Қоршаған ортаның ластануы дәрістер
1 Жер планетасы Күн жүйесінің құрамына кіретін планеталар қатарында.
Лекция 2 Қоршаған ортаның ластануы
Лекция 3 Тірі зат . В.И. Вернадскийдйң тірі зат туралы ілімі
Лекция 4 Биосфера.адамзаттың тіршілік ортасы.
Лекция 5 Тірі организмдерге әсер.ықпал етуші табиғи факторлар.
Лекция 6 Атмосфера .
Лекция 7 Атмосфераның ластануы.
Лекция 9 Литосфера.
Лекция 10 Топырақ эрозиясы
Лекция 11 БҰҰ бағыттары бойынша халықаралық ұйымдар.
Лекция 12. Қоршаған ортаның аймақтық проблемалары
Лекция 2 Қоршаған ортаның ластануы
Лекция 3 Тірі зат . В.И. Вернадскийдйң тірі зат туралы ілімі
Лекция 4 Биосфера.адамзаттың тіршілік ортасы.
Лекция 5 Тірі организмдерге әсер.ықпал етуші табиғи факторлар.
Лекция 6 Атмосфера .
Лекция 7 Атмосфераның ластануы.
Лекция 9 Литосфера.
Лекция 10 Топырақ эрозиясы
Лекция 11 БҰҰ бағыттары бойынша халықаралық ұйымдар.
Лекция 12. Қоршаған ортаның аймақтық проблемалары
Жер – сан жеткізгісіз көптеген космостық объектілермен әрекеттес жалпы заңдарға бағынатын шексіз тұрақсыз Әлем дүниесінің бөлігі. Жерді тұтастай немесе оның қабығын жекелей зерттеу, оның әлем дүниесіндегі орнын қарастырмай, космостың әсерінің есебінсіз зерттеу мүмкін емес.
Жерден қазіргі радио және оптикалық телескоптардың көмегімен Әлемнің дүниесінің Жерден Күнге дейінгі аралықтан үш жүз мың миллиард есе көп қашық бөлігі байқалады. Егер бізге Әлемнің «көрінетін» Метагалактика деп аталатын бөлегі бойынша болжайтын болсақ, Әлем негізінен сутек (80%) және гелийден (18%), ағзадан басқа да элементтердің қатысуынан тұрады.
Әлемнің негізгі зат массасы (98%) жұлдыздарда және ол ионданған ыстық газдан – плазмадан тұрады.
Метагалактикада 1021-ден астам жұлдыздар бар. Көптеген жұлдыздарда, планеталық система болуы мүмкін деп болжанады. Алайда, планеталардағы Әлемнің жалпы зат массасы өте аз, ол 0,1%-ке де жетпеуі ықтимал.
Жұлдыз аралық кеңістік ерекше сирек газ, ұсақ шаң-тозаңдармен толы, олар кейбір жерлерде соншалық үлкен «бұлттар» - газды және тозаңды тұмандықтар түзеді.
Жұлдызаралық кеңістіктің барлық бағыттарында зарядталған бөлшектердің – космостық сәулелердің қатты ағыны байқалады. Әлемде гравитациялық, магниттік және электр күштері өрістері бар, олар космостық объектілерді бір жерге байланыстырады. Әлемдегінің барлығы да қозғалыста болады.
КҮН СИСТЕМАСЫ.
Күн системасы – Галактиканы құрайтын мөлшері және күрделілігі жағынан әр түрлі көптеген системалардың бірі. Ол Галактика орталығынан 10000 п жуық галактикалық жазықтықтың солтүстігіне 25 п қашықтықта орналасқан. Оған ең жақын орналасқаны Проксима Центавра (шоқжұлдыз) жұлдызы, ол 1,31 п қашықтықта жатыр. Күн системасының орталық денесі – Күн ол оның құрамындағы жалғыз жұлдыз. Онда системаның барлық массасының 99,86% жинақталған, қозғалыс санының жалпы моментінің тек 2% ғана қамтиды.
Күн системасында Күннен басқа үлкен 9 планета, мыңдаған ұсақ планетлар (астероидтар), миллиондаған кометалар, метеорлық заттар – планетааралық газ бар. Барлық планеталардың жалпы массасы Күн массасының 1/745-індей. Кометалар мен астероидтардың жалпы массасы Жер массасынан аз. Күн системасы үнемі қозғалыста болып тұрады.
Күн системасының барлық планеталары бір жазықтықта дерлік орналасқан эллиптикалық (шеңберге жақын) орбита бойынша Күн маңында айналады.
Орбиталар бойынша удемелі қозғалыспен қатар планеталар (Шолпан мен Ураннан басқасы) және олардың спутниктері орбиталық қозғалыс бағытында, өз өсімен айналады. Мұнымен бірге кеңістікте осьтің айналу жағдайы ұзақ уақыт мүлдем дерлік өзгермейді. әр түрлі планеталардың айналуы периодының әр түрлі мөлшері де сақталады. Күн өз осімен, яғни оның маңында орбиталар бойынша планеталар қозғалысы бағытында айналады.
Жерден қазіргі радио және оптикалық телескоптардың көмегімен Әлемнің дүниесінің Жерден Күнге дейінгі аралықтан үш жүз мың миллиард есе көп қашық бөлігі байқалады. Егер бізге Әлемнің «көрінетін» Метагалактика деп аталатын бөлегі бойынша болжайтын болсақ, Әлем негізінен сутек (80%) және гелийден (18%), ағзадан басқа да элементтердің қатысуынан тұрады.
Әлемнің негізгі зат массасы (98%) жұлдыздарда және ол ионданған ыстық газдан – плазмадан тұрады.
Метагалактикада 1021-ден астам жұлдыздар бар. Көптеген жұлдыздарда, планеталық система болуы мүмкін деп болжанады. Алайда, планеталардағы Әлемнің жалпы зат массасы өте аз, ол 0,1%-ке де жетпеуі ықтимал.
Жұлдыз аралық кеңістік ерекше сирек газ, ұсақ шаң-тозаңдармен толы, олар кейбір жерлерде соншалық үлкен «бұлттар» - газды және тозаңды тұмандықтар түзеді.
Жұлдызаралық кеңістіктің барлық бағыттарында зарядталған бөлшектердің – космостық сәулелердің қатты ағыны байқалады. Әлемде гравитациялық, магниттік және электр күштері өрістері бар, олар космостық объектілерді бір жерге байланыстырады. Әлемдегінің барлығы да қозғалыста болады.
КҮН СИСТЕМАСЫ.
Күн системасы – Галактиканы құрайтын мөлшері және күрделілігі жағынан әр түрлі көптеген системалардың бірі. Ол Галактика орталығынан 10000 п жуық галактикалық жазықтықтың солтүстігіне 25 п қашықтықта орналасқан. Оған ең жақын орналасқаны Проксима Центавра (шоқжұлдыз) жұлдызы, ол 1,31 п қашықтықта жатыр. Күн системасының орталық денесі – Күн ол оның құрамындағы жалғыз жұлдыз. Онда системаның барлық массасының 99,86% жинақталған, қозғалыс санының жалпы моментінің тек 2% ғана қамтиды.
Күн системасында Күннен басқа үлкен 9 планета, мыңдаған ұсақ планетлар (астероидтар), миллиондаған кометалар, метеорлық заттар – планетааралық газ бар. Барлық планеталардың жалпы массасы Күн массасының 1/745-індей. Кометалар мен астероидтардың жалпы массасы Жер массасынан аз. Күн системасы үнемі қозғалыста болып тұрады.
Күн системасының барлық планеталары бір жазықтықта дерлік орналасқан эллиптикалық (шеңберге жақын) орбита бойынша Күн маңында айналады.
Орбиталар бойынша удемелі қозғалыспен қатар планеталар (Шолпан мен Ураннан басқасы) және олардың спутниктері орбиталық қозғалыс бағытында, өз өсімен айналады. Мұнымен бірге кеңістікте осьтің айналу жағдайы ұзақ уақыт мүлдем дерлік өзгермейді. әр түрлі планеталардың айналуы периодының әр түрлі мөлшері де сақталады. Күн өз осімен, яғни оның маңында орбиталар бойынша планеталар қозғалысы бағытында айналады.
1.Асқарова У. Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау А. 2004
2.Молдахметов З.М., Газалиев А.М., Фазылов С.Д. «Экология негіздері». Қарағанды, 2002
3.Дарибаева А.О., Оразбаева Р.С. «Экология негіздері». Астана, 2001
4.Ә. Бейсенова , А. Самақова «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»Алматы, 2004
5.Молдахметов З.М., Ғазалиев А.М., Фазылов С.Т. “Экология негіздері” // Қарағанды, 2002
6.Дәрібаев Ж. Е., Баешев Ә. Б., Сермаңызов С. С. “Экология” // Астана, 2005
2.Молдахметов З.М., Газалиев А.М., Фазылов С.Д. «Экология негіздері». Қарағанды, 2002
3.Дарибаева А.О., Оразбаева Р.С. «Экология негіздері». Астана, 2001
4.Ә. Бейсенова , А. Самақова «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»Алматы, 2004
5.Молдахметов З.М., Ғазалиев А.М., Фазылов С.Т. “Экология негіздері” // Қарағанды, 2002
6.Дәрібаев Ж. Е., Баешев Ә. Б., Сермаңызов С. С. “Экология” // Астана, 2005
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
1 Жер планетасы Күн жүйесінің құрамына кіретін планеталар қатарында.
2. Жер планетасының химиялық құрамы.
3. Жер планетасында болатын химиялық элементтер формалары.
Лекцияның қысқаша мазмұны.
Жер – сан жеткізгісіз көптеген космостық объектілермен әрекеттес
жалпы заңдарға бағынатын шексіз тұрақсыз Әлем дүниесінің бөлігі. Жерді
тұтастай немесе оның қабығын жекелей зерттеу, оның әлем дүниесіндегі орнын
қарастырмай, космостың әсерінің есебінсіз зерттеу мүмкін емес.
Жерден қазіргі радио және оптикалық телескоптардың көмегімен Әлемнің
дүниесінің Жерден Күнге дейінгі аралықтан үш жүз мың миллиард есе көп қашық
бөлігі байқалады. Егер бізге Әлемнің көрінетін Метагалактика деп аталатын
бөлегі бойынша болжайтын болсақ, Әлем негізінен сутек (80%) және гелийден
(18%), ағзадан басқа да элементтердің қатысуынан тұрады.
Әлемнің негізгі зат массасы (98%) жұлдыздарда және ол ионданған
ыстық газдан – плазмадан тұрады.
Метагалактикада 1021-ден астам жұлдыздар бар. Көптеген жұлдыздарда,
планеталық система болуы мүмкін деп болжанады. Алайда, планеталардағы
Әлемнің жалпы зат массасы өте аз, ол 0,1%-ке де жетпеуі ықтимал.
Жұлдыз аралық кеңістік ерекше сирек газ, ұсақ шаң-тозаңдармен толы,
олар кейбір жерлерде соншалық үлкен бұлттар - газды және тозаңды
тұмандықтар түзеді.
Жұлдызаралық кеңістіктің барлық бағыттарында зарядталған
бөлшектердің – космостық сәулелердің қатты ағыны байқалады. Әлемде
гравитациялық, магниттік және электр күштері өрістері бар, олар космостық
объектілерді бір жерге байланыстырады. Әлемдегінің барлығы да қозғалыста
болады.
Күн системасы.
Күн системасы – Галактиканы құрайтын мөлшері және күрделілігі
жағынан әр түрлі көптеген системалардың бірі. Ол Галактика орталығынан
10000 п жуық галактикалық жазықтықтың солтүстігіне 25 п қашықтықта
орналасқан. Оған ең жақын орналасқаны Проксима Центавра (шоқжұлдыз)
жұлдызы, ол 1,31 п қашықтықта жатыр. Күн системасының орталық денесі – Күн
ол оның құрамындағы жалғыз жұлдыз. Онда системаның барлық массасының 99,86%
жинақталған, қозғалыс санының жалпы моментінің тек 2% ғана қамтиды.
Күн системасында Күннен басқа үлкен 9 планета, мыңдаған ұсақ
планетлар (астероидтар), миллиондаған кометалар, метеорлық заттар –
планетааралық газ бар. Барлық планеталардың жалпы массасы Күн массасының
1745-індей. Кометалар мен астероидтардың жалпы массасы Жер массасынан аз.
Күн системасы үнемі қозғалыста болып тұрады.
Күн системасының барлық планеталары бір жазықтықта дерлік орналасқан
эллиптикалық (шеңберге жақын) орбита бойынша Күн маңында айналады.
Орбиталар бойынша удемелі қозғалыспен қатар планеталар (Шолпан мен
Ураннан басқасы) және олардың спутниктері орбиталық қозғалыс бағытында, өз
өсімен айналады. Мұнымен бірге кеңістікте осьтің айналу жағдайы ұзақ уақыт
мүлдем дерлік өзгермейді. әр түрлі планеталардың айналуы периодының әр
түрлі мөлшері де сақталады. Күн өз осімен, яғни оның маңында орбиталар
бойынша планеталар қозғалысы бағытында айналады.
Күн маңында планеталардың орбита бойынша қозғалысын қарағанда
негізгі координаттық жазықтық ретінде жер орбитасының жазықтығы – эклиптика
алынады.
Күн системасы планеталарының қозғалысын, системаларының бірлігін
дәлелдейтін дұрыс шешімін тұңғыш рет Н. Коперник жасады. Оның ілімін И.
Кеплер дамытты, ол планеталардың қозғалыс заңдарын ашты:
1. Барлық планеталар эллипс бойынша қозғалады, фокустердің
бірінде, бүкіл планетаға ортақ бір Күн бар.
2. Планетаның радиус-векторы бірдей уақыт аралықтарында бірдей
үлкен ауданды сызады.
Перигелийге таяу радиус-вектор арқылы ∆t уақытта сызылған аудан
(ST1T2) афелийге таяу радиус вектор арқылы сызылған ST3T4 ауданға тең.
Өйткені орбита бойынша планета қозғалысының шапшаңдығы T1T2 доғасы
T2T4 доғасынан үлкен, афелийге таяудан гөрі перигелийге таяғандығы артық;
планетаның Күнді айнала қозғалысы біркелкі емес: бірде шапшаңдайды, бірде
бәсеңдейді.
3. Әр түрлі планеталардың Күнді айнала қозғалысының уақыт
квадраттары олардың орбиталарындағы үлкен жарты осьтердің
кубтарына пропорционал болып келеді, немесе Күннен орта
қашақтыққа сай болады (1-таблица).
1 – таблица
Планета Үлкен Күнді айналу а3 t2
жартылай уақыты (t)
ось (а)
Меркурий 0,387 0,241 0,058 0,058
Шолпан 0,723 0,615 0,378 0,378
Жер 1,000 1,000 1,000 1,000
Марс 1,524 1,881 3,54 3,538
Юпитер 5,203 11,862 140,8 140,7
Сатурн 9,539 29,458 868,0 667,9
а – орбитаның үлкен жарты осі, t – айналу уақыты.
Жерден Күнге дейінгі қашықтық және оның айналу уақыты бірлік
есебімен алынады;
Планета қозғалыстарының жылдамдығы Күнге дейінгі қашықтыққа
бағынышты екендігін заң дәлелдеп отыр. Ол Күннің бүкіл планета системасын
біртұтас байланыстырады.
Кеплер заңын пайдалана ртырып, Ньютон планета қозғалыстары тарту
күшіне бағынатындығын ділелдеді. Дүние жүзілік тартылыс заңы бойынша барлық
денелер өзара әрекеттес болады, мұнымен бірге тарту күші өзара әрекеттес
денелердің массасына тура пропорционал және олардың ара қашықтықтарының
квадратына кері пропорционал болып келеді:
- тартылы тұрақтылығы = 6,61108.
Күн системасы денелердің қозғалысын басқаратын негізгі күш – Күн
тартылысы болып табылады. Күн өзінің тартуымен планета қозғалысын
тездетеді, сондай-ақ планеталар да Күнді тартып оған біршама тездеткенін
хабарлайды. Сондықтан планеталар Күнді айнала қозғалмайды, Күн мен
планеталар бірдей периодпен оларға ортақ тарту центрін айнала қозғалады,
бірақ планета үлкен эллипс жасайды, ал Күннің эллипсі мүлде кіші; бұл да
планеталардың және олардың спутниктерінің қозғалысына жатады.
Планеталардың бір-бірін өзара тартуы Күн тартылысына қарағанда онша
үлкен емес, бірақ соның өзі планеталар қозғалысының аутқуына – ұйытқуына -
әсер етеді. Өйткені тартылыс күші тек қана тартатын денелердің массасына
байланысты емес, ол сонымен бірге олардың ара қашықтығына да байланысты,
онша үлкен емес, бірақ өзара жақын орналасқан денелер едәуір ұйытқуды
тудырады.
Кометалар мен астероидтар планеталар қозғалысында белгілі бір ұйытқу
болдырмайды. Планеталардың әсері, бұл денелердің қозғалысына керісінше, зор
болады.
Күн системасының мөлшері жұлдыздар арасындағы қашықтықпен
салыстырғанда өте кіші. Олар туралы Күннен Плутонға дейінгі аралықтың 5905
млн. км екендігімен анықтауға болады. Күшті созылған орбиталар бойымен
қозғалатын кейбір кометалар Күннен 100000 а.е. қашықтайды. Күн системасының
нақты шекарасы жоқ деуге болады.
Күн. Күн – орта мөлшердегі және жарық беретін жұлдыз, ол сутегі
(70%) мен гелийден (29%) құралатын аса зор газды шар, әр түрлі
гелиографиялық ендіктерде өз осьінен әр түрлі жылдамдықпен айналады:
экваторда ол жердің 25 тәулігінде, полюс маңында 30 тәулікте бір рет
айналып өтеді. Күннің шекарасы ретінде Жерден оның дискісінің көрінетін
шекарасын шамамен алады. Күннің диаметрі – 1392000 км (жердің 109
диаметрі), көлемі 1,41∙1033 см3 (Жердің көлемінен 1,3∙106 есе көп), массасы
2∙1033 г (Жердің 333000 массасы), орташа тығыздығы – 141 гсм3
(жұлдыздардың ішкі бөліктерінің тығыздығы 100 гсм3 жетеді, ал сыртқы
қабаттарының тығыздығы жер бетінің атмосфера тығыздығынан кем болады).
Күннің бетіндегі күннің қызған заттарын ұстап тұрған салмақ күші
жерге қарағанда 28 есе артық. Оның бетінің температурасы 6 мың градусқа
жуық, ал оның ішкі бөлігінде 16 миллион градусқа жетеді. Онда қысым 100
млр.атм. асқанда ядролық реакция жүреді. Бөлініп шыққан энергия Күннің
бетіне 10 млн. жыл шамасында жетеді. Мұнымен бірге ол бірнеше рет
сіңіріліп қайтадан сәулеленеді, оның сипаты өзгеріп отырады; сіңірілген
гамма-сәулелердің орнына рентген сәулесі, оның орнына – ультракүлгін, ең
соңында көрінетін және жылу сәулелері пайда болады. Күннің әлем кеңістігіне
шашқан сәулесінің энергиясының жалпы мөлшері 3,9∙1033 эргсек. Күннің
сіңірілуі және қайтадан сәулелену арқылы энергия бөліп шығаратын облысы
сәулелік тепе-теңдік зона деп аталады. Одан жоғары конвекция зонасы жатыр;
мұнда энергияның алмасуы күн заттарының араласуы арқылы жүзеге асырылады.
Сәулеленуі бізге көрінетін, Күннің сыртқы қабаттары, күн
атмосферасын түзеді, ол фотосфера, хромосфера және күн тажынан тұрады.
Фотосфера (жарық қабығы) – жұқа түссіз газ қабаты (200-300 км), оның
тығыздығы жоғарылаған сайын азая түседі. Осы бағытта фотосфераның
температурасы 6000-нан 4500°-қа дейін төмендейді, бұл бүкіл күн
атмосферасының ең төменгі температурасы. Фотосфера сәуле тепе-тең
жағдайында болады, ол Күннің орталық облысынан қанша энергия бөлініп шықса
соншалықты энергияны сәулелендіріп отырады. Бұл күн атмосферасының негізгі
бөлігі.
Фотосфераның үстінде хромосфера орналасқан. Оның үнемі қозғалыста
болатын сыртқы бетінің биіктігі 15000-20000 км жетеді. Одан жоғарыда
(150000) қызған газ – протуберанецтер фонтандары көтеріледі.
Күн атмосферасының – сыртқы шексіз қабаты – тажы – сирек плазмадан
тұрады (кинетикалық температурасы 1 млн. градусқа жуық оң және теріс
зарядталған бөлшектердің қосындысы).
Тажыдан 300-400-ден 800 кмсек жылдамдықпен плазма (тажының ұлғаюы)
үздіксіз бір қалыпта ағып отырады. Бұл күн желі деп аталады. Күнде оталған
кезінде 2000 кмсек шапшаңдықпен Жерге жетерлік корпускалдар енсіз ағындары
космос кеңістігіне тарайды.
Күннің көрінетін сәулелерінің 10% жуығы нейтрино – бөлшектері екені
анықталды, онда электр зарядтары жоқ ол затты жарып өтетін таңғажайып
қасиеті бар. Электрмен зарядталған және бейтарап бөлшектер ағындарынан
басқа Күннен дүние кеңістігіне электр магнитті толқындар: гамма сәулесі,
рентген, ультра күлгін, жарық, инфрақызыл, радио толқындары тарайды. Күн
сәулеленуінің негізгі бөлігі жарық және инфрақызыл сәуле ретінде бөлініп
шығады.
Күннің көрінетін сәулесі ас тұрақтылығымен ерекше (оның жарқырауының
өзгеруі 2% аспайды). Күн спектрінің ультракүлгін және рентген бөліктері Күн
активтілігіне байланысты өзгеріп отырады. Сондай-ақ корпускулярлық
сәулеленудің интенсивтілігі де өзгереді. Күн активтілігі, күн
атмосферасында пайда болған әр түрлі түзелістер қатарында: күн дақтары,
факелдер, флоккулдар оталулар байқалады. Оның барлығы Күннің жалпы әлсіз
магнит өрісінің фонында магниттік өрісі қуатының күшеюіне байланысты
(қуаттылық 1 эрстеда).
Күн дақтары – фотосфералардың салыстырмалы суық учаскелері, олардың
температурасы қоршаған кеңістіктегіден шамамен 1500° төмен және олармен
салыстырғанда қарайып көрінеді. Күн дақтары пайда болғанға дейін оның
орнында күшті магнит өрісі орнайды, ол газ конвекциясын баяулатып, сол
арқылы энергияны фотосфераға төменнен өткізеді. Дақтар топ – тобымен пайда
болады және олар бірнеше сағаттан бірнеше айға дейін өмір сүреді. Орташа
дақтың көлденеңінің мөлшері 7000-15000 км жетеді. Дақтар тобында аса ірі
екеуі ерекше, біреуі топтың шығыс, екіншісі батыс шетінде орналасқан. Олар
бір-біріне қарама-қарсы полярлығымен белгіленеді. Ал бүкіл биополярлық
группа конвективтік зонаның зор ұясын түзеді. Дақтар пайда болатын зона күн
экваторының екі жағында 5 тен 45° ендіктерге орналасқан. Ал басқа
ендіктерде олар сирек пайда болады. Дақ топтары барлық уақытта жарығырақ
талшықтылар түзілісімен – фотосфералық факельдермен қоршалған. Оларда
магнит өрісінің қуаты дақтарға қарағанда төмен, бірақ жалпы гелиомагниттік
өрісінің қуатына қарағанда жоғары. Бәсең магнит өрісі күшті конвекцияны
тоқтата алмайды, керісінше, оны күшейте түседі, зат қозғалысының бойымен
реттей отырып, дұрыс бағытқа салады.
Факелдер – салыстырмалы тұрақты түзілістер, оларды барлық
гелиографиялық ендіктерде байқауға болады, дақтарға қарағанда олардың
алатын ауданы да үлкен. Хромосферада фотосфераның факельдерінің жалғасы
флоккул деп аталады. Оларды біріктіріп факел алңдары деп те атайды. Күн
активтілігінің – ең күшті және тез дамитын көрінісі хромосфералық оталыстар
– олар кенеттен және жарықтығы өте күшейіп үдей түседі, кейін баяу
әлсірейді. Оталудың көпшілігі бірнеше минутпен шектеледі. Тек ең қуатты
оталуы бірнеше сағатқа созылады. Оталу кезінде рентген және ультракүлгін
сәулелер күшейіп, радио сәулелердің шарпуы байқалады, күн заттарының
бөлшектері – корпускулалар атылып шығыды. Оталу Күн атмосферасының басқа
бөлігінде де процестердің активтілігін арттырады. Кейбір жағдайларда күннен
космостық сәулелер бөлініп шығады, олардың протондары ерекше қуатты болып
келеді. Оталудың жалпы энергиясын мыңдаған сутегі бомбаларының жарылыс
энергиясымен салыстыруға болады.
Күннің оталуы – күрделі құбылыс. Олар бір-біріне қарама-қарсы
белгідегі магнитті өрісі бар жақан жатқан екі дақтардың арасында пайда
болады. Олардың энергиясы магнит өрісінің өзгеруі есебінен пайда болады.
Оталудың көпшілігі хромосферада пайда болады, бірақ олар күн тажының
төменгі бөлігінде болып тұрады.
Күннің оталуы –міндетті түрде Жерге әсер етеді, бірақ оны әр уақытта
байқауға болмайды, өйткені ол ең алдымен Жердің магнитті өрісінің әсеріне
байланысты болады.
Күн активтілігіне байланысты түзіліс хромосфера затының бұлттары -
протуберанецтер, олар күн тажында ондаған мың километрге, ал кейбір
жағдайларда одан да едәуір жоғары көтеріледі. Олар арқылы хромосфера мен
таж аралығында зат алмасу болады. Протуберанецтер формасы,мөлшері және өмір
сүруінің ұзақтығы (минуттан айға дейін) жағынан әр түрлі. Протуберанецтерді
оталудан сырттй айыру қиын, олардың кейбіреуі оталумен байланыста да
болады.
Күннің активтілігі әлсін-әлсін өзгеріп отырады. Оны ең алдымен күн
дақтары санның өзгеруінен байқаған, тіпті өзгерудің орташа периоды 11 жылға
тең (кейін бұл дәлелденді де) екендігі анықталды. Бұл күн активтілігі
құбылыстарының бүкіл комплексі үшін: факельдер мен флоккулдардың таралуы
оталудың жиілігі, протуберанецтердің сены, тажының формасы – дұрыс болып
шықты. Күн активтілігі максимумдарының аралық интервалы 7-ден 17 жылға
дейінгі, ал минимумдар аралық 9-дан 14жылға дейін ауытқитын болғандықтан
периодтықтан көрі 11 жылдық цикл жөнінде айтқанымыз дұрыс. Күн
активтілігінің 11 жылдықтан басқа 5 жылдық, 22 жылдық (магнитті) және 80-90
жылдық (ғасырлық) циклдары ең дұрысы деп саналады. Сондай-ақ ұзақтығы
бірнеше жүз жылға (8-10) созылатын ұзын цикл болатындығы да болжанады.
Күн активтілігінің периодтары туралы мәселе тоық шешілді деп айтуға
болмайды.
Ғалымдар күн активтілігі циклдік өзгеруінің себептері күннің
магнитті өрісінің өзгеруіне байланысты деп санайды, бірақ бұл жөнінде
біріңғай пікір жоқ. Біреулері өте бәсең және шатысқан Күннің жалпы
магнитті өрісі терңдегі процестерде пайда болды десе, басқалары Күн
атмосферасында тұратын бірқатар магнитті облыстардың жинақталуы нәтижесінде
жалпы магнит өрісі пайда болады деп есептейді. Қалай болғанда да Күнде
болып жатқан процестерде магнит өрісінің ролі анық.
Жер Күннің әсерінің үнемі сезіліп отырады, ол осы күннен ғана
энергия қабылдайды. Күнде болып жатқандардың барлығы Жерге бағытталған күн
энергиясының толқындары арқылы беріледі. Күн активтілігінің циклдігі
географиялық қабықтағы құбылыстардың циклін тудырады. Күннің жер
процестеріне, және ең алдымен өмірімен байланысты процестерге әсері жақсы
болуымен қатар, бұл жағдайда, әсіресе күн оталуының қауыртты әсері де болуы
мүмкін.
Күнді зерттеу үшін, оның активтілігінде болып жатқан өзгерістерге
бақылау орнату мақсатымен стандартты программа бойынша үнемі бақылау
ұйымдастырылды. Ол жұмыстар бірқатар елдерде, оның ішінде СССР-
дежүргізілуде, Күнге қызмет жасаудың өзінде 100 жылдай уақыт өтті.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Ксенобиотиктер дегеніміз не?
2. Фотосфера дегеніміз не?
Әдебиеттер тізімі
1.Молдахметов З.М., Ғазалиев А.М., Фазылов С.Т. “Экология негіздері”
Қарағанды, 2002
2.Дәрібаев Ж. Е., Баешев Ә. Б., Сермаңызов С. С. “Экология”
Астана, 2005
Лекция 2 Қоршаған ортаның ластануы
Мақсаты: Қоршаған ортаның ластану түрлерін түсіндіру
1 Химиялық элементтердің биогендік формалары
Химиялық ластануға қоршаған ортада табиғи, табиғи – антропогенді және
антропогенді несеме тіршілік ортада болып жатқан физикалық – химиялық
процестеркезінде зиянды, улы заттардың пайда болуын жатқызамыз. Дамуы
жрғары елдерде соңғы екі – үш онжылдықта қолданылған шараларға байланысты
қоршаған ортаның химиялық ластануы екінші орынға түсіп, бірінші орынға
радиактивті ластану шығып отыр. Біздің елімізді қоршаған ортаның химилық
ластану қаупі әлі де жоғары болып тұр.
Қазіргі кезде химиктерге химиялық заттардың 4 – 5 млн түрі белгілі.
Олардың саны жыл сайын 10% өсіп отырады. Адам организміне әр түрлі
жолдармен (тамақпен, ауамен, сумен) түсіп тұратын организмге жат химиялық
ластаушы заттарды ксенобиотиктер (грек. ксенос – жат, биос - өмір) деп
айтады.
Жердің геосферасы бойынша атмосфераның, гидросфераның және
литосфераның ластануын айтады. Қоршаған ортаның компоненттері мен ластану
орындары бойынша химилялық ластануды келесі түрлерге бөледі:
1) ауаның ластануы (мысалы, адамдар тұратын аймақтар, жұмыс
істейтін жерлер);
2) тұрмыстық және өндірістік бөлмелердің;
3) жербетілік және жерсты суларның;
4) топырақтың;
5) тамақтың және т.б.
Ортаның химиялық ластаушы көздерін мынадай үлкен топтарға бөлеміз:
1) қоршаған ортаға сұйықтық, газды және қатты түрдегі өндірістік
қалдықтарын шығаратын техникалық қондырғылар;
2) ластанушы заттар шығаратын, немесе оларды жинақтап, сақтайтын
шаруашылықтар;
3) ластаушы заттар келіп тұратын (трансшекаралық жылду) аймақтар;
4) планетарлық ластануға әкелетін атмосфералық жауын – шашын,
тұрмыстық, өндірістік және ауылшарушылық қалдықты сулар.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Қоршаған ортаның ластануының қандай түрлері бар?
2. Ластанудың анықтамасы
Лекция 3 Тірі зат . В.И. Вернадскийдйң тірі зат туралы ілімі.
Мақсаты Студенттерге В.И. Вернадскийдйң тірі зат туралы ілімін ұғындыру
1 Тірі заттың негізгі маңызы.
2 Ноосфера.
Лекция мазмұны
Академик В.И.Вернандский биосферадағы тіршілік процестерін зерттей келе
химиялық элементтердің бір тобын тірі заттар - деп атады. Олар биофильді
заттар деп аталатын сутегі, көміртегі, оттегі, азот, фосфор және күкірт
элементтері еді. Биофильді элементтердің атомы тірі организмдердің
денесінде күрделі органикалық қосылыстар түзе отырып, көмірсулары,
липидтер, белоктар және нуклеин қышқылдарын құрайды. Ал, бұл органикалық
заттар тіршілік тірегі екені мәлім.
В.И.Вернандский биосфералық қалыптасу және даму эволюциясындағы тірі
заттардың ролін өте жоғары бағалады. Әсіресе, тірі организмдер оған қоса
адам баласының іс-әрекеттерінің биосфера шегіндегі биогеохимиялық фактор
ретіндегі рөлін бағалай келіп билсфера өзін-өзі реттеп отыратын табиғи жүйе
екндігін дәлелдеді. Яғни, планетадағы ең жоғарғы сатыдағы дамыған
тіршіліктің ұйытқысы түрлі организммен байланысты екенін баса айтты. Шын
мәнінде тірі организмдер ғарыштық энергияны жердегі химиялық энергияға
айналдыра отырып планетадағы тіршіліктің көп түрлілігіне әкеледі. Осының
бәрі биосферадағы химиялық элементтердің миграциясы болып табылады. Бұл
процестер табиғаттағы зат және энергия айналымдарымен шектеліп, биосфера
шегіндегі ғаламдық зат алмасулардың үздіксіз қорғаушы күшіне айналады.
Ең басты мәселе биосферадағы айналымдардың қалдықсыз жүруі. Нәтижесінде,
биосфера деп аталатын үйімізде ешбір басы артық зиянды қосылыстар
түзілмейді, бәрі де қайтадан айналымға түсіп табиғаттың өзін-өзі тазартуы
жүріп жатады. Ол процестердің ең басты қозғаушы күші – Күн екенін есте
шығармауымыз керек.
В.Н.Вернандский табиғаттагы зат айналымдарының тұрақты даму процесіндегі
адамның роліне ерекше мән берді. Тіптен, оның дәлелдеуінше адам баласы
теңдесі жоқ биосферадағы ең қуатты геологиялық ретінде бағалады. Яғни,
болашақтағы биосфераның тағдыры адамзаттың ақыл-ойының сапасында немесе
деңгейінде екенін болжай келе өзінің өте маңызды теорияларының бірін
тұжырымдады. Ол – биосфераның жаңа тұрғыдағы ұғымы мен сипаты – ноосфера
туралы болжамдар жасады. Ал ноосфера деген терминді ғылымға енгізген
француз математигі Леруа еді.
Академик В.Н.Вернандский өзінің 1944 жылы жазған еңбегінде: “..Болашақ
планетаның ұсқыны мен тыныс тіршілігі адам баласының ақыл-ойы мен
парасатына байланысты дамиды және тәуелді болады. Ең бастысы адамзаттың
санасыз ақыл-ойының нәтижесіне байланысты биосфера тағдыры шешіледі”, -
деген тамаша болжамын айтқан болатын. Шын мәнінде, қазіргі биосфераның
тұрақтылығы тек адам баласының қолында екенін әрбір көзі ашық, көңілі
сергек мүшесі түсініп отыр.
В.И. Вернадский планеталық тірі заттардың планетаның бет - әлпетін
өзгертуге және оның дамуына қолайлы экожүйелерді қалыптастыруға қабілетті
аса қатты геологиялық фактор екенін дәлелдеді. В.И. Вернадский бойынша тірі
заттар күн энергиясын қабылдай алады және ыдырау кезінде физикалық және
химиялық жұмысқа жұмсалатын энергия бөліп шығаратын химиялық қосылыстарды
жасайды.
Жер бетіндегі аса ірі жұмыс жасыл өсімдіктердікі хлорофил
молекуласымен жасалды: хлорофилдер күн энергиясын қолдану арқылы
көмірсутегін жене басқа да органикалық қосылыстарды синтездейді. Су
молекуласының (Н2О) ыдырауы нәтижесінде О2 бөлінеді. Жыл сайын өсімдіктер
оттегі О2 молекуласының 320 млрд. тоннасын өндіреді; 3700 жыл ішінде
оттегінің Жер атмосферасындағы бар барлық мөлшері – 1,2 * 1015 тоннасы
өндірілді. Тірі заттардың кеңістікте тіршілік етуге қолайлы барлық
аймақтардан орын алып, тез таралуға қабілеті зор. Бұл құбылысты Вернадский
“тіршілік қысымы” деп атап, оны газ қысымымен салыстырды. Тіршіліктің
“ағымының” жылдамдығы тым жоғары.
Тірі (зат) (В.И. Вернадский бойынша) – “қарапайым сандық мөлшерлі
химиялық құрамы, салмағы, энергиясы бар барлық тірі ағзалардың жиынтығы. Ол
қоршаған ортамен биогенді атомдарының ағынымен – өзінің тыныс алуымен,
қоректенуімен, көбеюімен тығыз байланысты”.
Тірі заттарға жоғары геохимиялық белсенділік тән қасиет. Миллиардтаған
жыл бойы Жердегі тірі затар биосірескен денелердің түзілуі барысында күн
энергиясының өте көп мөлшерін пайдаланып, оларды өзгертті. Тірі зат Жер
қалыптасқаннан кейін 1,2 – 1,7 млрд. жыл өткен соң пайда болып ұзақ
эволюциялық дамудан өтті.
Биосферада заттардың айналымын қамтамассыз етіп отыратын күрделі жүйе
түзіледі. Ол биогенді элементтер мен ағзалардың қорынан тұрады, оны үш
топқа бөлуге болады:
1) Продукценттер (өндірушілер);
2) Консументтер (тұтынушылар);
3) Редуцентер (жоюшылар)
2. Ноосфера – ақыл-ой сферасы екенін одан әрі зерттеулер жүргізген
В.Н.Вернандский, Э.Леруа, Т.Шарден сынды ғалымдар: “.. Адамның ақыл-ой,
мемлекеттер саясаты, ғылым жетістігі, тағы басқа адамзаттың биік адами
деңгейі табиғат пен қоғамның гормониялық дамуын жүзеге асыратын ноосфера” –
деген қорытындыға келген. Бірақ та, планета тұрғындары ноосфера идеясын
айтушы ғұлама ақыл иелерінің болжай айтқан шындығын бағалай білмеді. Жұмыр
жер адам баласының бұрын-соңды болмаған небір зорлық-зомбылығына ұшырады.
Ғылыми техникалық процес (ҒТП) қазіргі биосфераның тағдырын басқаша шешті.
Небәрі соңғы 70-100 жыл ішінде адам баласының іс-әрекеті мен ықпалы
табиғаттың геологиялық жылдар бойы қалыптасқан ұсқыным мүлдем өзгертті. Жер
шарында тіршілік жоқ жерлер, тіршіліксіз құмдар, шөлдер, тақырлар пайда
болды. Ауа райы өзгеріп, табиғат байлықтары арқыла бастады. Адам баласы
табиғат байлықтарын меңгеру былай тұрсын, оған пайда көзі ретінде қарап
барынша ластап, айналымға келмейтін бөгде заттар мен қоқыстарды шығара
бастады. Нәтижесінде, алам баласы өзіне-өзі көпе-көрнеу ор қаза бастады.
Яғни, жаппай қырып-жоятын атом қарулары, улы химиялық препараттар,
концерегеньді, тағы басқа тіршілікке зиянды заттар табиғаттың тепе-теңдік
заңдылықтарын бұзып, планетаның өзіне қауіп төндіре бастады. Мәселен, ХХ
ғасырдың аяғындағы көмір қышқылы газының атмосферадағы көлемі қалыптсқан
тепе-теңдіктен (оттегімен салыстырғанда) 0,03% -тен 0,034% көбейіп отыр.
Яғни, бұрынғы қалпынан 25%-ке өскен. Ғалымдардың есептеуі бойынша бұл
көрсеткіш ХХІ ғасыр басында 25-35%-ке көбейіп жалпы жер шарының орташа
температурасы +1º -қа өсуі мүмкін. Мұндай жағдайда биосфера шегінде
ғаламдық климаттық ауытқулар байқалып экологиялық апаттар (су тасқыны,
топан су, құрлықты су басу, ауа райының күрт өзгеруі, жер сілкіністері,
өрттер, құрғақшылық, жұттар мен ашаршылық, тағы басқа) болуы әбден мүмкін
екендігі дәлелденіп отыр.
Жоғарыдағы географиялық қабық пен биосферадағы болып жатқан қазіргі
процестер мен проблемалар оны шешудің прогресивті жолын қажет етеді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Ноосфера терминін ғылымға енгізген кім?
2. Тірі зат дегеніміз не?
Әдебиеттер тізімі:
1. Асқарова У. Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау А. 2004
2. Молдахметов З.М., Газалиев А.М., Фазылов С.Д. Экология негіздері.
Қарағанды, 2002
3. Дарибаева А.О., Оразбаева Р.С. Экология негіздері. Астана, 2001
4. Ә. Бейсенова , А. Самақова Экология және табиғатты тиімді
пайдалануАлматы, 2004
Лекция 4 Биосфера-адамзаттың тіршілік ортасы.
Мақсаты: Студенттерге биосфера құрылымын, эволюциясын, құрамдас
бөліктерін түсіндіру
1 Биосфера құрылымы және эволюциясы
2 Жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуы.
3.Биосфераның құрамдас бөліктері.
4.Биосферадағы заттардың биохимиялық айналымы.
5.Биосферадағы абиотикалық факторлар
Биосфера терминін австралиялық геолог Эдуард Зюсс 1875 жылы алғаш рет
қолданған болатын. Орыс минерологы В.И. Вернадский (1863 - 1945) Э. Зюсстың
еңбектерінен кейін 50 жылдан соң, біз осы күнге дейін мойындап жүрген
биосфера концепциясының негізгі қағидаларын тұжырымдады. Биосфера ретінде
ол жер қыртысының бүкіл тарихы бойынша тірі организмдердің әсеріне ұшыраған
барлық қабаттарын түсінді. В.И. Вернадский Биосфера деген жалпы атпен
Космостағы биосфера, Өмір аймағы атты очеректері Ленинградта, кейінірек
Парижде, Берлинде 1926 жылы, Жер биосферасының химиялық құрылысы мен оның
қоршаған айналасы еңбегі 1965 жылы жарық көрді. В.И. Вернадскийдің
анықтамасы бойынша, биосфера – тіршілік иелері мен тіршілік көздерінің Жер
бетіндегі бір қабаты. Ал тіршілік иелері, яғни, тірі органикалық заттар,
биосферадағы еркін энергияның тасымалдаушы көзі болып табылады. Биосфера
құрамына адамзат қоғамы және оның өндірісі жатады. (2)
Биосфера туралы түсінік. Жер кеңістігінде жүретін табиғи процестерге
әсер тигізетін тіршілік екені туралы ХІХ және ХХ ғасырлар аралығындағы
еңбектерінде пікірін айтумен қатар дәлелденген орыс ғалымы В.В. Докучаев.
ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында В.И. Вернадскийдің еңбектерінде биосфера
Жер шарының тірі организмдер жайлайтын бөлігі, ең үлкен экожүйе екенін
ғылыми түрде негіздеді және ол бірінші рет тірі организмдердің геологиялық
рөлі туралы биосфера ілімін ұсынды. Ол еңбектерінде топырақ түзу процесі
ауа райынан басқа өсімдіктер мен жануарлардың жиынтық әсеріне байланысты
екенін көрсетті; тірі организмдердің іс - әрекеті жер қыртысының кейпін
өзгертетін ең негізгі фактор екенін де дәлелдеді.
В.И. Вернадский биосфера заттегі геологиялық жағынан кездейсоқ емес әр
түрлі 7 бөлшектен тұратынын атап айтты: тірі заттек, тіршілік (биогенді)
заттегі, өлі (енжар) заттек, биологиялық енжер заттек және т.б. Ол
ғаламшардағы барлық организмдердің жиынтығын тірі заттек деп атай отырып,
оның негізгі қасиеті ретінде жалпы массасын, химиялық құрамын және
энергиясын қарастырды. В.И. Вернадский анықтамасы бойынша өлі (енжар)
заттек деп түзілуіне тірі организмдер қатыспайтын биосферадағы заттектер
жиынтығы айтылады.
Биосфера эволюциясы. Қазіргі биосфераның қалыптасуы ғасырлар бойы орын
алған эволюцияның нәтижесі. Биосфера эволюциясы дегеніміз түрлердің және
олардың арақатынастарының үздіксіз бір мезгілде өзгеру және бір түрдің
түсіп қалып, бұрын болмаған екінші бір түрдің пайда болу құбылыстары.
Биосфера эволюциясы биотадан бұрын болған, химиялық эволюция
тіршіліктің пайда болуын дайындаған кезеңнен және дұрысын айтқанда
биологиялық эволюциядан тұрады. Қалыптасқан көзқарастарға сәйкес олардың
негізгі сатылары төменде келтірілген.
Биоталық эволюциядан бұрынғы кезеңінің біртіндеп алмасып отырған
сатылары:
1. Ғаламшар мен оның атмосферасының түзілуі (шамамен 4,5 млрд. жыл
бұрын). Алғашқыда пайда болған атмосфераның температурасы жоғары, тез
қалпына келетін болған, сутектен, азоттан, су буынан, метаннан, аммиактан,
инертті газдардан құрылған, көміртек оксидінің, сутекті цианның,
формальдегид пен басқа жай қосылыстардың болуы мүмкін.
2. Күннің сәулелену энергиясы мен атмосфераның біртіндеп сууының
нәтижесінде заттектердің абиоталық айналымы пайда болды. Сұйық су пайда
болып, гидросфера құралды, су айналымы, элементтердің судағы миграциясы мен
ерітінділерде бірнеше фазалық химиялық реакциялар жүрді. Автокатализдің
арқасында молекулалардың түзілуі мен өсуі орын алған.
3. Күннің ультракүлгін сәуле энергиясының, радиоактивтіліктің және
әртүрлі энергиялық күш нәтижесінде көміртектің, азоттың, сутектің, оттектің
жай қосылыстары конденсация мен полимеризация процестеріне түсулері арқылы
органикалық қосылыстар түзілген.
4. Бұл төртінші сатыны антропоген (терминді академик А.К. Павлов 1922
ж. ұсынған) сатысы деп атауға болады, себебі Жердің геологиялық тарихының
соңғы кезеңі. Осы антропогендік кезеңнің көрнекті оқиғасы эволюцияның
басқарушысы саналы адамның пайда болуы (кезеңнің атауы осыдан шыққан).
Адамзат қоғамының пайда болуы мен дамуы техногенезге өте көп мөлшерде
заттек пен энергия ағысын тартып, биотикалық айналымның тұйықтылығын бұзды,
антропогенді эколгиялық дағдарыстар туды және эволюцияның негативті
факторына айналды.
Тарихи тұрғыдан қарайтын болсақ адам пайда болып биосфераға әсерін
тигізе бастаған шақтан осы кезеңге дейінгі уақыт аралығында биосфераның
өзгеруін бес сатыға бөлуге болады. Бұл сатылар:
1. адамзаттың биосфераға әсері әдеттегі биологиялық түр ретінде ғана
болған;
2. адамзаттың қалыптасу кезеңінде экожүйелерді өзгертпейтін бірақ өте
қарқынды түрде аңшылық орын алған;
3. табиғи процестердің өзгертуіне байланысты экожүйе де өзгере
бастаған;
4. жерді жырту мен ормандарды кесу арқылы табиғатқа зиян келтірілген;
5. биосфераның барлық экологиялық құрауыштары түгелімен әлемдік
өзгерістерге ұшыраған.
Соңғы саты осыдан шамамен 300 жыл бұрын басталып қазіргі кезге дейін
келе жатыр. Сонымен, адамның іс - әрекетінің әсерімен биосферада болатын
негізгі өзгерістер түрлеріне келесі жағдайлар жатады;
• жердің беткі қабатының құрылымының өзгеруі (даланы жырту,
орманды кесу, мелиорация, жасанды көл мен теңізді құру және
жер бетіндегі сулардың режиміне басқа да өзгерістер әкелу,
т.б.);
• биосфераның құрамын, оны құратын заттектердің балансы мен
айналымын өзгерту (кен қазбаларды жер қойнауынан алу,
үйінділер жасау, әртүрлі заттектерді ауа мен су объектілеріне
шығарынды ретінде тастау, ылғылдылық айналымын өзгерту);
• кейбір организмдер түрлерін жою арқылы, немесе жануарлардың
жаңа тұқымдары мен өсімдіктердің жаңа сорттарын шығарып,
оларды жаңа мекендейтін орындарға ауыстыру арқылы биотаға
өзгерістер енгізу;
• жер шарының кейбір аудандарындағы және ғаламшар деңгейіндегі
энергиялық балансты өзгерту.
2. Биосферада тіршіліктің пайда болуы
Тіршілік жайындағы идеалистік концепцияның пайда болғанына
миллиондаған ғасыр болды. Оның негізін салушы гректің ертедегі философы
Аристотель еді (ол біздің заманымызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген).
Аристотельдің айтуынша тіршілік дегеніміз – қоректену, өсу және қартаю.
Оларға энтелехия, яғни өзінің ішкі мақсаты бар принцип себеп болады. Осыдан
кейін биология ғылымының бүкіл тарихында аристотельдік формуланы идеалистер
өңдеп, оған әрқилы мен және баға бермен болды. Идеалистік ағымының ішінде
ең ықпалды дегенді – виталистер табиғаттағы барлық тірі организмдерде
ерекше тіршілік күші (жаны – vis vitalis) бар деп дәлелдеді. Ол құдайдың
құдіретімен тірі организмдерге беріледі. Осыған орай органикалық заттар
бөлек жаралған жанды дүние деп түсіндірді. Биология ғылымында витализм ең
бір реакцияшыл ағым еді.
ХVІІ – ХVІІІ ғасырларда витализмді жақтаушы дәрігер Г. Шталь (1660 –
1734) болды. Ол тірі организмнің бәрі тез ыдырап кететін химиялық
қосылыстардан түзіледі, олардың ыдырап кетпеуіне бөгет жасайтын күш – жан;
жан организмдегі барлық биохимиялық процестерді басқарып тұрады, организмде
жан болғанда ғана адам мен жан – жануарлар денесі тірі қалпында болады, ал
жан денеден шығып кетісімен-ақ денедегі органикалық заттар ыдырай бастайды
деп тұжырымдады. Виталистер тіршілік күшін материясыз ерекше субстанция деп
санады. Олар материя әлемге тәуелсіз деп түсіндірді. Виталистік концепцияны
жақтаушылар тіршілік күші құдайдың құдіретімен жаралған деп есептеледі.
Осыдан келіп ақыреттік өмір бар деген діни сенімді, жан мәңі деген теріс
ұғымды таратты.
Әдетте виталистер өздерінің көзқкркстарын дәлелдеу үшін екі
концепцияны ұсынды. Оның біріншісінде – тірі организмде ерекше органикалық
заттар синтезделеді. Ол – қосылыстарды жасайтын тіршілік күші. Сондықтан да
оларды қолдан синтездеп алуға болмайды деген қорытындыға келеді.
Екіншісінде – тірі организмдерге энергия сақталу заңын қолдануға болмайды
деп дәлелдейді. Бұл жағдайлардың біріншісінің 1829 жылдың өзінде-ақ
дәлелсіз екені белгілі болған. Өйткені ғалым Ф. Велер лаборатория
жағдайында циан қышқылының аммоний тұзын қыздырып, мочевинаны алды.
Мочевина дегеніміз – адамның несебінде болатын органикалық зат. Сонымен
анорганикалық қосылыстардан органикалық заттарды синтездеп алуға болатыны
анықталды. Міне осыдан кейін органикалық химия жасанды қосылыстарды
синтездеуді үдете түсті. Қазіргі кезде химиктер жүз мыңнан аса органикалық
заттарды, олардың ішінде қантты, белокты, крахмалды, витаминдерді және
органикалық қышқылдарды синтездеп алады.
Ұлы ғалым – ботаник К.А. Тимирязев фотосинтезді мысалға келтіре
отырып, энергияның сақталу заңын органикалық дүниеге де қолдануға болатынын
дәлелдеп берді. Сөйтіп виталистердің екінші концепциясы да жоққа шықты.
Кейінгі кезде витализмге қарама – қарсы табиғат жайында механистік көзқарас
пайда болды. Бұл ХVІІІ ғасырда француз материалистерінің ықпал етуіне
байланысты болған еді. Осы пікірді жақтаушылар тіршіліктің мәні жайындағы
идеалистік көзқарастарға қарсы шығып, бүкіл тіршілік құрылыстары химиялық
және физикалық процестермен шектелінеді деп түсіндіреді. Бұл теория бойынша
тірі организмдердің өлі табиғаттан айырмашылығы жоқ деп дәлелденді.
Сондықтан да ғылыми тірі организмдердің қалай жаралғанын білу мүмкін емес
деді.
Ф. Энгельс Табиғат диалектикасы және Анти Дюринг атты еңбектерінде
тіршіліктің пайда болуын, оның дамуын диалектикалық материализм тұрғысынан
түсіндірді. Сондай – ақ тіршіліктің мәнін түсінудің принципін бірінші рет
дәл көрсетті. Энгельс тіршілікті тірі материяның ерекше қозғалыс формасы
деп қарады. Осы тұрғыдан өлі және тірі материяның біртұтастығы мен тіріге
тән сапалық ерекшеліктерінің бар екенін білді.
Табиғаттағы тірі және өлі заттардың шыққан тегі бір екенін химиялық
анализ жасап білуге болады. Барлық тірі организмдердің химиялық құрамы 20 –
30 элементтен тұрады. Тірі заттар анорганикалық қосылыстардан түзілетінін
білу қиын емес. Мысалы, анорганикалық және органикалық қосылыстардың
құрамында литий, арий, стронций, мыс, мырыш, хром, йод, элементтері бар.
Тірі организмнің өлі табиғаттан құралатыны кейінгі кезде анықтала түсті.
Мысалы, өсімдік организіміндегі органикалық заттар тек анорганикалық
элементтерден ғана түзіледі. Өсімдік қурағаннан кейін олар қайтадан топырақ
құрамына енеді. Сөйтіп табиғатта элементтер айналым жасап тұрады. Тірі
организм өзінің сапалылығы жағынан өзгеше бір қосылыстар болып саналады.
(1)
3. Биосфера - өзін құрайтын 3 құрамдас бөлігімен сиптталады.Олар –
атмосфера,гидросфера және литосфера.
Атмосфера – біздің планетамыздың ғарыш кеңестігімен шектесіп жатқан
аралығы.Атмосфера арқылы Жер мен ғарыш зат алмасады. Жерге атмосфера арқылы
ғарыштан ғарыштық шаң – тозаң, метеорит материалдары түсіп жатса, өзі
сутегі, гелий сияқты жерге күн радиациясы еркін өтіп жер бетіндегі жылу
режимін реттей отырып,ондағы атмосфералық газдардың молекуласын ыдыратып
және атомдарды иондарға айналдырып жатады. Сондықтан атмосфераның жоғарғы
қабаттары иондардан тұрады.Ол қабатты ғылыми тілде – ионосфера қабаты деп
атайды.Негізінен жер бетінен жоғары қарай – тропосфера, озон, стратосфера,
мезосфера,ионосфера және экзосфера қабаттарын ажыратуға болады.Әрбір қабат
өзіндік атқаратын функциясы, газдық құрамы, биіктік деңгейі,
тығыздығы,көлемімен сипатталы. Мәселен,атмосферадағы барлық газдар көлемін
салыстырсақ: азот – 78,08 %;оттегі – 20,95 %;аргон – 0,93%,көмір қышқыл
газы – 0,03 % алса,қалған газдар 0,01 % үлес алатыны белгілі.
Атмосфера қабаттарының ішінде озон қабатының рөлі ерекше. Озонның
негізгі массасы жер бетінен 10-50 км биіктікте, яғни тропосфера мен
стратосфера қабаттары аралығында жатыр. Оның негізгі атқаратын функциясы
ғарыштан жер бетіне еркін өтетін ультракүлгін сеулелерді сіңіріп немесе
кейін шағылыстырып отырады.Ал,радиациялық сәуленің жерге өтіп кетуі
тіршілік үшін өте қауіпті.Соңғы жылдары жер шарында “озонның жұқаруы”
проблемасы планета тұрғындарын алаңдатуда.Оның баста себебі – антропогендік
факторлар.”Озонның жұқаруы” туралы мәліметтер көп.1996 жылы бір топ
ғалымдарға химиялық экология саласы бойынша Нобель сыйлығы
беріледі.Олар;американдық ғалымдар Ш.Роуланд,М.Малин және неміс ғалымы
П.Крутцен болатын.Аталған ғалымдар “озонның жұқару” проблемасының толық
мазмұнын ашып береді.Яғни,озонды бүлдіретін адам баласының өз қолымен
өндіретін химиялық зат – хлорфторкөміртегі (ХФК) екені дәлелденді.Оның көзі
- өндірісте, автокөліктерде, ракеталарда қолданылатын химиялық
қосылыстар.Оларды фреондар деп атайды.Оның әсер ету механизмі
төмендегідей:фреондар атмосфераның жоғары қабатына көтеріліп ультракүлгін
сәулелердің әсерінен ыдырап кеңістікке хлор бөлінеді.Хлор – озон
молекуласын ыдыратып отырады.Нәтижесінде, хлордың бір молекуласы озонның он
мындаған молекуласын жойып жібереді.Осылайша озон қабаты жұқара
бастайды.Соңғы жылдары планета тұрғындары “озонның жұқаруы” проблемасы өте
қауіпті екенін түсініп,1987 жылы Монреаль келісіміне 56 мемлекет қол қойды.
Содан соң 1990 ж. Лондон және 1992 жылы Копенгаген қаласында дүние
жүзіндегі өнеркәсібі дамыған мемлекеттер фреон шикізатын өндіруді тоқтату
туралы қаулы қабылдап, ол 1996 жылы оны өндіруді біржолата тоқтатты.Бұл
қадам ХХІ ғасыр табалдырығындағы адам баласының болашақ ұрпаққа тағдыры
үшін істеген адамгершілік парыздарының бірі болып тарихта қалмақ..
Ауа бассейнінің тағы бір өзекті проблемасының бірі – қышқыл
жауындар.”Қышқыл жауындар” терминін алғаш рет ағылшын инженері Роберт Смит
енгізген.Қышқыл жауындар – азот пен күкірт қышқылдарының жауынның
құрамындағы мөлшерін көбейіп кетуінен болады.Ал, аталған химиялық
қосылыстардың көбейіп кетуінің негізгі көздері – көмір,сланц, мазут, т. б.
Отындарды жаққанда ауаға азот пен күкірттің қос тотығының бөлінуі болып
табылады.Табиғаттағы азот айналымы өте күрделлі процесс. Әлем тәжірибесінде
1974 жылы 20 сәуір күні Шотландия елінің Питлокерн қаласының үстіне РН 2,4
тең жауын жауған.Оның құрамы кәдімгі асханада пайдаланылатын сірке қышқылы
құрамымен бірдей болып шекті мөлшерден (РЗШ) 100 есе асып
кеткен.Нәтижесінде, өсімдіктер, бау – бақша мен ірі құрылыстарға, адам
денсаулығына ұлттық деңгейде орасан зор нұқсан келтірген.Үстіміздегі
ғасырдың 70 – жылдары мұндай экологиялық апаттар АҚШ,Канада,Батыс Еуропа
жерлеріндегі жиі болып жергілікті орман байлығының 30 -50 % зиян шеккені
мәлім.
Соңғы жылдары қышқыл жауындар проблемесын шешу бағытында халықаралық
келісімдер жасалуда.Оның мақсаты - өнеркәсіптерден бөлінетін зиянды
заттардың мөлшерін азайтуды қолға алу.
Ауаның автокөліктерден бөлінетін зиянды заттардан бұзылуы да күн
тәртібінде тұр. Соңғы жылдары автокөліктердің көбейе түсуі бұл проблеманы
ұшындыра түсуде. Дүние жүзінің кейбір қалаларымен қатар біздің
республикамыздың Алматы, Қарағанды, Тараз, Лениногор, тағы басқа
қалаларымыз да зиянды заттардан зардап шегуде. Әсіресе, Алматықаласында
автокөліктерден бөлінетін зиянды заттардың мөлшері барлық ластанудың 60-70%
үлес көлемін алуда. Мұның өзі қала тұрғындарының денсаулығына айтарлықтай
зиянын тигізуде.
Дүние жүзіндегі қалаларда фотохимиялық улы тұманда түзілу процесі жиі
байқалып отыр. Аталған зиянды заттардың өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне
және адам баласына зияны туралы көп жазылуда. Осыған орай, шет елдерде,
және біздің республикамызда атмосфераны қорғау мақсатында автокөліктердің
моторларын жетілдіру, нейтрализаторлар орнату, газбен, электр қуатымен
жүретін автокөліктер шығару, сутегі отынын пайдалану, электромобильдер
шығару және жанар майлардың альтернативті түрлерін шығару жолдары
іздестірілуде.
Биосфераның гидросфера қабаты - жер шарының 32 бөлігін алып жатыр. Су
әлемінде алғашқы тіршілік нышаны байқалғаннан бері – гидросфера қабығы
планетаның бүкіл тыныс-тіршілігін реттеуде негізгі роль атқарып келеді.
Барлық заттар суда еріген күйінде болып, оның үлкен және кіші айналымы
арқылы зат алмасу процесі тұрақты жүреді де, одан әрі биосфера шегіндегі
биогеохимиялық айналымға ұласуда. Нәтижесінде, жер шарындағы барлық судың
94% мұхиттар мен теңіздердің, ал қалған 6% өзен, көлдер, жер асты сулары,
мұздықтардың үлесіне тиіп, оның сарқылмайтын табиғат қор екені адамзаттың
болашағына деген сенімін мәңгілік етуде.
Соңғы жылдары жүниежүзілік мұхиттар мен барлық сулардың ластануы, оның
сапасын нашарлата түсуде. Олар – мұхиттарда соғыс корабльдерінің көбеюі,
мұнайды тасымалдау, атом қаруларын сынау, өндіріс пен ауыл шаруашылығы
өнімдерінің тасталуы, радиактивті қалдықтардың лақтырылуы, тағы басқа
зиянды заттардың қоймасына айналуы экологиялық жағдайын тіршілік ырғағына
зиянды деңгейде көтеруде. Оның үстіне дүниежүзілік ауыз су проблемасы
планета тұрғындарының Африка, Орта және Кіші Азия, Австралия, Орталық Азия
бөлігін қамтып, әлемдік экологиялық проблемалар шеңберін ұлғайта түсуде.
Жер қабығы (литосфера) – бүкіл тіршіліктің қолайлы ортасы және тірегі
ретінде биосфера шегінде үлкен роль атқарады. Оның түп негізін әр түрлі
минералдар жиынтығы, тау жыныстары, органикалық қалдықтар мен метаморфтық
тау жыныстары құрайды.
Литосфера терминін алғаш ғылымға енгізген Э.Зюсс. Оның денін мантия
қабатының жоғарғы бетінен бастап жер қабығы құрайды. Яғни, жер қабатының
Махорович (Мохо) шекарасынан бастап құрлық бетіне дейінгі 70 км, ал мұхит
бетіне дейінгі 10 км қалыңдықты қамтиды.
Жер қабатының континентальды және мұхиттық қабатын ажыратуға болады. Олар
бір-бірінен құрамындағы тау жыныстарының сипатына қарай жіктеледі. Мәселен,
мұхиттық қабат – базальт, ал континентальды қабат – гранит жыныстарынан
тұрады.
Литосфераның химиялық құрылымы негізінен оттегі, кремний, алюминий, темір,
кальций, магний, натрий және калий элементтерінен тұрады. Оның ішінде
оттегінің үлес салмағы 47,3% және 92% көлем алуы ерекше жағдай. Оттегі
басқа химиялық элементтерден тығыз қосылыс күйінде минералды жыныстардың
негізін құрайды. Жалпы алғанда жер қабығының 9,2% - тау жыныстары, 20% -
метаморфтық, ал 70,8% - магматикалық жыныстар алып жатыр.
4.Биосферадаға зат айналымы
В.Н.Вернандскийдің ілімі бойынша, тірі организмдер күн сәулесінің
электромагниттік энергиясын потенциалды химиялық энергияға айналдырады.
Химиялық энергия механикалық энергияға өзгеріп, түрлі күрделі биохимиялық
процестер биосферада үздіксіз жүріп отырады. Бұл жөнінде жердің жасыл
желегі ерекше роль атқарады. өйткені өсімдіктердің құрамында жасыл хлорофил
бар. “Хлорофилдің жасыл түйіршігі”, - деп жазды. К.А.Тимирязев, - әлемдік
кеңістіктің нүктесі, фокусы. Оған бір жағынан күн энергиясы ағылып келіп
жатады, ал екінші жағынан, одан жер бетіндегі тіршілік өзінің бүкіл қажетін
алып отырады”.
Жерге күннен секундына 1,1·1026 калория энергия келіп сіңеді. Оның 42
процентін жер әлемдік кеңістікке таратады да, қалған 57% өз бойында
сақтайды. 1% энергия өсімдіктерге жиналады. Бұл энергия жердің жасыл
желегінде болатын фотосинтез процесінде жұмсалады. К.А.Тимирязевтің сөзімен
айтқанда, жердің жасыл желегі аспан мен жер арсындағы дәнекер болып
есептелінеді. Күн сәулесінің электромагниттік энергиясы өсімдік
организімінде химиялық энергия ретінде сақталынады немесе консервіленеді.
Ал химиялық энергия жан-жануар организімінде механикалық энергияға айналады
да бірнеше күрделі жұмыстарды жасауға жұмсалады. Жан-жануарларды
гетеротрофты организмдер деп аталады. Себебі олар дайын органикалық
заттармен қоректененді.
Фотосинтез процесінде бөлініп шыққан оттегі бүкіл адамзат, жан-жануарларға
және басқадай аэробты (оттегімен тыныс алатын) организмдерге қажет. Жердің
жасыл желегі фотосинтез процесі арқылы жылына ауаға 400 миллиард тонна
оттегін бөліп шығарады. Биосфераға осындай көлемде оттегі қосылып отырса
ғана ауадағы оттегінің мөлшері азаймайды.
Жер бетіндегі жасыл өсімдіктер мен судағы балдырлар өздерінің пайда болған
кезінен бастап 550 миллион жыл ішінде атмосфераға оттегінің 24,3·1015 тонна
қорын жасады.
Жер жүзіндегі өсімдіктердің массасы 323 миллиард тонна (құрғақ зат есебімен
алынғанда). Оның 74% құрғақ жерде өсетін өсімдіктердікі, 26% суда тіршілік
ететін балдырлардікі. Осы органикалық заттың 40% көміртегініің үлесіне
тиеді.
Тірі организмдер жылына 93 миллиард тонна көміртегінсіңіреді. Оның 24
миллиард тоннасын жер бетіндегі организмдер, 69 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2. Жер планетасының химиялық құрамы.
3. Жер планетасында болатын химиялық элементтер формалары.
Лекцияның қысқаша мазмұны.
Жер – сан жеткізгісіз көптеген космостық объектілермен әрекеттес
жалпы заңдарға бағынатын шексіз тұрақсыз Әлем дүниесінің бөлігі. Жерді
тұтастай немесе оның қабығын жекелей зерттеу, оның әлем дүниесіндегі орнын
қарастырмай, космостың әсерінің есебінсіз зерттеу мүмкін емес.
Жерден қазіргі радио және оптикалық телескоптардың көмегімен Әлемнің
дүниесінің Жерден Күнге дейінгі аралықтан үш жүз мың миллиард есе көп қашық
бөлігі байқалады. Егер бізге Әлемнің көрінетін Метагалактика деп аталатын
бөлегі бойынша болжайтын болсақ, Әлем негізінен сутек (80%) және гелийден
(18%), ағзадан басқа да элементтердің қатысуынан тұрады.
Әлемнің негізгі зат массасы (98%) жұлдыздарда және ол ионданған
ыстық газдан – плазмадан тұрады.
Метагалактикада 1021-ден астам жұлдыздар бар. Көптеген жұлдыздарда,
планеталық система болуы мүмкін деп болжанады. Алайда, планеталардағы
Әлемнің жалпы зат массасы өте аз, ол 0,1%-ке де жетпеуі ықтимал.
Жұлдыз аралық кеңістік ерекше сирек газ, ұсақ шаң-тозаңдармен толы,
олар кейбір жерлерде соншалық үлкен бұлттар - газды және тозаңды
тұмандықтар түзеді.
Жұлдызаралық кеңістіктің барлық бағыттарында зарядталған
бөлшектердің – космостық сәулелердің қатты ағыны байқалады. Әлемде
гравитациялық, магниттік және электр күштері өрістері бар, олар космостық
объектілерді бір жерге байланыстырады. Әлемдегінің барлығы да қозғалыста
болады.
Күн системасы.
Күн системасы – Галактиканы құрайтын мөлшері және күрделілігі
жағынан әр түрлі көптеген системалардың бірі. Ол Галактика орталығынан
10000 п жуық галактикалық жазықтықтың солтүстігіне 25 п қашықтықта
орналасқан. Оған ең жақын орналасқаны Проксима Центавра (шоқжұлдыз)
жұлдызы, ол 1,31 п қашықтықта жатыр. Күн системасының орталық денесі – Күн
ол оның құрамындағы жалғыз жұлдыз. Онда системаның барлық массасының 99,86%
жинақталған, қозғалыс санының жалпы моментінің тек 2% ғана қамтиды.
Күн системасында Күннен басқа үлкен 9 планета, мыңдаған ұсақ
планетлар (астероидтар), миллиондаған кометалар, метеорлық заттар –
планетааралық газ бар. Барлық планеталардың жалпы массасы Күн массасының
1745-індей. Кометалар мен астероидтардың жалпы массасы Жер массасынан аз.
Күн системасы үнемі қозғалыста болып тұрады.
Күн системасының барлық планеталары бір жазықтықта дерлік орналасқан
эллиптикалық (шеңберге жақын) орбита бойынша Күн маңында айналады.
Орбиталар бойынша удемелі қозғалыспен қатар планеталар (Шолпан мен
Ураннан басқасы) және олардың спутниктері орбиталық қозғалыс бағытында, өз
өсімен айналады. Мұнымен бірге кеңістікте осьтің айналу жағдайы ұзақ уақыт
мүлдем дерлік өзгермейді. әр түрлі планеталардың айналуы периодының әр
түрлі мөлшері де сақталады. Күн өз осімен, яғни оның маңында орбиталар
бойынша планеталар қозғалысы бағытында айналады.
Күн маңында планеталардың орбита бойынша қозғалысын қарағанда
негізгі координаттық жазықтық ретінде жер орбитасының жазықтығы – эклиптика
алынады.
Күн системасы планеталарының қозғалысын, системаларының бірлігін
дәлелдейтін дұрыс шешімін тұңғыш рет Н. Коперник жасады. Оның ілімін И.
Кеплер дамытты, ол планеталардың қозғалыс заңдарын ашты:
1. Барлық планеталар эллипс бойынша қозғалады, фокустердің
бірінде, бүкіл планетаға ортақ бір Күн бар.
2. Планетаның радиус-векторы бірдей уақыт аралықтарында бірдей
үлкен ауданды сызады.
Перигелийге таяу радиус-вектор арқылы ∆t уақытта сызылған аудан
(ST1T2) афелийге таяу радиус вектор арқылы сызылған ST3T4 ауданға тең.
Өйткені орбита бойынша планета қозғалысының шапшаңдығы T1T2 доғасы
T2T4 доғасынан үлкен, афелийге таяудан гөрі перигелийге таяғандығы артық;
планетаның Күнді айнала қозғалысы біркелкі емес: бірде шапшаңдайды, бірде
бәсеңдейді.
3. Әр түрлі планеталардың Күнді айнала қозғалысының уақыт
квадраттары олардың орбиталарындағы үлкен жарты осьтердің
кубтарына пропорционал болып келеді, немесе Күннен орта
қашақтыққа сай болады (1-таблица).
1 – таблица
Планета Үлкен Күнді айналу а3 t2
жартылай уақыты (t)
ось (а)
Меркурий 0,387 0,241 0,058 0,058
Шолпан 0,723 0,615 0,378 0,378
Жер 1,000 1,000 1,000 1,000
Марс 1,524 1,881 3,54 3,538
Юпитер 5,203 11,862 140,8 140,7
Сатурн 9,539 29,458 868,0 667,9
а – орбитаның үлкен жарты осі, t – айналу уақыты.
Жерден Күнге дейінгі қашықтық және оның айналу уақыты бірлік
есебімен алынады;
Планета қозғалыстарының жылдамдығы Күнге дейінгі қашықтыққа
бағынышты екендігін заң дәлелдеп отыр. Ол Күннің бүкіл планета системасын
біртұтас байланыстырады.
Кеплер заңын пайдалана ртырып, Ньютон планета қозғалыстары тарту
күшіне бағынатындығын ділелдеді. Дүние жүзілік тартылыс заңы бойынша барлық
денелер өзара әрекеттес болады, мұнымен бірге тарту күші өзара әрекеттес
денелердің массасына тура пропорционал және олардың ара қашықтықтарының
квадратына кері пропорционал болып келеді:
- тартылы тұрақтылығы = 6,61108.
Күн системасы денелердің қозғалысын басқаратын негізгі күш – Күн
тартылысы болып табылады. Күн өзінің тартуымен планета қозғалысын
тездетеді, сондай-ақ планеталар да Күнді тартып оған біршама тездеткенін
хабарлайды. Сондықтан планеталар Күнді айнала қозғалмайды, Күн мен
планеталар бірдей периодпен оларға ортақ тарту центрін айнала қозғалады,
бірақ планета үлкен эллипс жасайды, ал Күннің эллипсі мүлде кіші; бұл да
планеталардың және олардың спутниктерінің қозғалысына жатады.
Планеталардың бір-бірін өзара тартуы Күн тартылысына қарағанда онша
үлкен емес, бірақ соның өзі планеталар қозғалысының аутқуына – ұйытқуына -
әсер етеді. Өйткені тартылыс күші тек қана тартатын денелердің массасына
байланысты емес, ол сонымен бірге олардың ара қашықтығына да байланысты,
онша үлкен емес, бірақ өзара жақын орналасқан денелер едәуір ұйытқуды
тудырады.
Кометалар мен астероидтар планеталар қозғалысында белгілі бір ұйытқу
болдырмайды. Планеталардың әсері, бұл денелердің қозғалысына керісінше, зор
болады.
Күн системасының мөлшері жұлдыздар арасындағы қашықтықпен
салыстырғанда өте кіші. Олар туралы Күннен Плутонға дейінгі аралықтың 5905
млн. км екендігімен анықтауға болады. Күшті созылған орбиталар бойымен
қозғалатын кейбір кометалар Күннен 100000 а.е. қашықтайды. Күн системасының
нақты шекарасы жоқ деуге болады.
Күн. Күн – орта мөлшердегі және жарық беретін жұлдыз, ол сутегі
(70%) мен гелийден (29%) құралатын аса зор газды шар, әр түрлі
гелиографиялық ендіктерде өз осьінен әр түрлі жылдамдықпен айналады:
экваторда ол жердің 25 тәулігінде, полюс маңында 30 тәулікте бір рет
айналып өтеді. Күннің шекарасы ретінде Жерден оның дискісінің көрінетін
шекарасын шамамен алады. Күннің диаметрі – 1392000 км (жердің 109
диаметрі), көлемі 1,41∙1033 см3 (Жердің көлемінен 1,3∙106 есе көп), массасы
2∙1033 г (Жердің 333000 массасы), орташа тығыздығы – 141 гсм3
(жұлдыздардың ішкі бөліктерінің тығыздығы 100 гсм3 жетеді, ал сыртқы
қабаттарының тығыздығы жер бетінің атмосфера тығыздығынан кем болады).
Күннің бетіндегі күннің қызған заттарын ұстап тұрған салмақ күші
жерге қарағанда 28 есе артық. Оның бетінің температурасы 6 мың градусқа
жуық, ал оның ішкі бөлігінде 16 миллион градусқа жетеді. Онда қысым 100
млр.атм. асқанда ядролық реакция жүреді. Бөлініп шыққан энергия Күннің
бетіне 10 млн. жыл шамасында жетеді. Мұнымен бірге ол бірнеше рет
сіңіріліп қайтадан сәулеленеді, оның сипаты өзгеріп отырады; сіңірілген
гамма-сәулелердің орнына рентген сәулесі, оның орнына – ультракүлгін, ең
соңында көрінетін және жылу сәулелері пайда болады. Күннің әлем кеңістігіне
шашқан сәулесінің энергиясының жалпы мөлшері 3,9∙1033 эргсек. Күннің
сіңірілуі және қайтадан сәулелену арқылы энергия бөліп шығаратын облысы
сәулелік тепе-теңдік зона деп аталады. Одан жоғары конвекция зонасы жатыр;
мұнда энергияның алмасуы күн заттарының араласуы арқылы жүзеге асырылады.
Сәулеленуі бізге көрінетін, Күннің сыртқы қабаттары, күн
атмосферасын түзеді, ол фотосфера, хромосфера және күн тажынан тұрады.
Фотосфера (жарық қабығы) – жұқа түссіз газ қабаты (200-300 км), оның
тығыздығы жоғарылаған сайын азая түседі. Осы бағытта фотосфераның
температурасы 6000-нан 4500°-қа дейін төмендейді, бұл бүкіл күн
атмосферасының ең төменгі температурасы. Фотосфера сәуле тепе-тең
жағдайында болады, ол Күннің орталық облысынан қанша энергия бөлініп шықса
соншалықты энергияны сәулелендіріп отырады. Бұл күн атмосферасының негізгі
бөлігі.
Фотосфераның үстінде хромосфера орналасқан. Оның үнемі қозғалыста
болатын сыртқы бетінің биіктігі 15000-20000 км жетеді. Одан жоғарыда
(150000) қызған газ – протуберанецтер фонтандары көтеріледі.
Күн атмосферасының – сыртқы шексіз қабаты – тажы – сирек плазмадан
тұрады (кинетикалық температурасы 1 млн. градусқа жуық оң және теріс
зарядталған бөлшектердің қосындысы).
Тажыдан 300-400-ден 800 кмсек жылдамдықпен плазма (тажының ұлғаюы)
үздіксіз бір қалыпта ағып отырады. Бұл күн желі деп аталады. Күнде оталған
кезінде 2000 кмсек шапшаңдықпен Жерге жетерлік корпускалдар енсіз ағындары
космос кеңістігіне тарайды.
Күннің көрінетін сәулелерінің 10% жуығы нейтрино – бөлшектері екені
анықталды, онда электр зарядтары жоқ ол затты жарып өтетін таңғажайып
қасиеті бар. Электрмен зарядталған және бейтарап бөлшектер ағындарынан
басқа Күннен дүние кеңістігіне электр магнитті толқындар: гамма сәулесі,
рентген, ультра күлгін, жарық, инфрақызыл, радио толқындары тарайды. Күн
сәулеленуінің негізгі бөлігі жарық және инфрақызыл сәуле ретінде бөлініп
шығады.
Күннің көрінетін сәулесі ас тұрақтылығымен ерекше (оның жарқырауының
өзгеруі 2% аспайды). Күн спектрінің ультракүлгін және рентген бөліктері Күн
активтілігіне байланысты өзгеріп отырады. Сондай-ақ корпускулярлық
сәулеленудің интенсивтілігі де өзгереді. Күн активтілігі, күн
атмосферасында пайда болған әр түрлі түзелістер қатарында: күн дақтары,
факелдер, флоккулдар оталулар байқалады. Оның барлығы Күннің жалпы әлсіз
магнит өрісінің фонында магниттік өрісі қуатының күшеюіне байланысты
(қуаттылық 1 эрстеда).
Күн дақтары – фотосфералардың салыстырмалы суық учаскелері, олардың
температурасы қоршаған кеңістіктегіден шамамен 1500° төмен және олармен
салыстырғанда қарайып көрінеді. Күн дақтары пайда болғанға дейін оның
орнында күшті магнит өрісі орнайды, ол газ конвекциясын баяулатып, сол
арқылы энергияны фотосфераға төменнен өткізеді. Дақтар топ – тобымен пайда
болады және олар бірнеше сағаттан бірнеше айға дейін өмір сүреді. Орташа
дақтың көлденеңінің мөлшері 7000-15000 км жетеді. Дақтар тобында аса ірі
екеуі ерекше, біреуі топтың шығыс, екіншісі батыс шетінде орналасқан. Олар
бір-біріне қарама-қарсы полярлығымен белгіленеді. Ал бүкіл биополярлық
группа конвективтік зонаның зор ұясын түзеді. Дақтар пайда болатын зона күн
экваторының екі жағында 5 тен 45° ендіктерге орналасқан. Ал басқа
ендіктерде олар сирек пайда болады. Дақ топтары барлық уақытта жарығырақ
талшықтылар түзілісімен – фотосфералық факельдермен қоршалған. Оларда
магнит өрісінің қуаты дақтарға қарағанда төмен, бірақ жалпы гелиомагниттік
өрісінің қуатына қарағанда жоғары. Бәсең магнит өрісі күшті конвекцияны
тоқтата алмайды, керісінше, оны күшейте түседі, зат қозғалысының бойымен
реттей отырып, дұрыс бағытқа салады.
Факелдер – салыстырмалы тұрақты түзілістер, оларды барлық
гелиографиялық ендіктерде байқауға болады, дақтарға қарағанда олардың
алатын ауданы да үлкен. Хромосферада фотосфераның факельдерінің жалғасы
флоккул деп аталады. Оларды біріктіріп факел алңдары деп те атайды. Күн
активтілігінің – ең күшті және тез дамитын көрінісі хромосфералық оталыстар
– олар кенеттен және жарықтығы өте күшейіп үдей түседі, кейін баяу
әлсірейді. Оталудың көпшілігі бірнеше минутпен шектеледі. Тек ең қуатты
оталуы бірнеше сағатқа созылады. Оталу кезінде рентген және ультракүлгін
сәулелер күшейіп, радио сәулелердің шарпуы байқалады, күн заттарының
бөлшектері – корпускулалар атылып шығыды. Оталу Күн атмосферасының басқа
бөлігінде де процестердің активтілігін арттырады. Кейбір жағдайларда күннен
космостық сәулелер бөлініп шығады, олардың протондары ерекше қуатты болып
келеді. Оталудың жалпы энергиясын мыңдаған сутегі бомбаларының жарылыс
энергиясымен салыстыруға болады.
Күннің оталуы – күрделі құбылыс. Олар бір-біріне қарама-қарсы
белгідегі магнитті өрісі бар жақан жатқан екі дақтардың арасында пайда
болады. Олардың энергиясы магнит өрісінің өзгеруі есебінен пайда болады.
Оталудың көпшілігі хромосферада пайда болады, бірақ олар күн тажының
төменгі бөлігінде болып тұрады.
Күннің оталуы –міндетті түрде Жерге әсер етеді, бірақ оны әр уақытта
байқауға болмайды, өйткені ол ең алдымен Жердің магнитті өрісінің әсеріне
байланысты болады.
Күн активтілігіне байланысты түзіліс хромосфера затының бұлттары -
протуберанецтер, олар күн тажында ондаған мың километрге, ал кейбір
жағдайларда одан да едәуір жоғары көтеріледі. Олар арқылы хромосфера мен
таж аралығында зат алмасу болады. Протуберанецтер формасы,мөлшері және өмір
сүруінің ұзақтығы (минуттан айға дейін) жағынан әр түрлі. Протуберанецтерді
оталудан сырттй айыру қиын, олардың кейбіреуі оталумен байланыста да
болады.
Күннің активтілігі әлсін-әлсін өзгеріп отырады. Оны ең алдымен күн
дақтары санның өзгеруінен байқаған, тіпті өзгерудің орташа периоды 11 жылға
тең (кейін бұл дәлелденді де) екендігі анықталды. Бұл күн активтілігі
құбылыстарының бүкіл комплексі үшін: факельдер мен флоккулдардың таралуы
оталудың жиілігі, протуберанецтердің сены, тажының формасы – дұрыс болып
шықты. Күн активтілігі максимумдарының аралық интервалы 7-ден 17 жылға
дейінгі, ал минимумдар аралық 9-дан 14жылға дейін ауытқитын болғандықтан
периодтықтан көрі 11 жылдық цикл жөнінде айтқанымыз дұрыс. Күн
активтілігінің 11 жылдықтан басқа 5 жылдық, 22 жылдық (магнитті) және 80-90
жылдық (ғасырлық) циклдары ең дұрысы деп саналады. Сондай-ақ ұзақтығы
бірнеше жүз жылға (8-10) созылатын ұзын цикл болатындығы да болжанады.
Күн активтілігінің периодтары туралы мәселе тоық шешілді деп айтуға
болмайды.
Ғалымдар күн активтілігі циклдік өзгеруінің себептері күннің
магнитті өрісінің өзгеруіне байланысты деп санайды, бірақ бұл жөнінде
біріңғай пікір жоқ. Біреулері өте бәсең және шатысқан Күннің жалпы
магнитті өрісі терңдегі процестерде пайда болды десе, басқалары Күн
атмосферасында тұратын бірқатар магнитті облыстардың жинақталуы нәтижесінде
жалпы магнит өрісі пайда болады деп есептейді. Қалай болғанда да Күнде
болып жатқан процестерде магнит өрісінің ролі анық.
Жер Күннің әсерінің үнемі сезіліп отырады, ол осы күннен ғана
энергия қабылдайды. Күнде болып жатқандардың барлығы Жерге бағытталған күн
энергиясының толқындары арқылы беріледі. Күн активтілігінің циклдігі
географиялық қабықтағы құбылыстардың циклін тудырады. Күннің жер
процестеріне, және ең алдымен өмірімен байланысты процестерге әсері жақсы
болуымен қатар, бұл жағдайда, әсіресе күн оталуының қауыртты әсері де болуы
мүмкін.
Күнді зерттеу үшін, оның активтілігінде болып жатқан өзгерістерге
бақылау орнату мақсатымен стандартты программа бойынша үнемі бақылау
ұйымдастырылды. Ол жұмыстар бірқатар елдерде, оның ішінде СССР-
дежүргізілуде, Күнге қызмет жасаудың өзінде 100 жылдай уақыт өтті.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Ксенобиотиктер дегеніміз не?
2. Фотосфера дегеніміз не?
Әдебиеттер тізімі
1.Молдахметов З.М., Ғазалиев А.М., Фазылов С.Т. “Экология негіздері”
Қарағанды, 2002
2.Дәрібаев Ж. Е., Баешев Ә. Б., Сермаңызов С. С. “Экология”
Астана, 2005
Лекция 2 Қоршаған ортаның ластануы
Мақсаты: Қоршаған ортаның ластану түрлерін түсіндіру
1 Химиялық элементтердің биогендік формалары
Химиялық ластануға қоршаған ортада табиғи, табиғи – антропогенді және
антропогенді несеме тіршілік ортада болып жатқан физикалық – химиялық
процестеркезінде зиянды, улы заттардың пайда болуын жатқызамыз. Дамуы
жрғары елдерде соңғы екі – үш онжылдықта қолданылған шараларға байланысты
қоршаған ортаның химиялық ластануы екінші орынға түсіп, бірінші орынға
радиактивті ластану шығып отыр. Біздің елімізді қоршаған ортаның химилық
ластану қаупі әлі де жоғары болып тұр.
Қазіргі кезде химиктерге химиялық заттардың 4 – 5 млн түрі белгілі.
Олардың саны жыл сайын 10% өсіп отырады. Адам организміне әр түрлі
жолдармен (тамақпен, ауамен, сумен) түсіп тұратын организмге жат химиялық
ластаушы заттарды ксенобиотиктер (грек. ксенос – жат, биос - өмір) деп
айтады.
Жердің геосферасы бойынша атмосфераның, гидросфераның және
литосфераның ластануын айтады. Қоршаған ортаның компоненттері мен ластану
орындары бойынша химилялық ластануды келесі түрлерге бөледі:
1) ауаның ластануы (мысалы, адамдар тұратын аймақтар, жұмыс
істейтін жерлер);
2) тұрмыстық және өндірістік бөлмелердің;
3) жербетілік және жерсты суларның;
4) топырақтың;
5) тамақтың және т.б.
Ортаның химиялық ластаушы көздерін мынадай үлкен топтарға бөлеміз:
1) қоршаған ортаға сұйықтық, газды және қатты түрдегі өндірістік
қалдықтарын шығаратын техникалық қондырғылар;
2) ластанушы заттар шығаратын, немесе оларды жинақтап, сақтайтын
шаруашылықтар;
3) ластаушы заттар келіп тұратын (трансшекаралық жылду) аймақтар;
4) планетарлық ластануға әкелетін атмосфералық жауын – шашын,
тұрмыстық, өндірістік және ауылшарушылық қалдықты сулар.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Қоршаған ортаның ластануының қандай түрлері бар?
2. Ластанудың анықтамасы
Лекция 3 Тірі зат . В.И. Вернадскийдйң тірі зат туралы ілімі.
Мақсаты Студенттерге В.И. Вернадскийдйң тірі зат туралы ілімін ұғындыру
1 Тірі заттың негізгі маңызы.
2 Ноосфера.
Лекция мазмұны
Академик В.И.Вернандский биосферадағы тіршілік процестерін зерттей келе
химиялық элементтердің бір тобын тірі заттар - деп атады. Олар биофильді
заттар деп аталатын сутегі, көміртегі, оттегі, азот, фосфор және күкірт
элементтері еді. Биофильді элементтердің атомы тірі организмдердің
денесінде күрделі органикалық қосылыстар түзе отырып, көмірсулары,
липидтер, белоктар және нуклеин қышқылдарын құрайды. Ал, бұл органикалық
заттар тіршілік тірегі екені мәлім.
В.И.Вернандский биосфералық қалыптасу және даму эволюциясындағы тірі
заттардың ролін өте жоғары бағалады. Әсіресе, тірі организмдер оған қоса
адам баласының іс-әрекеттерінің биосфера шегіндегі биогеохимиялық фактор
ретіндегі рөлін бағалай келіп билсфера өзін-өзі реттеп отыратын табиғи жүйе
екндігін дәлелдеді. Яғни, планетадағы ең жоғарғы сатыдағы дамыған
тіршіліктің ұйытқысы түрлі организммен байланысты екенін баса айтты. Шын
мәнінде тірі организмдер ғарыштық энергияны жердегі химиялық энергияға
айналдыра отырып планетадағы тіршіліктің көп түрлілігіне әкеледі. Осының
бәрі биосферадағы химиялық элементтердің миграциясы болып табылады. Бұл
процестер табиғаттағы зат және энергия айналымдарымен шектеліп, биосфера
шегіндегі ғаламдық зат алмасулардың үздіксіз қорғаушы күшіне айналады.
Ең басты мәселе биосферадағы айналымдардың қалдықсыз жүруі. Нәтижесінде,
биосфера деп аталатын үйімізде ешбір басы артық зиянды қосылыстар
түзілмейді, бәрі де қайтадан айналымға түсіп табиғаттың өзін-өзі тазартуы
жүріп жатады. Ол процестердің ең басты қозғаушы күші – Күн екенін есте
шығармауымыз керек.
В.Н.Вернандский табиғаттагы зат айналымдарының тұрақты даму процесіндегі
адамның роліне ерекше мән берді. Тіптен, оның дәлелдеуінше адам баласы
теңдесі жоқ биосферадағы ең қуатты геологиялық ретінде бағалады. Яғни,
болашақтағы биосфераның тағдыры адамзаттың ақыл-ойының сапасында немесе
деңгейінде екенін болжай келе өзінің өте маңызды теорияларының бірін
тұжырымдады. Ол – биосфераның жаңа тұрғыдағы ұғымы мен сипаты – ноосфера
туралы болжамдар жасады. Ал ноосфера деген терминді ғылымға енгізген
француз математигі Леруа еді.
Академик В.Н.Вернандский өзінің 1944 жылы жазған еңбегінде: “..Болашақ
планетаның ұсқыны мен тыныс тіршілігі адам баласының ақыл-ойы мен
парасатына байланысты дамиды және тәуелді болады. Ең бастысы адамзаттың
санасыз ақыл-ойының нәтижесіне байланысты биосфера тағдыры шешіледі”, -
деген тамаша болжамын айтқан болатын. Шын мәнінде, қазіргі биосфераның
тұрақтылығы тек адам баласының қолында екенін әрбір көзі ашық, көңілі
сергек мүшесі түсініп отыр.
В.И. Вернадский планеталық тірі заттардың планетаның бет - әлпетін
өзгертуге және оның дамуына қолайлы экожүйелерді қалыптастыруға қабілетті
аса қатты геологиялық фактор екенін дәлелдеді. В.И. Вернадский бойынша тірі
заттар күн энергиясын қабылдай алады және ыдырау кезінде физикалық және
химиялық жұмысқа жұмсалатын энергия бөліп шығаратын химиялық қосылыстарды
жасайды.
Жер бетіндегі аса ірі жұмыс жасыл өсімдіктердікі хлорофил
молекуласымен жасалды: хлорофилдер күн энергиясын қолдану арқылы
көмірсутегін жене басқа да органикалық қосылыстарды синтездейді. Су
молекуласының (Н2О) ыдырауы нәтижесінде О2 бөлінеді. Жыл сайын өсімдіктер
оттегі О2 молекуласының 320 млрд. тоннасын өндіреді; 3700 жыл ішінде
оттегінің Жер атмосферасындағы бар барлық мөлшері – 1,2 * 1015 тоннасы
өндірілді. Тірі заттардың кеңістікте тіршілік етуге қолайлы барлық
аймақтардан орын алып, тез таралуға қабілеті зор. Бұл құбылысты Вернадский
“тіршілік қысымы” деп атап, оны газ қысымымен салыстырды. Тіршіліктің
“ағымының” жылдамдығы тым жоғары.
Тірі (зат) (В.И. Вернадский бойынша) – “қарапайым сандық мөлшерлі
химиялық құрамы, салмағы, энергиясы бар барлық тірі ағзалардың жиынтығы. Ол
қоршаған ортамен биогенді атомдарының ағынымен – өзінің тыныс алуымен,
қоректенуімен, көбеюімен тығыз байланысты”.
Тірі заттарға жоғары геохимиялық белсенділік тән қасиет. Миллиардтаған
жыл бойы Жердегі тірі затар биосірескен денелердің түзілуі барысында күн
энергиясының өте көп мөлшерін пайдаланып, оларды өзгертті. Тірі зат Жер
қалыптасқаннан кейін 1,2 – 1,7 млрд. жыл өткен соң пайда болып ұзақ
эволюциялық дамудан өтті.
Биосферада заттардың айналымын қамтамассыз етіп отыратын күрделі жүйе
түзіледі. Ол биогенді элементтер мен ағзалардың қорынан тұрады, оны үш
топқа бөлуге болады:
1) Продукценттер (өндірушілер);
2) Консументтер (тұтынушылар);
3) Редуцентер (жоюшылар)
2. Ноосфера – ақыл-ой сферасы екенін одан әрі зерттеулер жүргізген
В.Н.Вернандский, Э.Леруа, Т.Шарден сынды ғалымдар: “.. Адамның ақыл-ой,
мемлекеттер саясаты, ғылым жетістігі, тағы басқа адамзаттың биік адами
деңгейі табиғат пен қоғамның гормониялық дамуын жүзеге асыратын ноосфера” –
деген қорытындыға келген. Бірақ та, планета тұрғындары ноосфера идеясын
айтушы ғұлама ақыл иелерінің болжай айтқан шындығын бағалай білмеді. Жұмыр
жер адам баласының бұрын-соңды болмаған небір зорлық-зомбылығына ұшырады.
Ғылыми техникалық процес (ҒТП) қазіргі биосфераның тағдырын басқаша шешті.
Небәрі соңғы 70-100 жыл ішінде адам баласының іс-әрекеті мен ықпалы
табиғаттың геологиялық жылдар бойы қалыптасқан ұсқыным мүлдем өзгертті. Жер
шарында тіршілік жоқ жерлер, тіршіліксіз құмдар, шөлдер, тақырлар пайда
болды. Ауа райы өзгеріп, табиғат байлықтары арқыла бастады. Адам баласы
табиғат байлықтарын меңгеру былай тұрсын, оған пайда көзі ретінде қарап
барынша ластап, айналымға келмейтін бөгде заттар мен қоқыстарды шығара
бастады. Нәтижесінде, алам баласы өзіне-өзі көпе-көрнеу ор қаза бастады.
Яғни, жаппай қырып-жоятын атом қарулары, улы химиялық препараттар,
концерегеньді, тағы басқа тіршілікке зиянды заттар табиғаттың тепе-теңдік
заңдылықтарын бұзып, планетаның өзіне қауіп төндіре бастады. Мәселен, ХХ
ғасырдың аяғындағы көмір қышқылы газының атмосферадағы көлемі қалыптсқан
тепе-теңдіктен (оттегімен салыстырғанда) 0,03% -тен 0,034% көбейіп отыр.
Яғни, бұрынғы қалпынан 25%-ке өскен. Ғалымдардың есептеуі бойынша бұл
көрсеткіш ХХІ ғасыр басында 25-35%-ке көбейіп жалпы жер шарының орташа
температурасы +1º -қа өсуі мүмкін. Мұндай жағдайда биосфера шегінде
ғаламдық климаттық ауытқулар байқалып экологиялық апаттар (су тасқыны,
топан су, құрлықты су басу, ауа райының күрт өзгеруі, жер сілкіністері,
өрттер, құрғақшылық, жұттар мен ашаршылық, тағы басқа) болуы әбден мүмкін
екендігі дәлелденіп отыр.
Жоғарыдағы географиялық қабық пен биосферадағы болып жатқан қазіргі
процестер мен проблемалар оны шешудің прогресивті жолын қажет етеді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Ноосфера терминін ғылымға енгізген кім?
2. Тірі зат дегеніміз не?
Әдебиеттер тізімі:
1. Асқарова У. Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау А. 2004
2. Молдахметов З.М., Газалиев А.М., Фазылов С.Д. Экология негіздері.
Қарағанды, 2002
3. Дарибаева А.О., Оразбаева Р.С. Экология негіздері. Астана, 2001
4. Ә. Бейсенова , А. Самақова Экология және табиғатты тиімді
пайдалануАлматы, 2004
Лекция 4 Биосфера-адамзаттың тіршілік ортасы.
Мақсаты: Студенттерге биосфера құрылымын, эволюциясын, құрамдас
бөліктерін түсіндіру
1 Биосфера құрылымы және эволюциясы
2 Жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуы.
3.Биосфераның құрамдас бөліктері.
4.Биосферадағы заттардың биохимиялық айналымы.
5.Биосферадағы абиотикалық факторлар
Биосфера терминін австралиялық геолог Эдуард Зюсс 1875 жылы алғаш рет
қолданған болатын. Орыс минерологы В.И. Вернадский (1863 - 1945) Э. Зюсстың
еңбектерінен кейін 50 жылдан соң, біз осы күнге дейін мойындап жүрген
биосфера концепциясының негізгі қағидаларын тұжырымдады. Биосфера ретінде
ол жер қыртысының бүкіл тарихы бойынша тірі организмдердің әсеріне ұшыраған
барлық қабаттарын түсінді. В.И. Вернадский Биосфера деген жалпы атпен
Космостағы биосфера, Өмір аймағы атты очеректері Ленинградта, кейінірек
Парижде, Берлинде 1926 жылы, Жер биосферасының химиялық құрылысы мен оның
қоршаған айналасы еңбегі 1965 жылы жарық көрді. В.И. Вернадскийдің
анықтамасы бойынша, биосфера – тіршілік иелері мен тіршілік көздерінің Жер
бетіндегі бір қабаты. Ал тіршілік иелері, яғни, тірі органикалық заттар,
биосферадағы еркін энергияның тасымалдаушы көзі болып табылады. Биосфера
құрамына адамзат қоғамы және оның өндірісі жатады. (2)
Биосфера туралы түсінік. Жер кеңістігінде жүретін табиғи процестерге
әсер тигізетін тіршілік екені туралы ХІХ және ХХ ғасырлар аралығындағы
еңбектерінде пікірін айтумен қатар дәлелденген орыс ғалымы В.В. Докучаев.
ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында В.И. Вернадскийдің еңбектерінде биосфера
Жер шарының тірі организмдер жайлайтын бөлігі, ең үлкен экожүйе екенін
ғылыми түрде негіздеді және ол бірінші рет тірі организмдердің геологиялық
рөлі туралы биосфера ілімін ұсынды. Ол еңбектерінде топырақ түзу процесі
ауа райынан басқа өсімдіктер мен жануарлардың жиынтық әсеріне байланысты
екенін көрсетті; тірі организмдердің іс - әрекеті жер қыртысының кейпін
өзгертетін ең негізгі фактор екенін де дәлелдеді.
В.И. Вернадский биосфера заттегі геологиялық жағынан кездейсоқ емес әр
түрлі 7 бөлшектен тұратынын атап айтты: тірі заттек, тіршілік (биогенді)
заттегі, өлі (енжар) заттек, биологиялық енжер заттек және т.б. Ол
ғаламшардағы барлық организмдердің жиынтығын тірі заттек деп атай отырып,
оның негізгі қасиеті ретінде жалпы массасын, химиялық құрамын және
энергиясын қарастырды. В.И. Вернадский анықтамасы бойынша өлі (енжар)
заттек деп түзілуіне тірі организмдер қатыспайтын биосферадағы заттектер
жиынтығы айтылады.
Биосфера эволюциясы. Қазіргі биосфераның қалыптасуы ғасырлар бойы орын
алған эволюцияның нәтижесі. Биосфера эволюциясы дегеніміз түрлердің және
олардың арақатынастарының үздіксіз бір мезгілде өзгеру және бір түрдің
түсіп қалып, бұрын болмаған екінші бір түрдің пайда болу құбылыстары.
Биосфера эволюциясы биотадан бұрын болған, химиялық эволюция
тіршіліктің пайда болуын дайындаған кезеңнен және дұрысын айтқанда
биологиялық эволюциядан тұрады. Қалыптасқан көзқарастарға сәйкес олардың
негізгі сатылары төменде келтірілген.
Биоталық эволюциядан бұрынғы кезеңінің біртіндеп алмасып отырған
сатылары:
1. Ғаламшар мен оның атмосферасының түзілуі (шамамен 4,5 млрд. жыл
бұрын). Алғашқыда пайда болған атмосфераның температурасы жоғары, тез
қалпына келетін болған, сутектен, азоттан, су буынан, метаннан, аммиактан,
инертті газдардан құрылған, көміртек оксидінің, сутекті цианның,
формальдегид пен басқа жай қосылыстардың болуы мүмкін.
2. Күннің сәулелену энергиясы мен атмосфераның біртіндеп сууының
нәтижесінде заттектердің абиоталық айналымы пайда болды. Сұйық су пайда
болып, гидросфера құралды, су айналымы, элементтердің судағы миграциясы мен
ерітінділерде бірнеше фазалық химиялық реакциялар жүрді. Автокатализдің
арқасында молекулалардың түзілуі мен өсуі орын алған.
3. Күннің ультракүлгін сәуле энергиясының, радиоактивтіліктің және
әртүрлі энергиялық күш нәтижесінде көміртектің, азоттың, сутектің, оттектің
жай қосылыстары конденсация мен полимеризация процестеріне түсулері арқылы
органикалық қосылыстар түзілген.
4. Бұл төртінші сатыны антропоген (терминді академик А.К. Павлов 1922
ж. ұсынған) сатысы деп атауға болады, себебі Жердің геологиялық тарихының
соңғы кезеңі. Осы антропогендік кезеңнің көрнекті оқиғасы эволюцияның
басқарушысы саналы адамның пайда болуы (кезеңнің атауы осыдан шыққан).
Адамзат қоғамының пайда болуы мен дамуы техногенезге өте көп мөлшерде
заттек пен энергия ағысын тартып, биотикалық айналымның тұйықтылығын бұзды,
антропогенді эколгиялық дағдарыстар туды және эволюцияның негативті
факторына айналды.
Тарихи тұрғыдан қарайтын болсақ адам пайда болып биосфераға әсерін
тигізе бастаған шақтан осы кезеңге дейінгі уақыт аралығында биосфераның
өзгеруін бес сатыға бөлуге болады. Бұл сатылар:
1. адамзаттың биосфераға әсері әдеттегі биологиялық түр ретінде ғана
болған;
2. адамзаттың қалыптасу кезеңінде экожүйелерді өзгертпейтін бірақ өте
қарқынды түрде аңшылық орын алған;
3. табиғи процестердің өзгертуіне байланысты экожүйе де өзгере
бастаған;
4. жерді жырту мен ормандарды кесу арқылы табиғатқа зиян келтірілген;
5. биосфераның барлық экологиялық құрауыштары түгелімен әлемдік
өзгерістерге ұшыраған.
Соңғы саты осыдан шамамен 300 жыл бұрын басталып қазіргі кезге дейін
келе жатыр. Сонымен, адамның іс - әрекетінің әсерімен биосферада болатын
негізгі өзгерістер түрлеріне келесі жағдайлар жатады;
• жердің беткі қабатының құрылымының өзгеруі (даланы жырту,
орманды кесу, мелиорация, жасанды көл мен теңізді құру және
жер бетіндегі сулардың режиміне басқа да өзгерістер әкелу,
т.б.);
• биосфераның құрамын, оны құратын заттектердің балансы мен
айналымын өзгерту (кен қазбаларды жер қойнауынан алу,
үйінділер жасау, әртүрлі заттектерді ауа мен су объектілеріне
шығарынды ретінде тастау, ылғылдылық айналымын өзгерту);
• кейбір организмдер түрлерін жою арқылы, немесе жануарлардың
жаңа тұқымдары мен өсімдіктердің жаңа сорттарын шығарып,
оларды жаңа мекендейтін орындарға ауыстыру арқылы биотаға
өзгерістер енгізу;
• жер шарының кейбір аудандарындағы және ғаламшар деңгейіндегі
энергиялық балансты өзгерту.
2. Биосферада тіршіліктің пайда болуы
Тіршілік жайындағы идеалистік концепцияның пайда болғанына
миллиондаған ғасыр болды. Оның негізін салушы гректің ертедегі философы
Аристотель еді (ол біздің заманымызға дейінгі IV ғасырда өмір сүрген).
Аристотельдің айтуынша тіршілік дегеніміз – қоректену, өсу және қартаю.
Оларға энтелехия, яғни өзінің ішкі мақсаты бар принцип себеп болады. Осыдан
кейін биология ғылымының бүкіл тарихында аристотельдік формуланы идеалистер
өңдеп, оған әрқилы мен және баға бермен болды. Идеалистік ағымының ішінде
ең ықпалды дегенді – виталистер табиғаттағы барлық тірі организмдерде
ерекше тіршілік күші (жаны – vis vitalis) бар деп дәлелдеді. Ол құдайдың
құдіретімен тірі организмдерге беріледі. Осыған орай органикалық заттар
бөлек жаралған жанды дүние деп түсіндірді. Биология ғылымында витализм ең
бір реакцияшыл ағым еді.
ХVІІ – ХVІІІ ғасырларда витализмді жақтаушы дәрігер Г. Шталь (1660 –
1734) болды. Ол тірі организмнің бәрі тез ыдырап кететін химиялық
қосылыстардан түзіледі, олардың ыдырап кетпеуіне бөгет жасайтын күш – жан;
жан организмдегі барлық биохимиялық процестерді басқарып тұрады, организмде
жан болғанда ғана адам мен жан – жануарлар денесі тірі қалпында болады, ал
жан денеден шығып кетісімен-ақ денедегі органикалық заттар ыдырай бастайды
деп тұжырымдады. Виталистер тіршілік күшін материясыз ерекше субстанция деп
санады. Олар материя әлемге тәуелсіз деп түсіндірді. Виталистік концепцияны
жақтаушылар тіршілік күші құдайдың құдіретімен жаралған деп есептеледі.
Осыдан келіп ақыреттік өмір бар деген діни сенімді, жан мәңі деген теріс
ұғымды таратты.
Әдетте виталистер өздерінің көзқкркстарын дәлелдеу үшін екі
концепцияны ұсынды. Оның біріншісінде – тірі организмде ерекше органикалық
заттар синтезделеді. Ол – қосылыстарды жасайтын тіршілік күші. Сондықтан да
оларды қолдан синтездеп алуға болмайды деген қорытындыға келеді.
Екіншісінде – тірі организмдерге энергия сақталу заңын қолдануға болмайды
деп дәлелдейді. Бұл жағдайлардың біріншісінің 1829 жылдың өзінде-ақ
дәлелсіз екені белгілі болған. Өйткені ғалым Ф. Велер лаборатория
жағдайында циан қышқылының аммоний тұзын қыздырып, мочевинаны алды.
Мочевина дегеніміз – адамның несебінде болатын органикалық зат. Сонымен
анорганикалық қосылыстардан органикалық заттарды синтездеп алуға болатыны
анықталды. Міне осыдан кейін органикалық химия жасанды қосылыстарды
синтездеуді үдете түсті. Қазіргі кезде химиктер жүз мыңнан аса органикалық
заттарды, олардың ішінде қантты, белокты, крахмалды, витаминдерді және
органикалық қышқылдарды синтездеп алады.
Ұлы ғалым – ботаник К.А. Тимирязев фотосинтезді мысалға келтіре
отырып, энергияның сақталу заңын органикалық дүниеге де қолдануға болатынын
дәлелдеп берді. Сөйтіп виталистердің екінші концепциясы да жоққа шықты.
Кейінгі кезде витализмге қарама – қарсы табиғат жайында механистік көзқарас
пайда болды. Бұл ХVІІІ ғасырда француз материалистерінің ықпал етуіне
байланысты болған еді. Осы пікірді жақтаушылар тіршіліктің мәні жайындағы
идеалистік көзқарастарға қарсы шығып, бүкіл тіршілік құрылыстары химиялық
және физикалық процестермен шектелінеді деп түсіндіреді. Бұл теория бойынша
тірі организмдердің өлі табиғаттан айырмашылығы жоқ деп дәлелденді.
Сондықтан да ғылыми тірі организмдердің қалай жаралғанын білу мүмкін емес
деді.
Ф. Энгельс Табиғат диалектикасы және Анти Дюринг атты еңбектерінде
тіршіліктің пайда болуын, оның дамуын диалектикалық материализм тұрғысынан
түсіндірді. Сондай – ақ тіршіліктің мәнін түсінудің принципін бірінші рет
дәл көрсетті. Энгельс тіршілікті тірі материяның ерекше қозғалыс формасы
деп қарады. Осы тұрғыдан өлі және тірі материяның біртұтастығы мен тіріге
тән сапалық ерекшеліктерінің бар екенін білді.
Табиғаттағы тірі және өлі заттардың шыққан тегі бір екенін химиялық
анализ жасап білуге болады. Барлық тірі организмдердің химиялық құрамы 20 –
30 элементтен тұрады. Тірі заттар анорганикалық қосылыстардан түзілетінін
білу қиын емес. Мысалы, анорганикалық және органикалық қосылыстардың
құрамында литий, арий, стронций, мыс, мырыш, хром, йод, элементтері бар.
Тірі организмнің өлі табиғаттан құралатыны кейінгі кезде анықтала түсті.
Мысалы, өсімдік организіміндегі органикалық заттар тек анорганикалық
элементтерден ғана түзіледі. Өсімдік қурағаннан кейін олар қайтадан топырақ
құрамына енеді. Сөйтіп табиғатта элементтер айналым жасап тұрады. Тірі
организм өзінің сапалылығы жағынан өзгеше бір қосылыстар болып саналады.
(1)
3. Биосфера - өзін құрайтын 3 құрамдас бөлігімен сиптталады.Олар –
атмосфера,гидросфера және литосфера.
Атмосфера – біздің планетамыздың ғарыш кеңестігімен шектесіп жатқан
аралығы.Атмосфера арқылы Жер мен ғарыш зат алмасады. Жерге атмосфера арқылы
ғарыштан ғарыштық шаң – тозаң, метеорит материалдары түсіп жатса, өзі
сутегі, гелий сияқты жерге күн радиациясы еркін өтіп жер бетіндегі жылу
режимін реттей отырып,ондағы атмосфералық газдардың молекуласын ыдыратып
және атомдарды иондарға айналдырып жатады. Сондықтан атмосфераның жоғарғы
қабаттары иондардан тұрады.Ол қабатты ғылыми тілде – ионосфера қабаты деп
атайды.Негізінен жер бетінен жоғары қарай – тропосфера, озон, стратосфера,
мезосфера,ионосфера және экзосфера қабаттарын ажыратуға болады.Әрбір қабат
өзіндік атқаратын функциясы, газдық құрамы, биіктік деңгейі,
тығыздығы,көлемімен сипатталы. Мәселен,атмосферадағы барлық газдар көлемін
салыстырсақ: азот – 78,08 %;оттегі – 20,95 %;аргон – 0,93%,көмір қышқыл
газы – 0,03 % алса,қалған газдар 0,01 % үлес алатыны белгілі.
Атмосфера қабаттарының ішінде озон қабатының рөлі ерекше. Озонның
негізгі массасы жер бетінен 10-50 км биіктікте, яғни тропосфера мен
стратосфера қабаттары аралығында жатыр. Оның негізгі атқаратын функциясы
ғарыштан жер бетіне еркін өтетін ультракүлгін сеулелерді сіңіріп немесе
кейін шағылыстырып отырады.Ал,радиациялық сәуленің жерге өтіп кетуі
тіршілік үшін өте қауіпті.Соңғы жылдары жер шарында “озонның жұқаруы”
проблемасы планета тұрғындарын алаңдатуда.Оның баста себебі – антропогендік
факторлар.”Озонның жұқаруы” туралы мәліметтер көп.1996 жылы бір топ
ғалымдарға химиялық экология саласы бойынша Нобель сыйлығы
беріледі.Олар;американдық ғалымдар Ш.Роуланд,М.Малин және неміс ғалымы
П.Крутцен болатын.Аталған ғалымдар “озонның жұқару” проблемасының толық
мазмұнын ашып береді.Яғни,озонды бүлдіретін адам баласының өз қолымен
өндіретін химиялық зат – хлорфторкөміртегі (ХФК) екені дәлелденді.Оның көзі
- өндірісте, автокөліктерде, ракеталарда қолданылатын химиялық
қосылыстар.Оларды фреондар деп атайды.Оның әсер ету механизмі
төмендегідей:фреондар атмосфераның жоғары қабатына көтеріліп ультракүлгін
сәулелердің әсерінен ыдырап кеңістікке хлор бөлінеді.Хлор – озон
молекуласын ыдыратып отырады.Нәтижесінде, хлордың бір молекуласы озонның он
мындаған молекуласын жойып жібереді.Осылайша озон қабаты жұқара
бастайды.Соңғы жылдары планета тұрғындары “озонның жұқаруы” проблемасы өте
қауіпті екенін түсініп,1987 жылы Монреаль келісіміне 56 мемлекет қол қойды.
Содан соң 1990 ж. Лондон және 1992 жылы Копенгаген қаласында дүние
жүзіндегі өнеркәсібі дамыған мемлекеттер фреон шикізатын өндіруді тоқтату
туралы қаулы қабылдап, ол 1996 жылы оны өндіруді біржолата тоқтатты.Бұл
қадам ХХІ ғасыр табалдырығындағы адам баласының болашақ ұрпаққа тағдыры
үшін істеген адамгершілік парыздарының бірі болып тарихта қалмақ..
Ауа бассейнінің тағы бір өзекті проблемасының бірі – қышқыл
жауындар.”Қышқыл жауындар” терминін алғаш рет ағылшын инженері Роберт Смит
енгізген.Қышқыл жауындар – азот пен күкірт қышқылдарының жауынның
құрамындағы мөлшерін көбейіп кетуінен болады.Ал, аталған химиялық
қосылыстардың көбейіп кетуінің негізгі көздері – көмір,сланц, мазут, т. б.
Отындарды жаққанда ауаға азот пен күкірттің қос тотығының бөлінуі болып
табылады.Табиғаттағы азот айналымы өте күрделлі процесс. Әлем тәжірибесінде
1974 жылы 20 сәуір күні Шотландия елінің Питлокерн қаласының үстіне РН 2,4
тең жауын жауған.Оның құрамы кәдімгі асханада пайдаланылатын сірке қышқылы
құрамымен бірдей болып шекті мөлшерден (РЗШ) 100 есе асып
кеткен.Нәтижесінде, өсімдіктер, бау – бақша мен ірі құрылыстарға, адам
денсаулығына ұлттық деңгейде орасан зор нұқсан келтірген.Үстіміздегі
ғасырдың 70 – жылдары мұндай экологиялық апаттар АҚШ,Канада,Батыс Еуропа
жерлеріндегі жиі болып жергілікті орман байлығының 30 -50 % зиян шеккені
мәлім.
Соңғы жылдары қышқыл жауындар проблемесын шешу бағытында халықаралық
келісімдер жасалуда.Оның мақсаты - өнеркәсіптерден бөлінетін зиянды
заттардың мөлшерін азайтуды қолға алу.
Ауаның автокөліктерден бөлінетін зиянды заттардан бұзылуы да күн
тәртібінде тұр. Соңғы жылдары автокөліктердің көбейе түсуі бұл проблеманы
ұшындыра түсуде. Дүние жүзінің кейбір қалаларымен қатар біздің
республикамыздың Алматы, Қарағанды, Тараз, Лениногор, тағы басқа
қалаларымыз да зиянды заттардан зардап шегуде. Әсіресе, Алматықаласында
автокөліктерден бөлінетін зиянды заттардың мөлшері барлық ластанудың 60-70%
үлес көлемін алуда. Мұның өзі қала тұрғындарының денсаулығына айтарлықтай
зиянын тигізуде.
Дүние жүзіндегі қалаларда фотохимиялық улы тұманда түзілу процесі жиі
байқалып отыр. Аталған зиянды заттардың өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне
және адам баласына зияны туралы көп жазылуда. Осыған орай, шет елдерде,
және біздің республикамызда атмосфераны қорғау мақсатында автокөліктердің
моторларын жетілдіру, нейтрализаторлар орнату, газбен, электр қуатымен
жүретін автокөліктер шығару, сутегі отынын пайдалану, электромобильдер
шығару және жанар майлардың альтернативті түрлерін шығару жолдары
іздестірілуде.
Биосфераның гидросфера қабаты - жер шарының 32 бөлігін алып жатыр. Су
әлемінде алғашқы тіршілік нышаны байқалғаннан бері – гидросфера қабығы
планетаның бүкіл тыныс-тіршілігін реттеуде негізгі роль атқарып келеді.
Барлық заттар суда еріген күйінде болып, оның үлкен және кіші айналымы
арқылы зат алмасу процесі тұрақты жүреді де, одан әрі биосфера шегіндегі
биогеохимиялық айналымға ұласуда. Нәтижесінде, жер шарындағы барлық судың
94% мұхиттар мен теңіздердің, ал қалған 6% өзен, көлдер, жер асты сулары,
мұздықтардың үлесіне тиіп, оның сарқылмайтын табиғат қор екені адамзаттың
болашағына деген сенімін мәңгілік етуде.
Соңғы жылдары жүниежүзілік мұхиттар мен барлық сулардың ластануы, оның
сапасын нашарлата түсуде. Олар – мұхиттарда соғыс корабльдерінің көбеюі,
мұнайды тасымалдау, атом қаруларын сынау, өндіріс пен ауыл шаруашылығы
өнімдерінің тасталуы, радиактивті қалдықтардың лақтырылуы, тағы басқа
зиянды заттардың қоймасына айналуы экологиялық жағдайын тіршілік ырғағына
зиянды деңгейде көтеруде. Оның үстіне дүниежүзілік ауыз су проблемасы
планета тұрғындарының Африка, Орта және Кіші Азия, Австралия, Орталық Азия
бөлігін қамтып, әлемдік экологиялық проблемалар шеңберін ұлғайта түсуде.
Жер қабығы (литосфера) – бүкіл тіршіліктің қолайлы ортасы және тірегі
ретінде биосфера шегінде үлкен роль атқарады. Оның түп негізін әр түрлі
минералдар жиынтығы, тау жыныстары, органикалық қалдықтар мен метаморфтық
тау жыныстары құрайды.
Литосфера терминін алғаш ғылымға енгізген Э.Зюсс. Оның денін мантия
қабатының жоғарғы бетінен бастап жер қабығы құрайды. Яғни, жер қабатының
Махорович (Мохо) шекарасынан бастап құрлық бетіне дейінгі 70 км, ал мұхит
бетіне дейінгі 10 км қалыңдықты қамтиды.
Жер қабатының континентальды және мұхиттық қабатын ажыратуға болады. Олар
бір-бірінен құрамындағы тау жыныстарының сипатына қарай жіктеледі. Мәселен,
мұхиттық қабат – базальт, ал континентальды қабат – гранит жыныстарынан
тұрады.
Литосфераның химиялық құрылымы негізінен оттегі, кремний, алюминий, темір,
кальций, магний, натрий және калий элементтерінен тұрады. Оның ішінде
оттегінің үлес салмағы 47,3% және 92% көлем алуы ерекше жағдай. Оттегі
басқа химиялық элементтерден тығыз қосылыс күйінде минералды жыныстардың
негізін құрайды. Жалпы алғанда жер қабығының 9,2% - тау жыныстары, 20% -
метаморфтық, ал 70,8% - магматикалық жыныстар алып жатыр.
4.Биосферадаға зат айналымы
В.Н.Вернандскийдің ілімі бойынша, тірі организмдер күн сәулесінің
электромагниттік энергиясын потенциалды химиялық энергияға айналдырады.
Химиялық энергия механикалық энергияға өзгеріп, түрлі күрделі биохимиялық
процестер биосферада үздіксіз жүріп отырады. Бұл жөнінде жердің жасыл
желегі ерекше роль атқарады. өйткені өсімдіктердің құрамында жасыл хлорофил
бар. “Хлорофилдің жасыл түйіршігі”, - деп жазды. К.А.Тимирязев, - әлемдік
кеңістіктің нүктесі, фокусы. Оған бір жағынан күн энергиясы ағылып келіп
жатады, ал екінші жағынан, одан жер бетіндегі тіршілік өзінің бүкіл қажетін
алып отырады”.
Жерге күннен секундына 1,1·1026 калория энергия келіп сіңеді. Оның 42
процентін жер әлемдік кеңістікке таратады да, қалған 57% өз бойында
сақтайды. 1% энергия өсімдіктерге жиналады. Бұл энергия жердің жасыл
желегінде болатын фотосинтез процесінде жұмсалады. К.А.Тимирязевтің сөзімен
айтқанда, жердің жасыл желегі аспан мен жер арсындағы дәнекер болып
есептелінеді. Күн сәулесінің электромагниттік энергиясы өсімдік
организімінде химиялық энергия ретінде сақталынады немесе консервіленеді.
Ал химиялық энергия жан-жануар организімінде механикалық энергияға айналады
да бірнеше күрделі жұмыстарды жасауға жұмсалады. Жан-жануарларды
гетеротрофты организмдер деп аталады. Себебі олар дайын органикалық
заттармен қоректененді.
Фотосинтез процесінде бөлініп шыққан оттегі бүкіл адамзат, жан-жануарларға
және басқадай аэробты (оттегімен тыныс алатын) организмдерге қажет. Жердің
жасыл желегі фотосинтез процесі арқылы жылына ауаға 400 миллиард тонна
оттегін бөліп шығарады. Биосфераға осындай көлемде оттегі қосылып отырса
ғана ауадағы оттегінің мөлшері азаймайды.
Жер бетіндегі жасыл өсімдіктер мен судағы балдырлар өздерінің пайда болған
кезінен бастап 550 миллион жыл ішінде атмосфераға оттегінің 24,3·1015 тонна
қорын жасады.
Жер жүзіндегі өсімдіктердің массасы 323 миллиард тонна (құрғақ зат есебімен
алынғанда). Оның 74% құрғақ жерде өсетін өсімдіктердікі, 26% суда тіршілік
ететін балдырлардікі. Осы органикалық заттың 40% көміртегініің үлесіне
тиеді.
Тірі организмдер жылына 93 миллиард тонна көміртегінсіңіреді. Оның 24
миллиард тоннасын жер бетіндегі организмдер, 69 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz