Қоршаған ортаның ластануы дәрістер

1 Жер планетасы Күн жүйесінің құрамына кіретін планеталар қатарында.

2. Жер планетасының химиялық құрамы.
3. Жер планетасында болатын химиялық элементтер формалары.

Лекцияның қысқаша мазмұны.

Жер - сан жеткізгісіз көптеген космостық объектілермен әрекеттес жалпы заңдарға бағынатын шексіз тұрақсыз Әлем дүниесінің бөлігі. Жерді тұтастай немесе оның қабығын жекелей зерттеу, оның әлем дүниесіндегі орнын қарастырмай, космостың әсерінің есебінсіз зерттеу мүмкін емес.

Жерден қазіргі радио және оптикалық телескоптардың көмегімен Әлемнің дүниесінің Жерден Күнге дейінгі аралықтан үш жүз мың миллиард есе көп қашық бөлігі байқалады. Егер бізге Әлемнің «көрінетін» Метагалактика деп аталатын бөлегі бойынша болжайтын болсақ, Әлем негізінен сутек (80%) және гелийден (18%), ағзадан басқа да элементтердің қатысуынан тұрады.

Әлемнің негізгі зат массасы (98%) жұлдыздарда және ол ионданған ыстық газдан - плазмадан тұрады.

Метагалактикада 10 ²¹ -ден астам жұлдыздар бар. Көптеген жұлдыздарда, планеталық система болуы мүмкін деп болжанады. Алайда, планеталардағы Әлемнің жалпы зат массасы өте аз, ол 0, 1%-ке де жетпеуі ықтимал.

Жұлдыз аралық кеңістік ерекше сирек газ, ұсақ шаң-тозаңдармен толы, олар кейбір жерлерде соншалық үлкен «бұлттар» - газды және тозаңды тұмандықтар түзеді.

Жұлдызаралық кеңістіктің барлық бағыттарында зарядталған бөлшектердің - космостық сәулелердің қатты ағыны байқалады. Әлемде гравитациялық, магниттік және электр күштері өрістері бар, олар космостық объектілерді бір жерге байланыстырады. Әлемдегінің барлығы да қозғалыста болады.

Күн системасы.

Күн системасы - Галактиканы құрайтын мөлшері және күрделілігі жағынан әр түрлі көптеген системалардың бірі. Ол Галактика орталығынан 1 п жуық галактикалық жазықтықтың солтүстігіне 25 п қашықтықта орналасқан. Оған ең жақын орналасқаны Проксима Центавра (шоқжұлдыз) жұлдызы, ол 1, 31 п қашықтықта жатыр. Күн системасының орталық денесі - Күн ол оның құрамындағы жалғыз жұлдыз. Онда системаның барлық массасының 99, 86% жинақталған, қозғалыс санының жалпы моментінің тек 2% ғана қамтиды.

Күн системасында Күннен басқа үлкен 9 планета, мыңдаған ұсақ планетлар (астероидтар), миллиондаған кометалар, метеорлық заттар - планетааралық газ бар. Барлық планеталардың жалпы массасы Күн массасының 1/745-індей. Кометалар мен астероидтардың жалпы массасы Жер массасынан аз. Күн системасы үнемі қозғалыста болып тұрады.

Күн системасының барлық планеталары бір жазықтықта дерлік орналасқан эллиптикалық (шеңберге жақын) орбита бойынша Күн маңында айналады.

Орбиталар бойынша удемелі қозғалыспен қатар планеталар (Шолпан мен Ураннан басқасы) және олардың спутниктері орбиталық қозғалыс бағытында, өз өсімен айналады. Мұнымен бірге кеңістікте осьтің айналу жағдайы ұзақ уақыт мүлдем дерлік өзгермейді. әр түрлі планеталардың айналуы периодының әр түрлі мөлшері де сақталады. Күн өз осімен, яғни оның маңында орбиталар бойынша планеталар қозғалысы бағытында айналады.

Күн маңында планеталардың орбита бойынша қозғалысын қарағанда негізгі координаттық жазықтық ретінде жер орбитасының жазықтығы - эклиптика алынады.

Күн системасы планеталарының қозғалысын, системаларының бірлігін дәлелдейтін дұрыс шешімін тұңғыш рет Н. Коперник жасады. Оның ілімін И. Кеплер дамытты, ол планеталардың қозғалыс заңдарын ашты:

1. Барлық планеталар эллипс бойынша қозғалады, фокустердің бірінде, бүкіл планетаға ортақ бір Күн бар.
2. Планетаның радиус-векторы бірдей уақыт аралықтарында бірдей үлкен ауданды сызады.

Перигелийге таяу радиус-вектор арқылы ∆t уақытта сызылған аудан (ST ₁ T ₂ ) афелийге таяу радиус вектор арқылы сызылған ST ₃ T ₄ ауданға тең.

Өйткені орбита бойынша планета қозғалысының шапшаңдығы T ₁ T ₂ доғасы > T ₂ T ₄ доғасынан үлкен, афелийге таяудан гөрі перигелийге таяғандығы артық; планетаның Күнді айнала қозғалысы біркелкі емес: бірде шапшаңдайды, бірде бәсеңдейді.

3. Әр түрлі планеталардың Күнді айнала қозғалысының уақыт квадраттары олардың орбиталарындағы үлкен жарты осьтердің кубтарына пропорционал болып келеді, немесе Күннен орта қашақтыққа сай болады (1-таблица) .

1 - таблица

а - орбитаның үлкен жарты осі, t - айналу уақыты.

Жерден Күнге дейінгі қашықтық және оның айналу уақыты бірлік есебімен алынады;

Планета қозғалыстарының жылдамдығы Күнге дейінгі қашықтыққа бағынышты екендігін заң дәлелдеп отыр. Ол Күннің бүкіл планета системасын біртұтас байланыстырады.

Кеплер заңын пайдалана ртырып, Ньютон планета қозғалыстары тарту күшіне бағынатындығын ділелдеді. Дүние жүзілік тартылыс заңы бойынша барлық денелер өзара әрекеттес болады, мұнымен бірге тарту күші өзара әрекеттес денелердің массасына тура пропорционал және олардың ара қашықтықтарының квадратына кері пропорционал болып келеді:

- тартылы тұрақтылығы = 6, 61108.

Күн системасы денелердің қозғалысын басқаратын негізгі күш - Күн тартылысы болып табылады. Күн өзінің тартуымен планета қозғалысын тездетеді, сондай-ақ планеталар да Күнді тартып оған біршама тездеткенін хабарлайды. Сондықтан планеталар Күнді айнала қозғалмайды, Күн мен планеталар бірдей периодпен оларға ортақ тарту центрін айнала қозғалады, бірақ планета үлкен эллипс жасайды, ал Күннің эллипсі мүлде кіші; бұл да планеталардың және олардың спутниктерінің қозғалысына жатады.

Планеталардың бір-бірін өзара тартуы Күн тартылысына қарағанда онша үлкен емес, бірақ соның өзі планеталар қозғалысының аутқуына - ұйытқуына - әсер етеді. Өйткені тартылыс күші тек қана тартатын денелердің массасына байланысты емес, ол сонымен бірге олардың ара қашықтығына да байланысты, онша үлкен емес, бірақ өзара жақын орналасқан денелер едәуір ұйытқуды тудырады.

Кометалар мен астероидтар планеталар қозғалысында белгілі бір ұйытқу болдырмайды. Планеталардың әсері, бұл денелердің қозғалысына керісінше, зор болады.

Күн системасының мөлшері жұлдыздар арасындағы қашықтықпен салыстырғанда өте кіші. Олар туралы Күннен Плутонға дейінгі аралықтың 5905 млн. км екендігімен анықтауға болады. Күшті созылған орбиталар бойымен қозғалатын кейбір кометалар Күннен 1 а. е. қашықтайды. Күн системасының нақты шекарасы жоқ деуге болады.

Күн. Күн - орта мөлшердегі және жарық беретін жұлдыз, ол сутегі (70%) мен гелийден (29%) құралатын аса зор газды шар, әр түрлі гелиографиялық ендіктерде өз осьінен әр түрлі жылдамдықпен айналады: экваторда ол жердің 25 тәулігінде, полюс маңында 30 тәулікте бір рет айналып өтеді. Күннің шекарасы ретінде Жерден оның дискісінің көрінетін шекарасын шамамен алады. Күннің диаметрі - 1392000 км (жердің 109 диаметрі), көлемі 1, 41∙10 ³³ см ³ (Жердің көлемінен 1, 3∙10 ⁶ есе көп), массасы 2∙10 ³³ г (Жердің 333000 массасы), орташа тығыздығы - 141 г/см ³ (жұлдыздардың ішкі бөліктерінің тығыздығы 100 г/см ³ жетеді, ал сыртқы қабаттарының тығыздығы жер бетінің атмосфера тығыздығынан кем болады) .

Күннің бетіндегі күннің қызған заттарын ұстап тұрған салмақ күші жерге қарағанда 28 есе артық. Оның бетінің температурасы 6 мың градусқа жуық, ал оның ішкі бөлігінде 16 миллион градусқа жетеді. Онда қысым 100 млр. атм. асқанда ядролық реакция жүреді. Бөлініп шыққан энергия Күннің бетіне 10 млн. жыл шамасында жетеді. Мұнымен бірге ол бірнеше рет сіңіріліп қайтадан сәулеленеді, оның сипаты өзгеріп отырады; сіңірілген гамма-сәулелердің орнына рентген сәулесі, оның орнына - ультракүлгін, ең соңында көрінетін және жылу сәулелері пайда болады. Күннің әлем кеңістігіне шашқан сәулесінің энергиясының жалпы мөлшері 3, 9∙10 ³³ эрг/сек. Күннің сіңірілуі және қайтадан сәулелену арқылы энергия бөліп шығаратын облысы сәулелік тепе-теңдік зона деп аталады. Одан жоғары конвекция зонасы жатыр; мұнда энергияның алмасуы күн заттарының араласуы арқылы жүзеге асырылады.

Сәулеленуі бізге көрінетін, Күннің сыртқы қабаттары, күн атмосферасын түзеді, ол фотосфера, хромосфера және күн тажынан тұрады.

Фотосфера (жарық қабығы) - жұқа түссіз газ қабаты (200-300 км), оның тығыздығы жоғарылаған сайын азая түседі. Осы бағытта фотосфераның температурасы 6000-нан 4500°-қа дейін төмендейді, бұл бүкіл күн атмосферасының ең төменгі температурасы. Фотосфера сәуле тепе-тең жағдайында болады, ол Күннің орталық облысынан қанша энергия бөлініп шықса соншалықты энергияны сәулелендіріп отырады. Бұл күн атмосферасының негізгі бөлігі.

Фотосфераның үстінде хромосфера орналасқан. Оның үнемі қозғалыста болатын сыртқы бетінің биіктігі 15000-2 км жетеді. Одан жоғарыда (15) қызған газ - протуберанецтер «фонтандары» көтеріледі.

Күн атмосферасының - сыртқы шексіз қабаты - тажы - сирек плазмадан тұрады (кинетикалық температурасы 1 млн. градусқа жуық оң және теріс зарядталған бөлшектердің қосындысы) .

Тажыдан 300-400-ден 800 км/сек жылдамдықпен плазма (тажының ұлғаюы) үздіксіз бір қалыпта ағып отырады. Бұл күн желі деп аталады. Күнде оталған кезінде 2000 км/сек шапшаңдықпен Жерге жетерлік корпускалдар енсіз ағындары космос кеңістігіне тарайды.

Күннің көрінетін сәулелерінің 10% жуығы нейтрино - бөлшектері екені анықталды, онда электр зарядтары жоқ ол затты жарып өтетін таңғажайып қасиеті бар. Электрмен зарядталған және бейтарап бөлшектер ағындарынан басқа Күннен дүние кеңістігіне электр магнитті толқындар: гамма сәулесі, рентген, ультра күлгін, жарық, инфрақызыл, радио толқындары тарайды. Күн сәулеленуінің негізгі бөлігі жарық және инфрақызыл сәуле ретінде бөлініп шығады.

Күннің көрінетін сәулесі ас тұрақтылығымен ерекше (оның жарқырауының өзгеруі 2% аспайды) . Күн спектрінің ультракүлгін және рентген бөліктері Күн активтілігіне байланысты өзгеріп отырады. Сондай-ақ корпускулярлық сәулеленудің интенсивтілігі де өзгереді. Күн активтілігі, күн атмосферасында пайда болған әр түрлі түзелістер қатарында: күн дақтары, факелдер, флоккулдар оталулар байқалады. Оның барлығы Күннің жалпы әлсіз магнит өрісінің фонында магниттік өрісі қуатының күшеюіне байланысты (қуаттылық 1 эрстеда) .

Күн дақтары - фотосфералардың салыстырмалы суық учаскелері, олардың температурасы қоршаған кеңістіктегіден шамамен 1500° төмен және олармен салыстырғанда қарайып көрінеді. Күн дақтары пайда болғанға дейін оның орнында күшті магнит өрісі орнайды, ол газ конвекциясын баяулатып, сол арқылы энергияны фотосфераға төменнен өткізеді. Дақтар топ - тобымен пайда болады және олар бірнеше сағаттан бірнеше айға дейін өмір сүреді. Орташа дақтың көлденеңінің мөлшері 7000-15000 км жетеді. Дақтар тобында аса ірі екеуі ерекше, біреуі топтың шығыс, екіншісі батыс шетінде орналасқан. Олар бір-біріне қарама-қарсы полярлығымен белгіленеді. Ал бүкіл биополярлық группа конвективтік зонаның зор ұясын түзеді. Дақтар пайда болатын зона күн экваторының екі жағында 5 тен 45° ендіктерге орналасқан. Ал басқа ендіктерде олар сирек пайда болады. Дақ топтары барлық уақытта жарығырақ талшықтылар түзілісімен - фотосфералық факельдермен қоршалған. Оларда магнит өрісінің қуаты дақтарға қарағанда төмен, бірақ жалпы гелиомагниттік өрісінің қуатына қарағанда жоғары. Бәсең магнит өрісі күшті конвекцияны тоқтата алмайды, керісінше, оны күшейте түседі, зат қозғалысының бойымен «реттей» отырып, дұрыс «бағытқа» салады.

Факелдер - салыстырмалы тұрақты түзілістер, оларды барлық гелиографиялық ендіктерде байқауға болады, дақтарға қарағанда олардың алатын ауданы да үлкен. Хромосферада фотосфераның факельдерінің жалғасы флоккул деп аталады. Оларды біріктіріп факел алңдары деп те атайды. Күн активтілігінің - ең күшті және тез дамитын көрінісі хромосфералық оталыстар - олар кенеттен және жарықтығы өте күшейіп үдей түседі, кейін баяу әлсірейді. Оталудың көпшілігі бірнеше минутпен шектеледі. Тек ең қуатты оталуы бірнеше сағатқа созылады. Оталу кезінде рентген және ультракүлгін сәулелер күшейіп, радио сәулелердің шарпуы байқалады, күн заттарының бөлшектері - корпускулалар атылып шығыды. Оталу Күн атмосферасының басқа бөлігінде де процестердің активтілігін арттырады. Кейбір жағдайларда күннен космостық сәулелер бөлініп шығады, олардың протондары ерекше қуатты болып келеді. Оталудың жалпы энергиясын мыңдаған сутегі бомбаларының жарылыс энергиясымен салыстыруға болады.

Күннің оталуы - күрделі құбылыс. Олар бір-біріне қарама-қарсы белгідегі магнитті өрісі бар жақан жатқан екі дақтардың арасында пайда болады. Олардың энергиясы магнит өрісінің өзгеруі есебінен пайда болады. Оталудың көпшілігі хромосферада пайда болады, бірақ олар күн тажының төменгі бөлігінде болып тұрады.

Күннің оталуы -міндетті түрде Жерге әсер етеді, бірақ оны әр уақытта байқауға болмайды, өйткені ол ең алдымен Жердің магнитті өрісінің әсеріне байланысты болады.

Күн активтілігіне байланысты түзіліс хромосфера затының «бұлттары» - протуберанецтер, олар күн тажында ондаған мың километрге, ал кейбір жағдайларда одан да едәуір жоғары көтеріледі. Олар арқылы хромосфера мен таж аралығында зат алмасу болады. Протуберанецтер формасы, мөлшері және өмір сүруінің ұзақтығы (минуттан айға дейін) жағынан әр түрлі. Протуберанецтерді оталудан сырттй айыру қиын, олардың кейбіреуі оталумен байланыста да болады.

Күннің активтілігі әлсін-әлсін өзгеріп отырады. Оны ең алдымен күн дақтары санның өзгеруінен байқаған, тіпті өзгерудің орташа периоды 11 жылға тең (кейін бұл дәлелденді де) екендігі анықталды. Бұл күн активтілігі құбылыстарының бүкіл комплексі үшін: факельдер мен флоккулдардың таралуы оталудың жиілігі, протуберанецтердің сены, тажының формасы - дұрыс болып шықты. Күн активтілігі максимумдарының аралық интервалы 7-ден 17 жылға дейінгі, ал минимумдар аралық 9-дан 14жылға дейін ауытқитын болғандықтан периодтықтан көрі 11 жылдық цикл жөнінде айтқанымыз дұрыс. Күн активтілігінің 11 жылдықтан басқа 5 жылдық, 22 жылдық (магнитті) және 80-90 жылдық (ғасырлық) циклдары ең дұрысы деп саналады. Сондай-ақ ұзақтығы бірнеше жүз жылға (8-10) созылатын «ұзын» цикл болатындығы да болжанады. Күн активтілігінің периодтары туралы мәселе тоық шешілді деп айтуға болмайды.

Ғалымдар күн активтілігі циклдік өзгеруінің себептері күннің магнитті өрісінің өзгеруіне байланысты деп санайды, бірақ бұл жөнінде біріңғай пікір жоқ. Біреулері өте бәсең және «шатысқан» Күннің жалпы магнитті өрісі терңдегі процестерде пайда болды десе, басқалары Күн атмосферасында тұратын бірқатар магнитті облыстардың жинақталуы нәтижесінде жалпы магнит өрісі пайда болады деп есептейді. Қалай болғанда да Күнде болып жатқан процестерде магнит өрісінің ролі анық.

Жер Күннің әсерінің үнемі сезіліп отырады, ол осы күннен ғана энергия қабылдайды. Күнде болып жатқандардың барлығы Жерге бағытталған күн энергиясының толқындары арқылы беріледі. Күн активтілігінің циклдігі географиялық қабықтағы құбылыстардың циклін тудырады. Күннің жер процестеріне, және ең алдымен өмірімен байланысты процестерге әсері жақсы болуымен қатар, бұл жағдайда, әсіресе күн оталуының қауыртты әсері де болуы мүмкін.

Күнді зерттеу үшін, оның активтілігінде болып жатқан өзгерістерге бақылау орнату мақсатымен стандартты программа бойынша үнемі бақылау ұйымдастырылды. Ол жұмыстар бірқатар елдерде, оның ішінде СССР-дежүргізілуде, Күнге қызмет жасаудың өзінде 100 жылдай уақыт өтті.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Ксенобиотиктер дегеніміз не?

2. Фотосфера дегеніміз не?

Әдебиеттер тізімі

1. Молдахметов З. М., Ғазалиев А. М., Фазылов С. Т. “Экология негіздері” // Қарағанды, 2002

2. Дәрібаев Ж. Е., Баешев Ә. Б., Сермаңызов С. С. “Экология” // Астана, 2005

Лекция 2 Қоршаған ортаның ластануы

Мақсаты: Қоршаған ортаның ластану түрлерін түсіндіру

1 Химиялық элементтердің биогендік формалары

Химиялық ластануға қоршаған ортада табиғи, табиғи - антропогенді және антропогенді несеме тіршілік ортада болып жатқан физикалық - химиялық процестеркезінде зиянды, улы заттардың пайда болуын жатқызамыз. Дамуы жрғары елдерде соңғы екі - үш онжылдықта қолданылған шараларға байланысты қоршаған ортаның химиялық ластануы екінші орынға түсіп, бірінші орынға радиактивті ластану шығып отыр. Біздің елімізді қоршаған ортаның химилық ластану қаупі әлі де жоғары болып тұр.

Қазіргі кезде химиктерге химиялық заттардың 4 - 5 млн түрі белгілі. Олардың саны жыл сайын 10% өсіп отырады. Адам организміне әр түрлі жолдармен (тамақпен, ауамен, сумен) түсіп тұратын организмге жат химиялық ластаушы заттарды ксенобиотиктер (грек. ксенос - жат, биос - өмір) деп айтады.

Жердің геосферасы бойынша атмосфераның, гидросфераның және литосфераның ластануын айтады. Қоршаған ортаның компоненттері мен ластану орындары бойынша химилялық ластануды келесі түрлерге бөледі:

1. ауаның ластануы (мысалы, адамдар тұратын аймақтар, жұмыс істейтін жерлер) ;
2. тұрмыстық және өндірістік бөлмелердің;
3. жербетілік және жерсты суларның;
4. топырақтың;
5. тамақтың және т. б.

Ортаның химиялық ластаушы көздерін мынадай үлкен топтарға бөлеміз:

1. қоршаған ортаға сұйықтық, газды және қатты түрдегі өндірістік қалдықтарын шығаратын техникалық қондырғылар;
2. ластанушы заттар шығаратын, немесе оларды жинақтап, сақтайтын шаруашылықтар;
3. ластаушы заттар келіп тұратын (трансшекаралық жылду) аймақтар;
4. планетарлық ластануға әкелетін атмосфералық жауын - шашын, тұрмыстық, өндірістік және ауылшарушылық қалдықты сулар.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Қоршаған ортаның ластануының қандай түрлері бар?

2. Ластанудың анықтамасы

Лекция 3 Тірі зат . В. И. Вернадскийдйң тірі зат туралы ілімі.

Мақсаты Студенттерге В. И. Вернадскийдйң тірі зат туралы ілімін ұғындыру

1 Тірі заттың негізгі маңызы.

2 Ноосфера.

Лекция мазмұны

Академик В. И. Вернандский биосферадағы тіршілік процестерін зерттей келе химиялық элементтердің бір тобын «тірі заттар» - деп атады. Олар биофильді заттар деп аталатын сутегі, көміртегі, оттегі, азот, фосфор және күкірт элементтері еді. Биофильді элементтердің атомы тірі организмдердің денесінде күрделі органикалық қосылыстар түзе отырып, көмірсулары, липидтер, белоктар және нуклеин қышқылдарын құрайды. Ал, бұл органикалық заттар тіршілік тірегі екені мәлім.

В. И. Вернандский биосфералық қалыптасу және даму эволюциясындағы «тірі заттардың» ролін өте жоғары бағалады. Әсіресе, тірі организмдер оған қоса адам баласының іс-әрекеттерінің биосфера шегіндегі биогеохимиялық фактор ретіндегі рөлін бағалай келіп билсфера өзін-өзі реттеп отыратын табиғи жүйе екндігін дәлелдеді. Яғни, планетадағы ең жоғарғы сатыдағы дамыған тіршіліктің ұйытқысы түрлі организммен байланысты екенін баса айтты. Шын мәнінде тірі организмдер ғарыштық энергияны жердегі химиялық энергияға айналдыра отырып планетадағы тіршіліктің көп түрлілігіне әкеледі. Осының бәрі биосферадағы химиялық элементтердің миграциясы болып табылады. Бұл процестер табиғаттағы зат және энергия айналымдарымен шектеліп, биосфера шегіндегі ғаламдық зат алмасулардың үздіксіз қорғаушы күшіне айналады.

Ең басты мәселе биосферадағы айналымдардың қалдықсыз жүруі. Нәтижесінде, биосфера деп аталатын үйімізде ешбір басы артық зиянды қосылыстар түзілмейді, бәрі де қайтадан айналымға түсіп табиғаттың өзін-өзі тазартуы жүріп жатады. Ол процестердің ең басты қозғаушы күші - Күн екенін есте шығармауымыз керек.

В. Н. Вернандский табиғаттагы зат айналымдарының тұрақты даму процесіндегі адамның роліне ерекше мән берді. Тіптен, оның дәлелдеуінше адам баласы теңдесі жоқ биосферадағы ең қуатты геологиялық ретінде бағалады. Яғни, болашақтағы биосфераның тағдыры адамзаттың ақыл-ойының сапасында немесе деңгейінде екенін болжай келе өзінің өте маңызды теорияларының бірін тұжырымдады. Ол - биосфераның жаңа тұрғыдағы ұғымы мен сипаты - ноосфера туралы болжамдар жасады. Ал «ноосфера» деген терминді ғылымға енгізген француз математигі Леруа еді.

Академик В. Н. Вернандский өзінің 1944 жылы жазған еңбегінде: “. . Болашақ планетаның ұсқыны мен тыныс тіршілігі адам баласының ақыл-ойы мен парасатына байланысты дамиды және тәуелді болады. Ең бастысы адамзаттың санасыз ақыл-ойының нәтижесіне байланысты биосфера тағдыры шешіледі”, - деген тамаша болжамын айтқан болатын. Шын мәнінде, қазіргі биосфераның тұрақтылығы тек адам баласының қолында екенін әрбір көзі ашық, көңілі сергек мүшесі түсініп отыр.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс