лебіз білдірілді. Республикадағы психология
ғылымы, әсіресе соғыстан кейінгі жылдарда елеулі қарқынмен дами
бастады. Оған да бірнеше сәтті
жағдайлар себеп болды. Мәселен, 1947 ж КазПИ-де республика бойынша
тұңғыш психология кафедрасы құрылды. 1946 ж БК(б)П Орталық Комитетінің
орта мектептерде логика мен психологияны оқыту жөніндегі қаулысына
сәйкес 1947-1953 ж Қазақ университетінде логика және психология
мұғалімдерін даярлайтын бөлім ашылды. 1951-1953 ж арасында осы бөлімді
жүзге жуық адам бітіріп шықты. Оның көпшілігі психологиядан мамандық
алып, республиканың жоғары және орта арнаулы оқу орындарына мұғалімдік
қызметке жолдама алды.
Республикада психология саласында диссертация қорғаған алғашқы
ұлт кадрлары- Е. Суфиев, Ә. Темірбеков, М. Мұкановтар болды. Мәселен,
1952 ж Қазақ университетінің ғылыми кеңесінде Е. Суфиев Қазақ
мектептерінің бастауыш кластарындағы оқушылардың орыс тілін
меңгеруінің психологиясы атты тақырыпта диссертация қорғады. Мұнда
автор қазақ оқушыларының орыс тілі сабағында ақыл-оймен ауызекі
сөйлеуінің даму ерекшеліктерін психологиялық тұрғыдан талдайды. Автор
оқушылардың ұғынуына қиындық келтіретін кейбір орыс тіліндегі
атауларға тоқталып, мұның табиғи-ғылыми жағын И. П. Павловтың жоғары
жүйке қызметі туралы іліміне негіздей отырып түсіндіреді, оқушылардың
кейбір психикалық функцияларын дамыту, орыс тілін оқыту әдістерін
жетілдіру жөнінде біраз ұсыныс-кеңестер береді.
Осы жылдары республиканың психология ғылымы саласындағы
сұраныстарына орайлас бұлардан басқа бірнеше диссертациялар қорғалды,
жеке еңбектер жарық көрді. Мәселен, Қазақтың Абай атындағы
пединститутының ғалымдары халқымыздың интеллект, ақыл-ой
ерекшеліктерін этнопсихология, этнолингвистика, салыстырмалы
психология ғылымдары тұрғысын зерттей бастады. Осындай тақырыптардың
бірінде Хат танымайтын адамдардың затты топтастыруының ерекшеліктері
(В. В. Стативкин), Жұмбақты шешудің психологиясы (Қ. Нұрғалиев),
айтыс өнері мен мақал-мәтелдердегі кісінің ақыл-ой ерекшеліктерінің
көрінісі (М. Мұқанов) зерттелді. Кейіннен психология ғылымының жеке
салаларынан да зерттеулер жүргізіліп, бірнеше еңбектер жазылды.
Олардың кейбірі: (М. Мұқанов, Педагогика психология очерктері мен
Ақыл-ой өрісі, Н. Жанділдиннің Ұлттық психологияның табиғаты.
Республикада 1958 жылдан бастап Қазақ республикалық психологтар
қоғамы, жастар мен мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беретін Алматы
қалалық зерттеу орталығы, Отбасы қызметі атты консультациялық
кабинет жұмыс істейді. Психологиялық проблемаларды зерттеу ісімен
жиырма педагогикалық институт пен бес университеттің арнаулы
кафедралары айналысады. Қазіргі кезде үш жүзден астам ғылыми қызметкер
психологиялық зерттеулер жүргізуде, орта арнаулы, жоғары оқу
орындарында студенттерге дәріс оқумен айналысуда. Бұлардың жетпістен
астамы психология ғылымының кандидаттары мен доктор профессорлары.
Соңғы кездері, әсіресе жариялылық, демократиялық бетбұрыстар
республиканың егемендік алып, тәуелсіздігін жариялаған тұста
психологиялық зерттеулердің комплексті тақырыптары қолға алынып,
оларды ұлт өміріне орайластыра жүргізудің қажеттігін сезіне бастады.
Осындай тақырыптарға біздегі ауыл-село мектептерінің әлеуметтік-
психологиялық мәселелері, мал шаруашылығы түрлі салаларына қатысты
мамандықтың психологиялық ерекшеліктері, жетімдер үйлері мен мектеп-
интернаты, гимназия, лицей, медресе оқушыларының психологиялық
ерекшеліктері, ақыл-есі кенжелеу дамыған балаларды оқытып
тәрбиелеу мен талантты, дарынды шәкірттердің психологиясын зерттеу,
қос тілділік пен көптілділіктің психологиялық астарларын іздестіру,
ұлт мектептерінің бағдарламаларының психологиялық аспектілері,
кәсіптік-техникалық училищелердің оқу мазмұнын анықтау. Орта арнаулы,
жоғары оқу орындарының толып жатқан психологиялық мәселелерін
қарастыру міндеттері алда тұрған келелі проблемалар болып саналады.
1.4. Қазақстандағы педагогика ғылымының даму жолдары
Қазақстанда педагогика ғылымының туып дамуы Ы. Алтынсарин
атындағы педагогика ғылымын зерттеу институтының тарихымен тығыз
байланысты. 1933 ж наурыз айында сол кездегі Қазақ АССР-ы Оқу халық
комиссариаты жанынан Мектеп ғылыми-зерттеу институты ашылды. Ол қазақ
мектептері үшін педагогикалық және ғылыми-әдістемелік құралдар
дайындау, халық ағарту мекемелеріне практикалық көмек көрсетумен
айналысты.
Республикамызда педагогикалық ой-пікірдің жаңа қоғам құрылысына
сай жолға қойылуы үшін жасалған шаралардың бірі-баспа ісін қолға алу
болды. 1925 ж Қазақстанда тұңғыш Жаңа мектеп атты ғылыми-
педагогикалық журнал шыға бастады. Осы журналдың беттерінде оқу-
ағарту, тәлім-тәрбие мәселелеріне арналған ғылыми-педагогикалық,
методикалық мақалалар жарияланып тұрды.
Қазақ мектептеріне арналған төлтума оқулықтар жазу ісі де 20-40
ж мықтап қолға алынды. Бұл іске жазушылар, ғалымдар: М. Жұмабаев, Ж.
Аймауытов, Ғ. Мүсірепов, Б. Майлин, А. Байтұрсынов т.б. зор үлес
қосты.
Соғыстан кейінгі жылдарда Ш. Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннің, А.
Құнанбаевтың, сондай-ақ дүниежүзілік және отандық педагогика
саңлақтарының мұралары зерттеліне бастады. Осы тақырып төңірегінде де
Т. Тәжібаевтың, С. Қожахметовтың, Ә. Сыдықовтың ізденістері оқырман
көпшілік тарапынан кең қолдау тауып, бұлардың кейбір жинақтары КСРО
халықтарының мектеп ісі мен педагогикасының тарихын баяндайтын оқу
кітаптарына енгізілді.
1950-1970 ж жүргізілген педагогикалық ғылыми зерттеулерде бір
немесе екі комплекстілі мектептердің оқу-тәрбие жұмыстары, интернат-
пансионаттардағы, жалпы білім беретін ауыл селолық мектептердегі
педагогикалық процестерді ұйымдастырудың әдістері мен принциптері
қарастырылды. Осы ретте өмірден ерте кеткен қазақ ғалымы Қ.
Мұқамбетжановтың Қазақ бастауыш мектебіндегі кластан және мектептен
тыс жұмыстар (1944) дейтін еңбегі айрықша көңіл қоярлықтай еді.
Қазақстандағы педагогика ғылымының елеулі табыстарының бірі екі
тілде таяуда жарық көргелі отырған ұрпақ тәрбиесінің 14 ғасырлық
тарихын қамтитын Қазақстан педагогикалық ой-пікірлер антологиясы
болып отыр. Бүгінде Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлер қазынасы
Сталиндік зорлық-зомбылықтың салдарынан 60 жыл бойы есімдері аталмай
келген қазақ ғылымы мен мәдениетінің көрнекті қайраткерлерінің тәлім-
тәрбиелік төл туындыларымен молығуда. Бұл орайда көрнекті ғалым, ірі
қоғам қайраткері, алғашқы қазақ әліппесінің авторы (1914) Ахмет
Байтұрсыновты, сондай-ақ педагогика мен психологиядан тұңғыш төлтума
оқу құралдарын жазған Мағжан Жұмабаевты, Жүсіпбек Аймауытовты ерекше
атап өтуіміз қажет.
Республикамызда педагогикалық зерттеулерді жандандыра түсуге
бірсыпыра ғылыми-ұйымдастыру шараларының да себі тиіп келеді. Мәселен,
1948 ж бастап КСРО Жоғары білім беру министрлігі жанындағы Жоғарғы
аттестация комиссиясының шешімімен Абай атындағы Қазақ педагогика
институты педагогика ғылымдары бойынша диссертация қорғау правосына ие
болды. Соңғы жылдары осы арнаулы ғылыми кеңесте педагогика теориясы
мен тарихынан докторлық диссертация қорғала бастады. Қазақстанда
жоғары оқу орындарының қара шаңырағы болып табылатын бұл институт ұзақ
жылдар бойы педагогика мен психология саласынан Орта Азия мен
Қазақстан үшін педагог ғалымдар тәрбиелейтін бірден-бір ғылым орталығы
міндетін атқарып келді. Тәлім-тәрбиелік зерттеулер Ы. Алтынсарин
атындағы педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу интитутында,
пединституттар мен университеттердің педагогика, психология
кафедраларында, жекелеген ауылшаруашылық және техникалық жоғары оқу
орындарында жүргізіліп келеді. Қазір республикада тәлім-тәрбие,
педагогика, психология ғылымдары саласында 2,5 мыңнан астам ғылыми
қызметкер айналысады. Бұлардың 700-дейі ғылым кандидаттары, отыздан
астамы докторлар мен профессорлар. Ғылыми-методикалық жұмыстармен орта
мектеп мұғалімдері мен орта арнаулы оқу орындарының оқытушылары да
айналысып отыр. Олар республикалық педагогика қоғамының ұлттық тәлім-
тәрбие ассоциациясының төңірегіне топтасқан. Мәселен, қазіргі кезде
Ы. Алтынсарин атындағы педагогика ғылымдары институтында қазақ, ұйғыр
тілдері мен әдебиеттерін тереңдете оқыту мен бисаясаттандыру, ол
пәндерде компьютер техникасын қолдану арқылы білімді терең де тиянақты
етіп меңгерту, бастауыш мектепте пәндерді интеграцияландыра оқыту,
халық педагогикасын ұлт мектептерінің оқу-тәрбие процесіне батыл
енгізу проблемалары қарастырылуда.
Қазіргі кезде республикамыздағы жалпы білім беретін қазақ т.б.
ұлт мектептерінде білім көлемін анықтаудың жаңа тұжырымдамалары
жасалып отыр. Ұлттық мәдениеттің өсуін, әр елдің экономикалық,
экологиялық, этнопедагогикалық ерекшеліктерін ескере отырып, ғылым
негіздерін оқытудың жаңа тұжырымдамаларын жасауда тәлім-тәрбиеге
қатысты ұлттық ерекшеліктерге баса назар аударып отыр.
Ұлттық педагогикалық ой-пікірдің туған республика топырағында
туу және өркен жаю тарихын жан-жақты зерттеп білуде шешілмеген келелі
проблемалар әлде де баршылық. Әсіресе, соңғы 20 ж ішіндегі
педагогикалық басылымдарды саралап қарасақ, халық педагогикасы, тәрбие
мәселесіндегі ұлт аралық қарым-қатынас, ұлттық қолөнері мен әң-күй, би
музыкасының бала тәрбиесіндегі рөлі, халқымыздың салт-санасы мен әдет-
ғұрып, тұрмыс-тіршілігін, бала тәрбиелеу ерекшелігін сөз еткен.
Қазіргі кезде қазақ мәдениетінің әр саласына белсене ат салысып,
кезінде көлемді де құнды-құнды еңбектер жазған А. Байтұрсынов, Ж.
Аймауытов, М. Жұмабаев, М. Дулатов т.б. біртуар азаматтардың
педагогикалық ой-пікірлерін ғылыми тұрғыдан терең зерттеу ісі де кезек
күттірмейтін мәселе.
Ұлт мектептеріндегі оқу-тәрбие ісінің өзіндік ерекшелігіне,
өткені мен келешегіне әсіресе лицей, колледж, медреселердің оқыту
мазмұнына көз жібере отырып, ғылыми болжам жасау да аса қажетті
проблемалардың бірі.
Әдебиеттер:
Бекхожин Х. Айқап журналы және оқу-ағарту мәселелері. Қазақстан
мектебі, 1964, № 8.
Жарықбаев Қ. Психология ғылымы, оның Қазақстандағы даму
перспективалары. Қазақстан мектебі, 1975, № 8.
Жарықбаев Қ., Шабельников В. Психология. Қазақ ССР. Қысқаша
энциклопедия. Том 3. Алматы, 1989, 409-411 б.
Мәдин И. Қазақстандағы педагогикалық ғылыми еңбектер. Халық
мұғалімі, 1959, №12.
Мусин С. Қазақ мектебінің оқу-тәрбие жұмысы тарихынан (1920-1930)
Қазақстан мектебі, 1960, № 5.
Сембаев Ә. Октябрь революциясына дейінгі қазақ мектебі. Халық
мұғалімі, 1955, № 6.
Стычинский И. Л., Жарықбаев Қ. Қазақстанда педагогикалық психологияның
дамуы. Қазақстан мектебі, 1967, № 11. Халық ағарту. Қазақ ССР,
қысқаша энциклопедия. Том 3, Алматы, 1989, 20-33 б.
Сембаев Ә. Қазақ совет мектебінің тарихы. Алматы, Мектеп, 1967
Тәжібаев Т. Жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1954.
Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы, 1973, Ғылым.
Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы,
Рауан, 1991.
Жұмабаев М. Таңдамалы шығармалары. Алматы, Ғылым 1992.
Құдайбердиев Ш. Шығармалары, Алматы, Жазушы 1988.
Тақырып 2
Жоғары білімнің даму кезеңдері.
2.1 Жоғары оқу орындарының типтері
2.2 Жоғары білімді мамандар
2.3 Қазіргі кезеңдегі университеттердегі көп дәрежелі білім
2.4 Жоғары білім,оның міндеттері
2.5 Жас түлектерді талдау жүйесі
2.1 Жоғары оқу орындарының типтері
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында жоғары білім еліміздің
президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясында анықтап
берілгендей, басты ұлттық басымдықтың бірі ретінде жауапты міндет
атқарады. Жоғары оқу орындарының бірі академия жоғары кәсіптік білім
мен жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білімнің білім беру
бағдарламаларын іске асыратын; өндірістік ғылыми және ғылыми-
педагогикалық қызметтің белгілі бір саласы үшін жоғары кәсіптік білімі
бар мамандар даярлауды, қайта даярлауды және олардың біліктілігін
арттыруды жүзеге асыратын ғылымның немесе мәдениеттің көбінесе бір
саласында ғылыми зерттеулерді орындайтын жоғары оқу орны.
Университет – мамандықтардың кең ауқымы бойынша жоғары кәсіптік
және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білімнің білім беру
бағдарламаларын іске асыратын; жоғары кәсіптік білімі бар
мамандарды ғылыми және ғылыми – педагог қызметкерлерді қайта
даярлауды немесе солардың біліктілігін арттыруды жүзеге асыратын;
іргелі және қолданбалы ғылыми- зерттеулер жүргізілетін; өзінің қызмет
саласында жетекші ғылыми және әдістемелік орталық болып табылатын көп
салалы жоғары оқу орны.Университет неміс тілінде Universitat, латын
тілінен universitas-жиынтық деген мағынаны береді. Бірнеше жеке
факультеттері бар, көп салалы жоғары оқу орны, әрине ғылыми-зерттеу,
ғылыми-әдістемелік, оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізеді.
Институт - латын тілінен institutum-орнықтыру, мекеме деген
мағынаны білдіреді.Жоғары білім беретін оқу орны, ғылыми-зерттеулер
жүргізетін мекеме, қоғамдық құрылым, қоғамдық қарым-қатынас, ережелер
мен құқықтарды әлеуметтік, мәдени білім беретін қоғамдық ұйымдардың
жиынтығы; институт-орнату, белгілеу, құру деген мағынаны береді, басты
бағыт экономикалық, саяси, құқықтық, педагогикалық, рухани, қоғамдық
өмірді сипаттайтын әлеуметтік және қоғамдық қарым–қатынастар мен
адамдардың мінез-құлық, әлеуметтік өмір сүру ережелері болып табылады.
Консерватория – латын тілінен conservatorio-жоғары
музыкалық білім беретін оқу орны.
Жоғары білім беру қызметін Қазақстан Республикасында 145 жоғары
оқу орындары атқарады, олардың ішінде:
• 9 ұлттық
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Құлахмет.Б.Ө
ЖОҒАРЫ МЕКТЕП ПЕДАГОГИКАСЫ
(дәрістер жинағы)
Магистранттарға арналған
оқу-әдістемелік құралы
Түркістан – 2008
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің оқу-
әдістемелік бірлестігінің шешімімен баспаға ұсынылған
Пікір жазғандар:
Момынбаев Б.К – Қорқыт-ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
университетінің ректоры,педагогика ғылымдарының докторы,профессор,
Ресей білім академиясының академигі.
Керімов Л.К - Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік
университетінің “Жалпы педагогика және этнопедагогика” кафедрасының
меңгерушісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор.
Жауапты редактор: п.ғ.к., Әуелбеков Е.Б
Құрастырған: п.ғ.к., доцент Құлахмет Б.Ө
П-23 Жоғары мектеп педагогикасы
Жоғары оқу орындарындағы магистранттарға арналған.
Түркістан, 2008 - 182бет
Оқу-әдістемелік құралы білім беру жүйесіндегі соңғы кездері
болып жатқан өзгерістерге байланысты жағары мектептерде жаңа білім
беру стандартына сай жасалған оқу жоспарларына сәйкес дайындалған.
Магистрлер даярлауда негізгі пәндерінің бірі саналатын “Жоғары
мектеп педагогикасы” курсы университеттің барлық мамандықтар бойынша
магистратура тыңдаушыларына арналған.
ББК 74.00
4310030000
Қ ____________________
00 (05) – 08
ISBN 9965-450-72-2
C Құлахмет Б.Ө
2008
Алғы сөз
Білім беру – аса күрделі әлеуметтік экономикалық тұтқа. Егемен
елімізде болып, өзгеріп, жетіліп дамушы әлеуметтік экономикалық және
саяси өзгерістер ғылым мен өндірістің барлық салаларында еңбек ететін
маман даярлаудың сапасын жетілдіруді, тәрбие жұмыстарын сапаландыру,
біртұтас педагогикалық үдерісті жетілдіріп, біліктілікке ие болушы
кәсіп иелерінің деңгейін көтеруді талап етеді. Қазақстан
Республикасының Президенті: ”Ұлттық бәсекелістікке қабілеті бірінші
кезекте оның білімділік деңгейімен анықталады”-деп нақты бағалау
жасағандығы, білім берушілерге үлкен жауапкершілікті сездіреді
(Президенттің Қазақстан халқына жолдауынан. Астана 2004, 19 наурыз).
Білім беру ісіндегі жаңа үдерістің мән-мағынасы, сипаты мен бағыт
бағдарын айқындаушы дәйекті факторлар:
• Қазақстан Республикасының тәуелсіз егеменді мемлекет болып
қалыптасуы;
• Экономикалық нарықтың моделін ұсынып, меншіктің түрлі
пішімдерін дамыту;
• Ұлттың білім беру ісінің әлемдік білім жүйесіне кіруі болып отыр.
Кез-келген диалектикалық даму үдерісі секілді нарықтың экономика
жағдайына байланысты білім беру жүйесін реформалау ісі де қарама-
қайшылықтарсыз емес. Мұның өзі мамандардан жоғары білім беруді дамыту,
мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты талаптарына сай
білім беріп бәсекелестікке лайықты мамандық алып, кәсіби икемділік пен
дағдыны, сан-қырлы шығармашылықты қызмет пен өзін-өзі басқару, өзін-
өзі ұйымдастыру жағдайындағы біліктілікті талап етеді.
Жоғары кәсіби білім беру құрылымы үш сатыдан тұрады:
- жоғары базалық білім (бакалавриат)
- жоғары арнаулы білім, жоғары ғылыми педагогикалық немесе
мамандандырылған білім (магистратура).
- жоғарғы ғылыми-педагогикалық немесе мамандандырылған білім-
магистратурадан кейінгі білім-Ph Д-философия докторлары білікті
ғалымдарды даярлау.
Жоғары білім беруді дамытуға қатысты жүргізілген жұмыстардың
басты көрсеткіштеріне тоқталайық, олар:
• Қазіргі кезеңде сауаттылық деңгейі бойынша Қазақстан әлемнің 177
елінің ішінде 54-ші орында;
• Қазақстанда 4,5 миллион адам білім алуда-оқуда;
• Білім және ғылым жүйесі ел халқының 30 пайызын қамтиды;
• Соңғы 10 жылда білім беруді қаржыландыру 7 есе өсті;
• 2008 жылдың өзінде білім беру саласын қаржыландыру 10 миллиард
теңгеге ұлғайды;
• ҚР Президентінің тапсыруы бойынша 1600 мектеп интерактивті
тақталармен қамтамасыз етілді;
• Кәсіби- техникалық білім беруде 2007 жылы 21 кәсіптік оқу орны
құрылды, тағы 45 кәсіптік лицейдің салынуына 56 миллиард теңге
бөлінді;
• Бүкіл әлемдік банкпен бірлесіп құны 60 миллион долларлық
технологияларды коммерциялизациялау жобасы басталды;
• Ғылым туралы жаңа заң әзірленді;
• Жоғары білім беру жүйесінің тарихында елеулі орын алатын оқиға-
философия докторлары даярланып, 2008 жылдың шілдесінде
философия докторлары дипломдарын алды.
”Білім беру саласының басты міндеті-2010 жылға дейінгі білім
беруді дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны орындай отырып, осы
саланың сапалы қызмет көрсету аясын кеңейту” деп атап көрсетті ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында (Егемен
Қазақстан, 2008 жылы, 7 ақпан).
Бәсекеге қабілеттіліктің негізі-сапалы білімде екендігін үнемі
ескеріп, оны дамытуды көздейтін ҚР-ның Президенті Қазақстан халқына
дәстүрлі жолдауларында білім беруді дамытуға ерекше мән беріп, қажетті
жағдайлар жасап білімнің даму бағыттарын нақты көрсетуде. Жоғары білім
көрсеткіші санымен емес сапамен өлшейтін кезі келгендігін оның даму
кезеңдері көрсетуде.
Біріншіден - әлемдік стандартқа сай ҚР мемлекеттік жалпыға
міндетті білім беру стандарттары жасалып оқу- тәрбие үдерісі жүзеге
асырылуда.
Екіншіден - әлемдік стандартқа сай бакалавр-магистр Рһ-Д
докторантура жүйелі жүзеге асырылуға аяқ басып, қалыптасуда.
Үшіншіден – қазіргі кезеңде ЖОО өзара және шетелдік ЖОО
серіктес болып, байланыстар артуда.
Алтернативті дегеніміз белгілі бір мәселені шешуде екі немесе
бірнеше нұсқалардан ең ұтымды оңтайлы жол табу мүмкіндігін жасау.
’’Жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді
дамытуға ерекше назар аудара отырып, жоғары оқу орындары желісінде
оңтайландыру жүргізілуге тиіс’’-деді Елбасы Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында
(Егемен Қазақстан, 2006 жылдың 2 наурыз).
Тақырып 1
Педагогика және психология ғылымдарының тарихы.
1.1 Ерте замандардан қазан төңкерісіне дейінгі мектеп ісі.
1.2 Қазан төңкерісінен кейінгі мектеп ісі (1920-1990).
1.3 Республикадағы психология ғылымының қалыптасуы.
1.4 Қазақстандағы педагогика ғылымының даму жолдары.
1.1 Ерте замандардан қазан төңкерісіне дейінгі мектеп ісі.
Қазақтың тәлім-тәрбиелік ой-пікір тарихының тамыры тереңде
жатқаны сияқты осынау кең-байтақ өлкеде мектеп ісінің пайда болып,
даму тарихы да өзінің ілкі бастауларын сонау ерте замандардан алады.
Қазақстан жерінде, әсіресе оның отырықшы аудандарында орта
ғасырдың ерте дәуірінде-ақ (VII-VIII ғ.ғ.) көптеген мектептер мен
медреселер діни білім беретін ортадан жоғары оқу орындары жұмыс істей
бастағаны тарихтан мәлім. Қазан төңкерісінің алдында Қазақстан
территориясында ұлттық қанша мектеп пен медресе болғандығы жайында
нақтылы деректі мәліметтер жоқ. Бірақ еретедегі Исфиджаб, Тараз,
Сайрам, Түркістан, Отырар қалаларында көптеген медреселер болған,
олардың жалпы саны 84-ке жеткен. Оларда бес мыңға жуық шәкірт білім
алған. Ауылдық мектептер кең-байтақ өлкенің түкпір- түкпірінде болған.
Бұларда молдалар (татар, башқұрт т.б.) ұстаздық еткен. Оқыту ақысы
халықтан жиналған. Балалар қыс, күз айларында ғана оқыған. Оқу мерзімі
4 жыл, оқуға 7 жастан бастап қабылдаған. Кейбір ауылдық жерде 7-9 жас
балалар бірге оқи берген. Мектепте оқу ақысы заттай төленген, жыл
аяғында емтихан тапсыру, мектеп бітіргені үшін балаға ресми куәлік
беру тәртібі сақталмаған. Сауат ашу жолы араб әріптері мен сөздерін
жаттауға, әсіресе араб тіліндегі құранның тексін жатқа білуді мақсат
еткен. Медреселерде ислам дінін уағыздайтын бастауыш мұсылман
мектептерінің молдаларын, қазылар, діндар, сопылар мен шариғат
заңдарын түсіндіретін жоғары лауазымды дін қызметшілерін даярлаған.
Медреселер мұсылманшылық рәсімдерін таратушы оқу орны ғана болмай, ірі
мәдениет орталығы ретінде де қызмет атқарған. Талай аты шулы ақындар,
тіпті ағартушы-демократ ретінде танылған белгілі зиялылар медреселерді
тамамдаған. Орта ғасырлық Отырар медресесінде қазақ жерінің ұлы
перзенті Шығыс Аристотелі атанған Әл-Фараби білім алған. Беріректе
Уфадағы Ғалия медресесінде Б. Майлин, М. Жұмабаев, Семейдегі Ахмед
Риза медресесінде Абай Құнанбаев оқыған. Бұл оқу орындарында Құдай
жолын үйрететін пәндерден басқа заңтану, тарих, логика, риторика,
жағрапия пәлсапа, математика, астрономия, медицина т.б пәндер етілген.
Медреселердің жанында салиқалы кітапханалар болған. Мұндағы оқу
мерзімі әрбір шәкірттердің алғырлығына, үлгерім қабілетіне байланысты
ұзарып, қысқарып отырған. Кейде мұндай оқу 15-20 жыл бойына созылған.
Оқуды тамамдаған шәкірттерге ресми документ табыс етілген.
Дүниауи мектептердің қазақ жерінде пайда болуы XVIII ғ бірінші
жартысынан, яғни көшпелілердің Ресей қаласына кіру процесімен тығыз
байланысты. Патша өкіметінің 150 жылға созылған отарлау саясаты
халқымыздың егемендік жолындағы ғасырлар бойғы күресіне зор нұқсан
келтіргенімен Батыс пен Шығыстың рухани өміріндегі қарым-қатынасқа жол
ашты. Соның бірі-дүниауи мектептердің ашыла
бастауы еді.
Ресей Халық ағарту министрлігі 1870 жылы бұратана халықтарға
білім беру шаралары туралы арнаулы заң қабылдады. Осы заң бойынша шет
аймақтағыларды орыстандыруды көздеген миссионерлік педагогика жүйесі
енгізілді. Өйткені патша өкіметінің отарлау саясатының басты
мақсатының бірі халықты жаппай орыстандыру, шоқындыру еді. Бұған
жетудің негізгі жолы-мектеп, халық ағарту ісі екені даусыз. Осы орайда
Мәскеуде құрылған арнайы миссионерлік қоғамның негізгі принциптеріне
көңіл аударған абзал. Онда былай делінген: Мұсылман елдерін ыдырату,
арасына от жағу яғни пантүркішілдік пен панисламдыққа қарсы күресу;
қазақ елінің ағартушылық қозғалысын татарлардың ықпалынан, мұсылман
дінінен алшақтату; бұратана халықтарды православие дініне көшіріп
шоқындыру; халықты ата-баба тарихынан, ұлттық мәдениетінен қол үздіру,
яғни қазақтардың ғасырлар бойы қолданып келе жатқан жазу таңбаларын
жою, орыс алфавитін енгізу: мұсылмандық мектептер мен медреселерді
біртіндеп жою, олардың орнына аралас орыс-түзем, орыс-қазақ
мектептерін ашу, кейін бұлардың бәрін таза орыс тіліне көшіру; шет
аймақтардағы отаршылдық саясатты жүзеге асыру үшін миссионер ғалымдар,
оқытушылар кадрларын көптеп даярлау. Орынборда ашылған татар мектебі
(1744), Омскідегі Азия мектебі, Орынборда Неплюев кадет корпусы,
Омскідегі кадет корпустары құжатта көрсетілген шаралардың жүзеге
асуының нақты көрінісі болатын. Отаршылар жергілікті халық ішінен ру
билеушілері мен басқару орындарының әкімдерін тағайындауда олардың
орысша сауатты болуын талап етті. Мәселен, орысша білім алған Бөкей
ордасының ханы Жәңгір өз ордасында мектеп ашу салтанатында Орысша
сауатты болмайынша, ордада қалаулы қызметкер, әсіресе ру басшысы
немесе депутат болу мүмкін емес...меніңше, сіздер өздеріңіздің
туысқандарыңыз бен сыбайластарыңызға орысша білімі болмаса, олардың ру
басшылығына және басқа да орындарға тағайындалмайтындығын
ұғындырарсыздар,-деген болатын. Ордада ашылған осындай мектепте екі
орыс және татар кластары болды, онда 9 бен 22 жастың аралығындағы
қазақтар оқыды. Мектептің негізгі мақсаты-қазақ балаларын Орынбордағы
Неплюев кадет корпусына, гимназияға және басқа орыс оқу орындарына
түсуге даярлау еді. Кейіннен Ордада орыс қоныс аударушыларының көбейе
түсуіне байланысты осы оқу орны орыс-қазақ аралас мектебіне айналады.
Патша өкіметі тарапынан ашылған мұндай мектептер қазақ даласының
мәдени ерекшеліктеріне үйлесетін мектеп жүйесі бола алмады. Өйткені,
отаршылдар орыс пен бұратана халықтардан алдыңғы қатарлы прогресшіл
зиялылардың жақындасуын, осыған орай азияттардың терең білім алуын
қаламады. Мәселен, кадет корпусына қабылданатын қазақ жастарының санын
жылдан жылға азайтты. Мәселен, Орынбор кадет корпусындағы қазақтарға
арналған 30 стипендияны қысқартып, осы оқу орнын гимназияға
айналдырды, оған қазақ балаларын қабылдамайтын болды. Бірақ орыс
жұртының прогресшіл өкілдері (Герцен, Белинский, Чернышевский,
Добролюбов, Писарев т.б.) бұратана халықтарға арналған мектеп
ұйымдастыру мәселесіне әділеттілікпен қарап, ұлт мектептерінің өзіндік
ерекшелігіне, тілі мен мәдениетіне, әдет-дәстүріне нұқсан
келтірушіліктің бәріне қарсы шығып, әшкерелеген еді.
ХIХ ғ екінші жартысында қазақ даласының Ресей қол астына
тұтастай бағынуы, әскери бекіністер мен сауда қалаларының орнауы,
орталық Ресей мен Украинадан орыс шаруаларының көшіп келуі т. б. саяси-
экономикалық қарым-қатынас орыс-қазақ мектептерінің көптеп ашылуына
мүмкіндік туғызды. Осындай
мектептердің көбейе түсуіне қазақтың көрнекті ғұлама-ағартушысы Ы.
Алтынсарин қарсы болды. Бұл жөнінде мектеп тарихын зерттеуші,
профессор А. Ф. Эфиров былай деп жазды: Ы. Алтынсариннің
педагогикалық қызметін үстірт қараған адамға ол Ильминский жүйесін
ғана қолданды деп қалуы мүмкін. ...Шындығында ол Ильминскийдің
көптеген жақсы жақтарын пайдалана отырып, оның православие діншілдік
көзқарасын қабылдамады... ол Ильминский жүйесінен өзгеше мектеп
жүйесін жасады. Ыбырайдың көшпелі халық балаларына лайықтап ашқан
мектеп-интернаттары түрі жағынан болсын, бағдарламасы жағынан болсын,
Ильминский мектебіндегіден басқаша еді.
ХІХ ғ аяқ кезінде қазақ мектептері қандай болу керек деген
мәселе күн тәртібінде қойыла бастады. Осы жөнінде бір-біріне қарама-
қарсы екі көзқарас пайда болды. Бірі-бұратана халықты шала сауатты
қалдырып, төл мәдениетінен қол үздіріп, бірте-бірте орыстандыру
саясатын көздеген миссионерлер, ал екіншісі-орыс халқының прогрессивті
озық мәдениет үлгілерін игеру арқылы өз елін өркениетті елдердің
деңгейіне көтеру қажет дейтін қазақ ағартушылары (Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин, А. Құнанбаев)
Оқытудың жәдид (төте оқу) деп аталатын ағымы отаршылдық
орыстандыру саясатына қарсы түркі тектес ұлттардың өзін-өзі сақтап
қалу жолындағы қажырлы күресінен туған еді. Төте оқу мектебі
жергілікті халықтың өз қаражатымен өмір сүрді. Ол ресми өкімет
тарапынан қолдау көрмеді, керісінше отаршылдар оның өрісін тарылтып
бақты. Өкімет орындары мұндай мектептердің жұмысына тыйым салғаны
жайлы архивтерде көптеген деректер сақталған. Патша өкіметі ұлт
мектептеріндегі екі ағымды (хадим мен жәдитті) бір-біріне қарсы айдап
салу арқылы ұлттық сана-сезімнің оянуын тежеуді көздеді. Осының
нәтижесінде хадим ағымының өкілдері жәдидшілерді елге күпір, құдайға
күпірлік жасады деп айыптап, олардың үстінен патша әкімшілігіне арыз
жазуға дейін барды.
ХІХ ғ ортасынан бастап Қырым, Еділ жағалауы, сондай-ақ
Қазақстан, Орта Азия өлкелерінде жәдид пайда болған жаңа ағымның
жетекшісі И. Гаспринский еді. Жәдид ағымына белсене қарсы шыққандардың
бірі белгілі миссионер Н. И. Ильминский болды. Жәдид ағымы мектеп,
медресеге байланысты мына төмендегі мәселелерді көтерді: біркелкі оқу
жоспары мен бағдарлама жасау арқылы мұсылман мектептерін бір ізге
түсіру, оқу жоспарына арифметика, жағрапия, жаратылыстану, тарих, тағы
басқа пәндерді енгізу арқылы қазіргі заман талабына сай шәкірттерге
орта білім беруді қамтамасыз ету; сауатсыз, фанатик-молдаларды тиісті
білімі бар мұғалімдермен алмастыру; дыбыстық оқыту әдісін енгізу;
мектеп пен медресе бітіргендерге емтихан тапсыртып, оқушыларға тиісті
құжаттар тапсыру, әскери міндеттерін атқаруды жеңілдету; мұсылман
мектептерін бақылауды үкімет инспекторына, не дін қызметкеріне
жүктемей, жұрт сайлаған құрметті азаматқа тапсырып, оны өлкенің ресми
қамқоршысына бағынышты ету. Осы мектептердің материалдық жағына
көмектесу, қаржыландыру, үйлерін салу, шәкірттерді оқу жабдықтарымен,
оқу құралдарымен қамтамасыз ету, мұғалімдерге тұрақты жалақы төлеу
мәселелері де назардан тыс қалмады. Мәселен, 1913 ж ішкі істер
министрі Н. Маклаков өлкедегі ұлт-азаттық қозғалысы туралы хабарлай
келіп, жаңа ағымның мұсылман халықтарын ынтымақтастыруы орыс
мемлекетінің мүддесіне зиян келтіреді дегенді айтты.
Жәдид ағымының көш басшысы белгілі түрколог-лингвист А. Байтұрсынов
болды. Жәдидшілер бастауыш мектеп мәселесіне айрықша назар аударды,
осыған орай бірнеше оқу құралдарын жарыққа шығарды. Қазан төңкерісінің
алдында бұлармен қатар тіл мен әдебиетке қатысты хрестоматиялық
кітаптар, шәкірттер үшін үгіт-насихат, үлгі-өнеге мазмұнды әңгіме,
мысал, өлең жинақтар шығарылды.
1.2. Қазан төңкерісінен кейінгі мектеп ісі (1920-1990)
Қазан төңкерісінің жеңісінен кейін дала өңірінде мектеп пен
ағарту саласында елеулі өзгерістер туындай бастады. Халықты қажытқан
жиһангерлік және азамат соғыстарының қиян-кескі, зобалаң зардаптарына
қарамастан өлкедегі мектеп саны едәуір өсе түсті. Мәселен, елдегі
мектеп саны 2011-ден 2410-ға жетті. Егер 1914 ж 105239 шәкірт оқыған
болса, 1920 олардың саны 144002-ге жетті.
Сол кездегі ағарту саясатындағы басты мәселенің бірі жаңадан
ашылып жатқан ауыл-село мектептерін мұғалім кадрларымен қамтамасыз ету
жайы еді. Бұл міндет үш түрлі жолмен жүзеге асты. Мұның біріншісі
бұрынғы патшалы Ресей кезіндегі ескі мұғалім кадрларын мектепке тарту,
екінші жол білімге құштар, сауатты жастарды қысқа мерзімді курстардан
өткізу, үшіншісі-арнайы педагогикалық оқу орындарын көптеп ашу арқылы
мұғалім даярлау. Мәселен, тек 1919-20 жылдары ғана Қырғыз ревкомы
қазақ мектептері үшін, Семей, Торғай, Ырғыз, Орал қалаларында 4 айлық
қысқа мерзімді мұғалімдер курсын ашып, 1000-нан астам мұғалім
кадрларын даярлады. 1920-21 оқу жылында республика мектептерінде 4824
мұғалім болды. Олардың саны 1914 жылмен салыстырғанда 35 процентке
артты. Мұғалімдер күндіз балаларды оқытса, кешке үлкендерді оқытып
сауатсыздықты жоюға белсене атсалысты.
1920 ж қазанда Қазақ АССР-ның Оқу халық комиссариаты құрылды.
Оның төрағасы болып А. Байтұрсынов тағайындалды. 1921 ж ақпанның 18-де
Бүкілқазақстандық оқу-ағарту конференциясы шақырылды. Онда балаларды
қорғау, бірыңғай мектеп жүйесін құру, кәсіптік-техникалық білім беру,
саяси тәрбие жұмысы, оқу-тәрбие жұмысына байланысты мәселелер қаралды.
Конференция тезисінде жаңа қоғамда бала тәрбиелеуде от басының рөлі
кемиді, алдағы жерде жас буынды тек балалар үйі мен коммуна
мектептерінде ғана тәрбиелеуіміз керек деген жаңсақ пікір, таптық
қоғамның жойылуымен бірге мектептегі кластық оқыту жүйесі де жойылуға
тиіс, өйткені, баланы еркін тәрбиелеу қажет, оқытудың кластық жүйесін
лабораториялық-сабақтық жүйемен ауыстыру керек деген теріс көзқарас
етек алды.
Конференцияда Қазақ АССР Оқу-ағарту халық комиссариаты мен оның
жергілікті органдарының міндеттері оның құрылымы бекітілді. Мәселен,
академиялық орталық мектептерге оқу бағдарламалары мен оқу-әдістемелік
құралдарын жасау ісімен айналысты. Сол кездегі оқу жүйесі мынадай
болатын: бірінші, екінші бөлімдері жетіжылдық оқуды, ал үшінші бөлімі
екіжылдық оқуды қамтыды. Жұмысшы факультеттері толық орта білім
беретін оқу орны болып есептелді. Жетіжылдық мектептің түлектері
арнаулы орта дәрежелі оқу орындарында білім алуға ерікті болды, енді
біреулері екінші сатылы тоғыз жылдық мектептің 8-кластарына оқуға түсе
алатын еді. Екінші сатылы тоғызжылдық мектептер мен техникумды,
жұмысшы факультетін бітіргендер жоғарғы оқу орындарына түсуге
мүмкіндік алды. Кейінірек фабрика-зауыт училищелері ашылды.
Оған жетіжылдық мектепті бітіргендер алынып, оларда өндіріс орындарына
маман жұмысшы кадрлары дайындалды. Сондай-ақ ауыл шаруашылық
мамандарын дайындауға арналған 3 жылдық шаруа жастар мектебі ашылып,
оған бірінші басқыш жетіжылдық мектепті бітіргендер алынатын болды.
1920 ж мектептің жаңа түрі-коммуна мектептері ашылды. Оған он жасар
балалар алынып, 4 жыл оқыды, кейіннен олар жетіжылдық және тоғызжылдық
коммуна мектептеріне айналдырылды. Жалпы бастауыш білім беретін
ауылдық қазақ мектептерінің білім өресі өскелең өмір талабына оншама
сай келмеді. Мектептегі оқу ісі көбінесе ауыл шаруашылық жұмысына
орайлас болғандықтан, балалар толық білім ала алмайтын еді. Осы
жағдайларды ескере отырып, Оқу халық комиссариаты ауылдық қазақ
мектептерінің құрылымына өзгерістер енгізді. Ендігі жерде ауыл
мектептері екі жылдық болып, оны бітіргендер жанында интернаты бар
болыстық екіжылдық бастауыш мектепке алынатын болды; болыстық немесе
аудандық мектеп бесжылдық болып белгіленеді, оған екіжылдық ауылдық
бастауыш мектепті бітіргендер алынды, екінші сатысы 3 жылдық мерзімде
жетіжылдық мектептерінің бірінші сатысында бала 4 жыл оқып бастауыш
білім алса, оның екінші сатысында 3 жыл орысша оқып орталау білім
алатын еді.
1922-23 оқу жылдары Академиялық орталық ұлт мектептерін төл
оқулықпен, бағдарламамен қамтамасыз етуде біраз шараларды іске асырды,
төл тілімізде 14 оқулық шығарылды. Олардың ішінде Физика,
Грамматика, Педагогика, Алгебра, Мектеп гигиенасы бар. Бұл
оқулықтарды жазуға қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы топ өкілдері: А.
Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Әуезов, Т. Жолдыбаев
қатысты.
1920-1930 ж республика мектептерінің оқу базасын күшейтуге
мемлекет тарапынан орасан мол қаржы жұмсалды. Мәселен, 1925 ж халық
ағарту ісіне 6 млн 121000 сом қаржы жұмсалса, 1929-30 ж 27 млн 596000
сомға көбейтілді.
Бұл жылдары қазақ орта мектептерінің саны да саусақпен
санарлықтай аз еді. Мәселен, 1927-28 ж республикада небәрі үш-ақ
мектеп болды. Өйткені оқушылардың көбі жетіжылдық мектепті
бітірісімен, техникумдар мен ФЗО-ға кетіп жатты.
Республикада жоғарғы білімді кадр даярлауда Алматы қаласында
тұңғыш ашылған Абай атындағы Қазақтың педагогикалық институты үлкен
рөл атқарды. Оған ең алғаш небәрі 27 студент қабылданған еді.
1929 ж республика араб алфавитінен латын графикасына көшті.
Ежелден ғылым, әдебиет, мәдениет тілі болып келген араб алфавитінен
латыншаға көшу жаңа сауаттанып келе жатқан қазақ халқының мәдени даму
ісіне үлкен соққы болып тиді. Араб алфавитімен шыққан мәдени
мұралардың көбі керексіз болып отқа өртелді. Кейін бұл қателік тағы да
қайталанды. 1940 ж латын алфавитінен елді орыс жазуына көшіру ісі
өркениет жолындағы тағы бір үлкен соққы болды. Оқу-ағарту саласындағы
осындай өрескел бұрмалаулар ұлт мәдениетінің дамуына кері әсерін
тигізіп келгені, сөйтіп қоғамның дамуына үлкен кедергі болғаны қазірде
белгілі болып отыр.
1937 ж қазақ бастауыш мектептерінің саны 537-ден 1190-ға, орта
мектептер 143-тен 237-ге, орта мектептер 11-ден 48-ге жетті. Ал 1940-
41 оқу жылдарында жалпы білім беретін мектептерге 1 млн 145 мың 993
оқушы тартылды. Оның 441 мыңы қазақ балалары еді.
1941 ж 22 маусымда неміс-фашист басқыншылары халқымыздың бейбіт
өмірін кенеттен бұзып, тұтқиылдан басқыншылық шабуыл жасады. Көпшілік
ер мұғалімдер майданға Отанды жаудан қорғауға аттанды.
Соғыс жылдары тылдағы тұрмыс жағдайдың нашарлауынан оқуды
тастап, өндіріске барушылар көбейе түсті. Осыған орай, жұмысшы-шаруа
жастарының кешкі мектептері көбейді.
1945-60 ж мектептер мен онда оқитындардың саны күрт өсе бастады.
1960 жылы жалпы білім беретін 10363 мектеп жұмыс істеді, онда 1 млн
814 мыңнан астам оқушы оқып білім алды. 1954 ж тың игеру қозғалысы
кезінде елде 360 жаңа совхоз орнап, жүздеген жаңа мектеп салынды.
Жаппай сегізжылдық білім беруді іске асыру заңы да оқудың
сапасына кері әсерін тигізді, өйткені толық үлгерім беру үшін
жүргізілген науқанның желеуімен саналы оқуға талап қою төмендеп кетті.
Оқушылардың білімге деген ынтасы кеміді. Орыс тілін оқытуға ерекше
көңіл бөлініп, соның салдарынан сапасы нашарлады. Арнаулы орта және
жоғары оқу орындарында сабақ түгелдей орыс тілінде жүргізілетіндіктен
қазақ мектептеріндегі оқушылардың саны кеміп кетті. Орысша оқымасаң
дұрыс маман болмайсың, жоғары білім ала алмайсың деген теріс түсінік
ата-аналар арасында кең жайылды.
1980-90 ж елімізде жаппай халыққа орта білім беру саласында
біраз жұмыс жүргізілді. Соның бірі оқуға 6 жастан бастап алу мәселесі
еді. Мұның соңғы кезде, қазақ халқының экономикалық-әлеуметтік даму
ерекшеліктеріне орай тиімсіз болып отырғаны байқала бастады. Жаппай
орта білім беруге көшу заңы бойынша мұғалімдер ұжымы, көп жағдайда көз
бояушылыққа салынып, процент қуалап, шәкірттерге сапасыз білім беруге
төселіп алды. Оқудың өмірден алшақтауынан мектеп бітірушілердің
көпшілігі теориялық білімді күнделікті өмірде қолдана алмайтын халге
келді, олар жаттамалы жалған оқуға бой ұрды. Ал мұның өзі елімізде оқу-
ағарту жүйесін қайта құруды, мектеп реформасын жасауды, оқуды өмірмен
байланыстыруды, оқушылардың білімді өз бетімен іздене дербес игеруіне,
сөйтіп білім негіздерін жергілікті жердің экономикалық экологиялық;
этнопедагогикалық ерекшеліктерін ескере отырып меңгертуге баса көңіл
бөлуді, білім негіздерін демократиялық, интеграциялық принциптерге
орайлас әр баланың жеке дара ерекшеліктері мен қабілеттерін ескере
отырып, оқытып тәрбиелеуді талап етіп отыр. Осы жайттар ұлт
мектептерінің жаңа бағдарламаларынан елеулі орын алды. Алдағы жерде
жалпы білім беретін базалық мектептердегі оқу жүйесі: бірінші басқыш 4
жылдық, екінші басқыш 5 жылдық және үшінші басқыш екіжылдық болып
барлығы 11 жылдық мектеп белгіленіп отыр. Осы айтылғандармен қатар
белгілі арнаулы білім салаларына икемі бар балаларға арналған лицей,
гимназия, колледж, медреселер ашу сияқты мектептің жаңа түрлері
ұйымдастырылуда. Осы мектептерде оқытылатын пәндердің бағдарламалары
мен оқу-методикалық құралдарын жасау күн тәртібіндегі басты
мәселелердің бірі.
1.3 Республикадағы психология ғылымының қалыптасуы.
Қазақстанда іргелі ғылыми зерттеулер соңғы жетпіс жыл көлемінде
ғана өркен жайып, дами бастағаны белгілі. Бұл жағдай ғылым
психологиясына да ортақ. Әрине, осы ғылымның алдағы жерде гүлдеп шешек
атуына, біртіндеп қанатының қатаюына
бірсыпыра алғы шарттар сонау ерте замандардан Әл-Фараби, Абай, Шәкәрім
психологиялық ілімдері себепші болды.
Қазақстанның сол кездегі астанасы Орынборда кейіннен сол кездегі
КСРО Педагогикалық ғылымдар академиясының корреспондент-мүшесі болған
профессор В. Я. Струминскийдің Психология кітабының жарық көруі айта
қаларлықтай оқиға болды. Өйткені орталықтан шалғай шетте жатқан
Қазақстанда жан туралы ғылымның іргелі мәселелері Струминский
кітабында кеңес өкіметі тұсында тұңғыш рет күн тәртібіне қойылып еді.
Автор психологияны маркстік тұрғыдан құруға талпынғанмен, бірақ мұнысы
ойдағыдай болмады. Өйткені ол психологияны ғылыми тұрғыдан баяндаймын
деп, механистік матерализмге ұрынды. Кітап авторының сол кездегі
практикалық қызметі қазақ топырағына ғылыми-психологиялық идеялардың
алғашқы ұрығын сепкендігіне еш күмән жоқ. Сол жылдары қазақтың біртуар
ғұлама ғалым қайраткерлері А. Байтұрсынов, Н. Құлжанова, М. Жұмабаев,
Ж. Аймауытов, М. Дулатов педагогика мен психология саласында бірнеше
төлтума еңбектер жазды.
Отызыншы жылдары қазақ психология ғылымының жекелеген мәселелері
Ә. Сыдықовтың (1898-1983), С. Қожахметовтың (1910-1945), С.
Балаубаевтың (1902-1972) педагогикамен астарластыра жазған бірнеше
кітапшалары мен мақалалары жарық көрді. Сол жылдары Жаңа мектеп
журналының беттерінде қазақ психолгтарының аға буын өкілдерінің бірі-
С. Балаубаевтың бірнеше мақалалары басылды. Мәселен, оның Қиын
балалар атты мақаласында жас өспірімдердің психологиясындағы кейбір
ұстаз бен ата-анаға тәрбие процесінде қиындық келтіретін кейбір
жәйттер талдауға алынып сөз болады.
1938 ж Т. Тәжібаев Ленинградтан диссертация қорғап, Алматыға
оралған кезден бастап психологиялық тақырыпқа жазылған төл еңбектер
жиі көріне бастайды.
Қазақстанда 1935-1948 ж арасында аты бүкіл әлемге әйгілі,
Ресейдегі педагогикалық психологияның негізін салушылардың бірі
–профессор А. П. Нечаев (1870-1948) қызмет етті. Нечаев елу жылдан
астам психология саласында белсенді қызмет еткен, аты айдай әлемге
белгілі ғалым еді. Ғалым көп жылдар бойына адамның еске сақтау
ерекшеліктерін тәжірибе жүзінде тексеріп, оны мектеп практикасына
ендіруді көздеді, яғни психологияның қолданбалық салаларын дамытуға
зор еңбегін сіңірді. Ол елуден астам кітаптың, жүздеген ғылыми
мақалалардың авторы. Олардың кейбірі: Қазіргі эксперименттік
психология және оның мектеп ісіне қатысы (1908), Кітапхана ісінің
психологиялық мәселелері (1922), Дене тәрбиесінің психологиясы
(1927), Шахмат ойынының психологиясы (1928), Ес және оны тәрбиелеу
(1930) т.б.
Қазақстанда психология ғылымының қалыптасуына қолайлы жағдай
жасаған басқа да факторлар аз болған жоқ. Соның бірі Ұлы Отан соғысы
жылдарында Алматыда, сондай-ақ республиканың кейбір облыс
орталықтарында Ресей, Украинадан уақытша көшіп келген белгілі ғалымдар
қызмет еткені мәлім. Бұлардың арасында психология ғылымының көрнекті
өкілдері де бар. Мәселен, КазПИ-де профессор-психолог М. П.
Рубинштейн, Қызылордада-белгілі украин психологы, кейін академик
болған Г. С. Костюк, Қостанайда профессор В. Я. Резник жұмыс істеді.
Олар жергілікті ғалымдармен бірлесіп бірнеше еңбектер жазды. Мәселен,
М. П. Рубинштейннің Батылдық психологиясы атты зерттеуіне кезінде
баспасөз беттерінде жылы лебіз білдірілді. Республикадағы психология
ғылымы, әсіресе соғыстан кейінгі жылдарда елеулі қарқынмен дами
бастады. Оған да бірнеше сәтті
жағдайлар себеп болды. Мәселен, 1947 ж КазПИ-де республика бойынша
тұңғыш психология кафедрасы құрылды. 1946 ж БК(б)П Орталық Комитетінің
орта мектептерде логика мен психологияны оқыту жөніндегі қаулысына
сәйкес 1947-1953 ж Қазақ университетінде логика және психология
мұғалімдерін даярлайтын бөлім ашылды. 1951-1953 ж арасында осы бөлімді
жүзге жуық адам бітіріп шықты. Оның көпшілігі психологиядан мамандық
алып, республиканың жоғары және орта арнаулы оқу орындарына мұғалімдік
қызметке жолдама алды.
Республикада психология саласында диссертация қорғаған алғашқы
ұлт кадрлары- Е. Суфиев, Ә. Темірбеков, М. Мұкановтар болды. Мәселен,
1952 ж Қазақ университетінің ғылыми кеңесінде Е. Суфиев Қазақ
мектептерінің бастауыш кластарындағы оқушылардың орыс тілін
меңгеруінің психологиясы атты тақырыпта диссертация қорғады. Мұнда
автор қазақ оқушыларының орыс тілі сабағында ақыл-оймен ауызекі
сөйлеуінің даму ерекшеліктерін психологиялық тұрғыдан талдайды. Автор
оқушылардың ұғынуына қиындық келтіретін кейбір орыс тіліндегі
атауларға тоқталып, мұның табиғи-ғылыми жағын И. П. Павловтың жоғары
жүйке қызметі туралы іліміне негіздей отырып түсіндіреді, оқушылардың
кейбір психикалық функцияларын дамыту, орыс тілін оқыту әдістерін
жетілдіру жөнінде біраз ұсыныс-кеңестер береді.
Осы жылдары республиканың психология ғылымы саласындағы
сұраныстарына орайлас бұлардан басқа бірнеше диссертациялар қорғалды,
жеке еңбектер жарық көрді. Мәселен, Қазақтың Абай атындағы
пединститутының ғалымдары халқымыздың интеллект, ақыл-ой
ерекшеліктерін этнопсихология, этнолингвистика, салыстырмалы
психология ғылымдары тұрғысын зерттей бастады. Осындай тақырыптардың
бірінде Хат танымайтын адамдардың затты топтастыруының ерекшеліктері
(В. В. Стативкин), Жұмбақты шешудің психологиясы (Қ. Нұрғалиев),
айтыс өнері мен мақал-мәтелдердегі кісінің ақыл-ой ерекшеліктерінің
көрінісі (М. Мұқанов) зерттелді. Кейіннен психология ғылымының жеке
салаларынан да зерттеулер жүргізіліп, бірнеше еңбектер жазылды.
Олардың кейбірі: (М. Мұқанов, Педагогика психология очерктері мен
Ақыл-ой өрісі, Н. Жанділдиннің Ұлттық психологияның табиғаты.
Республикада 1958 жылдан бастап Қазақ республикалық психологтар
қоғамы, жастар мен мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беретін Алматы
қалалық зерттеу орталығы, Отбасы қызметі атты консультациялық
кабинет жұмыс істейді. Психологиялық проблемаларды зерттеу ісімен
жиырма педагогикалық институт пен бес университеттің арнаулы
кафедралары айналысады. Қазіргі кезде үш жүзден астам ғылыми қызметкер
психологиялық зерттеулер жүргізуде, орта арнаулы, жоғары оқу
орындарында студенттерге дәріс оқумен айналысуда. Бұлардың жетпістен
астамы психология ғылымының кандидаттары мен доктор профессорлары.
Соңғы кездері, әсіресе жариялылық, демократиялық бетбұрыстар
республиканың егемендік алып, тәуелсіздігін жариялаған тұста
психологиялық зерттеулердің комплексті тақырыптары қолға алынып,
оларды ұлт өміріне орайластыра жүргізудің қажеттігін сезіне бастады.
Осындай тақырыптарға біздегі ауыл-село мектептерінің әлеуметтік-
психологиялық мәселелері, мал шаруашылығы түрлі салаларына қатысты
мамандықтың психологиялық ерекшеліктері, жетімдер үйлері мен мектеп-
интернаты, гимназия, лицей, медресе оқушыларының психологиялық
ерекшеліктері, ақыл-есі кенжелеу дамыған балаларды оқытып
тәрбиелеу мен талантты, дарынды шәкірттердің психологиясын зерттеу,
қос тілділік пен көптілділіктің психологиялық астарларын іздестіру,
ұлт мектептерінің бағдарламаларының психологиялық аспектілері,
кәсіптік-техникалық училищелердің оқу мазмұнын анықтау. Орта арнаулы,
жоғары оқу орындарының толып жатқан психологиялық мәселелерін
қарастыру міндеттері алда тұрған келелі проблемалар болып саналады.
1.4. Қазақстандағы педагогика ғылымының даму жолдары
Қазақстанда педагогика ғылымының туып дамуы Ы. Алтынсарин
атындағы педагогика ғылымын зерттеу институтының тарихымен тығыз
байланысты. 1933 ж наурыз айында сол кездегі Қазақ АССР-ы Оқу халық
комиссариаты жанынан Мектеп ғылыми-зерттеу институты ашылды. Ол қазақ
мектептері үшін педагогикалық және ғылыми-әдістемелік құралдар
дайындау, халық ағарту мекемелеріне практикалық көмек көрсетумен
айналысты.
Республикамызда педагогикалық ой-пікірдің жаңа қоғам құрылысына
сай жолға қойылуы үшін жасалған шаралардың бірі-баспа ісін қолға алу
болды. 1925 ж Қазақстанда тұңғыш Жаңа мектеп атты ғылыми-
педагогикалық журнал шыға бастады. Осы журналдың беттерінде оқу-
ағарту, тәлім-тәрбие мәселелеріне арналған ғылыми-педагогикалық,
методикалық мақалалар жарияланып тұрды.
Қазақ мектептеріне арналған төлтума оқулықтар жазу ісі де 20-40
ж мықтап қолға алынды. Бұл іске жазушылар, ғалымдар: М. Жұмабаев, Ж.
Аймауытов, Ғ. Мүсірепов, Б. Майлин, А. Байтұрсынов т.б. зор үлес
қосты.
Соғыстан кейінгі жылдарда Ш. Уәлихановтың, Ы. Алтынсариннің, А.
Құнанбаевтың, сондай-ақ дүниежүзілік және отандық педагогика
саңлақтарының мұралары зерттеліне бастады. Осы тақырып төңірегінде де
Т. Тәжібаевтың, С. Қожахметовтың, Ә. Сыдықовтың ізденістері оқырман
көпшілік тарапынан кең қолдау тауып, бұлардың кейбір жинақтары КСРО
халықтарының мектеп ісі мен педагогикасының тарихын баяндайтын оқу
кітаптарына енгізілді.
1950-1970 ж жүргізілген педагогикалық ғылыми зерттеулерде бір
немесе екі комплекстілі мектептердің оқу-тәрбие жұмыстары, интернат-
пансионаттардағы, жалпы білім беретін ауыл селолық мектептердегі
педагогикалық процестерді ұйымдастырудың әдістері мен принциптері
қарастырылды. Осы ретте өмірден ерте кеткен қазақ ғалымы Қ.
Мұқамбетжановтың Қазақ бастауыш мектебіндегі кластан және мектептен
тыс жұмыстар (1944) дейтін еңбегі айрықша көңіл қоярлықтай еді.
Қазақстандағы педагогика ғылымының елеулі табыстарының бірі екі
тілде таяуда жарық көргелі отырған ұрпақ тәрбиесінің 14 ғасырлық
тарихын қамтитын Қазақстан педагогикалық ой-пікірлер антологиясы
болып отыр. Бүгінде Қазақстандағы педагогикалық ой-пікірлер қазынасы
Сталиндік зорлық-зомбылықтың салдарынан 60 жыл бойы есімдері аталмай
келген қазақ ғылымы мен мәдениетінің көрнекті қайраткерлерінің тәлім-
тәрбиелік төл туындыларымен молығуда. Бұл орайда көрнекті ғалым, ірі
қоғам қайраткері, алғашқы қазақ әліппесінің авторы (1914) Ахмет
Байтұрсыновты, сондай-ақ педагогика мен психологиядан тұңғыш төлтума
оқу құралдарын жазған Мағжан Жұмабаевты, Жүсіпбек Аймауытовты ерекше
атап өтуіміз қажет.
Республикамызда педагогикалық зерттеулерді жандандыра түсуге
бірсыпыра ғылыми-ұйымдастыру шараларының да себі тиіп келеді. Мәселен,
1948 ж бастап КСРО Жоғары білім беру министрлігі жанындағы Жоғарғы
аттестация комиссиясының шешімімен Абай атындағы Қазақ педагогика
институты педагогика ғылымдары бойынша диссертация қорғау правосына ие
болды. Соңғы жылдары осы арнаулы ғылыми кеңесте педагогика теориясы
мен тарихынан докторлық диссертация қорғала бастады. Қазақстанда
жоғары оқу орындарының қара шаңырағы болып табылатын бұл институт ұзақ
жылдар бойы педагогика мен психология саласынан Орта Азия мен
Қазақстан үшін педагог ғалымдар тәрбиелейтін бірден-бір ғылым орталығы
міндетін атқарып келді. Тәлім-тәрбиелік зерттеулер Ы. Алтынсарин
атындағы педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу интитутында,
пединституттар мен университеттердің педагогика, психология
кафедраларында, жекелеген ауылшаруашылық және техникалық жоғары оқу
орындарында жүргізіліп келеді. Қазір республикада тәлім-тәрбие,
педагогика, психология ғылымдары саласында 2,5 мыңнан астам ғылыми
қызметкер айналысады. Бұлардың 700-дейі ғылым кандидаттары, отыздан
астамы докторлар мен профессорлар. Ғылыми-методикалық жұмыстармен орта
мектеп мұғалімдері мен орта арнаулы оқу орындарының оқытушылары да
айналысып отыр. Олар республикалық педагогика қоғамының ұлттық тәлім-
тәрбие ассоциациясының төңірегіне топтасқан. Мәселен, қазіргі кезде
Ы. Алтынсарин атындағы педагогика ғылымдары институтында қазақ, ұйғыр
тілдері мен әдебиеттерін тереңдете оқыту мен бисаясаттандыру, ол
пәндерде компьютер техникасын қолдану арқылы білімді терең де тиянақты
етіп меңгерту, бастауыш мектепте пәндерді интеграцияландыра оқыту,
халық педагогикасын ұлт мектептерінің оқу-тәрбие процесіне батыл
енгізу проблемалары қарастырылуда.
Қазіргі кезде республикамыздағы жалпы білім беретін қазақ т.б.
ұлт мектептерінде білім көлемін анықтаудың жаңа тұжырымдамалары
жасалып отыр. Ұлттық мәдениеттің өсуін, әр елдің экономикалық,
экологиялық, этнопедагогикалық ерекшеліктерін ескере отырып, ғылым
негіздерін оқытудың жаңа тұжырымдамаларын жасауда тәлім-тәрбиеге
қатысты ұлттық ерекшеліктерге баса назар аударып отыр.
Ұлттық педагогикалық ой-пікірдің туған республика топырағында
туу және өркен жаю тарихын жан-жақты зерттеп білуде шешілмеген келелі
проблемалар әлде де баршылық. Әсіресе, соңғы 20 ж ішіндегі
педагогикалық басылымдарды саралап қарасақ, халық педагогикасы, тәрбие
мәселесіндегі ұлт аралық қарым-қатынас, ұлттық қолөнері мен әң-күй, би
музыкасының бала тәрбиесіндегі рөлі, халқымыздың салт-санасы мен әдет-
ғұрып, тұрмыс-тіршілігін, бала тәрбиелеу ерекшелігін сөз еткен.
Қазіргі кезде қазақ мәдениетінің әр саласына белсене ат салысып,
кезінде көлемді де құнды-құнды еңбектер жазған А. Байтұрсынов, Ж.
Аймауытов, М. Жұмабаев, М. Дулатов т.б. біртуар азаматтардың
педагогикалық ой-пікірлерін ғылыми тұрғыдан терең зерттеу ісі де кезек
күттірмейтін мәселе.
Ұлт мектептеріндегі оқу-тәрбие ісінің өзіндік ерекшелігіне,
өткені мен келешегіне әсіресе лицей, колледж, медреселердің оқыту
мазмұнына көз жібере отырып, ғылыми болжам жасау да аса қажетті
проблемалардың бірі.
Әдебиеттер:
Бекхожин Х. Айқап журналы және оқу-ағарту мәселелері. Қазақстан
мектебі, 1964, № 8.
Жарықбаев Қ. Психология ғылымы, оның Қазақстандағы даму
перспективалары. Қазақстан мектебі, 1975, № 8.
Жарықбаев Қ., Шабельников В. Психология. Қазақ ССР. Қысқаша
энциклопедия. Том 3. Алматы, 1989, 409-411 б.
Мәдин И. Қазақстандағы педагогикалық ғылыми еңбектер. Халық
мұғалімі, 1959, №12.
Мусин С. Қазақ мектебінің оқу-тәрбие жұмысы тарихынан (1920-1930)
Қазақстан мектебі, 1960, № 5.
Сембаев Ә. Октябрь революциясына дейінгі қазақ мектебі. Халық
мұғалімі, 1955, № 6.
Стычинский И. Л., Жарықбаев Қ. Қазақстанда педагогикалық психологияның
дамуы. Қазақстан мектебі, 1967, № 11. Халық ағарту. Қазақ ССР,
қысқаша энциклопедия. Том 3, Алматы, 1989, 20-33 б.
Сембаев Ә. Қазақ совет мектебінің тарихы. Алматы, Мектеп, 1967
Тәжібаев Т. Жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1954.
Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы, 1973, Ғылым.
Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы,
Рауан, 1991.
Жұмабаев М. Таңдамалы шығармалары. Алматы, Ғылым 1992.
Құдайбердиев Ш. Шығармалары, Алматы, Жазушы 1988.
Тақырып 2
Жоғары білімнің даму кезеңдері.
2.1 Жоғары оқу орындарының типтері
2.2 Жоғары білімді мамандар
2.3 Қазіргі кезеңдегі университеттердегі көп дәрежелі білім
2.4 Жоғары білім,оның міндеттері
2.5 Жас түлектерді талдау жүйесі
2.1 Жоғары оқу орындарының типтері
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында жоғары білім еліміздің
президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясында анықтап
берілгендей, басты ұлттық басымдықтың бірі ретінде жауапты міндет
атқарады. Жоғары оқу орындарының бірі академия жоғары кәсіптік білім
мен жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білімнің білім беру
бағдарламаларын іске асыратын; өндірістік ғылыми және ғылыми-
педагогикалық қызметтің белгілі бір саласы үшін жоғары кәсіптік білімі
бар мамандар даярлауды, қайта даярлауды және олардың біліктілігін
арттыруды жүзеге асыратын ғылымның немесе мәдениеттің көбінесе бір
саласында ғылыми зерттеулерді орындайтын жоғары оқу орны.
Университет – мамандықтардың кең ауқымы бойынша жоғары кәсіптік
және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білімнің білім беру
бағдарламаларын іске асыратын; жоғары кәсіптік білімі бар
мамандарды ғылыми және ғылыми – педагог қызметкерлерді қайта
даярлауды немесе солардың біліктілігін арттыруды жүзеге асыратын;
іргелі және қолданбалы ғылыми- зерттеулер жүргізілетін; өзінің қызмет
саласында жетекші ғылыми және әдістемелік орталық болып табылатын көп
салалы жоғары оқу орны.Университет неміс тілінде Universitat, латын
тілінен universitas-жиынтық деген мағынаны береді. Бірнеше жеке
факультеттері бар, көп салалы жоғары оқу орны, әрине ғылыми-зерттеу,
ғылыми-әдістемелік, оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізеді.
Институт - латын тілінен institutum-орнықтыру, мекеме деген
мағынаны білдіреді.Жоғары білім беретін оқу орны, ғылыми-зерттеулер
жүргізетін мекеме, қоғамдық құрылым, қоғамдық қарым-қатынас, ережелер
мен құқықтарды әлеуметтік, мәдени білім беретін қоғамдық ұйымдардың
жиынтығы; институт-орнату, белгілеу, құру деген мағынаны береді, басты
бағыт экономикалық, саяси, құқықтық, педагогикалық, рухани, қоғамдық
өмірді сипаттайтын әлеуметтік және қоғамдық қарым–қатынастар мен
адамдардың мінез-құлық, әлеуметтік өмір сүру ережелері болып табылады.
Консерватория – латын тілінен conservatorio-жоғары
музыкалық білім беретін оқу орны.
Жоғары білім беру қызметін Қазақстан Республикасында 145 жоғары
оқу орындары атқарады, олардың ішінде:
• 9 ұлттық
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz