Ислам құқығы (фикх әдістемесі)
АЛҒЫ СӨЗ 5
I. БӨЛІМ: ИСЛАМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТАРИХЫ 6
Бірінші тақырып: Ислам құқығы саласының негізгі ұғымдары 6
А. Ислам құқығы ғылымына кіріспе 6
А. Ұғымдар 6
1. Құқық 7
1. Фикх 7
а. Фикхтың анықтамасы және мағына өрісі 8
ә. Мақсаты 10
б. Фикхтың маңызы және оған деген мұқтаждық 10
в. Фикх ғылымының басқа білімдермен байланысы 12
г. Фикх ғылымының негізгі ерекшеліктері
1. Усул (методика) 15
Екінші бөлім: Ислам құқық методикасы (Фикх усулі) 17
Ә. Фикх усулінің анықтамасы 17
Б. Фикх усулінің тақырыбы мен мақсаты
В. Фикх усулінің пайда болуы, жинақталуы және дамуы 20
Г. Фикх методикасындағы әдістер 22
Мутәкәллимнің (кәләм ғалымдары) методы
Үшінші Бөлім: Хз. Пайғамбардың кезеңіндегі Ислам құқығы 26
А. Ислам құқығының пайда болуы 26
А. Хз. Пайғамбар кезеңіндегі Ислам құқығы
1. Мекке кезеңі 27
2. Мәдина кезеңі 27
3. Үкім мен қағидалардың пайда болу түрі
Хз. Пайғамбар (с.а.у.) кезеңіндегі Фикхтың ерекшеліктері 29
Хз. Пайғамбар кезеңіндегі Фикх методикасы
Төртінші бөлім: Сахаба және табиғун кезеңіндегі 35
ислам құқығы 35
Сахаба кезеңінде Ислам құқығы 35
(Фикхтың даму шағы) 35
1. Әділетті халифалар дәуірі 35
2. Умеяттар дәуірі 36
Сахабаның Фикх методы 37
Ижтиһад және пәтуә беру тұрғысынан сахабаның орны 37
Сахаба кезеңінде Фикхқа қатысты пікірталастар 38
(ихтиләфтар) және себептері 38
Фақиһ сахабалар 40
Фықһи тұрғыдан сол кезеңнің ерекшеліктері
Табиғун кезеңіндегі Фикх 41
1. Табиғун фақиһтер 42
2. Табиғун кезеңінде Фикхтың дамуына ықпал еткен ғалымдар 42
3. Табиғун кезеңіндегі ижтиһад ерекшеліктері мен себептері 43
Бесінші бөлім: Фикх мәзһәбтары 47
Мәзһәб ұғымы мен мәзһәбтардың пайда болуы 47
1. Мужтәһид имамдар кезеңі 47
2. Мәзһәб ұғымы 47
3. Мәзһәбтардың пайда болуы 48
Мәзһәбтардың пікірталас себептері 49
Ислам құқық мәзһәбтары (мектептері) және методтары 50
1. Ханафи мәзһәбы 51
а. Ханафи мәзһәбының имамы: Әбу Ханифа
(80.150/699.767) 51
Әбу Ханифаның ижтиһад методикасы 53
ә. Әбу Ханифаның шәкірттері 53
б. Ханафи мәзһәбының Фикх кітаптары
2. Малики мәзһәбы 56
Имам Маликтің ижтиһад методикасы 56
3. Шафиъи мәзһәбы 58
а. Имам Шафиъидың ижтиһад методикасы
ә. Еңбектері 59
4. Ханбали мәзһәбы 59
Ахмад б. Ханбалдың ижтиһад методикасы
Ислам құқығында тақлид (еліктеушілік) және тоқырау кезеңі 61
Заңдастыру кезеңі (жаңа кезең) және ерекшеліктері 62
Алтыншы бөлім: Атақты Фикхшылар мен негізгі еңбектері 64
а. Ханафи мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 64
ә. Мәлики мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 66
б. Шафиъи мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 69
в. Ханбали мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 71
г. Басқа да атақты фақиһтер мен еңбектері
II. БӨЛІМ: ФИКХ УСУЛУ (методикасы) 73
Жетінші бөлім: Ислам құқығының негізгі деректері 73
Ислам құқығы деректерінің бөлінуі 73
Негізгі деректер 74
1. Кітап (Құран) 74
а. Кітаптың үкімдерге дәлел болуы 76
ә. Құранның үкімдерді түсіндіру тәсілі 76
б. Құран Кәрімдегі үкімдер 78
2. Сүннет 79
а. Хз. Пайғамбарымыздың іс.әрекеттері
ә. Сүннеттің түрлері және дәлел болуы
Сегізінші бөлім: Ислам құқығының тармақты деректері 84
Ижма 84
Ижманың шарттары 86
Ижманың дәрежелері 87
Қияс 87
Сахабаның сөз және пәтуалары 89
Истислах 90
Истихсан 92
Истисхаб 93
Сәдду.з зәраиъ 94
Әдет.ғұрып (урф уә әдәт) 94
Бұрынғы шариғаттар 96
Тоғызыншы бөлім: Шариғат үкімдері: Міндеттелген үкімдер 97
Шариғи үкімдер және бөлімдері 97
Міндеттелген үкімдер 97
1. Парыз 97
2. Мәндуб 99
1. Харам 100
1. Мәкруһ 101
2. Мубәх 101
3. Рұқсат пен азимәт 102
Уадъи үкімдер 104
1. Себеп 104
2. Шарт 105
3. Маниь 105
4. Сыххат, фәсад және бутлан 106
Оныншы бөлім: Үкім шығару жолдары 108
Насстардан үкім шығарудың маңыздылығы
Үкімдердің сырлары (Хикмәту.т тәшриғ)
Ижтиһад және мужтәһид 110
Насстардан үкім шығару қағидалары 112
Он бірінші бөлім: Сөздер . І 115
А. Ауқымдары (қамтуы) жағынан сөздер
Бұйрық сиғасының мағыналары: 118
1. Аам 121
2. Тахсис 124
3. Муштәрәк 125
4. Муәууәл 126
Он екінші бөлім: Сөздер . ІІ 129
А. Мағынасы белгілі және белгісіз болған сөздер 129
1. Мағынасы белгілі болған сөздер 129
а) Заһир 129
ә) Насс 130
б) Муфәссәр 130
в) Мухкәм 131
Мағынасы ашық болмаған сөздер 131
а) Хафи 131
ә) Мушкил 133
б) Мужмәл 133
в) Мутәшабиһ 134
Ә. Қолданылатын мағынасына қарай бөлінетін сөздер 134
1. Хақиқат 134
2. Мәжәз 135
Мәжәздың үкімі: 136
3. Сарих 137
4. Киная 137
Б. Түсіндіру (жеткізу) жағынан сөздер 138
1. Сөздің мағынаны білдіруі 138
а) Насстың сөйлемшесі (әд.далалл бил.ибара) 139
ә) Насстың ишараты (далл бил.ишара)
б) Насстың дәләләті (далл бид.дәләлә)
в) Насстың қажетті шарттары (әд.дәлл бил.иктиза) 140
Мәфһумул.мухалиф 141
Он үшінші бөлім: 144
Мақасидуш.шәриа және жалпы ережелер
Шариғат қоюшының үкім шығарған кездегі
талабы мен мақсаты 144
Ә. Мүдде (маслахат) 145
Маслахаттың түрлері 146
1. Қажетті (зарури) маслахаттар 147
2. Хажият 148
3. Тахсиният 149
д) Жалпы (кулли) қағидалар 150
Он төртінші бөлім: 155
Амалдық үкімдер (ғибадаттар) 155
А. Амалдық үкімдердің бөлімдері 155
Ә) Тазалық 157
1. Дәрет 157
2. Ғұсыл 158
3. Таяммум 159
Б) Намаз 160
Он бесіншінші бөлім: 165
Амалдық үкімдер (ғибадаттар) 165
А. Ораза 165
Ә. Зекет 169
Б. Қажылық 173
I. БӨЛІМ: ИСЛАМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТАРИХЫ 6
Бірінші тақырып: Ислам құқығы саласының негізгі ұғымдары 6
А. Ислам құқығы ғылымына кіріспе 6
А. Ұғымдар 6
1. Құқық 7
1. Фикх 7
а. Фикхтың анықтамасы және мағына өрісі 8
ә. Мақсаты 10
б. Фикхтың маңызы және оған деген мұқтаждық 10
в. Фикх ғылымының басқа білімдермен байланысы 12
г. Фикх ғылымының негізгі ерекшеліктері
1. Усул (методика) 15
Екінші бөлім: Ислам құқық методикасы (Фикх усулі) 17
Ә. Фикх усулінің анықтамасы 17
Б. Фикх усулінің тақырыбы мен мақсаты
В. Фикх усулінің пайда болуы, жинақталуы және дамуы 20
Г. Фикх методикасындағы әдістер 22
Мутәкәллимнің (кәләм ғалымдары) методы
Үшінші Бөлім: Хз. Пайғамбардың кезеңіндегі Ислам құқығы 26
А. Ислам құқығының пайда болуы 26
А. Хз. Пайғамбар кезеңіндегі Ислам құқығы
1. Мекке кезеңі 27
2. Мәдина кезеңі 27
3. Үкім мен қағидалардың пайда болу түрі
Хз. Пайғамбар (с.а.у.) кезеңіндегі Фикхтың ерекшеліктері 29
Хз. Пайғамбар кезеңіндегі Фикх методикасы
Төртінші бөлім: Сахаба және табиғун кезеңіндегі 35
ислам құқығы 35
Сахаба кезеңінде Ислам құқығы 35
(Фикхтың даму шағы) 35
1. Әділетті халифалар дәуірі 35
2. Умеяттар дәуірі 36
Сахабаның Фикх методы 37
Ижтиһад және пәтуә беру тұрғысынан сахабаның орны 37
Сахаба кезеңінде Фикхқа қатысты пікірталастар 38
(ихтиләфтар) және себептері 38
Фақиһ сахабалар 40
Фықһи тұрғыдан сол кезеңнің ерекшеліктері
Табиғун кезеңіндегі Фикх 41
1. Табиғун фақиһтер 42
2. Табиғун кезеңінде Фикхтың дамуына ықпал еткен ғалымдар 42
3. Табиғун кезеңіндегі ижтиһад ерекшеліктері мен себептері 43
Бесінші бөлім: Фикх мәзһәбтары 47
Мәзһәб ұғымы мен мәзһәбтардың пайда болуы 47
1. Мужтәһид имамдар кезеңі 47
2. Мәзһәб ұғымы 47
3. Мәзһәбтардың пайда болуы 48
Мәзһәбтардың пікірталас себептері 49
Ислам құқық мәзһәбтары (мектептері) және методтары 50
1. Ханафи мәзһәбы 51
а. Ханафи мәзһәбының имамы: Әбу Ханифа
(80.150/699.767) 51
Әбу Ханифаның ижтиһад методикасы 53
ә. Әбу Ханифаның шәкірттері 53
б. Ханафи мәзһәбының Фикх кітаптары
2. Малики мәзһәбы 56
Имам Маликтің ижтиһад методикасы 56
3. Шафиъи мәзһәбы 58
а. Имам Шафиъидың ижтиһад методикасы
ә. Еңбектері 59
4. Ханбали мәзһәбы 59
Ахмад б. Ханбалдың ижтиһад методикасы
Ислам құқығында тақлид (еліктеушілік) және тоқырау кезеңі 61
Заңдастыру кезеңі (жаңа кезең) және ерекшеліктері 62
Алтыншы бөлім: Атақты Фикхшылар мен негізгі еңбектері 64
а. Ханафи мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 64
ә. Мәлики мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 66
б. Шафиъи мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 69
в. Ханбали мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 71
г. Басқа да атақты фақиһтер мен еңбектері
II. БӨЛІМ: ФИКХ УСУЛУ (методикасы) 73
Жетінші бөлім: Ислам құқығының негізгі деректері 73
Ислам құқығы деректерінің бөлінуі 73
Негізгі деректер 74
1. Кітап (Құран) 74
а. Кітаптың үкімдерге дәлел болуы 76
ә. Құранның үкімдерді түсіндіру тәсілі 76
б. Құран Кәрімдегі үкімдер 78
2. Сүннет 79
а. Хз. Пайғамбарымыздың іс.әрекеттері
ә. Сүннеттің түрлері және дәлел болуы
Сегізінші бөлім: Ислам құқығының тармақты деректері 84
Ижма 84
Ижманың шарттары 86
Ижманың дәрежелері 87
Қияс 87
Сахабаның сөз және пәтуалары 89
Истислах 90
Истихсан 92
Истисхаб 93
Сәдду.з зәраиъ 94
Әдет.ғұрып (урф уә әдәт) 94
Бұрынғы шариғаттар 96
Тоғызыншы бөлім: Шариғат үкімдері: Міндеттелген үкімдер 97
Шариғи үкімдер және бөлімдері 97
Міндеттелген үкімдер 97
1. Парыз 97
2. Мәндуб 99
1. Харам 100
1. Мәкруһ 101
2. Мубәх 101
3. Рұқсат пен азимәт 102
Уадъи үкімдер 104
1. Себеп 104
2. Шарт 105
3. Маниь 105
4. Сыххат, фәсад және бутлан 106
Оныншы бөлім: Үкім шығару жолдары 108
Насстардан үкім шығарудың маңыздылығы
Үкімдердің сырлары (Хикмәту.т тәшриғ)
Ижтиһад және мужтәһид 110
Насстардан үкім шығару қағидалары 112
Он бірінші бөлім: Сөздер . І 115
А. Ауқымдары (қамтуы) жағынан сөздер
Бұйрық сиғасының мағыналары: 118
1. Аам 121
2. Тахсис 124
3. Муштәрәк 125
4. Муәууәл 126
Он екінші бөлім: Сөздер . ІІ 129
А. Мағынасы белгілі және белгісіз болған сөздер 129
1. Мағынасы белгілі болған сөздер 129
а) Заһир 129
ә) Насс 130
б) Муфәссәр 130
в) Мухкәм 131
Мағынасы ашық болмаған сөздер 131
а) Хафи 131
ә) Мушкил 133
б) Мужмәл 133
в) Мутәшабиһ 134
Ә. Қолданылатын мағынасына қарай бөлінетін сөздер 134
1. Хақиқат 134
2. Мәжәз 135
Мәжәздың үкімі: 136
3. Сарих 137
4. Киная 137
Б. Түсіндіру (жеткізу) жағынан сөздер 138
1. Сөздің мағынаны білдіруі 138
а) Насстың сөйлемшесі (әд.далалл бил.ибара) 139
ә) Насстың ишараты (далл бил.ишара)
б) Насстың дәләләті (далл бид.дәләлә)
в) Насстың қажетті шарттары (әд.дәлл бил.иктиза) 140
Мәфһумул.мухалиф 141
Он үшінші бөлім: 144
Мақасидуш.шәриа және жалпы ережелер
Шариғат қоюшының үкім шығарған кездегі
талабы мен мақсаты 144
Ә. Мүдде (маслахат) 145
Маслахаттың түрлері 146
1. Қажетті (зарури) маслахаттар 147
2. Хажият 148
3. Тахсиният 149
д) Жалпы (кулли) қағидалар 150
Он төртінші бөлім: 155
Амалдық үкімдер (ғибадаттар) 155
А. Амалдық үкімдердің бөлімдері 155
Ә) Тазалық 157
1. Дәрет 157
2. Ғұсыл 158
3. Таяммум 159
Б) Намаз 160
Он бесіншінші бөлім: 165
Амалдық үкімдер (ғибадаттар) 165
А. Ораза 165
Ә. Зекет 169
Б. Қажылық 173
Ислам құқығы, негізгі Ислами ғылымдар арасында маңызды орны бар білім саласы. Бұл білім саласы өз арасында тарихы, усулі (тәсілі, методикасы, әдісі) және үкімдерімен өте кең ауқымды қамтиды. Негізінде түрлі мәзһәбтар тұрғысынан Ислам құқығының, мұсылмандардың ғылым тарихында орасан зор әдебиетке және жүйелі қорын ортаға салу ерекшелігі бар.
Пайда болған күннен бастап осы күнге дейін бұл топты танытқан көптеген еңбектер жазылған. Біз де Қазақстандағы Дінтану Исламтану бөліміндегі мұқтаждыққа үлес қосу мақсатында осы кітапты жазуды ұйғардық. Оқулық кітабы ретіндегі бұл еңбекте Ислам құқығына қатысты әрбір тақырып талқылауға алынды. Тақырыптар жоғарғы оқу орнының шәкірттерінің білуі тиіс және Ислам құқығын тануға жеткілікті дәрежеде түсіндірілген. Бұл кітап бұл үлкен топқа жалпы көзқарасты ортаға қояды. Кең ауқымды мағлұматтар егжей-тегжейлі зерттеулерге қалдырылды. Осы себепті әр тақырыптың аяқ жағында кең көлемді мағлұматтарды қамтыған кітаптарға ишарат жасалған. Сол себепті еңбектің мейлінше толық қолданылуы үшін кітаптың төменгі жағындағы сілтемеде емес, әр тақырыптың соңында әрі жалпы әдебиеттерде көрсетілген.
Кітап ең басты екі бөлімнен құралады. Алғашқы бөлімде Ислам құқығының тарихы қолға алынған. Хз. Пайғамбар (с.а.у.)-ның кезеңінен бастап Ислам құқығының дамыған кезеңіне дейінгі уақыт қамтылған. Одан кейін Фикх усулінің (методикасының) тақырыптарына тоқталынған. Бұл жерде Ислам құқығының асли (негізгі) және фәр-и (тармақ) әдебиеттері, шариғи үкім мен бөлшектері, ижтиһад, мужтәһид сөздерінің мағыналары мен жорамалы, Ислам құқығының басты қағидалары мен (Мақасиду-ш шариа) қатар Ислам құқығының күнделікті жағдайы мен проблемаларына тоқталдық. Осылайша Ислам құқығына қатысты жалпы көріністі беруге күш жұмсадық. Дінтанушы-теолог мамандар, оқытушылар мен студенттер және сондай-ақ рухани азық іздеп жүрген қалың көпшілік үшін бұл оқу құралы. Пайдалы болады деген үміттеміз
Пайда болған күннен бастап осы күнге дейін бұл топты танытқан көптеген еңбектер жазылған. Біз де Қазақстандағы Дінтану Исламтану бөліміндегі мұқтаждыққа үлес қосу мақсатында осы кітапты жазуды ұйғардық. Оқулық кітабы ретіндегі бұл еңбекте Ислам құқығына қатысты әрбір тақырып талқылауға алынды. Тақырыптар жоғарғы оқу орнының шәкірттерінің білуі тиіс және Ислам құқығын тануға жеткілікті дәрежеде түсіндірілген. Бұл кітап бұл үлкен топқа жалпы көзқарасты ортаға қояды. Кең ауқымды мағлұматтар егжей-тегжейлі зерттеулерге қалдырылды. Осы себепті әр тақырыптың аяқ жағында кең көлемді мағлұматтарды қамтыған кітаптарға ишарат жасалған. Сол себепті еңбектің мейлінше толық қолданылуы үшін кітаптың төменгі жағындағы сілтемеде емес, әр тақырыптың соңында әрі жалпы әдебиеттерде көрсетілген.
Кітап ең басты екі бөлімнен құралады. Алғашқы бөлімде Ислам құқығының тарихы қолға алынған. Хз. Пайғамбар (с.а.у.)-ның кезеңінен бастап Ислам құқығының дамыған кезеңіне дейінгі уақыт қамтылған. Одан кейін Фикх усулінің (методикасының) тақырыптарына тоқталынған. Бұл жерде Ислам құқығының асли (негізгі) және фәр-и (тармақ) әдебиеттері, шариғи үкім мен бөлшектері, ижтиһад, мужтәһид сөздерінің мағыналары мен жорамалы, Ислам құқығының басты қағидалары мен (Мақасиду-ш шариа) қатар Ислам құқығының күнделікті жағдайы мен проблемаларына тоқталдық. Осылайша Ислам құқығына қатысты жалпы көріністі беруге күш жұмсадық. Дінтанушы-теолог мамандар, оқытушылар мен студенттер және сондай-ақ рухани азық іздеп жүрген қалың көпшілік үшін бұл оқу құралы. Пайдалы болады деген үміттеміз
1. Абдулкадир Шенер. Ислам хукуку дерслери І. Измир 1992.
2. Абдулкерим Зейдан. Фыкыһ усулү. чевирен: Руһи Өзжан. Истанбул 1993
3. Абдулуаһһаб Халлаф. Ислам хукук фелсефеси. тержуме: Хусейн Атай. Анкара 1973
4. Абдулуаһһаб Халлаф. Илму усулил-фыкыһ,Истанбул 1984
5. Ажлуни. Исмайл б. Мухаммед. Кешфул-һава. Бейрут 1351
6. Ахмед б. Ханбел. ел-Мүснед. Истанбул 1413/1992.
7. Ахмед Чевдет Паша. Ачыкламалы межелле (Межелле-и Адлиие). иаи. Һаз. Али Химмет Берки. Истанбул 1982
8. Ахмет Өзел. Ханефи фыкых алимлери. Дианет иай. Анкара 1990
9. Али Шафак / Ихсан Иағыз. Имам хатиб лиселери ичин фыкых. Истанбул 1998
10. Бухари. Мухаммед б. Исмайл. ел-Жамиус-сахих. Истанбул 1413/1992
11. Бунаймин Ерул. Сахабенин суннет анлайышы. Анкара 2000
12. Желал Иылдырым. Кайнакларыйла ислам фыкхы: Ибадат. Муамелат. Фераиз. І-ІV жилт. 3. Бс.. Уисал китабеви. Анкара т.и.
13. Дарекутни. Али б. Өмер. ес-Сунен. Каһире 1966
14. Дарими. Абдуллаһ бин Абдурраһман ес-Семерканди. Суненуд-Дарими. таһкик: Февваз Аһмед Земрели. Халид ес-Себ ел-Алеми. Бейрут 1987
15. Әбу Давуд. ес-Сунен. Истанбул 1413/1992
16. Әбу Давуд. Сулейман б. Ел-Ешаш. Сунену Еби Давуд. Бейрут 1988
17. Әбу Исхақ әш-Шатиби. ел-Мувафакат фи усулиш-шери’а. таһкик ве шерх: М.Абдуллаһ Драз. Каһире т.и.
18. Әбу Нуайм. Хилиету’л-евлия. Каһире т.и.
19. Фаһреттин Атар. Фыкыһ усулү. Истанбул 1996
20. Хайреддин Караман. “Фыкых”. ДИА. ХІІІ,
21. Хайреддин Караман. Фыкыһ усулү. Истанбул 1971
22. Хайреддин Караман. Ислам хукук тарихи. Истанбул 2004
23. Ибн Хажиб. ел-Мухтасару’л-мүнтеһа. Бейрут 2006
24. Ибн Каййым әл-Жевзиие. И’ламу’л-муваккийн. Бейрут 1998
25. Ибн Маже. Мухаммед б Язид әл-Казвани. Сунену Ибн Маже. (Тһк.Мухаммед Фуад Абдулбаки. Дару’л-Кутуби’л-Илмиие. Бейрут т.и.
26. Ибн Рушд. Бидаиетул-мужтеһид ве тиһаиетул-муктесид Истанбул 1985
27. Игнатз Годзиһер. “Фикх”. Ислам Ансиклопедиси. ІV. 601-608
28. Имам Шафи. ер-рисале. таһкик: Ахмед Мухаммед Шакир Каһире 1979
29. Исмайл Хаккы Үнал. Ебу Ханифенин хадис анлайышы ве ханефи мезһебинин хадис методү. Анкара 1994
30. Жосепх Сжһажһт. Ислам хукукуна гириш. тержуме: М.Дағ. а.Шенер. Анкара 1977
31. Кучук Али Хайдар Ефенди. Дуррету’л-хуккам шерһу Межеллети’л-Аһкам. Рияд 2003
32. М.Саффет Сарыкая. Ислам дүшүнже тариһинде мезһеплер. Истанбул 2010
33. Малик б. Енс. ел-Муватта. Каһире Тсз.
34. Меһмед Гөрмез. Сүннетин ве хадислерин анлашылмасы соруну. Анкара 1996
35. Мухаммед Ебу Зеһра. Ахмед б. Ханбел. Каһире 1367/1947
36. Мухаммед Ебу Зеһра. Ебу Ханифе. Каһире 1366/1947
37. Мухаммед Ебу Зеһра. еш-Шафи’и. Каһире 1948
38. Мухаммед Ебу Зеһра. Ислам хукуку методоложиси фыкыһ усулү). чев.: Абдулкадир Шенер. 4. Баскы. Анкара 1986
39. Мухаммед Ебу Зеһра. Малик. Каһире 1952
40. Мухаммед Шевкани. Неилу’л-евтар. Мысыр 1952
41. Мустафа бактыр. Ислам хукукунда зарурет хали. Анкара т.и.
42. Муслим. Ебул-Хусейн б. Ел-Хажжаж. Сахиху Муслим. Истанбул 1413/1992
43. Өмер Насухи Билмен. Хукуку исламиие ве ыстылахат-и фыкхиие камусу. Истанбул 1985
44. Салман Бүйүкөз. Фыкыһ усулү. Чимкент. тариһ уок.э
45. Тирмизи. ес-Сунен. Истанбул 1413/1992
46. Вехбе Зухайли. Ислам фыкһы ансиклопедиси. чевирен: Ахмет Ефе ве аркадашлары. Истанбул 1994
47. Юнус Веһби Явуз. Исламда зекат мүессеси. Истанбул 1983
48. Зекиуддин Шабан. Исла
2. Абдулкерим Зейдан. Фыкыһ усулү. чевирен: Руһи Өзжан. Истанбул 1993
3. Абдулуаһһаб Халлаф. Ислам хукук фелсефеси. тержуме: Хусейн Атай. Анкара 1973
4. Абдулуаһһаб Халлаф. Илму усулил-фыкыһ,Истанбул 1984
5. Ажлуни. Исмайл б. Мухаммед. Кешфул-һава. Бейрут 1351
6. Ахмед б. Ханбел. ел-Мүснед. Истанбул 1413/1992.
7. Ахмед Чевдет Паша. Ачыкламалы межелле (Межелле-и Адлиие). иаи. Һаз. Али Химмет Берки. Истанбул 1982
8. Ахмет Өзел. Ханефи фыкых алимлери. Дианет иай. Анкара 1990
9. Али Шафак / Ихсан Иағыз. Имам хатиб лиселери ичин фыкых. Истанбул 1998
10. Бухари. Мухаммед б. Исмайл. ел-Жамиус-сахих. Истанбул 1413/1992
11. Бунаймин Ерул. Сахабенин суннет анлайышы. Анкара 2000
12. Желал Иылдырым. Кайнакларыйла ислам фыкхы: Ибадат. Муамелат. Фераиз. І-ІV жилт. 3. Бс.. Уисал китабеви. Анкара т.и.
13. Дарекутни. Али б. Өмер. ес-Сунен. Каһире 1966
14. Дарими. Абдуллаһ бин Абдурраһман ес-Семерканди. Суненуд-Дарими. таһкик: Февваз Аһмед Земрели. Халид ес-Себ ел-Алеми. Бейрут 1987
15. Әбу Давуд. ес-Сунен. Истанбул 1413/1992
16. Әбу Давуд. Сулейман б. Ел-Ешаш. Сунену Еби Давуд. Бейрут 1988
17. Әбу Исхақ әш-Шатиби. ел-Мувафакат фи усулиш-шери’а. таһкик ве шерх: М.Абдуллаһ Драз. Каһире т.и.
18. Әбу Нуайм. Хилиету’л-евлия. Каһире т.и.
19. Фаһреттин Атар. Фыкыһ усулү. Истанбул 1996
20. Хайреддин Караман. “Фыкых”. ДИА. ХІІІ,
21. Хайреддин Караман. Фыкыһ усулү. Истанбул 1971
22. Хайреддин Караман. Ислам хукук тарихи. Истанбул 2004
23. Ибн Хажиб. ел-Мухтасару’л-мүнтеһа. Бейрут 2006
24. Ибн Каййым әл-Жевзиие. И’ламу’л-муваккийн. Бейрут 1998
25. Ибн Маже. Мухаммед б Язид әл-Казвани. Сунену Ибн Маже. (Тһк.Мухаммед Фуад Абдулбаки. Дару’л-Кутуби’л-Илмиие. Бейрут т.и.
26. Ибн Рушд. Бидаиетул-мужтеһид ве тиһаиетул-муктесид Истанбул 1985
27. Игнатз Годзиһер. “Фикх”. Ислам Ансиклопедиси. ІV. 601-608
28. Имам Шафи. ер-рисале. таһкик: Ахмед Мухаммед Шакир Каһире 1979
29. Исмайл Хаккы Үнал. Ебу Ханифенин хадис анлайышы ве ханефи мезһебинин хадис методү. Анкара 1994
30. Жосепх Сжһажһт. Ислам хукукуна гириш. тержуме: М.Дағ. а.Шенер. Анкара 1977
31. Кучук Али Хайдар Ефенди. Дуррету’л-хуккам шерһу Межеллети’л-Аһкам. Рияд 2003
32. М.Саффет Сарыкая. Ислам дүшүнже тариһинде мезһеплер. Истанбул 2010
33. Малик б. Енс. ел-Муватта. Каһире Тсз.
34. Меһмед Гөрмез. Сүннетин ве хадислерин анлашылмасы соруну. Анкара 1996
35. Мухаммед Ебу Зеһра. Ахмед б. Ханбел. Каһире 1367/1947
36. Мухаммед Ебу Зеһра. Ебу Ханифе. Каһире 1366/1947
37. Мухаммед Ебу Зеһра. еш-Шафи’и. Каһире 1948
38. Мухаммед Ебу Зеһра. Ислам хукуку методоложиси фыкыһ усулү). чев.: Абдулкадир Шенер. 4. Баскы. Анкара 1986
39. Мухаммед Ебу Зеһра. Малик. Каһире 1952
40. Мухаммед Шевкани. Неилу’л-евтар. Мысыр 1952
41. Мустафа бактыр. Ислам хукукунда зарурет хали. Анкара т.и.
42. Муслим. Ебул-Хусейн б. Ел-Хажжаж. Сахиху Муслим. Истанбул 1413/1992
43. Өмер Насухи Билмен. Хукуку исламиие ве ыстылахат-и фыкхиие камусу. Истанбул 1985
44. Салман Бүйүкөз. Фыкыһ усулү. Чимкент. тариһ уок.э
45. Тирмизи. ес-Сунен. Истанбул 1413/1992
46. Вехбе Зухайли. Ислам фыкһы ансиклопедиси. чевирен: Ахмет Ефе ве аркадашлары. Истанбул 1994
47. Юнус Веһби Явуз. Исламда зекат мүессеси. Истанбул 1983
48. Зекиуддин Шабан. Исла
Ислам құқығы
(фикх әдістемесі)
Проф. Др. Исмайыл Чалышкан
Доц. Ахмет Йылдырым
Қазақ-Түрік Университеті Дінтану Бөлімі
Түркістан - 2011
ББК
УДК
Пікір жазғандар:
Кенжетай Досай профессор, философия ғылымдарының докторы
Асалыоғлы Адем философия ғылымдарының докторы
Кітап ең басты екі бөлімнен құралады. Алғашқы бөлімде Ислам құқығының
тарихы қолға алынған. Хз. Пайғамбар (с.а.у.)-ның кезеңінен бастап Ислам
құқығының дамыған кезеңіне дейінгі уақыт қамтылған. Одан кейін Фикх
усулінің (методикасының) тақырыптарына тоқталынған. Бұл жерде Ислам
құқығының асли (негізгі) және фәр-и (тармақ) әдебиеттері, шариғи үкім мен
бөлшектері, ижтиһад, мужтәһид сөздерінің мағыналары мен жорамалы, Ислам
құқығының басты қағидалары мен (Мақасиду-ш шариа) қатар Ислам құқығының
күнделікті жағдайы мен проблемаларына тоқталдық. Осылайша Ислам құқығына
қатысты жалпы көріністі беруге күш жұмсадық. Дінтанушы-теолог мамандар,
оқытушылар мен студенттер және сондай-ақ рухани азық іздеп жүрген қалың
көпшілік үшін бұл оқу құралы. Пайдалы болады деген үміттеміз.
Мазмұны
АЛҒЫ СӨЗ 5
I. БӨЛІМ: ИСЛАМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТАРИХЫ 6
Бірінші тақырып: Ислам құқығы саласының негізгі ұғымдары 6
А. Ислам құқығы ғылымына кіріспе 6
А. Ұғымдар 6
1. Құқық 7
1. Фикх 7
а. Фикхтың анықтамасы және мағына өрісі 8
ә. Мақсаты 10
б. Фикхтың маңызы және оған деген мұқтаждық 10
в. Фикх ғылымының басқа білімдермен байланысы 12
г. Фикх ғылымының негізгі ерекшеліктері 13
1. Усул (методика) 15
Екінші бөлім: Ислам құқық методикасы (Фикх усулі) 17
Ә. Фикх усулінің анықтамасы 17
Б. Фикх усулінің тақырыбы мен мақсаты 19
В. Фикх усулінің пайда болуы, жинақталуы және дамуы 20
Г. Фикх методикасындағы әдістер 22
Мутәкәллимнің (кәләм ғалымдары) методы 23
Үшінші Бөлім: Хз. Пайғамбардың кезеңіндегі Ислам құқығы 26
А. Ислам құқығының пайда болуы 26
А. Хз. Пайғамбар кезеңіндегі Ислам құқығы 26
1. Мекке кезеңі 27
2. Мәдина кезеңі 27
3. Үкім мен қағидалардың пайда болу түрі 28
Хз. Пайғамбар (с.а.у.) кезеңіндегі Фикхтың ерекшеліктері 29
Хз. Пайғамбар кезеңіндегі Фикх методикасы 31
Төртінші бөлім: Сахаба және табиғун кезеңіндегі 35
ислам құқығы 35
Сахаба кезеңінде Ислам құқығы 35
(Фикхтың даму шағы) 35
1. Әділетті халифалар дәуірі 35
2. Умеяттар дәуірі 36
Сахабаның Фикх методы 37
Ижтиһад және пәтуә беру тұрғысынан сахабаның орны 37
Сахаба кезеңінде Фикхқа қатысты пікірталастар 38
(ихтиләфтар) және себептері 38
Фақиһ сахабалар 40
Фықһи тұрғыдан сол кезеңнің ерекшеліктері 40
Табиғун кезеңіндегі Фикх 41
1. Табиғун фақиһтер 42
2. Табиғун кезеңінде Фикхтың дамуына ықпал еткен ғалымдар 42
3. Табиғун кезеңіндегі ижтиһад ерекшеліктері мен себептері 43
Бесінші бөлім: Фикх мәзһәбтары 47
Мәзһәб ұғымы мен мәзһәбтардың пайда болуы 47
1. Мужтәһид имамдар кезеңі 47
2. Мәзһәб ұғымы 47
3. Мәзһәбтардың пайда болуы 48
Мәзһәбтардың пікірталас себептері 49
Ислам құқық мәзһәбтары (мектептері) және методтары 50
1. Ханафи мәзһәбы 51
а. Ханафи мәзһәбының имамы: Әбу Ханифа 51
(80-150699-767) 51
Әбу Ханифаның ижтиһад методикасы 53
ә. Әбу Ханифаның шәкірттері 53
б. Ханафи мәзһәбының Фикх кітаптары 55
2. Малики мәзһәбы 56
Имам Маликтің ижтиһад методикасы 56
3. Шафиъи мәзһәбы 58
а. Имам Шафиъидың ижтиһад методикасы 58
ә. Еңбектері 59
4. Ханбали мәзһәбы 59
Ахмад б. Ханбалдың ижтиһад методикасы 60
Ислам құқығында тақлид (еліктеушілік) және тоқырау кезеңі 61
Заңдастыру кезеңі (жаңа кезең) және ерекшеліктері 62
Алтыншы бөлім: Атақты Фикхшылар мен негізгі еңбектері 64
а. Ханафи мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 64
ә. Мәлики мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 66
б. Шафиъи мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 69
в. Ханбали мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 71
г. Басқа да атақты фақиһтер мен еңбектері 71
II. БӨЛІМ: ФИКХ УСУЛУ (методикасы) 73
Жетінші бөлім: Ислам құқығының негізгі деректері 73
Ислам құқығы деректерінің бөлінуі 73
Негізгі деректер 74
1. Кітап (Құран) 74
а. Кітаптың үкімдерге дәлел болуы 76
ә. Құранның үкімдерді түсіндіру тәсілі 76
б. Құран Кәрімдегі үкімдер 78
2. Сүннет 79
а. Хз. Пайғамбарымыздың іс-әрекеттері 79
ә. Сүннеттің түрлері және дәлел болуы 80
Сегізінші бөлім: Ислам құқығының тармақты деректері 84
Ижма 84
Ижманың шарттары 86
Ижманың дәрежелері 87
Қияс 87
Сахабаның сөз және пәтуалары 89
Истислах 90
Истихсан 92
Истисхаб 93
Сәдду-з зәраиъ 94
Әдет-ғұрып (урф уә әдәт) 94
Бұрынғы шариғаттар 96
Тоғызыншы бөлім: Шариғат үкімдері: Міндеттелген үкімдер 97
Шариғи үкімдер және бөлімдері 97
Міндеттелген үкімдер 97
1. Парыз 97
2. Мәндуб 99
1. Харам 100
1. Мәкруһ 101
2. Мубәх 101
3. Рұқсат пен азимәт 102
Уадъи үкімдер 104
1. Себеп 104
2. Шарт 105
3. Маниь 105
4. Сыххат, фәсад және бутлан 106
Оныншы бөлім: Үкім шығару жолдары 108
Насстардан үкім шығарудың маңыздылығы 108
Үкімдердің сырлары (Хикмәту-т тәшриғ) 109
Ижтиһад және мужтәһид 110
Насстардан үкім шығару қағидалары 112
Он бірінші бөлім: Сөздер - І 115
А. Ауқымдары (қамтуы) жағынан сөздер 115
Бұйрық сиғасының мағыналары: 118
1. Аам 121
2. Тахсис 124
3. Муштәрәк 125
4. Муәууәл 126
Он екінші бөлім: Сөздер – ІІ 129
А. Мағынасы белгілі және белгісіз болған сөздер 129
1. Мағынасы белгілі болған сөздер 129
а) Заһир 129
ә) Насс 130
б) Муфәссәр 130
в) Мухкәм 131
Мағынасы ашық болмаған сөздер 131
а) Хафи 131
ә) Мушкил 133
б) Мужмәл 133
в) Мутәшабиһ 134
Ә. Қолданылатын мағынасына қарай бөлінетін сөздер 134
1. Хақиқат 134
2. Мәжәз 135
Мәжәздың үкімі: 136
3. Сарих 137
4. Киная 137
Б. Түсіндіру (жеткізу) жағынан сөздер 138
1. Сөздің мағынаны білдіруі 138
а) Насстың сөйлемшесі (әд-далалл бил-ибара) 139
ә) Насстың ишараты (далл бил-ишара) 139
б) Насстың дәләләті (далл бид-дәләлә) 140
в) Насстың қажетті шарттары (әд-дәлл бил-иктиза) 140
Мәфһумул-мухалиф 141
Он үшінші бөлім: 144
Мақасидуш-шәриа және жалпы ережелер 144
Шариғат қоюшының үкім шығарған кездегі 144
талабы мен мақсаты 144
Ә. Мүдде (маслахат) 145
Маслахаттың түрлері 146
1. Қажетті (зарури) маслахаттар 147
2. Хажият 148
3. Тахсиният 149
д) Жалпы (кулли) қағидалар 150
Он төртінші бөлім: 155
Амалдық үкімдер (ғибадаттар) 155
А. Амалдық үкімдердің бөлімдері 155
Ә) Тазалық 157
1. Дәрет 157
2. Ғұсыл 158
3. Таяммум 159
Б) Намаз 160
Он бесіншінші бөлім: 165
Амалдық үкімдер (ғибадаттар) 165
А. Ораза 165
Ә. Зекет 169
Б. Қажылық 173
АЛҒЫ СӨЗ
Ислам құқығы, негізгі Ислами ғылымдар арасында маңызды орны бар білім
саласы. Бұл білім саласы өз арасында тарихы, усулі (тәсілі, методикасы,
әдісі) және үкімдерімен өте кең ауқымды қамтиды. Негізінде түрлі мәзһәбтар
тұрғысынан Ислам құқығының, мұсылмандардың ғылым тарихында орасан зор
әдебиетке және жүйелі қорын ортаға салу ерекшелігі бар.
Пайда болған күннен бастап осы күнге дейін бұл топты танытқан көптеген
еңбектер жазылған. Біз де Қазақстандағы Дінтану Исламтану бөліміндегі
мұқтаждыққа үлес қосу мақсатында осы кітапты жазуды ұйғардық. Оқулық кітабы
ретіндегі бұл еңбекте Ислам құқығына қатысты әрбір тақырып талқылауға
алынды. Тақырыптар жоғарғы оқу орнының шәкірттерінің білуі тиіс және Ислам
құқығын тануға жеткілікті дәрежеде түсіндірілген. Бұл кітап бұл үлкен топқа
жалпы көзқарасты ортаға қояды. Кең ауқымды мағлұматтар егжей-тегжейлі
зерттеулерге қалдырылды. Осы себепті әр тақырыптың аяқ жағында кең көлемді
мағлұматтарды қамтыған кітаптарға ишарат жасалған. Сол себепті еңбектің
мейлінше толық қолданылуы үшін кітаптың төменгі жағындағы сілтемеде емес,
әр тақырыптың соңында әрі жалпы әдебиеттерде көрсетілген.
Кітап ең басты екі бөлімнен құралады. Алғашқы бөлімде Ислам құқығының
тарихы қолға алынған. Хз. Пайғамбар (с.а.у.)-ның кезеңінен бастап Ислам
құқығының дамыған кезеңіне дейінгі уақыт қамтылған. Одан кейін Фикх
усулінің (методикасының) тақырыптарына тоқталынған. Бұл жерде Ислам
құқығының асли (негізгі) және фәр-и (тармақ) әдебиеттері, шариғи үкім мен
бөлшектері, ижтиһад, мужтәһид сөздерінің мағыналары мен жорамалы, Ислам
құқығының басты қағидалары мен (Мақасиду-ш шариа) қатар Ислам құқығының
күнделікті жағдайы мен проблемаларына тоқталдық. Осылайша Ислам құқығына
қатысты жалпы көріністі беруге күш жұмсадық. Дінтанушы-теолог мамандар,
оқытушылар мен студенттер және сондай-ақ рухани азық іздеп жүрген қалың
көпшілік үшін бұл оқу құралы. Пайдалы болады деген үміттеміз.
Проф. Док. Исмайыл Чалышкан
Доц. Док. Ахмет Йылдырым
Түркістан - 2010
I. БӨЛІМ: ИСЛАМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТАРИХЫ
Бірінші тақырып: Ислам құқығы саласының негізгі ұғымдары
Тақырып: Ислам құқығы ғылымына кіріспе және Ислам құқығының негізгі
ұғымдары
Мақсат: Ислам құқығы жайында жалпы мағлұмат және көп қолданылатын
ұғымдардың үйренілуі
А. Ислам құқығы ғылымына кіріспе
Ислам құқығы (Фикх) діни әрі әлеуметтік жағы бар білім саласы. Дін,
Тәңірлік (самауи) діндердің жалғасы ретінде ортақ нәрселері болғаны сияқты,
жалпы қоғамдық ғылымдар және ұйымдар оның ықпалынан сатылап кемелденеді.
Бұл қағида бойынша Ислам құқығы да бірден кемеліне жетіп туған жоқ,
керісінше уақыт өте келе дамыды. Пайда болу, даму кезеңінде Сирияда Рим,
Иракта Иран және Ясрибте Исрайыл құқығы өз үстемдігін жүргізіп тұрған
болатын. Бұдан басқа надандық дәуірінде арабтардың жүзеге асыратын өздеріне
тән құқықтары бар еді. Бұл мәселеде Исламның рухы мен негіздеріне қайшы
келмейтін салт-дәстүр Фикх пен Фикхшылар тарапынан алынғандығы үшін аз да
болса Фикхтың дамуында көрші жүйелердің ықпалы болғаны сияқты, Фикхтың да
басқа құқықтарға әсері болғандығы жөнінде пікірлер бар.
А. Ұғымдар
Терминдер (истилахтар) білім салаларының айрылмас бір бөлшегі. Қандай да
бір білім саласының адамдары өздерін сол сөздер арқылы қысқа жолмен
түсіндіреді. Сол себепті терминдердің маңызы зор. Әрбір білім саласында
болғаны секілді, Ислами ғылымдардың да өзіне тән терминдері бар. Ислам
құқығын мұнсыз елестету мүмкін емес. Айрықша бұл білім саласының басқа
ғылымдармен байланысын есепке алсақ мәселенің мұнан да кең ауқымға қол
жеткізгендігін көреміз. Сол себепті Ислам құқығының негізгі ұғымдарын
үйрену, Ислам құқық ғылымының одан әрі жақсы түсінілуіне жәрдемші болады.
1. Құқық
Құқық (Хуқуқ) арабша хақ сөзінің көпше түрі. Түрлі мағыналары бар:
Хақ сөзінің бір мағынасы қағида дегенді білдіреді. Хақ болған сөз, іс
немесе әрекет, дұрыс, сай, орны келгенде қонымды сөз дегенге келеді. Бір іс
немесе әрекетке берілген сипаттар айтылып жатқанда зейінімізде таразы бар,
мұның бір ұшында іс, қылық, әрекет, болса екінші бір ұшында бұларды
таразылап, баға беретін өлшем, қағида міне осы хақ. Осы мағынада қағида
құқықтан сөз қозғалады.
Бұл жағдайда хақ көзқарасында қағида және осы қағидаға бейне беретін,
оның рухани және логикалық негізін құрайтын бір сезім, бір мақсат бар. Осы
мағынада мінсіз құқық пен табиғи құқықтан сөз қозғалады. Қағида және мінсіз
құқық обьективті құқық болып табылады.
Хақтың тағы бір мағынасы өкілдік және билік. Дүние-мүлік ақысы, алушының
ақысы, әкелік, өкілеттілік, мұрагерлік ақысы сияқты түсіндірілген хақ осы
мағынада. Бұл мағынадағы хақтар субьективті хақ және өкілдік хақ деп
аталады.
Бір жағынан құқық қоғамдық ғылымдар қатарына кіретін ғылым екендігін
көрсетеді. Құқық факультеті, кітабы, оқытушысы дегенімізде осы мағынаны
меңзейді.
Ғылыми әдебиеттерде термин ретінде құқық, қоғамның жалпы пайдасын немесе
тұлғалардың және қоғамның ортақ жақсылығын сақтау мақсатымен өкілеттілер
тарапынан қойылған және мемлекет санкциялар орнатқан қоғамдық қағидалар
жиынтығы.
1. Фикх
Фикх сөзі сөздікте түсіну, меңгеру, ұғыну мағыналарына келеді. Фикх сөзі
білім, түсіну сияқты басқа ұғымдарға қарағанда өзгеше мағынаға келеді. Осы
мағынаға келетін сөздерден Фикх сөзінің ерекшелігі бұл жердегі түсіну бет
жағын ғана емес, терең ұғыну және айтушының мақсатын да қамтиды. Ислам
Құқығында көп қолданылатын фақиһ, мутафаққиһ секілді сөздер осы түбірден
тарайды.
Фикх сөзі Құран Кәрімде жиырма жерде түрлі қалыппен кездеседі. Жалпы
бір нәрсені жақсы және толық түсіну, ұғыну, бір нәрсенің ақиқатын білу
және ой жүгірту сияқты мағыналарда қолданылады. Хадистерде кездесетін Фикх
сөзі және туындысы, мутлақ (міндетті түрде, үзілді-кесілді) ретінде
қолданылғанда сөздік мағынасы жақсы, тура және тереңдей мағлұмат және
ұғыну дегенге келетіндігін көреміз. Фикх сөзі Өзінен әлдеқайда зерек
адамға Фикхты түсіндірген өте көп адам бар мағынасындағы хадистегі (Әбу
Дәуіт, ілім, 10; Тирмизи, ілім, 7) түсінуге қатысты мағлұматпен қатар Құран
мен сүннет мағлұматы мағынасын да қамтиды. Алайда көп тараған раи
(көзқарас) және пәтуамен қатар Фикхтың Кітап пен Сүннеттен шығарылған
мағына және үкім орнына ғылым, риуаят және хадисте тікелей Кітап пен
Сүннет (аят пен хадис мағлұматы) баламасында қолданылғандығы белгілі
болады. (Әбу Дәуіт, Фараиз, 1)
Мұнымен қатар Хз. Пайғамбармен сахаба дәуірінде Фикх бойынша қаза және
раи сөздерінің көп қолданылғандығы, діни мәселелерде оны меңгерген
кісілерге сауаттылық пен жаттау арасындағы жақын байланысына қатысты қурра
деп аталғандығы, ғылыми жинақталу мен әдістеменің дамуымен қатар Фикхтың
бір ғылыми саласы болғандықтан қурра сөзінің орнын фақиһ және ғалым
сөздерінің алмастырғандығын айта аламыз.
Шектеулі мағынада Ислам құқығы ғылымының аты болған Фикх, ауқымды
мағынада ғибадаттармен қатар барлық шариғи-амали (іске асыру) үкімдерді
қамтиды.
Негізгі әдебиеттерден қажыр-қайратымен қол жеткізген діни мәліметтердің
барлығына (адамның ақысы мен міндеттерінің мәліметіне) Фикх атының берілуі
және осы мағынада Фикхтың термин халіне келуіне байланысты мәліметтерге
қажеттілік туындайды.
а. Фикхтың анықтамасы және мағына өрісі
Фикхтың терминдік мағынасы адамның күнделікті өмірінде пайдалы және
зиянды нәрселерді білуі. Фикх сөзі Исламның алғашқы кезеңінен қазіргі таңға
дейін бірнеше рет мағына ауыстырды, осыған байланысты Фикх жайында түрлі
анықтамалар берілген.
Хз. Пайғамбар және сахаба кезеңінде Фикх, жинақталған бөлек бір ғылымның
аты емес. Мәселен, итиқад (наным-сенім), амал (құлшылық) және ахлақ
мәселелерінде кітап пен сүннеттен білетініміз, осылардан қол жеткізген
мәліметтер Фикх деп аталды. Ілім (ғилм) сөзі де сол кезеңде осы мағынада
қолданылатын.
Осы орайда Әбу Ханифа Фикхты Адамның пайдасы мен зиянына болатын
нәрселерді білуі الفقه معرفة النفس ما لها وما عليها деп анықтама беруі
мен сөздің мағынасы өрісі бір. Алайда итиқад, ахлақ секілді білімдердің
алаңы дамып оқшауланғанда Фикх сөзі итиқад пен ахлақ мәліметтерінен тыс
амал мен муамаламен (қарым-қатынас) қатысты мәліметтерге, қағидаларға
байланыстырылып және анықтамаға уақыт өте келе амал бағытынан من جهة
العمل сөзі қосылған.
Имам Шафиғи да Фикхты: Діннің амали үкімдерін, нақты дәлел мен
қайнарынан алып қол жеткізген мәлімет деп анықтама береді.
Бұл анықтамаларда Фикхтың ішіне ибадат, муамалат, уқубатқа (жаза,
үкім) қатысты мәселелер де қамтылады. Бұл мағынаның ауқымы кеңдігі соңғы
ғасырға дейін жалғасын тапты, жазылған кітаптар барлық осы тақырыптарды
қамтыды.
Ендігі бір жағы Фикх, Жан-жақты дәлелдерден шығарылған шариғи-амали
үкімдерді білу немесе Жан-жақты дәлелдерден шығарылған шариғи үкімдер
жиынтығы деп те анықтама берілген. Бұл мағынамен Фикх; уәжіб, мәндуб,
харам, мәкруһ, мубәх болып танылған үкімнің барлық түрлерін, жеке тұлғаға
және жанұяға байланыстырылған үкімдерді, өсиет, уақыф (қор) және мирасқа
қатысты үкімдерді қамтиды. Фақиһ болса усул (метод, әдіс-тәсіл) қағидаларын
жуз-и (жеке) мәселелерде жүзеге асырған мәселен Намаз оқыңдар (2 Бақара
43) дәлелінен намаздың парыз болу үкімін, Ер мен әйелден ұрлық
жасағандардың қолын кесіңдер (5 Маида 28) дәлелінен ұрлықтың харам
екендігі үкімін шығарған адам.
Соңғы кезеңде біршама қажеттіліктің артуы мен аз да болса батыстың
әсерінен Фикхтың кейбір салалары өз алдына дербес есімдерге бөлінді. Жанұя
құқығы: Мунәкәхәт, Муфарақат; жанұя және жеке тұлға құқығы; әл-Ахуалу-ш
Шахсия; зат пен қарыздар: әл-Уқуд, әл-Илтизамат; қылмыстық құқық: әл-Жинаят
әт-Тәшриьу-л Жинааи; ата заң: әд-Дустур, Низаамул хукм т.с.с. аттармен
аталатын болды.
Ежелден Фикх ішінде қаралған әл-әдәб, ахлақ кітаптарына, ғибадат болса
басымы осы тақырыпта жазылған кітаптарға (мәселен ғылымхал) ауысты.
ә. Мақсаты
Фикх ғылымы; адамның өз пайдасына немесе зиянына болған нәрселерді
біліп, дүние мен ақырет бақытына жетуін мақсат етеді.
Адамға жаратушысының, өзінің және басқа адамдардың алдындағы құқығы мен
міндеттерін үйретеді.
Әділетті, бейбіт және тұрақты қоғамның пайда болуына ықпал етеді.
Адамдар арасындағы байланыстарды жаратылыста теңдік пен сенімде туыстық
негізіне сүйенеді.
б. Фикхтың маңызы және оған деген мұқтаждық
Бастауы уахи мен ижтиһадқа (аят пен хадистен үкім шығару) негізделген
Фикх, жүйеге келтірген байланыстардың алуандығы мен өрісі, үндеген
адамдардың ауқымы тұрғысынан жалғыз, теңдесі басқа ешбір ұлтта немесе басқа
пайғамбарлардың алып келген діндерінде жоқ. Фикхтың қамтыған мәселелері мен
жүйеге қойған байланыстарына назар аударар болсақ өте ауқымды әрі теңдессіз
екенін көре аламыз.
Фикх ғылымының аясында адамдар Аллаһқа деген құлшылық міндеттерін мән-
мағынасын түсіне отырып орындайды. Бұған мысал, намаздың парыздарын,
уәжібтерін, намазды бұзатын жағдайларды Фикх ғылымы аясында үйренеді. Бұл
тұрғыдан Фикх Аллаһ пен құл арасындағы жеке қарым-қатынасты ретке
келтірумен бастайды. Намазды, оразаны, зекетті, қажылықты, көзге көрінетін
де көрінбейтін де (дәреті болмаудан, жүніптік секілді) кірлерден
тазалануды, сүннетті, қырынып тазалану, киім киюді де үйретеді. Мүндай
жүйені бұрын-соңды көрмеген, естіп білмеген мүшріктер мұны жатсынып
араларынан бірі былай дейді: Адамдарыңыз (Хз. Пайғамбар) сіздерге барлық
нәрсені, тіпті дәретханаға қалай шығатындарыңызды да үйретеді. Мұндай
қарсылыққа душар болған Салман (р.а.) былай жауап береді:
Ия, Ол ешкімнің оң қолымен арт жағын тазалауына, үлкен және кіші
дәретте құбылаға қарауына, құрғақ тезек және сүйекті қолдануына тыйым
салды, ешкім үш тастан азымен арт жағын тазаламасын, - деген еді.
(Муслим, Таһарат, 57, 58). Фикх айт және жұма сияқты күндерінде әдемі
киінуді, хош иіс су қолдануды, жеуге болатын және болмайтын нәрселерді,
ішіп-жеу әдебін үйреткен.
Фикх ғылымы, неге құқылы екендігімізді және бұлардың қорғалуына қатысты
принциптер қояды.
Адамдар арасындағы қарым-қатынастардың пайдалы жағының ілгерілеуіне
ықпал етеді. Ғибадатты, құқықты, ахлақты, экономиканы және қоғамдық
қатынастарды қамтитын Фикх, алуан түрлі ұлттардан құралған Ислам үмметінің
бір-біріне байланыстыратын, біріктіретін, үмметтің ерекшеліктерін
қалыптастыратын ұйым. Ендігі бір мағынасы үмметтің өмірі. Фикхсыз үммет
өмірін жалғастыра алмайды.
Фикх ғылымы, өмірімізді жеңілдетін құралдарды үйренуімізді қамтамасыз
етеді. Қоғамның ахлақ және жүйесін жақсарту үшін алдын алу шараларын жасап,
ретке келтірген. Құқықтық және экономикалық істерде туралықты, келісім-
шарттар мен уәделердің орындалуын бұйырған, зина (некесіз қатынас),
ішкілік, ғайбат, сөз тасу, жала жабу, жалған жерде куәлік ету, заңға қайшы
әрекет т.с. сияқтыларға тыйым салған, бұларды тыйымдар арқылы алдын алу
шараларын қойған. Фикх әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету үшін зекет,
кәффарат, пітір, құрбан түрінде, байлардың дүние-мүліктерінде кедейлер үшін
құқық қойған. Мұсылмандардың бір жерге жиналып, мәселелерінің шешімін
табуы, мағлұмат, мәдениет, тәжірибе алмасу, араларындағы бауырмалдық
байланыстарды арттыру үшін қажылық, айт, жұма секілді міндетті бас
қосуларды жүйеге қойған. Жанұялық өмірді тәртіпке келтіріп, отбасы болып
есептелетін, есептелмейтін некелесулерді егжей-тегжейлі түсіндіріп,
мақсатқа сай жанұяны сақтау шараларын алған, қолайсыз жанұя байланыстарын
ажыратуды жайыз санап, жанұя тұлғаларының құқық және міндеттерін ретке
келтірген.
Әлеуметтік жаратылыс болған адамның қажеттіліктерін көзге алған Фикх,
сату, жалға беру, кепілге қалдыру, кредит, серіктестік сияқты дүние мен
тұлғалар арасындағы келісім-шарттарды жүйеге келтірген, құқық және
экономикада айланы, алдауды, рызасы болмаған табыс табуды, күштінің әлсізді
езіп жаншуына тыйым салған, бұлардың алдын алатын шаралар қолданған, бұған
мысал ретінде қоғамның апаты болатын өсімді харам еткен.
Фикх, қоғамның жүйесін сақтау үшін керекті қоғам, мекеме және бұлардың
міндеттерін қолға алған. Тілге тиек етер болсақ мемлекет басшысының қалай
сайланатынын, қоғамды қалай басқаратынын, міндеттері мен
жауапкершіліктерін, уәлаят, бухгалтерия сияқты басқа мемлекет мекемелерін,
бұлардың міндеттері мен жауапкершіліктерін, мемлекеттер арасы байланыс,
соғыс және бейбітшілікте ұстанатын жолы, жүйені бұзғандарға жасалатын
шаралар мен жазалар түсіндірілген.
Фикх қоғамның тек қана дүниелік өміріне қатысты біршама байланыстарды
ретке келтіріп қана қоймай, дүние мен ақырет өмірін бірге қолға алған,
мүдделерін осыған қарай реттеген, әсіресе құқықтық істерде әдет-ғүрып және
мүддесіне (қоғамдық мүдде) көңіл бөлген, мемлекет басшысын қоғамның діни
өмірінде де басшы (имам) етіп танытқан.
Айта кететін нәрсе, Фикх адамның дүниеге келуінен ер жетіп кәмелет
шағына, үйленуіне, балаларымен қарым-қатынасына, мамандығына, өліміне,
өлімінен кейінгі өсиет пен мирасына, артта қалдырғандарының қорғалуына
дейінгі өмірінің әрбір қиылысында орын алған, әрбір қадамында онымен бірге
болып, жол көрсеткен. Осы мәселе қоғам мен қоғамдар арасындағы
байланыстарға да қатысты.
Тарихта мұсылмандардың әділеттілігін тілдерде дастан еткен міне осы
Фикх. Осы себепті Европа өлкелерінде алғашқы заңдастыру әрекеттері
басталғанда І Напалеон секілді кейбір мемлекет басшылары Ислам құқығынан
пайдаланған, сілтемелер жасаған.
в. Фикх ғылымының басқа білімдермен байланысы
Фикх ғылымының тақырыбы мен деректері тұрғысынан негізгі Ислами
білімдерден тәпсір, хадис, сияр, кәләм, қырағат, ахлақ ілімдерімен
байланысы бар. Бұлар негізі бір жүйеде орын алғандығы үшін арнайы бұл
білімдер мен Фикх арасындағы байланысқа тоқталмаймыз.
Айрықша Фикх ғылымы жағымды білімдерден саналатын математика,
астрономия, жағрафия, әлеуметтану, философия, логика секілді қатысы бар
мәселелерде пайдаланады және әрдайым байланыста. Мәселен, математика
білімінен мұрагерлік мәселесінде, жағрафия ғылымынан құбыланы белгілеу
жайында, астрономия ғылымынан айдың туылуы мәселесінде пайдаланады.
г. Фикх ғылымының негізгі ерекшеліктері
1. Әділетті орнату: Фикх ғылымының яғни Ислам үкімдерінің негізгі
мақсаты әділеттілікті орнату. Әділеттілік әрбір нәрсені орын-орнына қою
және барлығына лайық болғанын беру дегенді білдіреді.
Барлық құқықтық жүйелер негізінде ақиқат пен әділеттіліктің орнауы үшін.
Өйткені әділеттілік құқықтың ең маңызды құндылығы. Аллаһ Тағала былай
бұйырады: Әй мүміндер! Алла үшін куәлікте туралық үстінде мықты тұрыңдар.
Және бір елдің өшпенділігі сендерді әділсіздікке тартпасын. Әділдік
істеңдер. Сол тақуалыққа жақынырақ. Және Алладан қорқыңдар. Күдіксіз Алла
не істегендеріңнен толық хабар алушы. (5 Маида сүресі 8-аят)
Осы тұрғыдан Фикхтың ең маңызды ерекшелігі мен негізгі қағидасы
әділеттілікті орнату.
2. Қоғамның пайдасын көздеу: Ислам қоғамдық өмірі бар дін. Сондықтан да
өз басына оқшау өмір сүруді құптамайды. Исламда басты нәрсе қоғам өмірінде
және қоғамның ішінде өмір сүру. Сол себепті Ислам пайдалы нәрсені бұйырады,
зиянды нәрселерге тыйым салады. Ең үлкен пайда көпшіліктің пайдасы яғни
қоғам мүддесі. Қоғамның пайдасы мен жеке бастың пайдасы қайшы келгенде
қоғамның мүддесі бірінші орынға қойылады. Осы себепті бір мұсылман жүріс-
тұрысында тек қана жеке басының қамын ғана емес қоғамның мүддесін жоғары
ұстауы қажет. Өйткені Ислам құқығы да көпшіліктің мүддесін жеке бастан
жоғары санайды.
3. Міндеттілікте жеңілдік: Құран Кәрімде: Алла (Т.) кісіге шамасы
келетін міндетті ғана жүктейді; , (2 Бақара сүресі 286-аят), Алла (Т.)
сендерге оңайлық қалайды, ауыршылық қаламайды.(2 Бақара сүресі 185-аят),
(Маида сүресі 61-аят) Өйткені, Алла, сендерге ауыршылық қаламайды (5
Mâide 6) түріндегі аяттардың орын алуы және Хз. Айшаның (р.а.) Хз.
Пайғамбар екі нәрсенің бірін таңдағанда міндетті түрде оның жеңілін
таңдайтын еді (Бухари, Мәнәкиб, 20) дегені, сонымен қатар Хз. Пайғамбардың
діни міндеттіліктерді қиындатуға тырысқандарға әрдайым ескертулер
жасағандығы, Ислам дінінің негізін алып қарағанда әрбірінің оңай атқара
алатындығы және осы өмірде өміріне енгізе алатын дін екендігін айқындап
тұр.
Оның үстіне Хз. Пайғамбарымыз (с.а.у.);
-Көп сұрақ сұрап міндеттілікті арттырған немесе ой-өрісті
тарылтқандарды,
-Құлшылықтарда шектен шығып, өмірдің тепе-теңдігін ескермегендерді,
-Құлшылықтарын жан азабына айналдырғандарды,
-Жеңілдік бола тұра міндетті түрде қиынына қарай жүгіргендерді
айыптаған.
Хз. Пайғамбардың Жеңілдетіңіздер қиындатпаңыздар, қуантыңыздар жек
көрсетпеңіздер (Бухари, Илим, 11, Мәғази, 60, Әдәб, 80; Муслим, Жиһад, 4;
Әбу Дауд, Әдәб, 17) ескертулер болса да Ислам тарихында міндеттілікті
арттыру, ауқымын тарылту және діни өмірді қиындатулар болған. Бірақ бұл
әрекеттердің иелеріне және Ислам қоғамына зиянынан басқа ештеңе болған жоқ.
Түйіндер болсақ дініміз құлшылықтар мәселесінде өте көп жеңілдіктер
қарастырған. Мәселен суды қолдану мүмкіндігі болмаған жағдайда тәйаммум
алынады.
4. Міндеттіліктің аз болуы: ислам дінінің алып келген міндеттіліктер
оңай болғаны сияқты өмірдің әдеттегі барысын бұзбайтындай дәрежеде аз.
Материалдық азығымызды қамтамасыз ету үшін бөлген уақытымыз рухани азығымыз
болып саналатын құлшылықтарымызды орындау үшін бөлген уақытымыз жеткілікті.
Өте жұмысы көп адам да қажетті үзілісінде парыз болған құлшылықтарын
орындай алады.
Әлеуметтік өмірдің басқа салаларындағы жауапкершіліктер орта бір адамға
ешқайндай қиыншылықтар туындамайды және ақыл иесі әрбір адамның орындауы
тиіс болған міндеттер болып саналады. Тағы бірі адалдарда кеңдік,
харамдарға тыйым бар. Расында Аллаһ Тағала былай бұйырады: Әй адам баласы!
Жер жүзінде болған халал, таза нәрседен жеңдер! (2 Бақара сүресі 168-аят)
Бұл аятта да баян етілгені сияқты настарда (аят пен хадис) харамдар
шектеулі болғандықтан бірме-бір айтылып өткен, адалдар көп болғандықтан
бірме-бір айтпаған. Бұдан түсінетініміз харамдардың шектеулі, адал
нәрселердің көп екендігі. Жалпы қағида ретінде Затта негіз болған нәрсе
мубахтық (дін бойынша тыйым салынбаған) түсінігі таңдалған.
5. Үкімдерде дәрежелік: Құранның түсірілуі 23 жылда біткен. Құлшылықтар
мен қоғамдық өмірді ретке келтірген үкімдер, дәреже-дәреже және қоғамның
қажеттілігіне байланысты қойылған.
Ислам фықһының ерекшеліктерінен саналатын дәрежелік, Исламға шақырудың
әр сатысында керек. Аллаһ дінін жібергенде дәреже-дәреже іске асырғаны
сияқты, Исламды түсіндіруде және оны іске асырамын деген адам да жеке тұлға
мен қоғамдық өмірде сатылауды негізге алуы тиіс. Мәселен ішімдікке бірден
тыйым салынған жоқ, үш сатыда жүзеге асты.
1-кезең: Бұған қатысты түскен алғашқы аятта (Мұхаммед Ғ.С.) олар сенен
арақтан, құмардан сұрайды. Оларға: Екеуінде де зор күнә бар. Адамға
пайдасы бола тұра, пайдасынан көрі күнәсы зорырақ де. (2 Бақара сүресі
219 аят) деп әмір етілген;
2-кезең: Әй мүміндер! Сендер мас болып, не айтқандарыңды білгенге шейін
намазға жақындамаңдар. (4 Ниса сүресі 43 аят) түрінде құлшылық қылатын
кезде ішімдік ішуге болмайтындығын білдірген;
3-кезеңде болса ішімдіктің зиянын білген Мұсылмандарға Әй мүміндер!
Арақ, құмар, тігілген тастар (бұттар) және бал ашатын оқтар лас, шайтанның
істерінен. Одан сақтаныңдар, құтыларсыңдар (5 Маида сүресі 90-91 аяттар)
әмір ету арқылы үзілді-кесілді тыйым салынған.
1. Усул (методика)
Усул, а-с-л сөзінің көпше түрі. Сөздікте асылы, түбірі, қайнары деген
мағыналарға келеді. Терминдік мағынасы болса жол, әдіс, ереже, қағида,
жүйе, тәртіп және метод мағыналарында қолданылады. Бұл мағынада бір
ғылымның асыл тақырыбына өтпей тұрып, үйренілуі тиіс негіздер, принциптер
және бастапқы мағлұматтары мен техникаларын баяндауда. Осылай болғандықтан,
Фикх усулү дегенде Фикх ғылымының сүйенген негіздері, Фикх методологиясы
екендігі түсінікті. Ислам құқығын түсіну үшін бұл құқықтың арқа сүйеген
механизмді жақсы ұғыну керек. Бұл, Ислам құқығын деректерімен
методологиясын (Фикх усулін) үйрену арқылы болады.
Сұрақтар:
1. Құқық ұғымы жайында қысқаша мәлімет беріңіз?
2. Фикх сөзінің сөздік және терминдік мағынасын жазыңыз.
3. Фикхтың маңыздылығы, оған деген мұқтаждық және ерекшеліктері жайында
қысқаша мәлімет беріңіз.
4. Фикхтың қағидаларын бөлім ретінде жазыңыз.
Әдебиеттер:
Абдулкадир Шенер. Ислам хукуку дерслери І, Измир 1992.
Али Шафак Ихсан Яғыз. Имам Хатип Лиселери Ичин Фыкых. Истанбул, 1998.
Мухаммед Әбу Зехра. Ислам Хукуку Методоложиси (Фыкых усулу), чев:
Абдулкадир Шенер, 4 баскы, Анкара 1986. Фахреттин Атар, Фыкых усулү,
Истанбул 1996.
Хайреддин Караман, Ислам Хукуку Тарихи, Из яая, Истанбул 2004.
Хайреддин Караман. Фыкых Усулү. Истанбул, 1971.
Хайреддин Караман Фикх. ДИА (Туркие Диянет Вакфы Ислам Ансиклопедиси),
ХІІІ,
Игнатз Голдзихер. Фикх. Ислам Ансиклопедиси. ІV, 601-608.
Жосеф Счачт. Ислам хукукуна гириш. тержуме: М. Дағ, А. Шенер. Анкара,
1977.
Мехмет Гөрмез. Сүннет ве хадислерин Анлашылмасы соруну. Анкара 1996.
Салман Бүйікөз. Фикх усулу. Чимкент, жылы жоқ.
Шакир ел-Ханбели. Усулу-л Фықһи-л Ислами. Бейрут, жылы жоқ.
Закиюддин Шабан. Ислам Хукук Илминин есаслары (Усулү-л Фикх). тержүме:
И. Кафи Дөнмез. Анкара, 1990.
Екінші бөлім: Ислам құқық методикасы (Фикх усулі)
Тақырып: Фикх усулі
Мақсаты: Анықтамасы, пайда болуы, дамуы, зерттеу алаңы, мақсаты мен
методтары жайлы хабардар болу
Ә. Фикх усулінің анықтамасы
Фикх усуліның ең қысқаша анықтамасы; Фикхтың сүйенген деректер мағлұматы
ретінде анықтама беруге болады.
Усул сөзінің қамтитын мағыналарына байланысты, Фикх усулінің мына үш
мағынаға келетіндігін көре аламыз:
1. Фикх усулі; бізді Фикхқа жеткізетін жол және жүйе. Осы жағынан
методология ғылымы болып саналады. Сол себепті жаңа пайымдаумен Фикх усулін
Ислам құқығын методологиясы деп атауға болады.
2. Фикх усулі, Фикхтың деректері дегенді білдіреді. Қандай да бір Фикх
үкімі қайсы деректерден алынды? сұрағының жауабымен айналысады.
3. Фикх усулі; Фикхтың негіздері, қағида және тіректері.
Осы қадір-қасиетпен Фикх усулі, Фикхтың түбірін (деректерін) немесе
ұстанған дәлелдері қолға алып және осы дәлелдердің көмегімен үкім шығару
методтарынтүсіндіретін ілім. Ижтиһадқа ие болған мужтәһидтің шариғи,
амалдық үкімдерді жан-жақты дәлелдерінен шығаруда негізге алған қағидалар
ретінде де анықтама берілген. Қағидалар жуз-и (жеке) үкімдерді қамтитын
барлық-жалпыға бірдей негіздер. Мәселен бұйрық орындалу үшін бір қағида.
Бұған қарағанда Намазды толық орындаңдар, зекет беріңдер,... (2 Бақара
сүресі 43 аят) бұйрықтары намаз бен зекеттің парыздығына дәлел болады. Тағы
басқа Тыйым харам болғандығы үшін қағидасына сай Және де Алла арам еткен
кісіні өлтірмеңдер (6 Әнғам сүресі 151 аят), Зинаға жоламаңдар. (17 Исра
сүресі 32 аят) тыйымдары әдейі (біле тұра), дұшпандықпен адам өлтірудің
және зинаның харам екендігіне дәлел болады. Анықтаманың түсіндірмесіне
өтсек;
Анықтамада кездескен мужтәһид, ижтиһад ету қабілетіне ие болған және
үкімдерді түсініп дәлелдерден үкім шығару (истинбат) үшін осы қағидаларды
құрал деп қабыл еткен кісі. Бұдан кейінгі бөлімдерде ижтиһад пен мужтәһид
ұғымдарына тоқталамыз.
Тағы анықтамада кездескен ахкам болса, үкім шығарудың нәтижесі және
жемісі. Бұлар құлшылығын діннің үкімдеріне сай жасайтын мүкәлләфтардың
(ақыл есі бүтін, балиғатқа жеткен) істеріне қатысты үкімдер. Дін бұларды,
мәселен намаздың парыздығы сияқты міндетті немесе өсімнің, зинаның және
ішімдіктің харам етілуіндегі болғаны секілді харамға шығару (тахрим) немесе
орта жағдайда ішіп-жеу, алып-сату және жалға алуда болғаны сияқты таңдау
мен рұқсат етілген (мубәх) немесе қарызды жазу, алып-сатуды куәгерлердің
алдында жасауда болғанындай нәдб (жасалуы шариғат бойынша жайыз) немесе
күннің шығуы мен бататын уақытындағы намаз оқу, сүннеттерді және шариғат
әдебін орындамағаны сияқты мәкруһ (дінімізде орындалуы әдепсіз саналатын
нәрселер) деп сипатталған. Бұлар амали үкімдер деп те аталады.
Егжей-тегжейлі делелдерден мақсат нақты бір мәселеге қатысты сол мәселенің
үкіміне дәлел болған жуз-и (жеке, тармақ) дәлелдер. Мәселен: Сендерге
аналарыңмен үйленулерің арам қылынды (4 Ниса сүресі 23 аят) аяты тек
аналарымен некелесудің харам болғандығын; ...Ал енді нәжіс пұттардан
сақтаныңдар. Сондай-ақ өтірік сөздерден сақтаныңдар. (22 Хаж сүресі 30
аят) тек пұтқа табыну мен жалған жерге куә болудың харам екендігіне дәлел
болады. Бұл жуз-и (егжей-тегжейлі) дәлелдермен қатар ижмали (түйін) немесе
кулли (барлығы) дәлелдер бар. Бұлар жалғыз белгілі бір мәселемен тоқталып,
белгілі бір үкімге дәлел болмайды. Мәселен: Шариғи үкімдердің қайнары
Кітап, Сүннет, Ижма (бір мәселеде пікір бірлігі), Қияс (салыстыра отырып
үкім шығару) әрбірі бір кулли (барлығы). Сондықтан әдіскердің зерттейтін
дәлелдері осы. Тафсили (жеке-жеке) дәлелдер болса Фикхшының саласы.
Истинбат деп ижтиһад жолымен насс немесе Ижманың бекітпеген үкімін
немесе иллеттін Құран мен Сүннет мәтіндерінен шығару әрекетіне айтады.
Истинбат истидләлдға ұқсас. Ниса сүресінің 83 аятында Қашан оларға
(мұнафықтарға) аманшылықтан немесе хауіп-қатерден хабар келсе, олар оны
жайып жібереді. Егер олар оны, Пайғамбарға не өздерінің іс басындағыларына
ұсынса, олардан оның мән- жайын білер еді. Егер сендерге Аланың кеңшілігі,
мейірімі болмаса еді, шайтанға ермегендерің өте аз болар еді жайында анық
нас (аят пен хадис) болмаған оқиғалар пайда болған жағдайда қияс пен рәй
(көзқарас) ижтиһадының керек екендігіне дәлел болады. Бір мәселе жайында
нас бар болса, истинбатқа қажеттілік жоқ.
Бұл жағдайда әдіскердің әрекеті жуз-и үкімдерді истинбатқа алып баратын
кулли қағидаларды зерттеу. Фикхшының міндеті жуз-и үкімдерді жуз-и
дәлелдерден яғни әр мәселе жайында келген дәлелінен истинбат ету арқылы бұл
әдіс қағидаларын истинбат саласында тәжірбие жасау. Басқа бір сөзбен айтар
болсақ әдіскердің алаңы кулли дәлелдермен Фикхшының истинбат жасауына
жәрдемші болатын кулли қағидаларды қою үшін кулли үкімдерді түсіндіру үшін
дәлелдерді зерттеуге арналған болса да, Фикхшының саласы жуз-и дәлелдер мен
оның дәлел болатын жуз-и үкімдермен шектеулі.
Б. Фикх усулінің тақырыбы мен мақсаты
Фикх усулі екі нәрседен сөз қозғайды: Біріншісі; әрбір истинбат себебі
ретінде шариғи дәлелдер. Екіншісі; осы истинбаттың нәтижесі ретінде шариғи
үкімдер. Истинбат нәтижесі ретінде шариғи үкімдер мен бұлардың дәлелдермен
нақты болуы. Бұл әдіскерлердің қауымдастығының таңдалған ережесі. Өйткені
олар: Усулі Фикхтың тақырыбы дәлелдермен нақты болуы тұрғысынан шариғи
үкімдер, - дейді.
Тағы бір жағы Фикхтың тақырыбы жайында шариғи үкімдердің нақты болуы
тұрғысынан мүкәлләфтың (шариғи міндеттер жүктелген ақыл-есі дұрыс,
балиғатқа жеткен адам) іс-әрекеттері болып саналады. Осы жағынан Фикхшы да
алып-сату, жалға беру, кепілдік, өкілеттілік, намаз, ораза, мақұлдау,
куәгерлік, өсиет, қор, өлтіру, намыстыға жала, ұрлық, зина, харам жолмен
дүние табу сияқты мүкәлләфтың іс-әрекеттерінің үкімін қарастыратын адам.
Фикх усулі білімінің асыл мақсаты, мужтәһидтің шариғи, амали үкімдерді
жеке-дара дәлелдерінен ажыратуы үшін оған осы білімнің қағидаларын жүзеге
асыру мүмкіндігін дайындау. Кімде-кім ижтиһад ету дәрежесіне толық жетсе
усул қағидаларының көмегімен шариғи настарды жария түрде немесе құпия
болсын ұғынып, үкімдерге дәлел болатындығын шығара алады. Қияс, истихсан,
истислах және басқа дәлелдерді, пайда болған жаңа мәселелердің үкімін
табуда қолдана алады.
Ижтиһад ету дәрежесіне толық жетпеген адам үкімдердің истинбат жолдарын
үйрену, мужтәһидтердің қағидалары мен пәтуаларына сүйене отырып осыған
ұқсас жаңа мәселелердің үкімдерін табу үшін түрлі ижтиһад мәселелерінде
Фикхшылардың көзқарастары мен дәлелдерінің арасынан, салыстыра отырып
дәлелі ең қуатты болғанын алуы Фикх усулі білімінің алға қойған
мақсаттарының бірі.
Фикх білімінің мақсаты болса мукәлләфтардың іс-әрекеттерінің халал және
харам екендігін түсіндіру үшін шариғи үкімдерді сол істерде жүзеге асыру.
Осы себептен Фикх білімі, адамдардан шыққан сөз бен іс-әрекеттердің дау-
дамай және ихтиләфтардың (дәлелдерге байланысты пікір өзгешелігі) шариғи
үкімін үйрену үшін ғалымның, қазының және муфтидің (пәтуа беруші) жүгінетін
бұлағы.
В. Фикх усулінің пайда болуы, жинақталуы және дамуы
Фикх усулі, һижри екінші ғасырдың аяқ жағында яғни Хз. Пайғамбар
(с.а.у.), сахаба және табиғун (сахабалардан кейін келген нәсіл) кезеңінен
кейін пайда болған білім. Өйткені Хз. Пайғамбар (с.а.у.) кезеңінде үкімдер
тек өзінен алынатын. Яғни үкімдер Аллаһ елшісіне келген уахи Құранмен
немесе оның Құранды сөзімен, іс-әрекетімен немесе мақұлдауы арқылы
түсіндірген сүннетімен бекітілетін. Бұл жағдайда бірқатар метод пен
қағидаларды қолдануға қажеттілік жоқ еді. Хз. Пайғамбар (с.а.у.) Раббына
қауышуынан кейінгі кезеңде адамдар арасында пәтуа мен үкім беру міндетін
сахабалардың алдыңғы қатарлылары атқарды. Бұлар Құран мен Сүннеттің тілі
болып саналатын арабшаны, аяттардың түсуі (нузул) мен хадистердің айтылу
себептерін (уруд) өте жақсы білетін және Ислам шариғатының келуіндегі жан-
жақтылықты, мақсат пен мүддесінен толыққанды хабардар болатын. Өйткені бұл
алдыңғы қатарлы сахабалар, ұғыну қабілеті, зейіні мен ахлақи ерекшеліктері
тұрғысынан таңдалған адамдар болғаны сияқты, одан басқа ұзақ уақыт бойы
Аллаһ Елшісімен бірге өмір сүріп, достық құрған адамдар еді. Шариғи
деректерден үкім шығару кезінде қолданылатын қағидаларды теория түрінде
алуға мұқтаж емес еді. Бірақ сонымен қатар өмір жалғасуда, ортаға шешімін
табу тиіс болған біршама мәселелер пайда болды.
Міне осы орайда Фикх усулі білімі де Хуләфә-и Рашидин (Әділетті
халифалар) және өздерінен жаңа мәселелердің пәтуасы сұралған басқа
сахабалардың кезеңінде пайда болған ижтиһад әрекетімен бірге пайда болды.
Сахабадан мужтәһидтері мәселенің шариғи үкімін алдымен Құран Кәрімнен кейін
Пайғамбар сүннетінен іздейді, таба алмаған жағдайда Әй ақыл иелері! Ғибрат
алыңдар (59 Хашр сүресі 2 аят) аятының аясындақиясқа яғни діннің
негіздеріне және түсінігіне сай көзқарасты қою үшін ижтиһадқа жүгінетін.
Араларында ижтиһадтың шегі жайында түрлі түсініктер болуымен қатар бұл
усул (методика), табиғун және әтбағут табиғун (табиғундардан кейінгі келген
нәсіл) кезеңінде де осылай жалғасқан. Түрлі түсінік мынадай: Кейбірі үкім
жайында нас болмаған мәселе жайлы нас бар болғанына қосып, қияспен амалды
шектесе, кейбірі діннің негізіне сай болу шартымен маслахатпен амал ету
жағын ұстанатын. Барлығы да сахабаның сөзін қабылдайтын еді. Сайд б.
Мусаййаб, Уруа б. Зубәйр, Қазы Шурайх пен Ибраһим б. Ән-Нахаи табиғун
ғасырының мужтәһидтерінің кейбіреулері. Осылайша түрлі көзқарастағы имамдар
пайда болды. Әрбір имам өз методикасын дамытты.
Һижри екінші ғасырда, мәзһәб имамдарының арасында методика білімі
анықталды. Бұл білімге қатысты қияс, истихсан, мәсәлихи мурсәлә, сахаба
сөзі, алдыңғы шариғаттар, сәдди зараиғ, Мәдина халқының амалы сияқты
терминдер пайда болды. Бұл ғасырда екі бағытты көре аламыз: Хижазда әһли
хадис (Фикх мәселелерінің шешімінде хадиске баса көңіл бөлген), Иракта әһли
рәй (Фикх мәселелерінде настармен қатар қанағат пен ділге көңіл бөлген).
Екеуі де сахих хадис пен дұрыс ижтиһадпен амал етілетіндігіне келісілген.
Бірақ Хижаз халқы діннің қағидаларына және кулли (жалпы) негіздеріне сай
болса да рәймен амал еткеннен қарағанда хадиспен амал етсе, Ирак халқы нас
табылмаған жағдайда рәймен амал етуді таңдады.
Фикх методикасы білімінің кемелденіп жинақталуы һижри 204 жылы өмірден
өткен Имам Шафиғидың Рисәлә атты кітабымен басталды. Бұл салада алғашқы
жазылған еңбек осы кітап болатын. Бірақ бұл білімнің қағидалары сахаба,
табиғун және басқа да мужтәһидтердің ижтиһадтарында шынында бар болатын.
Кей уақыттарда олардың ижтиһадтары, бір-біріне қайшы дәлелдер арасында
таңдау жасау мәселесінде негіз болып саналатын тармақтық методикалық
қағидаларды қамтитын. Мәселен Хз. Алидің мас адамның жазасын, зина жасады
деп жала жапқанның жазасымен қияс жасауы, Ибн Мәсғудтың ижтиһады бойынша
кейінгі келген нас алдыңғы келген настың үкімін жоюы немесе тән қылуы осы
түрден. Ибн Мәсғуд бойынша күйеуі өмірден өткен аяғы ауыр әйелдің иддеті
(әйел затының үйленбей күтетін уақыты) босануымен аяқталады. Өйткені бұл
үкімді баяндайтын Талақ сүресі (Қараңыз 85 Талақ сүресі 4 аят) күйеуі
қайтыс болған әйелдің төрт ай он күн (ғыддат) күтеді деген бұйрық Бақара
сүресіндегі аяттан (2 Бақара сүресі 234 аят) кейіннен түскен, сондықтан
алдыңғы келген аяттың үкімін жойған.
Тағы осыған ұқсас мутәаххирун (кейінгі кезеңнің Фикхшылары) ахад хабарға
(Бір немесе екі, үш адамның өздері сияқты бірнеше адамнан риуаят етуі),
жекенің (хаас) жалпыға (аам), харамның мубәхқа таңдалуы, жекенің жалпыға
тән етуі; (5 Маида сүресі 3) аятындағы үзілді-кесілдінің, Әнғам
сүресіндегі 145 аяттағы аққан қан-ға шектеумен тек қана аққан қанның
харам етілуі осы мысалдарға сай келеді.
Ғалымдар бұл білімді, Кәләм ілімінен және шариғи үкімдердің бір
бөлшегінен емес, керісінше негізі мен мақсатынан пайдалана отырып ортаға
салған. Өйткені Құран мен сүннетке мойынсұнуға мәжбүрлеу тек қана осы
екеуімен амал етуге мәжбүр еткендерден шығары анық, Ол әрине Аллаһ Тағала.
Тағы айта кететін жәйт ғалымдар бұл методиканы ортаға салғанда екі асыл
үкім қайнары Құран мен сүннеттің де тілі Араб тілінің истинбат (үкім
шығару) қағидаларынан да көптеп пайдаланған. Мәселен біз бұл тілдің
көмегімен діннің мақсатын түсіне аламыз. Осы тілдің көмегімен мужтәһид
хақиқатты, межазды, сарихты, кинаяны, умумды, хусусты, муштәрәкті,
мутлақты, муқаядты, мантуқты, мәфһумды түсіне алады. Бұлардың барлығы
тілдің зерттеу алаңы. Бұлар Фикх методика білімінің пайда болғаннан кейін
дамуына себеп болған мәселелер.
Г. Фикх методикасындағы әдістер
Фикх методикасы білімін жинақтаған Имам Шафиғиден кейінгі ғалымдардың
кейбірі мухтасар (қысқартып), кейбірі муфассал (егжей-тегжейлі) методика
білімінде кітап жазуды жалғастырды. Методика ғалымдары кітап жазуда мына үш
методты қолданды:
Мутәкәллимнің (кәләм ғалымдары) методы
Жалпы бұл метод ғалымдары жумһурының (бір білім саласы бойынша
ғалымдардың басым бөлігі) ұстанған жолы. Бұл методтың ерекшелігі Фикх
мәселелерін қоя тұрып, ақли, кәләми (кәләмдық) және тілдік дәлелдердің
қажет еткеніндей методика қағидаларын қою. Бұл мектептің басты үш
ерекшелігі бар: Таза ақли дәлелдерге сүйену, белгілі бір Фикх мәзһәбына
байланып қалмау, Фикхқа байланысты фәр-и (тармақтық) мәселелерді тек
түсіндіру мен мысал үшін айту. Бұл мектептің имамы, Фикхынан алдын методын
жинақтаған Имам Шафиғи. Бұл методтың жалауын желбіреткен Әбу Бәкір
Бақыллани. Бұл методпен жазылған кітаптардың ең танымалдары мыналар:
Қазы Абдулжаббардың әл-Умдасы,
Әбул Хусәйн әл-Басридың әл-Муьтәмәды,
Имамул Харамәйни әл-Жуәйнидің әл-Бурханы
Ғаззалидың әл-Мустасфасы,
Фахруддин әр-Разидың әл-Махсулы
Амидидың әл-Ихкәм фии усуулил Әхкәмы
Бұл негіз бойынша жазылған еңбектерде алдымен логикалық және тілдік
дәлелдерді, соңында ижтиһад және осыған ұқсас мәселелерді айтып соны қолға
алады.
2. Ханафи методы: Бұл тәсілдің ерекшелігі тек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(фикх әдістемесі)
Проф. Др. Исмайыл Чалышкан
Доц. Ахмет Йылдырым
Қазақ-Түрік Университеті Дінтану Бөлімі
Түркістан - 2011
ББК
УДК
Пікір жазғандар:
Кенжетай Досай профессор, философия ғылымдарының докторы
Асалыоғлы Адем философия ғылымдарының докторы
Кітап ең басты екі бөлімнен құралады. Алғашқы бөлімде Ислам құқығының
тарихы қолға алынған. Хз. Пайғамбар (с.а.у.)-ның кезеңінен бастап Ислам
құқығының дамыған кезеңіне дейінгі уақыт қамтылған. Одан кейін Фикх
усулінің (методикасының) тақырыптарына тоқталынған. Бұл жерде Ислам
құқығының асли (негізгі) және фәр-и (тармақ) әдебиеттері, шариғи үкім мен
бөлшектері, ижтиһад, мужтәһид сөздерінің мағыналары мен жорамалы, Ислам
құқығының басты қағидалары мен (Мақасиду-ш шариа) қатар Ислам құқығының
күнделікті жағдайы мен проблемаларына тоқталдық. Осылайша Ислам құқығына
қатысты жалпы көріністі беруге күш жұмсадық. Дінтанушы-теолог мамандар,
оқытушылар мен студенттер және сондай-ақ рухани азық іздеп жүрген қалың
көпшілік үшін бұл оқу құралы. Пайдалы болады деген үміттеміз.
Мазмұны
АЛҒЫ СӨЗ 5
I. БӨЛІМ: ИСЛАМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТАРИХЫ 6
Бірінші тақырып: Ислам құқығы саласының негізгі ұғымдары 6
А. Ислам құқығы ғылымына кіріспе 6
А. Ұғымдар 6
1. Құқық 7
1. Фикх 7
а. Фикхтың анықтамасы және мағына өрісі 8
ә. Мақсаты 10
б. Фикхтың маңызы және оған деген мұқтаждық 10
в. Фикх ғылымының басқа білімдермен байланысы 12
г. Фикх ғылымының негізгі ерекшеліктері 13
1. Усул (методика) 15
Екінші бөлім: Ислам құқық методикасы (Фикх усулі) 17
Ә. Фикх усулінің анықтамасы 17
Б. Фикх усулінің тақырыбы мен мақсаты 19
В. Фикх усулінің пайда болуы, жинақталуы және дамуы 20
Г. Фикх методикасындағы әдістер 22
Мутәкәллимнің (кәләм ғалымдары) методы 23
Үшінші Бөлім: Хз. Пайғамбардың кезеңіндегі Ислам құқығы 26
А. Ислам құқығының пайда болуы 26
А. Хз. Пайғамбар кезеңіндегі Ислам құқығы 26
1. Мекке кезеңі 27
2. Мәдина кезеңі 27
3. Үкім мен қағидалардың пайда болу түрі 28
Хз. Пайғамбар (с.а.у.) кезеңіндегі Фикхтың ерекшеліктері 29
Хз. Пайғамбар кезеңіндегі Фикх методикасы 31
Төртінші бөлім: Сахаба және табиғун кезеңіндегі 35
ислам құқығы 35
Сахаба кезеңінде Ислам құқығы 35
(Фикхтың даму шағы) 35
1. Әділетті халифалар дәуірі 35
2. Умеяттар дәуірі 36
Сахабаның Фикх методы 37
Ижтиһад және пәтуә беру тұрғысынан сахабаның орны 37
Сахаба кезеңінде Фикхқа қатысты пікірталастар 38
(ихтиләфтар) және себептері 38
Фақиһ сахабалар 40
Фықһи тұрғыдан сол кезеңнің ерекшеліктері 40
Табиғун кезеңіндегі Фикх 41
1. Табиғун фақиһтер 42
2. Табиғун кезеңінде Фикхтың дамуына ықпал еткен ғалымдар 42
3. Табиғун кезеңіндегі ижтиһад ерекшеліктері мен себептері 43
Бесінші бөлім: Фикх мәзһәбтары 47
Мәзһәб ұғымы мен мәзһәбтардың пайда болуы 47
1. Мужтәһид имамдар кезеңі 47
2. Мәзһәб ұғымы 47
3. Мәзһәбтардың пайда болуы 48
Мәзһәбтардың пікірталас себептері 49
Ислам құқық мәзһәбтары (мектептері) және методтары 50
1. Ханафи мәзһәбы 51
а. Ханафи мәзһәбының имамы: Әбу Ханифа 51
(80-150699-767) 51
Әбу Ханифаның ижтиһад методикасы 53
ә. Әбу Ханифаның шәкірттері 53
б. Ханафи мәзһәбының Фикх кітаптары 55
2. Малики мәзһәбы 56
Имам Маликтің ижтиһад методикасы 56
3. Шафиъи мәзһәбы 58
а. Имам Шафиъидың ижтиһад методикасы 58
ә. Еңбектері 59
4. Ханбали мәзһәбы 59
Ахмад б. Ханбалдың ижтиһад методикасы 60
Ислам құқығында тақлид (еліктеушілік) және тоқырау кезеңі 61
Заңдастыру кезеңі (жаңа кезең) және ерекшеліктері 62
Алтыншы бөлім: Атақты Фикхшылар мен негізгі еңбектері 64
а. Ханафи мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 64
ә. Мәлики мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 66
б. Шафиъи мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 69
в. Ханбали мәзһәбының атақты Фикхшылары мен еңбектері 71
г. Басқа да атақты фақиһтер мен еңбектері 71
II. БӨЛІМ: ФИКХ УСУЛУ (методикасы) 73
Жетінші бөлім: Ислам құқығының негізгі деректері 73
Ислам құқығы деректерінің бөлінуі 73
Негізгі деректер 74
1. Кітап (Құран) 74
а. Кітаптың үкімдерге дәлел болуы 76
ә. Құранның үкімдерді түсіндіру тәсілі 76
б. Құран Кәрімдегі үкімдер 78
2. Сүннет 79
а. Хз. Пайғамбарымыздың іс-әрекеттері 79
ә. Сүннеттің түрлері және дәлел болуы 80
Сегізінші бөлім: Ислам құқығының тармақты деректері 84
Ижма 84
Ижманың шарттары 86
Ижманың дәрежелері 87
Қияс 87
Сахабаның сөз және пәтуалары 89
Истислах 90
Истихсан 92
Истисхаб 93
Сәдду-з зәраиъ 94
Әдет-ғұрып (урф уә әдәт) 94
Бұрынғы шариғаттар 96
Тоғызыншы бөлім: Шариғат үкімдері: Міндеттелген үкімдер 97
Шариғи үкімдер және бөлімдері 97
Міндеттелген үкімдер 97
1. Парыз 97
2. Мәндуб 99
1. Харам 100
1. Мәкруһ 101
2. Мубәх 101
3. Рұқсат пен азимәт 102
Уадъи үкімдер 104
1. Себеп 104
2. Шарт 105
3. Маниь 105
4. Сыххат, фәсад және бутлан 106
Оныншы бөлім: Үкім шығару жолдары 108
Насстардан үкім шығарудың маңыздылығы 108
Үкімдердің сырлары (Хикмәту-т тәшриғ) 109
Ижтиһад және мужтәһид 110
Насстардан үкім шығару қағидалары 112
Он бірінші бөлім: Сөздер - І 115
А. Ауқымдары (қамтуы) жағынан сөздер 115
Бұйрық сиғасының мағыналары: 118
1. Аам 121
2. Тахсис 124
3. Муштәрәк 125
4. Муәууәл 126
Он екінші бөлім: Сөздер – ІІ 129
А. Мағынасы белгілі және белгісіз болған сөздер 129
1. Мағынасы белгілі болған сөздер 129
а) Заһир 129
ә) Насс 130
б) Муфәссәр 130
в) Мухкәм 131
Мағынасы ашық болмаған сөздер 131
а) Хафи 131
ә) Мушкил 133
б) Мужмәл 133
в) Мутәшабиһ 134
Ә. Қолданылатын мағынасына қарай бөлінетін сөздер 134
1. Хақиқат 134
2. Мәжәз 135
Мәжәздың үкімі: 136
3. Сарих 137
4. Киная 137
Б. Түсіндіру (жеткізу) жағынан сөздер 138
1. Сөздің мағынаны білдіруі 138
а) Насстың сөйлемшесі (әд-далалл бил-ибара) 139
ә) Насстың ишараты (далл бил-ишара) 139
б) Насстың дәләләті (далл бид-дәләлә) 140
в) Насстың қажетті шарттары (әд-дәлл бил-иктиза) 140
Мәфһумул-мухалиф 141
Он үшінші бөлім: 144
Мақасидуш-шәриа және жалпы ережелер 144
Шариғат қоюшының үкім шығарған кездегі 144
талабы мен мақсаты 144
Ә. Мүдде (маслахат) 145
Маслахаттың түрлері 146
1. Қажетті (зарури) маслахаттар 147
2. Хажият 148
3. Тахсиният 149
д) Жалпы (кулли) қағидалар 150
Он төртінші бөлім: 155
Амалдық үкімдер (ғибадаттар) 155
А. Амалдық үкімдердің бөлімдері 155
Ә) Тазалық 157
1. Дәрет 157
2. Ғұсыл 158
3. Таяммум 159
Б) Намаз 160
Он бесіншінші бөлім: 165
Амалдық үкімдер (ғибадаттар) 165
А. Ораза 165
Ә. Зекет 169
Б. Қажылық 173
АЛҒЫ СӨЗ
Ислам құқығы, негізгі Ислами ғылымдар арасында маңызды орны бар білім
саласы. Бұл білім саласы өз арасында тарихы, усулі (тәсілі, методикасы,
әдісі) және үкімдерімен өте кең ауқымды қамтиды. Негізінде түрлі мәзһәбтар
тұрғысынан Ислам құқығының, мұсылмандардың ғылым тарихында орасан зор
әдебиетке және жүйелі қорын ортаға салу ерекшелігі бар.
Пайда болған күннен бастап осы күнге дейін бұл топты танытқан көптеген
еңбектер жазылған. Біз де Қазақстандағы Дінтану Исламтану бөліміндегі
мұқтаждыққа үлес қосу мақсатында осы кітапты жазуды ұйғардық. Оқулық кітабы
ретіндегі бұл еңбекте Ислам құқығына қатысты әрбір тақырып талқылауға
алынды. Тақырыптар жоғарғы оқу орнының шәкірттерінің білуі тиіс және Ислам
құқығын тануға жеткілікті дәрежеде түсіндірілген. Бұл кітап бұл үлкен топқа
жалпы көзқарасты ортаға қояды. Кең ауқымды мағлұматтар егжей-тегжейлі
зерттеулерге қалдырылды. Осы себепті әр тақырыптың аяқ жағында кең көлемді
мағлұматтарды қамтыған кітаптарға ишарат жасалған. Сол себепті еңбектің
мейлінше толық қолданылуы үшін кітаптың төменгі жағындағы сілтемеде емес,
әр тақырыптың соңында әрі жалпы әдебиеттерде көрсетілген.
Кітап ең басты екі бөлімнен құралады. Алғашқы бөлімде Ислам құқығының
тарихы қолға алынған. Хз. Пайғамбар (с.а.у.)-ның кезеңінен бастап Ислам
құқығының дамыған кезеңіне дейінгі уақыт қамтылған. Одан кейін Фикх
усулінің (методикасының) тақырыптарына тоқталынған. Бұл жерде Ислам
құқығының асли (негізгі) және фәр-и (тармақ) әдебиеттері, шариғи үкім мен
бөлшектері, ижтиһад, мужтәһид сөздерінің мағыналары мен жорамалы, Ислам
құқығының басты қағидалары мен (Мақасиду-ш шариа) қатар Ислам құқығының
күнделікті жағдайы мен проблемаларына тоқталдық. Осылайша Ислам құқығына
қатысты жалпы көріністі беруге күш жұмсадық. Дінтанушы-теолог мамандар,
оқытушылар мен студенттер және сондай-ақ рухани азық іздеп жүрген қалың
көпшілік үшін бұл оқу құралы. Пайдалы болады деген үміттеміз.
Проф. Док. Исмайыл Чалышкан
Доц. Док. Ахмет Йылдырым
Түркістан - 2010
I. БӨЛІМ: ИСЛАМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТАРИХЫ
Бірінші тақырып: Ислам құқығы саласының негізгі ұғымдары
Тақырып: Ислам құқығы ғылымына кіріспе және Ислам құқығының негізгі
ұғымдары
Мақсат: Ислам құқығы жайында жалпы мағлұмат және көп қолданылатын
ұғымдардың үйренілуі
А. Ислам құқығы ғылымына кіріспе
Ислам құқығы (Фикх) діни әрі әлеуметтік жағы бар білім саласы. Дін,
Тәңірлік (самауи) діндердің жалғасы ретінде ортақ нәрселері болғаны сияқты,
жалпы қоғамдық ғылымдар және ұйымдар оның ықпалынан сатылап кемелденеді.
Бұл қағида бойынша Ислам құқығы да бірден кемеліне жетіп туған жоқ,
керісінше уақыт өте келе дамыды. Пайда болу, даму кезеңінде Сирияда Рим,
Иракта Иран және Ясрибте Исрайыл құқығы өз үстемдігін жүргізіп тұрған
болатын. Бұдан басқа надандық дәуірінде арабтардың жүзеге асыратын өздеріне
тән құқықтары бар еді. Бұл мәселеде Исламның рухы мен негіздеріне қайшы
келмейтін салт-дәстүр Фикх пен Фикхшылар тарапынан алынғандығы үшін аз да
болса Фикхтың дамуында көрші жүйелердің ықпалы болғаны сияқты, Фикхтың да
басқа құқықтарға әсері болғандығы жөнінде пікірлер бар.
А. Ұғымдар
Терминдер (истилахтар) білім салаларының айрылмас бір бөлшегі. Қандай да
бір білім саласының адамдары өздерін сол сөздер арқылы қысқа жолмен
түсіндіреді. Сол себепті терминдердің маңызы зор. Әрбір білім саласында
болғаны секілді, Ислами ғылымдардың да өзіне тән терминдері бар. Ислам
құқығын мұнсыз елестету мүмкін емес. Айрықша бұл білім саласының басқа
ғылымдармен байланысын есепке алсақ мәселенің мұнан да кең ауқымға қол
жеткізгендігін көреміз. Сол себепті Ислам құқығының негізгі ұғымдарын
үйрену, Ислам құқық ғылымының одан әрі жақсы түсінілуіне жәрдемші болады.
1. Құқық
Құқық (Хуқуқ) арабша хақ сөзінің көпше түрі. Түрлі мағыналары бар:
Хақ сөзінің бір мағынасы қағида дегенді білдіреді. Хақ болған сөз, іс
немесе әрекет, дұрыс, сай, орны келгенде қонымды сөз дегенге келеді. Бір іс
немесе әрекетке берілген сипаттар айтылып жатқанда зейінімізде таразы бар,
мұның бір ұшында іс, қылық, әрекет, болса екінші бір ұшында бұларды
таразылап, баға беретін өлшем, қағида міне осы хақ. Осы мағынада қағида
құқықтан сөз қозғалады.
Бұл жағдайда хақ көзқарасында қағида және осы қағидаға бейне беретін,
оның рухани және логикалық негізін құрайтын бір сезім, бір мақсат бар. Осы
мағынада мінсіз құқық пен табиғи құқықтан сөз қозғалады. Қағида және мінсіз
құқық обьективті құқық болып табылады.
Хақтың тағы бір мағынасы өкілдік және билік. Дүние-мүлік ақысы, алушының
ақысы, әкелік, өкілеттілік, мұрагерлік ақысы сияқты түсіндірілген хақ осы
мағынада. Бұл мағынадағы хақтар субьективті хақ және өкілдік хақ деп
аталады.
Бір жағынан құқық қоғамдық ғылымдар қатарына кіретін ғылым екендігін
көрсетеді. Құқық факультеті, кітабы, оқытушысы дегенімізде осы мағынаны
меңзейді.
Ғылыми әдебиеттерде термин ретінде құқық, қоғамның жалпы пайдасын немесе
тұлғалардың және қоғамның ортақ жақсылығын сақтау мақсатымен өкілеттілер
тарапынан қойылған және мемлекет санкциялар орнатқан қоғамдық қағидалар
жиынтығы.
1. Фикх
Фикх сөзі сөздікте түсіну, меңгеру, ұғыну мағыналарына келеді. Фикх сөзі
білім, түсіну сияқты басқа ұғымдарға қарағанда өзгеше мағынаға келеді. Осы
мағынаға келетін сөздерден Фикх сөзінің ерекшелігі бұл жердегі түсіну бет
жағын ғана емес, терең ұғыну және айтушының мақсатын да қамтиды. Ислам
Құқығында көп қолданылатын фақиһ, мутафаққиһ секілді сөздер осы түбірден
тарайды.
Фикх сөзі Құран Кәрімде жиырма жерде түрлі қалыппен кездеседі. Жалпы
бір нәрсені жақсы және толық түсіну, ұғыну, бір нәрсенің ақиқатын білу
және ой жүгірту сияқты мағыналарда қолданылады. Хадистерде кездесетін Фикх
сөзі және туындысы, мутлақ (міндетті түрде, үзілді-кесілді) ретінде
қолданылғанда сөздік мағынасы жақсы, тура және тереңдей мағлұмат және
ұғыну дегенге келетіндігін көреміз. Фикх сөзі Өзінен әлдеқайда зерек
адамға Фикхты түсіндірген өте көп адам бар мағынасындағы хадистегі (Әбу
Дәуіт, ілім, 10; Тирмизи, ілім, 7) түсінуге қатысты мағлұматпен қатар Құран
мен сүннет мағлұматы мағынасын да қамтиды. Алайда көп тараған раи
(көзқарас) және пәтуамен қатар Фикхтың Кітап пен Сүннеттен шығарылған
мағына және үкім орнына ғылым, риуаят және хадисте тікелей Кітап пен
Сүннет (аят пен хадис мағлұматы) баламасында қолданылғандығы белгілі
болады. (Әбу Дәуіт, Фараиз, 1)
Мұнымен қатар Хз. Пайғамбармен сахаба дәуірінде Фикх бойынша қаза және
раи сөздерінің көп қолданылғандығы, діни мәселелерде оны меңгерген
кісілерге сауаттылық пен жаттау арасындағы жақын байланысына қатысты қурра
деп аталғандығы, ғылыми жинақталу мен әдістеменің дамуымен қатар Фикхтың
бір ғылыми саласы болғандықтан қурра сөзінің орнын фақиһ және ғалым
сөздерінің алмастырғандығын айта аламыз.
Шектеулі мағынада Ислам құқығы ғылымының аты болған Фикх, ауқымды
мағынада ғибадаттармен қатар барлық шариғи-амали (іске асыру) үкімдерді
қамтиды.
Негізгі әдебиеттерден қажыр-қайратымен қол жеткізген діни мәліметтердің
барлығына (адамның ақысы мен міндеттерінің мәліметіне) Фикх атының берілуі
және осы мағынада Фикхтың термин халіне келуіне байланысты мәліметтерге
қажеттілік туындайды.
а. Фикхтың анықтамасы және мағына өрісі
Фикхтың терминдік мағынасы адамның күнделікті өмірінде пайдалы және
зиянды нәрселерді білуі. Фикх сөзі Исламның алғашқы кезеңінен қазіргі таңға
дейін бірнеше рет мағына ауыстырды, осыған байланысты Фикх жайында түрлі
анықтамалар берілген.
Хз. Пайғамбар және сахаба кезеңінде Фикх, жинақталған бөлек бір ғылымның
аты емес. Мәселен, итиқад (наным-сенім), амал (құлшылық) және ахлақ
мәселелерінде кітап пен сүннеттен білетініміз, осылардан қол жеткізген
мәліметтер Фикх деп аталды. Ілім (ғилм) сөзі де сол кезеңде осы мағынада
қолданылатын.
Осы орайда Әбу Ханифа Фикхты Адамның пайдасы мен зиянына болатын
нәрселерді білуі الفقه معرفة النفس ما لها وما عليها деп анықтама беруі
мен сөздің мағынасы өрісі бір. Алайда итиқад, ахлақ секілді білімдердің
алаңы дамып оқшауланғанда Фикх сөзі итиқад пен ахлақ мәліметтерінен тыс
амал мен муамаламен (қарым-қатынас) қатысты мәліметтерге, қағидаларға
байланыстырылып және анықтамаға уақыт өте келе амал бағытынан من جهة
العمل сөзі қосылған.
Имам Шафиғи да Фикхты: Діннің амали үкімдерін, нақты дәлел мен
қайнарынан алып қол жеткізген мәлімет деп анықтама береді.
Бұл анықтамаларда Фикхтың ішіне ибадат, муамалат, уқубатқа (жаза,
үкім) қатысты мәселелер де қамтылады. Бұл мағынаның ауқымы кеңдігі соңғы
ғасырға дейін жалғасын тапты, жазылған кітаптар барлық осы тақырыптарды
қамтыды.
Ендігі бір жағы Фикх, Жан-жақты дәлелдерден шығарылған шариғи-амали
үкімдерді білу немесе Жан-жақты дәлелдерден шығарылған шариғи үкімдер
жиынтығы деп те анықтама берілген. Бұл мағынамен Фикх; уәжіб, мәндуб,
харам, мәкруһ, мубәх болып танылған үкімнің барлық түрлерін, жеке тұлғаға
және жанұяға байланыстырылған үкімдерді, өсиет, уақыф (қор) және мирасқа
қатысты үкімдерді қамтиды. Фақиһ болса усул (метод, әдіс-тәсіл) қағидаларын
жуз-и (жеке) мәселелерде жүзеге асырған мәселен Намаз оқыңдар (2 Бақара
43) дәлелінен намаздың парыз болу үкімін, Ер мен әйелден ұрлық
жасағандардың қолын кесіңдер (5 Маида 28) дәлелінен ұрлықтың харам
екендігі үкімін шығарған адам.
Соңғы кезеңде біршама қажеттіліктің артуы мен аз да болса батыстың
әсерінен Фикхтың кейбір салалары өз алдына дербес есімдерге бөлінді. Жанұя
құқығы: Мунәкәхәт, Муфарақат; жанұя және жеке тұлға құқығы; әл-Ахуалу-ш
Шахсия; зат пен қарыздар: әл-Уқуд, әл-Илтизамат; қылмыстық құқық: әл-Жинаят
әт-Тәшриьу-л Жинааи; ата заң: әд-Дустур, Низаамул хукм т.с.с. аттармен
аталатын болды.
Ежелден Фикх ішінде қаралған әл-әдәб, ахлақ кітаптарына, ғибадат болса
басымы осы тақырыпта жазылған кітаптарға (мәселен ғылымхал) ауысты.
ә. Мақсаты
Фикх ғылымы; адамның өз пайдасына немесе зиянына болған нәрселерді
біліп, дүние мен ақырет бақытына жетуін мақсат етеді.
Адамға жаратушысының, өзінің және басқа адамдардың алдындағы құқығы мен
міндеттерін үйретеді.
Әділетті, бейбіт және тұрақты қоғамның пайда болуына ықпал етеді.
Адамдар арасындағы байланыстарды жаратылыста теңдік пен сенімде туыстық
негізіне сүйенеді.
б. Фикхтың маңызы және оған деген мұқтаждық
Бастауы уахи мен ижтиһадқа (аят пен хадистен үкім шығару) негізделген
Фикх, жүйеге келтірген байланыстардың алуандығы мен өрісі, үндеген
адамдардың ауқымы тұрғысынан жалғыз, теңдесі басқа ешбір ұлтта немесе басқа
пайғамбарлардың алып келген діндерінде жоқ. Фикхтың қамтыған мәселелері мен
жүйеге қойған байланыстарына назар аударар болсақ өте ауқымды әрі теңдессіз
екенін көре аламыз.
Фикх ғылымының аясында адамдар Аллаһқа деген құлшылық міндеттерін мән-
мағынасын түсіне отырып орындайды. Бұған мысал, намаздың парыздарын,
уәжібтерін, намазды бұзатын жағдайларды Фикх ғылымы аясында үйренеді. Бұл
тұрғыдан Фикх Аллаһ пен құл арасындағы жеке қарым-қатынасты ретке
келтірумен бастайды. Намазды, оразаны, зекетті, қажылықты, көзге көрінетін
де көрінбейтін де (дәреті болмаудан, жүніптік секілді) кірлерден
тазалануды, сүннетті, қырынып тазалану, киім киюді де үйретеді. Мүндай
жүйені бұрын-соңды көрмеген, естіп білмеген мүшріктер мұны жатсынып
араларынан бірі былай дейді: Адамдарыңыз (Хз. Пайғамбар) сіздерге барлық
нәрсені, тіпті дәретханаға қалай шығатындарыңызды да үйретеді. Мұндай
қарсылыққа душар болған Салман (р.а.) былай жауап береді:
Ия, Ол ешкімнің оң қолымен арт жағын тазалауына, үлкен және кіші
дәретте құбылаға қарауына, құрғақ тезек және сүйекті қолдануына тыйым
салды, ешкім үш тастан азымен арт жағын тазаламасын, - деген еді.
(Муслим, Таһарат, 57, 58). Фикх айт және жұма сияқты күндерінде әдемі
киінуді, хош иіс су қолдануды, жеуге болатын және болмайтын нәрселерді,
ішіп-жеу әдебін үйреткен.
Фикх ғылымы, неге құқылы екендігімізді және бұлардың қорғалуына қатысты
принциптер қояды.
Адамдар арасындағы қарым-қатынастардың пайдалы жағының ілгерілеуіне
ықпал етеді. Ғибадатты, құқықты, ахлақты, экономиканы және қоғамдық
қатынастарды қамтитын Фикх, алуан түрлі ұлттардан құралған Ислам үмметінің
бір-біріне байланыстыратын, біріктіретін, үмметтің ерекшеліктерін
қалыптастыратын ұйым. Ендігі бір мағынасы үмметтің өмірі. Фикхсыз үммет
өмірін жалғастыра алмайды.
Фикх ғылымы, өмірімізді жеңілдетін құралдарды үйренуімізді қамтамасыз
етеді. Қоғамның ахлақ және жүйесін жақсарту үшін алдын алу шараларын жасап,
ретке келтірген. Құқықтық және экономикалық істерде туралықты, келісім-
шарттар мен уәделердің орындалуын бұйырған, зина (некесіз қатынас),
ішкілік, ғайбат, сөз тасу, жала жабу, жалған жерде куәлік ету, заңға қайшы
әрекет т.с. сияқтыларға тыйым салған, бұларды тыйымдар арқылы алдын алу
шараларын қойған. Фикх әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету үшін зекет,
кәффарат, пітір, құрбан түрінде, байлардың дүние-мүліктерінде кедейлер үшін
құқық қойған. Мұсылмандардың бір жерге жиналып, мәселелерінің шешімін
табуы, мағлұмат, мәдениет, тәжірибе алмасу, араларындағы бауырмалдық
байланыстарды арттыру үшін қажылық, айт, жұма секілді міндетті бас
қосуларды жүйеге қойған. Жанұялық өмірді тәртіпке келтіріп, отбасы болып
есептелетін, есептелмейтін некелесулерді егжей-тегжейлі түсіндіріп,
мақсатқа сай жанұяны сақтау шараларын алған, қолайсыз жанұя байланыстарын
ажыратуды жайыз санап, жанұя тұлғаларының құқық және міндеттерін ретке
келтірген.
Әлеуметтік жаратылыс болған адамның қажеттіліктерін көзге алған Фикх,
сату, жалға беру, кепілге қалдыру, кредит, серіктестік сияқты дүние мен
тұлғалар арасындағы келісім-шарттарды жүйеге келтірген, құқық және
экономикада айланы, алдауды, рызасы болмаған табыс табуды, күштінің әлсізді
езіп жаншуына тыйым салған, бұлардың алдын алатын шаралар қолданған, бұған
мысал ретінде қоғамның апаты болатын өсімді харам еткен.
Фикх, қоғамның жүйесін сақтау үшін керекті қоғам, мекеме және бұлардың
міндеттерін қолға алған. Тілге тиек етер болсақ мемлекет басшысының қалай
сайланатынын, қоғамды қалай басқаратынын, міндеттері мен
жауапкершіліктерін, уәлаят, бухгалтерия сияқты басқа мемлекет мекемелерін,
бұлардың міндеттері мен жауапкершіліктерін, мемлекеттер арасы байланыс,
соғыс және бейбітшілікте ұстанатын жолы, жүйені бұзғандарға жасалатын
шаралар мен жазалар түсіндірілген.
Фикх қоғамның тек қана дүниелік өміріне қатысты біршама байланыстарды
ретке келтіріп қана қоймай, дүние мен ақырет өмірін бірге қолға алған,
мүдделерін осыған қарай реттеген, әсіресе құқықтық істерде әдет-ғүрып және
мүддесіне (қоғамдық мүдде) көңіл бөлген, мемлекет басшысын қоғамның діни
өмірінде де басшы (имам) етіп танытқан.
Айта кететін нәрсе, Фикх адамның дүниеге келуінен ер жетіп кәмелет
шағына, үйленуіне, балаларымен қарым-қатынасына, мамандығына, өліміне,
өлімінен кейінгі өсиет пен мирасына, артта қалдырғандарының қорғалуына
дейінгі өмірінің әрбір қиылысында орын алған, әрбір қадамында онымен бірге
болып, жол көрсеткен. Осы мәселе қоғам мен қоғамдар арасындағы
байланыстарға да қатысты.
Тарихта мұсылмандардың әділеттілігін тілдерде дастан еткен міне осы
Фикх. Осы себепті Европа өлкелерінде алғашқы заңдастыру әрекеттері
басталғанда І Напалеон секілді кейбір мемлекет басшылары Ислам құқығынан
пайдаланған, сілтемелер жасаған.
в. Фикх ғылымының басқа білімдермен байланысы
Фикх ғылымының тақырыбы мен деректері тұрғысынан негізгі Ислами
білімдерден тәпсір, хадис, сияр, кәләм, қырағат, ахлақ ілімдерімен
байланысы бар. Бұлар негізі бір жүйеде орын алғандығы үшін арнайы бұл
білімдер мен Фикх арасындағы байланысқа тоқталмаймыз.
Айрықша Фикх ғылымы жағымды білімдерден саналатын математика,
астрономия, жағрафия, әлеуметтану, философия, логика секілді қатысы бар
мәселелерде пайдаланады және әрдайым байланыста. Мәселен, математика
білімінен мұрагерлік мәселесінде, жағрафия ғылымынан құбыланы белгілеу
жайында, астрономия ғылымынан айдың туылуы мәселесінде пайдаланады.
г. Фикх ғылымының негізгі ерекшеліктері
1. Әділетті орнату: Фикх ғылымының яғни Ислам үкімдерінің негізгі
мақсаты әділеттілікті орнату. Әділеттілік әрбір нәрсені орын-орнына қою
және барлығына лайық болғанын беру дегенді білдіреді.
Барлық құқықтық жүйелер негізінде ақиқат пен әділеттіліктің орнауы үшін.
Өйткені әділеттілік құқықтың ең маңызды құндылығы. Аллаһ Тағала былай
бұйырады: Әй мүміндер! Алла үшін куәлікте туралық үстінде мықты тұрыңдар.
Және бір елдің өшпенділігі сендерді әділсіздікке тартпасын. Әділдік
істеңдер. Сол тақуалыққа жақынырақ. Және Алладан қорқыңдар. Күдіксіз Алла
не істегендеріңнен толық хабар алушы. (5 Маида сүресі 8-аят)
Осы тұрғыдан Фикхтың ең маңызды ерекшелігі мен негізгі қағидасы
әділеттілікті орнату.
2. Қоғамның пайдасын көздеу: Ислам қоғамдық өмірі бар дін. Сондықтан да
өз басына оқшау өмір сүруді құптамайды. Исламда басты нәрсе қоғам өмірінде
және қоғамның ішінде өмір сүру. Сол себепті Ислам пайдалы нәрсені бұйырады,
зиянды нәрселерге тыйым салады. Ең үлкен пайда көпшіліктің пайдасы яғни
қоғам мүддесі. Қоғамның пайдасы мен жеке бастың пайдасы қайшы келгенде
қоғамның мүддесі бірінші орынға қойылады. Осы себепті бір мұсылман жүріс-
тұрысында тек қана жеке басының қамын ғана емес қоғамның мүддесін жоғары
ұстауы қажет. Өйткені Ислам құқығы да көпшіліктің мүддесін жеке бастан
жоғары санайды.
3. Міндеттілікте жеңілдік: Құран Кәрімде: Алла (Т.) кісіге шамасы
келетін міндетті ғана жүктейді; , (2 Бақара сүресі 286-аят), Алла (Т.)
сендерге оңайлық қалайды, ауыршылық қаламайды.(2 Бақара сүресі 185-аят),
(Маида сүресі 61-аят) Өйткені, Алла, сендерге ауыршылық қаламайды (5
Mâide 6) түріндегі аяттардың орын алуы және Хз. Айшаның (р.а.) Хз.
Пайғамбар екі нәрсенің бірін таңдағанда міндетті түрде оның жеңілін
таңдайтын еді (Бухари, Мәнәкиб, 20) дегені, сонымен қатар Хз. Пайғамбардың
діни міндеттіліктерді қиындатуға тырысқандарға әрдайым ескертулер
жасағандығы, Ислам дінінің негізін алып қарағанда әрбірінің оңай атқара
алатындығы және осы өмірде өміріне енгізе алатын дін екендігін айқындап
тұр.
Оның үстіне Хз. Пайғамбарымыз (с.а.у.);
-Көп сұрақ сұрап міндеттілікті арттырған немесе ой-өрісті
тарылтқандарды,
-Құлшылықтарда шектен шығып, өмірдің тепе-теңдігін ескермегендерді,
-Құлшылықтарын жан азабына айналдырғандарды,
-Жеңілдік бола тұра міндетті түрде қиынына қарай жүгіргендерді
айыптаған.
Хз. Пайғамбардың Жеңілдетіңіздер қиындатпаңыздар, қуантыңыздар жек
көрсетпеңіздер (Бухари, Илим, 11, Мәғази, 60, Әдәб, 80; Муслим, Жиһад, 4;
Әбу Дауд, Әдәб, 17) ескертулер болса да Ислам тарихында міндеттілікті
арттыру, ауқымын тарылту және діни өмірді қиындатулар болған. Бірақ бұл
әрекеттердің иелеріне және Ислам қоғамына зиянынан басқа ештеңе болған жоқ.
Түйіндер болсақ дініміз құлшылықтар мәселесінде өте көп жеңілдіктер
қарастырған. Мәселен суды қолдану мүмкіндігі болмаған жағдайда тәйаммум
алынады.
4. Міндеттіліктің аз болуы: ислам дінінің алып келген міндеттіліктер
оңай болғаны сияқты өмірдің әдеттегі барысын бұзбайтындай дәрежеде аз.
Материалдық азығымызды қамтамасыз ету үшін бөлген уақытымыз рухани азығымыз
болып саналатын құлшылықтарымызды орындау үшін бөлген уақытымыз жеткілікті.
Өте жұмысы көп адам да қажетті үзілісінде парыз болған құлшылықтарын
орындай алады.
Әлеуметтік өмірдің басқа салаларындағы жауапкершіліктер орта бір адамға
ешқайндай қиыншылықтар туындамайды және ақыл иесі әрбір адамның орындауы
тиіс болған міндеттер болып саналады. Тағы бірі адалдарда кеңдік,
харамдарға тыйым бар. Расында Аллаһ Тағала былай бұйырады: Әй адам баласы!
Жер жүзінде болған халал, таза нәрседен жеңдер! (2 Бақара сүресі 168-аят)
Бұл аятта да баян етілгені сияқты настарда (аят пен хадис) харамдар
шектеулі болғандықтан бірме-бір айтылып өткен, адалдар көп болғандықтан
бірме-бір айтпаған. Бұдан түсінетініміз харамдардың шектеулі, адал
нәрселердің көп екендігі. Жалпы қағида ретінде Затта негіз болған нәрсе
мубахтық (дін бойынша тыйым салынбаған) түсінігі таңдалған.
5. Үкімдерде дәрежелік: Құранның түсірілуі 23 жылда біткен. Құлшылықтар
мен қоғамдық өмірді ретке келтірген үкімдер, дәреже-дәреже және қоғамның
қажеттілігіне байланысты қойылған.
Ислам фықһының ерекшеліктерінен саналатын дәрежелік, Исламға шақырудың
әр сатысында керек. Аллаһ дінін жібергенде дәреже-дәреже іске асырғаны
сияқты, Исламды түсіндіруде және оны іске асырамын деген адам да жеке тұлға
мен қоғамдық өмірде сатылауды негізге алуы тиіс. Мәселен ішімдікке бірден
тыйым салынған жоқ, үш сатыда жүзеге асты.
1-кезең: Бұған қатысты түскен алғашқы аятта (Мұхаммед Ғ.С.) олар сенен
арақтан, құмардан сұрайды. Оларға: Екеуінде де зор күнә бар. Адамға
пайдасы бола тұра, пайдасынан көрі күнәсы зорырақ де. (2 Бақара сүресі
219 аят) деп әмір етілген;
2-кезең: Әй мүміндер! Сендер мас болып, не айтқандарыңды білгенге шейін
намазға жақындамаңдар. (4 Ниса сүресі 43 аят) түрінде құлшылық қылатын
кезде ішімдік ішуге болмайтындығын білдірген;
3-кезеңде болса ішімдіктің зиянын білген Мұсылмандарға Әй мүміндер!
Арақ, құмар, тігілген тастар (бұттар) және бал ашатын оқтар лас, шайтанның
істерінен. Одан сақтаныңдар, құтыларсыңдар (5 Маида сүресі 90-91 аяттар)
әмір ету арқылы үзілді-кесілді тыйым салынған.
1. Усул (методика)
Усул, а-с-л сөзінің көпше түрі. Сөздікте асылы, түбірі, қайнары деген
мағыналарға келеді. Терминдік мағынасы болса жол, әдіс, ереже, қағида,
жүйе, тәртіп және метод мағыналарында қолданылады. Бұл мағынада бір
ғылымның асыл тақырыбына өтпей тұрып, үйренілуі тиіс негіздер, принциптер
және бастапқы мағлұматтары мен техникаларын баяндауда. Осылай болғандықтан,
Фикх усулү дегенде Фикх ғылымының сүйенген негіздері, Фикх методологиясы
екендігі түсінікті. Ислам құқығын түсіну үшін бұл құқықтың арқа сүйеген
механизмді жақсы ұғыну керек. Бұл, Ислам құқығын деректерімен
методологиясын (Фикх усулін) үйрену арқылы болады.
Сұрақтар:
1. Құқық ұғымы жайында қысқаша мәлімет беріңіз?
2. Фикх сөзінің сөздік және терминдік мағынасын жазыңыз.
3. Фикхтың маңыздылығы, оған деген мұқтаждық және ерекшеліктері жайында
қысқаша мәлімет беріңіз.
4. Фикхтың қағидаларын бөлім ретінде жазыңыз.
Әдебиеттер:
Абдулкадир Шенер. Ислам хукуку дерслери І, Измир 1992.
Али Шафак Ихсан Яғыз. Имам Хатип Лиселери Ичин Фыкых. Истанбул, 1998.
Мухаммед Әбу Зехра. Ислам Хукуку Методоложиси (Фыкых усулу), чев:
Абдулкадир Шенер, 4 баскы, Анкара 1986. Фахреттин Атар, Фыкых усулү,
Истанбул 1996.
Хайреддин Караман, Ислам Хукуку Тарихи, Из яая, Истанбул 2004.
Хайреддин Караман. Фыкых Усулү. Истанбул, 1971.
Хайреддин Караман Фикх. ДИА (Туркие Диянет Вакфы Ислам Ансиклопедиси),
ХІІІ,
Игнатз Голдзихер. Фикх. Ислам Ансиклопедиси. ІV, 601-608.
Жосеф Счачт. Ислам хукукуна гириш. тержуме: М. Дағ, А. Шенер. Анкара,
1977.
Мехмет Гөрмез. Сүннет ве хадислерин Анлашылмасы соруну. Анкара 1996.
Салман Бүйікөз. Фикх усулу. Чимкент, жылы жоқ.
Шакир ел-Ханбели. Усулу-л Фықһи-л Ислами. Бейрут, жылы жоқ.
Закиюддин Шабан. Ислам Хукук Илминин есаслары (Усулү-л Фикх). тержүме:
И. Кафи Дөнмез. Анкара, 1990.
Екінші бөлім: Ислам құқық методикасы (Фикх усулі)
Тақырып: Фикх усулі
Мақсаты: Анықтамасы, пайда болуы, дамуы, зерттеу алаңы, мақсаты мен
методтары жайлы хабардар болу
Ә. Фикх усулінің анықтамасы
Фикх усуліның ең қысқаша анықтамасы; Фикхтың сүйенген деректер мағлұматы
ретінде анықтама беруге болады.
Усул сөзінің қамтитын мағыналарына байланысты, Фикх усулінің мына үш
мағынаға келетіндігін көре аламыз:
1. Фикх усулі; бізді Фикхқа жеткізетін жол және жүйе. Осы жағынан
методология ғылымы болып саналады. Сол себепті жаңа пайымдаумен Фикх усулін
Ислам құқығын методологиясы деп атауға болады.
2. Фикх усулі, Фикхтың деректері дегенді білдіреді. Қандай да бір Фикх
үкімі қайсы деректерден алынды? сұрағының жауабымен айналысады.
3. Фикх усулі; Фикхтың негіздері, қағида және тіректері.
Осы қадір-қасиетпен Фикх усулі, Фикхтың түбірін (деректерін) немесе
ұстанған дәлелдері қолға алып және осы дәлелдердің көмегімен үкім шығару
методтарынтүсіндіретін ілім. Ижтиһадқа ие болған мужтәһидтің шариғи,
амалдық үкімдерді жан-жақты дәлелдерінен шығаруда негізге алған қағидалар
ретінде де анықтама берілген. Қағидалар жуз-и (жеке) үкімдерді қамтитын
барлық-жалпыға бірдей негіздер. Мәселен бұйрық орындалу үшін бір қағида.
Бұған қарағанда Намазды толық орындаңдар, зекет беріңдер,... (2 Бақара
сүресі 43 аят) бұйрықтары намаз бен зекеттің парыздығына дәлел болады. Тағы
басқа Тыйым харам болғандығы үшін қағидасына сай Және де Алла арам еткен
кісіні өлтірмеңдер (6 Әнғам сүресі 151 аят), Зинаға жоламаңдар. (17 Исра
сүресі 32 аят) тыйымдары әдейі (біле тұра), дұшпандықпен адам өлтірудің
және зинаның харам екендігіне дәлел болады. Анықтаманың түсіндірмесіне
өтсек;
Анықтамада кездескен мужтәһид, ижтиһад ету қабілетіне ие болған және
үкімдерді түсініп дәлелдерден үкім шығару (истинбат) үшін осы қағидаларды
құрал деп қабыл еткен кісі. Бұдан кейінгі бөлімдерде ижтиһад пен мужтәһид
ұғымдарына тоқталамыз.
Тағы анықтамада кездескен ахкам болса, үкім шығарудың нәтижесі және
жемісі. Бұлар құлшылығын діннің үкімдеріне сай жасайтын мүкәлләфтардың
(ақыл есі бүтін, балиғатқа жеткен) істеріне қатысты үкімдер. Дін бұларды,
мәселен намаздың парыздығы сияқты міндетті немесе өсімнің, зинаның және
ішімдіктің харам етілуіндегі болғаны секілді харамға шығару (тахрим) немесе
орта жағдайда ішіп-жеу, алып-сату және жалға алуда болғаны сияқты таңдау
мен рұқсат етілген (мубәх) немесе қарызды жазу, алып-сатуды куәгерлердің
алдында жасауда болғанындай нәдб (жасалуы шариғат бойынша жайыз) немесе
күннің шығуы мен бататын уақытындағы намаз оқу, сүннеттерді және шариғат
әдебін орындамағаны сияқты мәкруһ (дінімізде орындалуы әдепсіз саналатын
нәрселер) деп сипатталған. Бұлар амали үкімдер деп те аталады.
Егжей-тегжейлі делелдерден мақсат нақты бір мәселеге қатысты сол мәселенің
үкіміне дәлел болған жуз-и (жеке, тармақ) дәлелдер. Мәселен: Сендерге
аналарыңмен үйленулерің арам қылынды (4 Ниса сүресі 23 аят) аяты тек
аналарымен некелесудің харам болғандығын; ...Ал енді нәжіс пұттардан
сақтаныңдар. Сондай-ақ өтірік сөздерден сақтаныңдар. (22 Хаж сүресі 30
аят) тек пұтқа табыну мен жалған жерге куә болудың харам екендігіне дәлел
болады. Бұл жуз-и (егжей-тегжейлі) дәлелдермен қатар ижмали (түйін) немесе
кулли (барлығы) дәлелдер бар. Бұлар жалғыз белгілі бір мәселемен тоқталып,
белгілі бір үкімге дәлел болмайды. Мәселен: Шариғи үкімдердің қайнары
Кітап, Сүннет, Ижма (бір мәселеде пікір бірлігі), Қияс (салыстыра отырып
үкім шығару) әрбірі бір кулли (барлығы). Сондықтан әдіскердің зерттейтін
дәлелдері осы. Тафсили (жеке-жеке) дәлелдер болса Фикхшының саласы.
Истинбат деп ижтиһад жолымен насс немесе Ижманың бекітпеген үкімін
немесе иллеттін Құран мен Сүннет мәтіндерінен шығару әрекетіне айтады.
Истинбат истидләлдға ұқсас. Ниса сүресінің 83 аятында Қашан оларға
(мұнафықтарға) аманшылықтан немесе хауіп-қатерден хабар келсе, олар оны
жайып жібереді. Егер олар оны, Пайғамбарға не өздерінің іс басындағыларына
ұсынса, олардан оның мән- жайын білер еді. Егер сендерге Аланың кеңшілігі,
мейірімі болмаса еді, шайтанға ермегендерің өте аз болар еді жайында анық
нас (аят пен хадис) болмаған оқиғалар пайда болған жағдайда қияс пен рәй
(көзқарас) ижтиһадының керек екендігіне дәлел болады. Бір мәселе жайында
нас бар болса, истинбатқа қажеттілік жоқ.
Бұл жағдайда әдіскердің әрекеті жуз-и үкімдерді истинбатқа алып баратын
кулли қағидаларды зерттеу. Фикхшының міндеті жуз-и үкімдерді жуз-и
дәлелдерден яғни әр мәселе жайында келген дәлелінен истинбат ету арқылы бұл
әдіс қағидаларын истинбат саласында тәжірбие жасау. Басқа бір сөзбен айтар
болсақ әдіскердің алаңы кулли дәлелдермен Фикхшының истинбат жасауына
жәрдемші болатын кулли қағидаларды қою үшін кулли үкімдерді түсіндіру үшін
дәлелдерді зерттеуге арналған болса да, Фикхшының саласы жуз-и дәлелдер мен
оның дәлел болатын жуз-и үкімдермен шектеулі.
Б. Фикх усулінің тақырыбы мен мақсаты
Фикх усулі екі нәрседен сөз қозғайды: Біріншісі; әрбір истинбат себебі
ретінде шариғи дәлелдер. Екіншісі; осы истинбаттың нәтижесі ретінде шариғи
үкімдер. Истинбат нәтижесі ретінде шариғи үкімдер мен бұлардың дәлелдермен
нақты болуы. Бұл әдіскерлердің қауымдастығының таңдалған ережесі. Өйткені
олар: Усулі Фикхтың тақырыбы дәлелдермен нақты болуы тұрғысынан шариғи
үкімдер, - дейді.
Тағы бір жағы Фикхтың тақырыбы жайында шариғи үкімдердің нақты болуы
тұрғысынан мүкәлләфтың (шариғи міндеттер жүктелген ақыл-есі дұрыс,
балиғатқа жеткен адам) іс-әрекеттері болып саналады. Осы жағынан Фикхшы да
алып-сату, жалға беру, кепілдік, өкілеттілік, намаз, ораза, мақұлдау,
куәгерлік, өсиет, қор, өлтіру, намыстыға жала, ұрлық, зина, харам жолмен
дүние табу сияқты мүкәлләфтың іс-әрекеттерінің үкімін қарастыратын адам.
Фикх усулі білімінің асыл мақсаты, мужтәһидтің шариғи, амали үкімдерді
жеке-дара дәлелдерінен ажыратуы үшін оған осы білімнің қағидаларын жүзеге
асыру мүмкіндігін дайындау. Кімде-кім ижтиһад ету дәрежесіне толық жетсе
усул қағидаларының көмегімен шариғи настарды жария түрде немесе құпия
болсын ұғынып, үкімдерге дәлел болатындығын шығара алады. Қияс, истихсан,
истислах және басқа дәлелдерді, пайда болған жаңа мәселелердің үкімін
табуда қолдана алады.
Ижтиһад ету дәрежесіне толық жетпеген адам үкімдердің истинбат жолдарын
үйрену, мужтәһидтердің қағидалары мен пәтуаларына сүйене отырып осыған
ұқсас жаңа мәселелердің үкімдерін табу үшін түрлі ижтиһад мәселелерінде
Фикхшылардың көзқарастары мен дәлелдерінің арасынан, салыстыра отырып
дәлелі ең қуатты болғанын алуы Фикх усулі білімінің алға қойған
мақсаттарының бірі.
Фикх білімінің мақсаты болса мукәлләфтардың іс-әрекеттерінің халал және
харам екендігін түсіндіру үшін шариғи үкімдерді сол істерде жүзеге асыру.
Осы себептен Фикх білімі, адамдардан шыққан сөз бен іс-әрекеттердің дау-
дамай және ихтиләфтардың (дәлелдерге байланысты пікір өзгешелігі) шариғи
үкімін үйрену үшін ғалымның, қазының және муфтидің (пәтуа беруші) жүгінетін
бұлағы.
В. Фикх усулінің пайда болуы, жинақталуы және дамуы
Фикх усулі, һижри екінші ғасырдың аяқ жағында яғни Хз. Пайғамбар
(с.а.у.), сахаба және табиғун (сахабалардан кейін келген нәсіл) кезеңінен
кейін пайда болған білім. Өйткені Хз. Пайғамбар (с.а.у.) кезеңінде үкімдер
тек өзінен алынатын. Яғни үкімдер Аллаһ елшісіне келген уахи Құранмен
немесе оның Құранды сөзімен, іс-әрекетімен немесе мақұлдауы арқылы
түсіндірген сүннетімен бекітілетін. Бұл жағдайда бірқатар метод пен
қағидаларды қолдануға қажеттілік жоқ еді. Хз. Пайғамбар (с.а.у.) Раббына
қауышуынан кейінгі кезеңде адамдар арасында пәтуа мен үкім беру міндетін
сахабалардың алдыңғы қатарлылары атқарды. Бұлар Құран мен Сүннеттің тілі
болып саналатын арабшаны, аяттардың түсуі (нузул) мен хадистердің айтылу
себептерін (уруд) өте жақсы білетін және Ислам шариғатының келуіндегі жан-
жақтылықты, мақсат пен мүддесінен толыққанды хабардар болатын. Өйткені бұл
алдыңғы қатарлы сахабалар, ұғыну қабілеті, зейіні мен ахлақи ерекшеліктері
тұрғысынан таңдалған адамдар болғаны сияқты, одан басқа ұзақ уақыт бойы
Аллаһ Елшісімен бірге өмір сүріп, достық құрған адамдар еді. Шариғи
деректерден үкім шығару кезінде қолданылатын қағидаларды теория түрінде
алуға мұқтаж емес еді. Бірақ сонымен қатар өмір жалғасуда, ортаға шешімін
табу тиіс болған біршама мәселелер пайда болды.
Міне осы орайда Фикх усулі білімі де Хуләфә-и Рашидин (Әділетті
халифалар) және өздерінен жаңа мәселелердің пәтуасы сұралған басқа
сахабалардың кезеңінде пайда болған ижтиһад әрекетімен бірге пайда болды.
Сахабадан мужтәһидтері мәселенің шариғи үкімін алдымен Құран Кәрімнен кейін
Пайғамбар сүннетінен іздейді, таба алмаған жағдайда Әй ақыл иелері! Ғибрат
алыңдар (59 Хашр сүресі 2 аят) аятының аясындақиясқа яғни діннің
негіздеріне және түсінігіне сай көзқарасты қою үшін ижтиһадқа жүгінетін.
Араларында ижтиһадтың шегі жайында түрлі түсініктер болуымен қатар бұл
усул (методика), табиғун және әтбағут табиғун (табиғундардан кейінгі келген
нәсіл) кезеңінде де осылай жалғасқан. Түрлі түсінік мынадай: Кейбірі үкім
жайында нас болмаған мәселе жайлы нас бар болғанына қосып, қияспен амалды
шектесе, кейбірі діннің негізіне сай болу шартымен маслахатпен амал ету
жағын ұстанатын. Барлығы да сахабаның сөзін қабылдайтын еді. Сайд б.
Мусаййаб, Уруа б. Зубәйр, Қазы Шурайх пен Ибраһим б. Ән-Нахаи табиғун
ғасырының мужтәһидтерінің кейбіреулері. Осылайша түрлі көзқарастағы имамдар
пайда болды. Әрбір имам өз методикасын дамытты.
Һижри екінші ғасырда, мәзһәб имамдарының арасында методика білімі
анықталды. Бұл білімге қатысты қияс, истихсан, мәсәлихи мурсәлә, сахаба
сөзі, алдыңғы шариғаттар, сәдди зараиғ, Мәдина халқының амалы сияқты
терминдер пайда болды. Бұл ғасырда екі бағытты көре аламыз: Хижазда әһли
хадис (Фикх мәселелерінің шешімінде хадиске баса көңіл бөлген), Иракта әһли
рәй (Фикх мәселелерінде настармен қатар қанағат пен ділге көңіл бөлген).
Екеуі де сахих хадис пен дұрыс ижтиһадпен амал етілетіндігіне келісілген.
Бірақ Хижаз халқы діннің қағидаларына және кулли (жалпы) негіздеріне сай
болса да рәймен амал еткеннен қарағанда хадиспен амал етсе, Ирак халқы нас
табылмаған жағдайда рәймен амал етуді таңдады.
Фикх методикасы білімінің кемелденіп жинақталуы һижри 204 жылы өмірден
өткен Имам Шафиғидың Рисәлә атты кітабымен басталды. Бұл салада алғашқы
жазылған еңбек осы кітап болатын. Бірақ бұл білімнің қағидалары сахаба,
табиғун және басқа да мужтәһидтердің ижтиһадтарында шынында бар болатын.
Кей уақыттарда олардың ижтиһадтары, бір-біріне қайшы дәлелдер арасында
таңдау жасау мәселесінде негіз болып саналатын тармақтық методикалық
қағидаларды қамтитын. Мәселен Хз. Алидің мас адамның жазасын, зина жасады
деп жала жапқанның жазасымен қияс жасауы, Ибн Мәсғудтың ижтиһады бойынша
кейінгі келген нас алдыңғы келген настың үкімін жоюы немесе тән қылуы осы
түрден. Ибн Мәсғуд бойынша күйеуі өмірден өткен аяғы ауыр әйелдің иддеті
(әйел затының үйленбей күтетін уақыты) босануымен аяқталады. Өйткені бұл
үкімді баяндайтын Талақ сүресі (Қараңыз 85 Талақ сүресі 4 аят) күйеуі
қайтыс болған әйелдің төрт ай он күн (ғыддат) күтеді деген бұйрық Бақара
сүресіндегі аяттан (2 Бақара сүресі 234 аят) кейіннен түскен, сондықтан
алдыңғы келген аяттың үкімін жойған.
Тағы осыған ұқсас мутәаххирун (кейінгі кезеңнің Фикхшылары) ахад хабарға
(Бір немесе екі, үш адамның өздері сияқты бірнеше адамнан риуаят етуі),
жекенің (хаас) жалпыға (аам), харамның мубәхқа таңдалуы, жекенің жалпыға
тән етуі; (5 Маида сүресі 3) аятындағы үзілді-кесілдінің, Әнғам
сүресіндегі 145 аяттағы аққан қан-ға шектеумен тек қана аққан қанның
харам етілуі осы мысалдарға сай келеді.
Ғалымдар бұл білімді, Кәләм ілімінен және шариғи үкімдердің бір
бөлшегінен емес, керісінше негізі мен мақсатынан пайдалана отырып ортаға
салған. Өйткені Құран мен сүннетке мойынсұнуға мәжбүрлеу тек қана осы
екеуімен амал етуге мәжбүр еткендерден шығары анық, Ол әрине Аллаһ Тағала.
Тағы айта кететін жәйт ғалымдар бұл методиканы ортаға салғанда екі асыл
үкім қайнары Құран мен сүннеттің де тілі Араб тілінің истинбат (үкім
шығару) қағидаларынан да көптеп пайдаланған. Мәселен біз бұл тілдің
көмегімен діннің мақсатын түсіне аламыз. Осы тілдің көмегімен мужтәһид
хақиқатты, межазды, сарихты, кинаяны, умумды, хусусты, муштәрәкті,
мутлақты, муқаядты, мантуқты, мәфһумды түсіне алады. Бұлардың барлығы
тілдің зерттеу алаңы. Бұлар Фикх методика білімінің пайда болғаннан кейін
дамуына себеп болған мәселелер.
Г. Фикх методикасындағы әдістер
Фикх методикасы білімін жинақтаған Имам Шафиғиден кейінгі ғалымдардың
кейбірі мухтасар (қысқартып), кейбірі муфассал (егжей-тегжейлі) методика
білімінде кітап жазуды жалғастырды. Методика ғалымдары кітап жазуда мына үш
методты қолданды:
Мутәкәллимнің (кәләм ғалымдары) методы
Жалпы бұл метод ғалымдары жумһурының (бір білім саласы бойынша
ғалымдардың басым бөлігі) ұстанған жолы. Бұл методтың ерекшелігі Фикх
мәселелерін қоя тұрып, ақли, кәләми (кәләмдық) және тілдік дәлелдердің
қажет еткеніндей методика қағидаларын қою. Бұл мектептің басты үш
ерекшелігі бар: Таза ақли дәлелдерге сүйену, белгілі бір Фикх мәзһәбына
байланып қалмау, Фикхқа байланысты фәр-и (тармақтық) мәселелерді тек
түсіндіру мен мысал үшін айту. Бұл мектептің имамы, Фикхынан алдын методын
жинақтаған Имам Шафиғи. Бұл методтың жалауын желбіреткен Әбу Бәкір
Бақыллани. Бұл методпен жазылған кітаптардың ең танымалдары мыналар:
Қазы Абдулжаббардың әл-Умдасы,
Әбул Хусәйн әл-Басридың әл-Муьтәмәды,
Имамул Харамәйни әл-Жуәйнидің әл-Бурханы
Ғаззалидың әл-Мустасфасы,
Фахруддин әр-Разидың әл-Махсулы
Амидидың әл-Ихкәм фии усуулил Әхкәмы
Бұл негіз бойынша жазылған еңбектерде алдымен логикалық және тілдік
дәлелдерді, соңында ижтиһад және осыған ұқсас мәселелерді айтып соны қолға
алады.
2. Ханафи методы: Бұл тәсілдің ерекшелігі тек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz