ҚР қылмыстық құқығы бойынша қылмысқа қатысудың түсінігі

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

1 Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және оның қылмыстық құқықта алатын орны
1.1 Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және қылмысқа қатысушылық ұғымының Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша дамуы ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың обьективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Қылмысқа қатысушылықтың субьективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... 11

2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау және жауаптылық белгілеу мәселелері
2.1 Қатысушылардың жауаптылығының негізі және жағдайлары ... ... ... ... .15
2.2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың жалпы мәселелері ... ... ..19
2.3 Аяқталмаған қылмысқа қатысушылықты саралау және жауаптылық қолданудың ерекшеліктері ... ...23
2.4 Шектен шыққан қатысушылықты саралау және жауаптылық тағайындау ... ... ...25
2.5 Қылмыс қатысудан өз еркімен бас тарту әрекеттерін саралау және жауаптылық көлемі ... ... ... ... .. 34

3 Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығының негізі мен оны жекешелеудің критерийлері
3.1 Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығының негізі мен оны жекешелеудің критерийлері ... ... ... ... ...43
3.2 Қылмысқа қатысушыларға жазаны жекеше тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... 44

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ...61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... 64

Қазақстан Республикасының Пре¬зи¬ден¬¬ті Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын қа¬рас¬¬тыра келіп: "Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сый¬лай¬¬¬тын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға қарама - қай¬¬¬шы іс - әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі қолданылсын" - деп атап өткен болатын[1]. Осы орайдан келгенде, қазіргі кезеңде рес¬пу¬бли¬¬ка¬мыз¬дың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық не¬гі¬зі¬ жағынан ны¬ғаюына, қыл¬мыс¬ пен заң бұзушылыққа қарсы күресті күшейтуге, қо¬ға¬мы¬мыз¬¬дың әр азаматының құқықтары мен бостандықтарына қол сұғушылықтың ал¬¬дын алуға басты на¬зар аударылуда. Бұл – қазақстандық құқық ғылымының ал-дында тұрған келелі міндеттердің бірі.
Еліміздің озық ойлы ғалымдары мен саясаткерлері заңды құбылыс ретінде бағалады. Өйткені қоғамның даму бағытын социалистік дамудан нарықтық қатынас қоғамына ұмтылуы, сонымен бірге осы кезеңде тәуелсіздік алуы ол елде алғашқы уақыттарды басқару жүйесінің өзгеруіне, экономикалық – саяси дағдарыстың орын алуына соқтыра алды. Осы орайда профессор Ү.С. Жекебаев Основные принципы уголовного права Республики Казахстан деп аталатын еңбегінде «әлеуметтік-құқықтық реформа заң шығарушының өз елінің заң шығарушылық дәстүрімен ұлттық ерекшеліктерін ғана ескеріп қоймай, сонымен бірге салыстырмалы-құқықтық тәсілге сүйенгенде тиімділігі артады. Біздің пікірімізше мұнсыз өтпелі экономикалық елдерде түпкілікті құқықтық реформа жүргізу мүмкін емес» деді[2].
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Адамның қылмыстық ниетін іске асыру тәсілдерінің бірі екі немесе одан көп адамдардың бірлескен түрде қылмысты әрекеттерді жасауы болып табылады. Сондықтан қылмыстық құқықтағы бұл тақырыпта бір адаммен жасалған қылмысты іс-әрекетке қарағанда қатысушылардың бір нешеу болуына байланысты құқықтық тұрғыда шешімін табуға жататын мәселелер туындайды. Мұндай мәселелердің қатарына екі немесе одан көп адамдардың әрекеттерінде қылмысқа қатысушылықтың бар-жоқтығы, қылмысқа қатысушылық орын алды деп бағалау үшін қатысушылықты сипаттайтын обьективтік және субьективтік белгілер, қылмысқа қатысушылықтың нысандарының түсінігі мен оның маңызын ашатын белгілер, сонымен қатар бір неше адамдардың қылмысты әрекеттері аяғына дейін жетпегенде немесе кейбір қатысушылар келісім мазмұны шегінен шыққанда әрекетке құқықтық баға беру, соның негізінде жауаптылық түрімен көлемін анықтау жатады.

1. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан-2030; Барлык қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігін және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы //Егемен Қазақстан. 1997,11 қазан.
2. Джекебаев, У. С. Основные принципы уголовного право Республики Казахстан (сравнительный комментарий к книге Дж.Флетчера и А.В. Наумова "Основные концепции современного уголовного права) / У. С. Джекебаев. - Алматы : Жеті жарғы, 2001. – 201 с
3. Қазақстан оеспубликасының Бас Прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитеті (www.pravstat.prokuror.kz).
4. Булгакова, Д. А. Всеобщая история государства и права : учебное пособие / Д. А. Булгакова, А. Ж. Истаев. - Доп и перераб. - Алматы : Юридическая литература, 2005. – 169 c.
5. Әлжаппаров, М. А. Қылмысты ұйымдастырушының жауаптылығының мәселелері [Мәтін] : автореферат / Әлжаппаров, М.А. - Қарағанды : КЮИ, 2006. – 28 б.
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі : 1997 жылғы 16 шілде №167-1
7. Әпенов, С. М. Қылмысқа қатысушылық : теория және практика мәселелері / С. М. Әпенов. - Алматы : Заң әдебиеті, 2006. - 98 б.
8. Әпенов, С. М. Қылмысқа қатысушылықпен және оның ұйымдасқан нысандарымен жасалған қылмыстармен күресу тиімділігінің мәселелері : автореферат / С. М. Әпенов. - Астана : [б. и.], 2009. - 28 б.
9. Ерешев, Е. Қылмыстық іс жүргізу : жалпы бөлім / Е. Ерешев. - Алматы : Өлке, 2006. - 184 б.
10. Ә.Керімқұлов. «Қылмысқа қатысушылықты топтастыру негіздері» // «Заң». 2002/8. 61-63 б.
11. Әпенов, С. М. Қылмысқа қатысушылық : теория және практика мәселелері / С. М. Әпенов. - Алматы : Заң әдебиеті, 2006. - 75 б.
12. Красиков Ю.А. Соучастие в преступлении. Курс лекции. –М.:1996. – 22 с.
13. «Бандитизммен және басқа қатысушылықпен жасалған қылмыстар туралы” ҚР Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы нормативтік қаулысы»
14. Вербовая О.В. Уголовно-правовая борьба с бандитизмом в Республике Казахстан: автор.дис.на соис.учен.степени канд.юрид.наук – Алматы, 2000 – 28 с.
15. Әпенов С.М. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша қылмысқа қатысушылықтың нысандары (теория және практика мәселелері) /заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. 2005.- 125 б
16. Благов Е.В., Шайпов Р.Х. Особенности назначения наказания соучастникам преступления. –Ярославль, 1993. - 98 с.
17. «Бандитизммен және басқа қатысушылықпен жасалған қылмыстар туралы” ҚР Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы нормативтік қаулысы»
18. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі: 1997 жылғы 16 шілде №167-1
19. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік / ред.: С. М. Рахметов, Т. Ә. Бапанов. - Алматы : Құқықтық бастама, 2001. - 558 б.
20. Маликова, Ш. Б. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша көптік қылмыстардың теориялық мәселелері : автореферат / Ш. Б. Маликова. - Алматы : [б. и.], 2009. - 22 б.
21. Быков В. Признаки организованнй преступной группы //Законность, 1998,№ 9, -С. 4-8.
22. Ағыбаев, А. Н. Қылмыстық құқық : жалпы бөлім / А. Н. Ағыбаев. - өңд., толықт. 5-бас. - Алматы : Жеті жарғы, 2011. – 201 б.
23. Абисатов, М. Х. Уголовно-правовые и криминологические проблемы борьбы с организованной преступностью в Республике Казахстан : автореферат / Абисатов, М.Х. - Астана : Комплекс, 20067-126 c.
24. Е.А.Онгарбаев, К.Б.Есмаганбетов. Тяжкие преступления по уголовному праву Республики Казахстан. - Астана, 2001. с. 102.
25. Әпенов С.М. Қылмысқа қатысу қоғамға қауіптілікті күшейте ме? /Әділет министрлігінің хабаршысы, -Алматы, №7, 1996. 45-46 бб.
26. Водько Н.П. Уголовно-правовая борьба с организованной преступностью. Москва, 2000. – 80 с.
27. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік / ред.: С. М. Рахметов, Т. Ә. Бапанов. - Алматы : Құқықтық бастама, 2001. - 524б.
28. Гаухман Л.Д. Максимов С.В. Уголовная ответственность за организацию преступного сообщества (преступной организации). Юр ИНфор, 1997. – 128 с.
29. Баймолдина, С. М. Уголовно-правовые и криминологические проблемы борьбы с нарушениями прав интеллектуальной собственности : автореферат / Баймолдина С.М. - Астана : [б.и.], 2007. - 30 с.
30. Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. – Алматы: Жеті-Жарғы, 1997. - 211 с.
31. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30 сәуіріндегі «Соттардың жаза тағайындау кезінде заңдылықты сақтауы туралы» қаулысы
32. Брайнин А.М. Уголовный закон и его применение. – Москва, 1996. - 124с.
33. Яблоков Н.П. Общеметодологические проблемы расследования преступлений, совершенных организованными преступными группами // Актуальные проблемы теории и практики борьбы с организованной преступностью в России: Материалы научно-практической конференции 17-18 мая 1994 г. – Москва, 1994 Вып 1 – С.12-19.
34. Благов Е.В., Шайпов Р.Х. Особенности назначения наказания соучастникам преступления. –Ярославль, 1993. - 96 с.
35. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. –Москва: юристь, 2001.-211 c.
36. Гинзбург, А. Я. Предъявление для опознания в уголовном судопроизводстве Казахъстана: учеб. пособие / А. Я. Гинзбург. - Алматы : Жеті жарғы, 2003. - 164 с.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Бағила Сейтжаппарова

ҚР қылмыстық құқығы бойынша қылмысқа қатысудың түсінігі

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану

Түркістан 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы

Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а.__________ М.С.Молдалиев
_____________ 2014ж. Хаттама №____

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: ҚР қылмыстық құқығы бойынша қылмысқа қатысудың түсінігі

5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану

Орындаған Б.Сейтжаппарова

Ғылыми жетекшісі
з.ғ.к., аға оқытушы Е.П.Мергенбаев

Түркістан 2014

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

1 Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және оның қылмыстық
құқықта алатын орны
1.1 Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және қылмысқа
қатысушылық ұғымының Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...8
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың обьективтік белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Қылмысқа қатысушылықтың субьективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ..11

2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау және жауаптылық белгілеу
мәселелері
2.1 Қатысушылардың жауаптылығының негізі және жағдайлары ... ... ... ... .15

2.2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың жалпы мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

2.3 Аяқталмаған қылмысқа қатысушылықты саралау және жауаптылық қолданудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...23

2.4 Шектен шыққан қатысушылықты саралау және жауаптылық
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25

2.5 Қылмыс қатысудан өз еркімен бас тарту әрекеттерін саралау және
жауаптылық
көлемі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 34

3 Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығының негізі мен оны жекешелеудің
критерийлері
3.1 Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығының негізі мен оны жекешелеудің
критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..43

3.2 Қылмысқа қатысушыларға жазаны жекеше
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...54

Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..61
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64

Кіріспе

Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын
қарастыра келіп: "Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды
сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға
қарама - қайшы іс - әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі
қолданылсын" - деп атап өткен болатын[1]. Осы орайдан келгенде, қазіргі
кезеңде республикамыздың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негізі
жағынан нығаюына, қылмыс пен заң бұзушылыққа қарсы күресті күшейтуге,
қоғамымыздың әр азаматының құқықтары мен бостандықтарына қол сұғушылықтың
алдын алуға басты назар аударылуда. Бұл – қазақстандық құқық ғылымының
алдында тұрған келелі міндеттердің бірі.
Еліміздің озық ойлы ғалымдары мен саясаткерлері заңды құбылыс ретінде
бағалады. Өйткені қоғамның даму бағытын социалистік дамудан нарықтық
қатынас қоғамына ұмтылуы, сонымен бірге осы кезеңде тәуелсіздік алуы ол
елде алғашқы уақыттарды басқару жүйесінің өзгеруіне, экономикалық – саяси
дағдарыстың орын алуына соқтыра алды. Осы орайда профессор Ү.С. Жекебаев
Основные принципы уголовного права Республики Казахстан деп аталатын
еңбегінде әлеуметтік-құқықтық реформа заң шығарушының өз елінің заң
шығарушылық дәстүрімен ұлттық ерекшеліктерін ғана ескеріп қоймай, сонымен
бірге салыстырмалы-құқықтық тәсілге сүйенгенде тиімділігі артады. Біздің
пікірімізше мұнсыз өтпелі экономикалық елдерде түпкілікті құқықтық реформа
жүргізу мүмкін емес деді[2].
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Адамның қылмыстық ниетін іске асыру
тәсілдерінің бірі екі немесе одан көп адамдардың бірлескен түрде қылмысты
әрекеттерді жасауы болып табылады. Сондықтан қылмыстық құқықтағы бұл
тақырыпта бір адаммен жасалған қылмысты іс-әрекетке қарағанда
қатысушылардың бір нешеу болуына байланысты құқықтық тұрғыда шешімін табуға
жататын мәселелер туындайды. Мұндай мәселелердің қатарына екі немесе одан
көп адамдардың әрекеттерінде қылмысқа қатысушылықтың бар-жоқтығы, қылмысқа
қатысушылық орын алды деп бағалау үшін қатысушылықты сипаттайтын
обьективтік және субьективтік белгілер, қылмысқа қатысушылықтың
нысандарының түсінігі мен оның маңызын ашатын белгілер, сонымен қатар бір
неше адамдардың қылмысты әрекеттері аяғына дейін жетпегенде немесе кейбір
қатысушылар келісім мазмұны шегінен шыққанда әрекетке құқықтық баға беру,
соның негізінде жауаптылық түрімен көлемін анықтау жатады.
Қасақана түрде қылмысты әрекеттермен айналысқысы келген адамдардың
қоғамымызда әлі де жеткілікті болуына байланысты және мұндай тәсілмен
жасалған қылмыстардың орындалуы оңай және ашылуы қиын болып табылатындықтан
топ болып қылмысты орындау жалпы қылмыстылықтың ішінде елеулі үлес салмаққа
ие болып келеді.
Зерттеудің практикалық маңызы. Қазақстан Республикасы Бас
Прокуратурасының статистикалық мәліметтері бойынша Қазақстан аумағында
соңғы жеті (2007-2013) жылда жалпы қылмыстар саны төмендегідей: 126433
(2007 ж.), 125950 (2008 ж.), 119690 (2009 ж.), 129323 (2010ж.), 205131
(2011ж.), 284897 (2012ж.), 356952 (2013ж.) [3].
Бұл мәліметтерден қатысушылықпен жасалған қылмыстардың жалпы
қылмыстылықтың ішіндегі үлесі 10-13 пайыз арасында тұрақты түрде кездесіп
отыратынын байқауға болады. Мұның өзі құқық қорғау органдарына тіркелген
қылмыстар бойынша келтірілген мәлімет болып табылады, ал тіркелмеген
қылмыстардың көлемін қоссақ, онда қатысушылықпен жасалған қылмыстардың саны
әлдеқайда жоғары екендігін шамалауға болады.
Қылмыстық құқықтық реформа көріністерінен қатысушылықпен жасалатын
қылмыстар мәселесі де қалыс қалған жоқ. Мұның дәлелі ретінде қазіргі заң
шығару қызметінің бір неше адамдардың қоғамға қауіпті түрде және бірлескен
сипаттағы кез-келген әрекетін әлеуметтік-құқықтық талдаудан өткізіп,
қауіптілігі жоғары болғанда қылмысты деп жариялауын кездестіруге болады.
1998 жылға дейінгі қолданылған қылмыстық заңмен одан кейін қолданылып келе
жатырған заң мазмұнын салыстырғанда анық байқалады, сондай-ақ бірлескен
түрдегі әрекеттердің орын алу мүмкіндігі практика материалдарымен
негізделіп, әлі де заңға қосымша түрде енгізілуде. Мысалы террористік
әрекеттердің халық аралық сипат алуына байланысты және оның ұйымдасқан
түрдегіә әрекеттеріне қатал жауаптылық қарастыратын 233-1, 233-2, 233-3
баптардың дүниеге келуін айтуға болады. Бұл айтылғандар тақырыптың
практикалық тұрғыдан өзектілігін білдіреді. Ал теориялық тұрғыдан
өзектілігі ретінде қылмысқа қатысушылықтың әр жақты мәселелері қылмыстық
құқық ғылымында бір келкі шешімін таппай, көбінесе даулылыққа соқтырып
келеді. Қылмысқа қатысушылықтың жауаптылығына қатысты мәселенің даулы
болуы, бір жағынан заңдылық ретінде бағалауға болады. Өйткені әдеттегідей
бір адаммен емес, бір неше адамдардың бірігуі арқылы жасалатын қылмыстардың
жауаптылық мәселесін шешкенде әр түрлі бағыттарда қарастыруға болатын
пайымдауларды жасауға болады. Сонымен қатар екі немесе одан көп адамдардың
қылмысты әпкекеттері бір қылмысты ғана жасаумен шектелмей, ол кейде бір
неше қылмыстарды жасаумен де көрінуі мүмкін. Әрине, осы тәріздес
жағдайларда қылмысқа қатысқан әр адамның жауаптылығын белгілеуде шешімін
табу қиындыққа соқтыратын жағдайлар көптеп кездеседі. Осыдан болар қылмысқа
қатысушылықтың мәселелері қылмыстық құқық ғылымының аса көрнекті
ғалымдарының зерттеу обьектісі болған және осы зерттеушілердің қылмысқа
қатысушылыққа қатысты даулы пікірлер көптеп кездеседі.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Қылмысқа қатысушылық тақырыбына
кешенді зерттеулерді А.Н. Трайнин, М.Д. Шаргородский, А.А. Пионтковский,
М.И. Ковалев, Ф.Г. Бурчак, П.И. Гришаев, Г.А. Кригер, М.А. Шнейдер, П.Ф.
Тельнов, Р.Р. Галиакбаров, А.М. Царегородцев, В.С. Прохоров, Н.Г. Иванов,
А.И. Гуров, А.Ф. Зелинский, У.С. Жекебаев, Ғ.Ы. Баймурзин, Р.Н. Судакова,
Б.М. Нұрғалиев, С.М. Әпенов, Н.Г. Угрехелидзе, Р.Д. Сабиров, Л.Д. Гаухман,
арнайы монографиялық еңбектер түрінде жүргізген. Б.А. Куринов, Ю.М.
Ткачевский, Ю.А. Красиков, И.М. Карпец, В.А. Владимиров, Д.О. Хан-
Магомедов, А.Ф.Зелинский, Н.А. Беляевтардың оқулық құралдарында, Р.Д.
Сабиров, А.Н. Телеченко, Н.В. Володько, У.Лыхмус, П.К. Франгополов, А.Ф.
Ананьин, И.А. Ребане, В.Н. Черновтың, журналдық мақалаларында қылмысқа
қатысушылықтың әр жақты мәселелері қарастырылды.
Осы аталған және басқа да авторлардың еңбектерінің ғылыми және
практикалық маңызы зор екендігі күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен
бағыттар, қоғам үшін қауіпті құбылыс болып табылатын қылмысқа қатысушылыққа
қылмыстық-құқықтық тұрғыдан күресті дұрыс, әрі ұтымды ұйымдастыруға
бағытталған. Бұл зерттеушілердің еңбектерін талдай келе қылмысқа
қатысушылықтың түсінігі, оның қоғамға қауіптілік дәрежесі, қатысу нысандары
мен түрлері, қылмысқа қатысушылардың жауаптылығының жалпы және арнайы
мәселелері, саралау қатысты ережелер де даулы екендігін кездестіруге
болады. Біз зерттеуімізде қылмысқа қатысушылықтың негізгі, әрі даулы
мәселелерінің бірі ретінде танылатын жауаптылық қолдану және оны жекеше
қолдануға қатысты мәселелерін қарастыруға және практика қызметі үшін
сапалы, әрі тиімді шешімдер жасауға тырыстық.
Дипломдық жұмысты зерттеудің мақсаты қылмысқа қатысушылардың
әрекеттерін саралау және оларға жауаптылық белгілеуге байланысты қылмыстық
құқықтық ережелерді жетілдіру және оны қолдану тәжірибесін көтеру үшін осы
тақырыпқа байланысты пайда болған даулы мәселелерді зерттей отырып, ұтымды
әрі дұрыс бағыттағы шешім көрсету болып табылады. Жұмыстың барысына
қойылған мақсаттар осы жұмыстың міндеттерін де білдіреді және зерттеудің
мақсаттары мен міндеттері төмендегідей мәселелерге шешім табумен
анықталады.
1.Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын белгілеуге әсер ететін
қылмыстық құқық теориясында орын алған мәселелерге шешім жасау.
2.Қылмысқа қатысушылар жауаптылығының жалпы мәселері ретінде қылмысқа
қатысушылықтың нысандарымен байланыстыра отырып, 28 және 235 баптарды
қолданудың негіздерін анықтау.
3.Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын жеке даралау ұғымының қылмыстық
құқықта жалпы тәртіпте белгіленген осы қағидамен ара қатынасын анықтап,
қатысушылардың жауаптылығын жеке даралаудың негіздерін көрсету.
4.Қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын жекешелеудің қатысушылық
нысандары бойынша ерекшеліктерін көрсетіп, бұл жағдайда да жекешелеудің
негізі ретінде қолданылуға жататын белгіні анықтау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, үш бөлім және қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.

1 Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және оның
қылмыстық құқықта алатын орны

1. Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және
қылмысқа қатысушылық ұғымының Қазақстан Республикасы
қылмыстық құқығы бойынша дамуы

Қылмысқа қатысушылық мәселесі қылмыстық құқықтық институт ретінде өте
ерте замандардан бастау алады және үнемі заң шығарушылар тарапынан
жетілдірілуде. Бұл мәселенің ерте замандардағы құқықта-ақ қарастырылу
себебін қылмысқа қатысушылықтың қоғам дамуымен тәуелсіз немесе әлеуметтік-
құқықтық тұрғыда арнайы бағалаусыз-ақ қылмыстық сипатта болуына байланысты
деп түсінген дұрыс. Өйткені ерте замандарда-ақ қылмысты әрекеттер болып
саналған кісі өлтіру, адамды жарақаттау, ұрлық сияқты әрекеттердің қоғамға
қауіптілігі күмән тудырмаған және осындай қылмыстарға қатысу да қылмысты
әрекеттің жеке нысанын білдірген. Бірақ ол кездердегі қылмысқа
қатысушылыққа қатысты мәселелердің шешілу деңгейін қазіргі деңгеймен
салыстыруға болмайды, ол кездерде қоғамдық болмысты танудың әлі жеткілікті
болмауына байланысты құқықтық реттелуге жататын кейбір елеулі мәселелер
шешімін таппаған және мұндай мәселелер құқық мазмұнында қарастырылғанның
өзінде де сапалы түрде шешілмеген. Мысалы Ерте уақыттардағы Ману, Хамурапи,
Рим заңдарында қылмысқа қатысу мен қылмысқа жанасу бір-бірінен ажыратылмай,
қылмысқа жанасушылықты құрайтын алдын ала келісім бермей қылмысты
хабарламау немесе жасыру, қылмыстың жасалуына жол беру іс-әрекеттері
қылмысқа қатысушылық ретінде қарастырылған. Ең алғаш рет қылмысқа қатысумен
жанасқан құбылыс ретінде қылмысқа қатысушылық туралы Хамурапи Заңдарында
айтылған[4].
Қылмыстық құқықта қылмысқа қатысу ұғымы қылмыстық әрекеттің ерекше
нысаны ретінде қарастырылады. Өйткені қылмысты бұл нысанда істеудің жеке
дара қылмыс жасаумен салыстырғанда қауіптілік дәрежесі, келтіретін залалы
анағұрлым зор, сондай-ақ қылмысқа қатысушылықтың негізгі мәселесі
әдеттегідей қылмысты бір адам жасаумен және бір адамға жауаптылық
белгілеумен салыстырғанда өзгеше қарастыруды қажет ететіндігіне немесе жеке
адамның әрекеттеріне талдау жасағанға қарағанда бір неше адамның жасаған
бір қылмыс уақиғасындағы қатысу сипаты мен дәрежесіне қарай өзгешелік орын
алатындығына байланысты болып табылады.
Топ адамдардың жасаған қылмыстарын арнайы зерттеумен айналысқан ғалым
М.А.Әлжаппаровтің алдын ала келісіммен жасалған топ адамдардың қылмыстары
белгілерінің көлемі туралы топ адамдар жасаған қылмыс деп саралау үшін
мыналарды анықтау керек: а) орындаушылардың көп болуы, б) әр қайсысының
қылмыстың обьективтік жақтың құрамы белгілеріндегі әрекеттерді орындауға
толық немесе ішін ара қатысуы, в) қылмысты бірлесіп жасауы, г) бірлесіп
қылмыс жасаудағы әр қатысушының қасақаналығы, д) бірлесіп қылмыс жасау
жөніндегі түсіністікті құрайтын, топ мүшесінің әрекеттерінің келісімділігі,
е) топ болып қылмыс жасаудағы алдын ала келісім [5].
Негізінде бұл зерттеушілердің топ адамдар түсінігін ашуға арналған
белгілердің көлемі мен олардың түсінігінде аса айырмашылық жоқ десе де
болады. Негізгісі топ адамдар жасаған қылмыстарды сипаттайтын немесе оның
түсінігін ашатын белгі обьективтік жақ белгілерін орындауға толық немесе
ішін ара қатысуы екендігін байқауға болады. Ал өзге белгілері бойынша
толығымен қылмысқа қатысушылықтың түсінігіне немесе оның жекелеген
нысандарының белгілерімен дәлме-дәл келеді. Біздің ойымызша топ адамдар
қылмыстылығы қылмысқа қатысушылықтың бір көрінісі немесе оның жеке бір
нысаны болып табылады, мұның дәлелі ретінде ҚК 31 бабының 1 және 2
бөліктерінде топ адамдардың қылмысты әрекеттері қылмысқа қатысудың
жекелеген нысандары ретінде бейнеленуімен де дәлелдеуге болады.
Қылмысқа қатысушылықта абайсыздықтағы кінәні осылай шектей отырып, оны
тек қасақаналықпен орын алатын қылмыс жасау тәсілі ретінде мойындаймыз.
Бірақ қолданыстағы қылмыстық заңның 27 бабындағы қасақаналық белгісінің екі
рет көрсетілуі қаншалықты дұрыс деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа жауап
іздеу үшін қасақаналық ұғымының мағынасын, ондағы әр түрлі психикалық
қатынастар түрлерін анықтау қажет. ҚК 20 бабының 2 бөлігі бойынша Егер
адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып,
оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай
қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, қылмыс
тікелей ниетпен жасалған деп танылады. Сондай-ақ, осы баптың 3 бөлігінде
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін алдын ала
білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе не
бұған немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады деп
анықталған[6]. Демек, қасақаналықтың қай түрінде болса да кінәлі өз іс-
әрекеттерінің қоғамға қауіпті екендігін сезеді, одан белгілі бір зардаптар
туындайтынын көре біледі және тікелей қасақаналықта осындай зардаптардың
болуын тілесе, ал жанама қасақаналықта осы зардапқа саналы түрде жол береді
немесе мән-мағынасыз қарайды. Осы айтылған заң ережелерін және кінә
түрлеріндегі адамның өз әрекеттеріне және оның нәтижесіне деген психикалық
қатынастарының қандай болатынын анықтауға немесе түсінуге болады. Яғни,
қасақаналық белгілері бойынша жасалатын әрекетке деген қасақаналықты ғана
емес, әрекеттің салдарынан туындайтын зардапқа деген де психикалық
қатынасты құрайды деп түсінуіміз керекҚылмысқа қатысудың нысандарының
негізгі мағынасы да бір неше адамдардың қасақана бірлескен қылмысты
әрекеттері барлық кездерде бірдей бола бермей, оларда кейде обьективтік
және субьективтік белгілеріне қарай айырмашылықтары болатынын, соған сәйкес
іс-әрекетті саралауда, жауаптылық белгілеуде ерекшеліктер болатынын
білдіреді. Яғни екі немесе одан көп адамдар бірлесіп қасақана қылмыстарды
жасағанда олар барлық кездерде роль бөліп қатыспай, кейде бірге орындау
түрінде, ал кейде тұрақты түрде қылмысты әрекеттермен айналысуы мүмкін.
Сондықтан топ адамдардың жасаған қылмыстары барлық обьективтік,
субьективтік белгілері бойынша қылмысқа қатысушылыққа сәйкес келеді және
қатысушылық тәсілінде қылмысты ниеттерін қанағаттандырудың жеке нысанын
білдіреді деп түсінеміз.

1.2 Қылмысқа қатысушылықтың обьективтік белгілері

Қылмыстық құқық теориясында қабылданған объективтілікпен
субъективтілік бөліну әдісіне сәйкес қылмыс істеудің ерекше нысаны болып
табылатын қылмысқа қатысудың өзіндік объективтік және субъективтік
белгілері бар. Қосымша 2
Қылмысқа қатысушылықтың обьективтік белгілері ретінде жасалған
қылмысқа кем дегенде екі адамның қатысуы, іс-әрекеттердің бірлескен түрде
орындалуы немесе бұл іс-әрекеттердің бір-бірімен себепті байланыста болуы
алынады.
Қылмысқа қатысушылардың арасында бірлестіктің болуы белгісін зерттеу
әдебиеттерінде әр көлемде қарастырады. Мысалы Г.А. Кригер, П.И. Гришаев
қылмысқа қатысушылардың бірлестік белгісі төрт элементтен құралады: 1)
қылмыстың бір неше адамдардың бірлескен түрде күш біріктіруінің нәтижесінде
жасалуы;
2) қылмыстың нәтижесінің барлығына ортақ болуы;
әр қатысушының әрекеті басқа қатысушының нақты жағдайларда қылмыстың
жасалуы үшін қажетті әрекеттерді жасауының шартты болуы;
қылмыстың нәтижесі немесе қылмыстың орын алу фактісінің әр қатысушының
әрекетімен себепті байланыста болуы дей отырып, бірлестік белгісінің
құрамын анықтайды.
Сондықтан қылмысқа қатысушылықтың түсінігі үшін қылмысқа
қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс болуы керекпе, керек болса ол
байланыс қандай болуы керек, қалай сипатталады деген А.Н. Трайниннің
сұрағына мынандай шешім беруге болады. Қылмысқа қатысушылықтың қай
нысанында болмасын, қылмыс бірлескен түрде орындалды деп тану үшін бірінші
кезекте қатысушылардың арасындағы байланыстың бар жоқтығын анықтау керек
және ол байланыс бағыты бойынша тікелей, яғни қылмысты орындауға
бағытталған және сипаты бойынша қажетті, яғни әлеуметтік-құқықтық жағынан
алғанда қоғамға қауіптілігі анық іс-әрекеттер болуы шартты. Қатысушылардың
араларында байланыс осындай бағытта және мағынада болғанда ол байланыс жай
байланыс емес, қылмыстық құқықта әдетте талап етілетін себепті байланысты
білдіреді және мұндай байланыс туындаған елеулі зардаппен де себепті
байланыста болады. Мұндай себепті байланыс осындай сипатта әрекетпен
зардаптың арасында орын алатындықтан, оны әрекетпен зардаптың арасындағы
немесе себеппен салдар арасындағы обьективтік қажеттілік ретінде бағалауға
болады. Сондықтан С.М.Әпенов қылмысқа қатысушыларда қылмыстың зардабы мен
осы қылмысты жасаған адаммен себепті байланыс болу керек деген бағытын
дұрыс көреміз және біздің талдауымыздың нәтижесі де осындай шешімге
әкеледі[7].
Қылмысқа қатысушылықтағы себепті байланыстың бір адаммен жасалған
қылмыстармен салыстырғанда кейбір ерекшеліктерін байқауға болады. Мұндай
ерекшеліктерді анықтауда жай және күрделі қылмысқа қатысуды бөліп қарау
қажет.
Қылмысқа қатысушылықтың обьективтік белгілерінің түрлері және олардың
сипаттамасы осылармен шектеледі деуге болмайды, қылмысқа қатысу нысандарына
қарай басқа да обьективтік белгілер өмір сүреді. Ол белгілер қылмысқа
қатысу нысандарын бір-бірінен ажыратушы немесе нақты бір нысанның түсінігін
ашатын белгілер болып табылады, ал жоғарыда айтылғандар жалпы қылмысқа
қатысушылықтың немесе барлық қылмысқа қатысу нысандарына ортақ обьективтік
белгілері болып табылады.
Қылмысқа қатысушылықтың обьективтік белгілері оның субьективтік
белгілерімен тығыз байланысты. Өйткені, қылмысқа қатысушылықтың
субьективтік белгілері қылмысқа қатысушылардың ішкі ойын немесе психикалық
бағытын білдіреді.

1.3 Қылмысқа қатысушылықтың субьективтік белгілері

Қылмысқа қатысушылықтың субьективтік белгілері ретінде, әдетте
қылмыстық құқықта айтылатындай, кінәлі адамдардың қоғамға қауіпті
әрекеттерді жасауы кезінде орын алған ішкі сезімдерінің немесе адамның ми
жүйесі қызметіндегі қылмысты әрекетке және оның нәтижесіне қатысты
белгілердің жиынтығы, сонымен қатар қатысушы адамдардың қылмысты
әрекеттерінің келісімділігін білдіретін өз ара түсіністік алынады деуге
болады.
Субъективтік жағынан қылмысқа қатысу қылмыстық заңда көрсетілген
белгілермен анықталады. Олардың қатарына қылмысқа қатысушылардың қылмысты
ой-ниеттерінің бірлескен түрде жүргізілуі, қасақана әрекеттер жасай
отырып қасақана қылмыстарға қатысуы, сонымен қатар алдын ала келісімнің
болуы (бұл белгі барлық қылмысқа қатысушылықтарда болуы міндетті емес)
жатады.
Қылмысқа қатысушылықтағы субьективтік белгілердің бірі ретінде
қолданылатын қасақаналықтың интеллектуалдық белгілерін былай анықтауға
болады:
а) жасалатын іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін білуі;
ә) басқа қатысушылардың да әрекеттерінің қоғамға қауіпті екендігін
білуі;
б) бірлескен әрекеттен туындайтын зардаптың болуын білу мүмкіндігі.
Еріктілік кезеңді қылмыстың жасалуын, оның нәтижесін тілеу немесе
саналы түрде жол беру құрайды.
Қылмысқа қатысушылық тақырыбындағы даулылық тудырған мәселенің бірі,
қылмысқа қатысуда жанама қасақаналықтың орын алуы туралы болып табылады.
Көмектесушінің қасақаналық түріне тоқталайық. Көмектесуші әдетте
қылмыстың зардабын тікелей қасақаналықпен тілейді. Бірақ мынандай мысал
келтірейік. Бір кісі машинасы бар танысына келіп, олар басқа жақтан мал
ұрлап алып келетінін, сол үшін машинасын бере тұруын сұрайды. Ал машина
иесі олардың машинаны ұрлыққа пайдаланатынын біле тұрып машинасын береді.
Бұл жағдайда машина иесі көмектесуші болып табылады, ал машинаны бергенде
ұрлық болуын тілемеген, тек танысының көңілін қалдырмау үшін беріп отыр.
Яғни оған мал ұрлығы болса да, болмаса да бәрі-бір- бұл жанама қасақаналық
түріндегі көмектесушілік, демек көмектесуші жанама қасақаналықпенде
қылмысқа қатысуы мүмкін.
Қылмысты қатысушылықта ұйымдастырушының да кінә түрі тікелей
қасақаналықпен анықталады, себебі қылмыстың жасалуы, жасалмауы
ұйымдастырушыға байланысты. Ғалым криминалистер ұйымдастырушының кінә
түріне келгенде бәрі де бірдей пікір келтіреді, ол тікелей қасақаналық.
Жоғарыда айтылғандарға қорытынды берсек, онда жанама қасақаналықтың
орын алу мүмкіндігін тек қылмыстың көмектесушіне қатысты ғана келтіруге
болады және жанама қасақаналық тұрақты емес қылмысқа қатысу нысандарында
кездесе алады. Ал тұрақты болып саналатын ұйымдасқан топ, қылмыстық
қауымдастық сияқты нысандарда олардың қатысушылары осындай қоғамға
қауіптілігі аса жоғары қылмыстық топтардың мүшелері немесе бірге
орындаушылары болып табылатындықтан, мұндай нысандардағы қылмысқа
қатысушылықта жанама қасақаналық кездеспейді деген шешім жасаймыз.
Бір айта кететін жәйт, ол нақты қылмыстарда қылмысқа қатысушылардың
кейбіреулерінде жанама қасақаналықтың кездесуі қылмысты саралауға және
жауаптылық белгілеу көлеміне әсер етпейді. Өйткені қылмыстық құқықта кейбір
қылмыстар тек тікелей қасақаналықпен, ал кейбір қылмыстар тікелей де,
жанама да қасақаналықпен жасала алады дегенмен, бұл айырмашылық бойынша
қылмысты саралау өзгермейді. Біздің ойымызша қылмыстық құқықта кейбір
қылмыстар тек тікелей қасақаналықпен жасалады дегенде, біз ақиқат болмысын
нақты тануға, дәл айтуға тырысу себебінен кінә түрін анықтап айтамыз.
Алдын ала келісіммен жасалған қылмыстар жоспарлы, тыңғылықты түрде
жасалады. Себебі алдын ала келісімнің мазмұнына бірлесіп қылмыс жасау
туралы келісім ғана емес, сонымен бірге жасалатын қылмыстың түрі, жасалатын
орны, уақыты, тәсілі тәрізді белгілер енеді. Қылмысқа қатысушылардың
арасындағы келісім жазбаша, ауызша әрекеттермен жасалады. Әдебиеттерде
алдын ала келісімді әрекет түрінде анықтайды, ал әрекетсіздік арқылы
келісім жасауға үндемей келісім беруді жатқызады.
Қылмысқа қатысушылық мәселелерін зерттеушілер келісімнің ролін, оның
бірлескен түрде қылмысты әрекеттер жасаған адамдар тобындағы маңызын әр
қалай бағалайды. Мысалы М.А. Шнейдер келісім моментінің қылмыстың құрамы
үшін де, оны саралау үшін де маңызы жоқ дейді дейді. Керісінше көпшілік
зерттеушілер қылмысқа қатысушылықтағы келісімге, оның пайда болу кезеңіне,
қылмысқа қатысушылықтың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтауға т.б осы
тәріздес мәселелерді қозғай отырып бұл белгіге үлкен ммағына береді. Бір
анық байқалатын жәйт, ол қылмысқа қатысудағы келісімнің ролін аса маңызды
емес деп бағалайтын зерттеушілерге қылмысқа қатысу нысандарын обьективтік
белгілер негізінде топтастыруды ұсынушылар Ф.Г. Бурчак, П.Ф. Тельнов,
Қазақстанда қылмысқа қатысушылық нысандары алдын ала келісім немесе
алдын ала келісім болмауына қарай топтастырылмайды деген көз-қарас
ұстанатын С.М. Әпенов сиқты зерттеушілер болып табылады. Ол алдымен алдын-
ала келісімнің болуына немесе болмауына қарай қылмысқа қатысу нысандарын
атау күңгірт жағдайларға соқтырады. Өйткені, алдын-ала келісіммен жасалған
қылмысқа қатысушылықтың артында бір-бірінен объективтік белгілеріне қарай
айырмашылықтары бар нысандар бар. Бұл, келісімге қарай қылмысқа қатысу
нысандарын келтірмеудің бірінші себебі, екінші себебі қылмысты бірге
орындаушылық және қылмысты роль бөліп орындау тәрізді нысандар алдын-ала
келісіммен де, алдын-ала келісімсіз де жасалуы мүмкін. Алдын-ала келісімнің
болуы немесе болмауы қылмысқа қатысушылық нысандарын келісімге қарай
бөлудің бір түрі болып саналады. Бірақ біздің ойымызша ұйымдасқан қылмыстық
топ және қылмыстық қауымдастықтан басқа нысандар алдын-ала келісіммен де
келісімсіз де жасала алады. Үшіншіден, қылмысқа қатысушылардың арасында
алдын-ала келісімнің болуы немесе болмауының қылмысты саралау
(квалификациялау) үшін елеулі маңызы жоқ. Бірнеше адамдардың бірлесіп
істеген бұзақылығында, кісі өлтірушілігінде және басқа да қылмысты
әрекеттерінде алдын-ала келісім болды ма, әлде болмады ма одан қылмысты
саралау өзгермейді. Сондықтан қылмыстық заңда алдын-ала келісімнің болуы
немесе болмауы кейбір қылмыстар бойынша мүмкін екенін ескеріп, тек
жауаптылықты ауырлататын құрам ретінде “егер топ адам жасаса” деп қана
келтіреді. Сондықтан да алдын-ала келісімнің болуы немесе болмауы қылмысқа
қатысушылықтың қарапайым, ортақ белгісі ретінде көрініп бірақ нысан болып
саналмайды дейді [8].
Келісім сипаты немесе көлемі-бұл екі немесе одан көп адамдардың
бірлескен әрекеттерін топ болып қылмысты орындау ұйымдасқан топ, қылмыстық
қауымдастық сияқты қылмысқа қатысушылық нысандарына айналдыратын белгі
болып табылады. Біз Е. Ерешев айтқандай келісім көлемі мен сипаты деген
ұғымдарды әр түрлі емес, бір ұғым ретінде қолдануға болатын, бір-бірінен
аса айырмашылығы жоқ бір белгі ретінде танып отырмыз. Е. Ерешев бұл екі
ұғымды ажыратып қарастырғанмен, олардың нақты айырмашылықтарын көрсеткуге
тырыспаған, ал біздің бағытымызша келісімнің көлемі-орындалу жопарланған
қылмыстың барлық деталдарын алдын ала келісім жасау кезінде толық анықтау
немесе анықтамауын білдіреді, яғни келісім мазмұнымен ұқсастық байқалады.
Бірақ келісім көлемін келісім мазмұнымен бірдей бағаламау себебіміз
қылмысқа қатысушылықтың барынша ауыр болып саналатын құлмыстық қауымдастық,
ұйымдасқан топ сияқты нысандарына қарай қылмыс жоспары нақтылана түседі
деген пікірдеміз[9]. Тұрақты қылмыстық топтардағы келісім мазмұнынң немесе
көлемінің толық, қылмыстың барлық жағдайлары нақтыланатынын криминологиялық
зерттеулерден кездестіруге болады. Ал мағынасы және қолданылу жағынан
келісім сипаты деген ұғым бір неше адамдардың қылмыс жасау туралы жай
келісімге келуін ғана емес, сонымен қатар қылмысқа қатысу нысандарының
өзіне тән субьективтік жағының құрылымын ашатын, қатысушылық нысандарының
бір бірінен субьективтік белгілері бойынша айырмашылығын көрсететін белгі
болып саналады.
Сонымен жұмыстың осы бөліміне қорытынды бере отырып айтқанда, қылмысқа
қатысушылықтың субьективтік белгілері екі немесе одан көп адамдардың
қылмысты әрекеттерін қылмысқа қатысушылыққа жатқызатын белгілерді білдіреді
және қатысушылықтың обьективтік белгілерінің ішкі көрінісін сипаттай
отырып, оны бір неше адамдардың бірлескен түрдегі қылмысты әрекеттеріне
айналдырады.

2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау және жауаптылық белгілеу
мәселелері

2.1 Қатысушылардың жауаптылығының негізі және жағдайлары

Қылмысқа қатысушылық тақырыбында қарастырылатын мәселелердің қатарына
қылмысқа қатысушылардың түрлері мен қатысу нысандары да жатады. Біздің
зерттеуіміздің негізгі мақсаты қылмысқа қатысушылық бойынша жауаптылық
қолдану және жауаптылықпен жазаны жекеше қолдану мәселелеріне
арналғандықтан қылмысқа қатысушылардың түрлерін анықтауға және олардың
обьективтік және субьективтік тұрғылардан мағынасын ашатын мәселелерге
арнайы тоқталмаймыз. Бір айта кететін жәйт, ол қылмысқа қатысушылықтың
мәселелері бойынша жүргізілген зерттеулерде қатысушылардың түрлеріне,
олардың түсінігі мен белгілеріне қатысты даулы пікірлер кездеспейді.
Қылмысқа қатысушылық нысандарының түсінігіне, оның жекелеген нысандарына
қатысты мәселелер біздің зерттеуіміздің обьектісіне кірмейді. Бірақ бұрынғы
және қазіргі кездерде жүргізілген зерттеулерге, оқулық әдебиеттердің
түсіндірмесіне қарасақ, онда қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау,
олардың жауаптылығының көлемі, оны жекеше қолдану, қатысушылық нысандарына
қарай белгіленетінін байқауға болады. Яғни қылмысқа қатысудың нысандары мен
қатысушылардың жауаптылығын белгілеу мәселелерінің араларында тығыз
байланыс бар деп саналады, сондықтан біз қысқаша түрде қылмысқа қатысушылық
нысандарының түсінігі мен оның жекелеген нысандарының сипаттамасына қысқаша
тоқтала кеткенді жөн көріп отырмыз. Қатысушылық нысандарының қылмыстық
құқықтық мағынасы мен ролін және қылмысқа қатысушылықтағы орнын дұрыс
түсіну-біздің кейінгі зерттеулеріміздің дұрыс бағытта жүргізілуіне әсер
етеді деп ойлаймыз.
Қылмысқа қатысу нысандары мәселесінің ғылыми және практикалық маңызы
зор болып табылады. Өйткені, қылмысқа қатысу нысандарының жалпы түсінігін,
оларды топтастыру негіздерін және практикалық маңызы бар жүйесін анықтау-
қылмыстық құқықтың осы институтының мазмұнын тереңірек ашып көрсетуге, оның
жекелеген көріністерінің қоғамға қауіптілік сипатын тануға және осыған
байланысты кінәлілердің жауаптылығының шектерін, көлемін анықтауға
мүмкіндік береді. Қылмыстық құқық ғылымында қатысушылықтың барлық түрлері
мен нысандарының белгілі бір жүйесін нақты және дәл негіздерін көрсетіп
беруге ұмтылған көптеген зерттеулер белгілі. Соған қарамастан, қылмыстық
құқықтық зерттеу әдебиеттерінде бұл мәселеге біркелкі көзқарас әлі күнге
дейін қалыптасқан жоқ. Мысалы Ә.Керімқұлов қылмысқа қатысушылықтың
нысандарын 1. Жай қылмысқа қатысушылық, 2. Алдын-ала келісіммен қылмысқа
қатысушылық, 3. Ерекше топтағы қылмысқа қатысушылықтар яғни шайка, банда,
4. Қылмыстық қауымдастық деп бөледі және бұл нысандарды бөлу критерийіне
қылмысқа қатысушылардың субъективтік байланысының сипаты мен дәрежесін,
яғни субъективтік белгіні алады[10].
Осыған ұқсас, қылмысқа қатысушылардың бірлескен әрекеттерінің сипаты
деген критериймен М.И. Ковалев қылмысқа қатысушылықтың екі нысанына
тоқталуды ұсынады. 1. Бірдей кінәлілік және 2. роль бөліп қылмысқа
қатысушылық. Сонымен қатар, М.И. Ковалев қылмысқа қатысушылық түрлерін жеке
қарастырып, түрлер ретінде алдын-ала келісім болатын және алдын-ала
келісім болмауын алады. Алдын-ала келісімді өз кезегінде, ол жай қылмысқа
қатысушылыққа және қылмыстық ұйым сипатындағы қылмысқа қатысушылыққа
бөледі.
В.С. Прохоров та өзінің қылмысқа қатысушылық нысандарын С.М.Әпеновқа
ұқсас негізде топтастырады. Ол “қылмысқа қатысушылық нысандары адамдардың
арасындағы байланыс сипатын емес, оның құрылысында емес, субъективтік
байланыстағы адамдардың бірлескен әрекеттер құрылысының ерекшеліктерін
бейнелейді, яғни қылмысқа қатысушылар арасындағы байланыс емес, әрекеттер
арасындағы байланыс алынады”, - дейді [11]. В.С. Прохоровтың М.И.
Ковалевтан айырмашылығы ол тағы бір нысан – қылмыстық ұйымды қосқан.
Қылмысқа қатысушылық нысандарын топтастыруда Ю.А.Красиков объективтік
критерий бойынша топтастыруды келтіреді. Ол қылмысқа қатысушылардың
арасындағы өзара әрекеттерінің әдісін негізге алып, қылмысқа қатысушылық
нысандарының төрт нысанын келтіреді: 1) Қылмысты бірге орындаушылық, 2) Әр
түрлі рольдер орындаумен анықталатын қылмысқа қатысушылық, 3) Қылмыстық
топ, 4) Қылмыстық ұйым [12].
Қылмысқа қатысушылықтың нысандарының қылмыстық құқықтағы ролі ретінде,
жекелеген қылмысқа қатысу түрлерінің белгілі бір қылмысқа қатысу нысанына
сәйкес келуі болып табылады немесе басқаша айтқанда кез-келген қылмысқа
қатысушылықпен жасалған әрекеттер нақты бір қатысу нысанының біріне негізгі
белгілері бойынша сәйкес келуі керек. Мысалы бандитизм қылмысы ҚК 31
баптағы қылмыстық қауымдастыққа немесе қылмыстық ұйымға сәйкес келеді.
Өйткені 31 бапта қылмыстық қауымдастықтың бір көрінісі ретінде тұрақты
топтың ауыр немесе аса ауыр қылмыстарды жасау мақсатында құрылуын
келтірген. Бандитизм де тұрақты қылмыстық топтың қатарына және ауыр қылмыс
санатына жатады. Бірақ кейбір зерттеушілер, оның ішінде ҚР Жоғарғы Сотының
қылмыстар туралы жетекші түсіндірмелер беруге арналған нормативтік қаулысы
да бандитизмді қылмыстық қауымдастық емес, ұйымдасқан топ ретінде танығанды
мақұл көреді. Мысалы Бандитизммен және басқа қатысушылықпен жасалған
қылмыстар туралы” ҚР Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы нормативтік
қаулысы ұйымдасқан топ дегеніміз, бұл тек қылмыстық кодекстің 235 бабының
1 бөліміндегі қарастырылған топ ғана емес, оған қарулы тұрақты топты
(банданы) да жатқызуға болады”, - дейді[13]. Осындай бағытты бандитизм
қылмысына жуық арада арнайы зерттеу жүргізген О.В.Вербовая да Қылмыстық
кодекстің 31-бабымен 237-бабының арақатынасын қарастыра отырып, “банда
мағынасы бойынша қосымша арнайы белгілерімен қамтылған ұйымдасқан топтың
бір көрінісі болып есептеледі”, дейді[14]. Ол қосымша белгі ретінде,
банданың қару иеленуін және азаматтар мен ұйымдарға шабуыл жасау мақсаты
болуын атайды. Осындай көз- қарасты қылмысқа қатысушылықтың нысандарына
қатысты мәселелерді арнайы зерттеушілердің бірі С.М. Әпеновте қылмыстық
қауымдастық нысанының 31 баптағы анықтамасында ауыр немесе аса ауыр
қылмыстарды жасау мақсатын көрсетуіне байланысты бандитизм сияқты кей
қатысушылықтардың шын мәніндегі деңгейі негізсіз өзгеретіндігіне наразы
бола отырып, ұйымдасқан топтың ауыр немесе аса ауыр қылмыстарды жасағанда
қылмыстық қауымдастыққа айналуы, біздіңше күмәнді жәйт. Себебі біріншіден,
Қылмыстық кодекстегі қылмыстық қауымдастық ұғымы, бір-бірінен бөлек екі
нысаннан құралып тұр. Біз ауыр қылмыстар тек қауымдастықта ғана емес, кез-
келген жеке адамдар жасаған қылмыстарда да кездесе береді дедік. Ауыр
қылмыстарды жасау қылмыстық қауымдастыққа тән белгі емес десек, онда
ұйымдасқан топқа неге “ауыр қылмыстар” тән болуы керек? Мұнан шығатын
қорытынды, ұйымдасқан тұрақты қылмыстық топ, ауыр қылмыс жасаса да,
жасамаса да ұйымдасқан топ ретінде қала береді. Яғни 31 бабтың 3
бөліміндегі ұйымдасқан топ ретінде қарастырылуы қажет. Біздің мұндай
бағытымыз көңілге қонымды болуы керек, себебі “ауыр қылмыстарды” қылмыстық
қауымдастыққа таңбағаннан, қылмыстық қауымдастық өз мән-мағынасын, ролін
жоймайды дейді [15].
Қылмысқа қатысушылықтың да жеке адамдармен жасалған қылмыстармен
салыстырғанда бір ерекшелігі осы арада байқалады. Яғни ұйымдастырушы,
азғырушы, көмектесуші қылмыстың обьективтік белгілерін орындамағанмен
олардың әрекеттері орындаушының роліне тәуелді болып табылады. Орындаушы
қылмысты жасаса, онда өзге қатысушылардың да әрекеттерінде аяқталған
қылмыстың құрамы болады. Ал орындаушылық, азғырушылық әрекеттер жасалған
кезден бастап оларда аяқталған құрам бар ма деген сұрақ қоюға болмайды,
себебі қылмыстың құрамының бар жоқтығы Ерекше бөлімдегі қылмыстардың
жасалу, жас алмауына байланысты болып табылады. Сондықтан толық орындалған
ұйымдастырушылық тәрізді ролдерде қылмыстың құрамы бар деген сөзді,
орындаушы қылмысты аяқтағанда ғана айтуға болады. Бұл да өзге қатысушылар
әрекеттерінің аяқталуы орындаушымен тікелей байланыстылығын көрсетеді.
Қылмысқа бірге қатысуда да, жеке адамның істеген қылмысында да
қылмыстық жауаптылықтың негізі болып Қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс
құрамының барлық белгілері бар іс-әрекетті жасау болып табылады. Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің баптарында негізінен жеке адамның жасаған
қылмысы үшін жауаптылық белгіленген. Бірақ кейбір қарулы бүлік сияқты
Ерекше бөлімдегі қылмыстар жеке адамдардың жасайтын қылмыстары емес,
қылмысқа қатысушылықтың жеке бтүрлері болып табылады. Қылмыстық кодекстің
Жалпы бөлімі кез-келген қасақана қылмыстарда қылмысқа қатысушылықтың орын
алатындығының заңдылық көрінісін бейнелеген, сондықтан Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімінде көрсетілген жекелеген қылмыс құрамдарында көрсетілген
қылмысты немесе қылмыстарды бірнеше адам бірге жасаса, онда мәселе Жалпы
бөлімде көрсетілген қылмысқа бірге қатысу туралы баптың ережелері
басшылыққа алына отырып шешіледі. Қосымша 4
Қылмыстық Заң қылмысқа қатысушыларға жеке қылмыс жасаған адаммен
салыстырғанда қандай да бір артық жаза қарастырмайды. Қылмысқа қатысуда
әрбір қатысушы өздерінің бірлескен әрекеттері арқылы қылмыс істеуге нақты
үлестерін қосады. Бұл үлес одан туындайтын зардаппен тікелей байланысты
болады. Сондықтан да қылмыстық құқық нормасы бойынша қылмысқа қоса
қатысқандардың барлығы да бірдей негізде және Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінде көрсетілген баптың санкциясы щеңберінде жауапқа тартылады. Бұл
туралы Қылмыстық Кодекстің 29-бабының екінші бөлігінде: Қоса орындаушылар
өздерінің бірлесіп жасаған қылмысы үшін Кодекстің нақ бір бабы бойынша
жауап береді,- деп тура белгіленген. Осылай, қылмысқа қатысушылардың
қылмыстық жауаптылығының ортақ негізіне жасалған әрекетті саралау, олар
үшін бірдей жазалау шектерін белгілеу және әрбір қатысушының ортақ нәтиже
үшін жауапкершілігі жатады. Сонымен қатар Е.В.Благовтың айтуы бойынша
Қылмысқа қатысушылар жауаптылығының тәртібі мен шектері қылмысқа қатысудың
түрлі нысандарына, қатысушылардың қызметі мен қатысу сипатына байланысты
анықталады. Қылмысқа қатысушылар әр түрлі қатысу нысандарымен қылмысты
ниеттерін іске асырғанда олардың әрекеттері сырттай қарағанда басқа
қалмысқа қатысу нысандарынан айырмашылығы байқалмағанмен, қылмыскерлердің
қауіптілік дәрежесі мен жасалған қылмыстардың да қауіптілік дәрежесі мен
сипаты жекеше қарауды талап етеді [16].
Қылмысқа қатысушылықтың барлық нысандарына ортақ жауаптылық негізі
мынандай жағдайларда туындайды деуге болады. Сот-тергеу органдарына
қылмыстың орындаушысы белгісіз болып, бірақ қылмысты ұйымдастырған немесе
азғырған адамдар белгілі болғанда немесе олардың кінәсі дәлелденсе, онда
орындаушы белгілі болмаған немесе ол ұсталмаған жағдайдың өзінде де
қылмыстық жауаптылыққа өзге қатысушыларды тартуға толық негіз болады.
Мұндай жағдайларда ұйымдастырушы тәрізді қатысушылардың жауаптылығын
белгілеудің негіздері ретінде адамның жасалған қылмысқа қатысты кінәсін
құрайтын жасалған қылмыстың түрі, зардаптың түрі мен көлемі белгілі болуы
керек. Себебі қылмыс жасаған адамдарды айыптау үшін ресми түрде Ерекше
бөлім баптары қолданылуы керек.

2.2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың жалпы мәселелері

Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың жалпы мәселелері
ретінде бірлескен қылмысты әрекеттерге құқықтық баға беру кезінде орындаушы
мен өзге қатысушылардың әрекеттеріне заң нормаларын қолдану және
қатысушылық нысандарына қарай қатысушылардың жауаптылығын белгілеудің
ерекшеліктері алынады. Қылмысқа қатысушылар жауаптылығының жалпы мәселелері
туралы сөз болғанда ҚК 28 бабына сілтеме жасай отырып саралаудың қажетті
болатын жағдайлары анықталады, себебі кей қылмысқа қатысушылық нысандары
бойынша 28 бапқа сілтеме жасау қажет емес деп саналатын пікірлер және заң
нормаларын қолдану үлгісі бар. Заң қолдану жұмыстарына арналған жетекші
түсініктерге және зерттеушілердің келтірген ұсыныстарына мән берсек, онда
ҚК 28 бабына сілтеме жасай отырып кейбір қатысушылардың әрекеттеріне
құқықтық баға жасаудың мағынасы қылмысты тікелей орындамаған, тек
азғырушылық, көмектесушілік тәрізді ролдерді орындағанын сот-тергеу
құжаттарында бейнелеу болып табылады. ҚР Жоғарғы Сотының Бандитизм және
қылмысқа қатысушылықпен жасалған басқа да қылмыстар үшін жауаптылық
белгілеу туралы заңдарды соттардың қолдануының кейбір мәселелері жөнінде
деп аталатын 2001 жылдың 21 маусымында қабылданған нормативтік қаулысының 3
бөлігінде Егер қылмыстың жасалуы кезінде бір орындаушы және қалған
қатысушылыр ұйымдастырушы, азғырушы немесе көмектесуші ретінде қатысса,
онда орындаушының әрекеттерінде ауырлататын жағдайлардың болуы, болмауына
қарай осы қылмыс үшін жауаптылық қарастыратын баппен, оның бөліктерімен
немесе пункттерімен саралануы керек, ал басқа қатысушылардың әрекеттері 28
бапқа сілтеме жасй отырып саралануы керек дей отырып жетекші ұсыныс
жасайды [17].
Қылмысқа қатысушылық ережесі бойынша қатысушылардың әрекеттері
қылмыстың жоспарына немесе ортақ қылмыстық мақсатқа кірген қылмыс түрі
бойынша немесе ҚК Ерекше бөлімінің белгілі бір бабымен саралануы тиіс.
Бірақ кейде кейбір қатысушылардың көмектесушілік, азғырушылық сияқты
рольдерді орындау әрекеттері жеке қылмыстың түрін білдіруі мүмкін. Мысалы
азғырушы орындаушыны көндіру үшін қорқытуы немесе денсаулығына зардап
келтіруі немесе қылмысқа азғырғанына көнбегені үшін адамды өлтіруі де
мүмкін. Мұндай жағдайда азғырушылықты іске асыру тәсілінің өзі жеке қылмыс
түрін құрап, оның әрекеттері ортақ қылмыстық жоспарға кірген қылмыс түрі
бойынша және азғырушылықты іске асыру кезінде жасаған қылмыс түрімен қосып
квалификацияланады. Бұл жерде азғырушының жеке қылмысты әрекеті өзге
қатысушылардың қасақаналығына кірмегенде немесе өзге қатысушылар
азғырушының мұндай қылмысты жасайтынын білмегенде ғана осындай тәртіпте
бағаланады. Ал қылмысқа көмектесушінің немесе азғырушының тиісті рольдерін
орындау барысында басқа қылмыс жасайтынын өзге қатысушылар білсе, онда бұл
азғырушының немесе көмектесушінің жасаған қылмысы олардың да кінәсіне
қосылады және қылмыстың жиынтығымен квалификациялануы керек. Қылмысқа
қатысушылық мәселесінде Ерекше бөлімнің белгілі бір бабы барлық жағдайларда
қолданылуы керек дегенді пайымдауды қылмысқа қатысушылардың араларында
көбінесе алдын ала келісім болатынына және соған орай орындаушының жасаған
қылмысымен басқаларының себепті байланыста болатынына, қылмысты топ болып
орындағанда барлығының әрекеттері қылмыстық заңмен қорғалатын белгілі бір
лбьектіге қарсы бірдей әрекеттермен бағытталатынына байланысты болып
табылады. Бірақ практикада орын алған кейбір қылмысқа қатысушылық туралы
істерде жоғарыда айтылғандай барлық қатысушылардың айыптылығы бір бап
бойынша орын ала бермейді. Мұндай жағдайларда кейбір қатысушылардың ортақ
қылмыстық жоспарға кірмеген қылмысты жасауы немесе өзгелермен себепті
байланыста болмаған әрекеттері жеке қылмыс құрамын білдіреді. Жоғарыда
келтірген азғырушының басқа адамды қылмысқа үгіттеуі кезінде оны ұрып
денсаулығына немесе өміріне зардап келтірген жағдайларда да қылмысқа
қатысушылық орын алады деуге болады, өйткені олардың жоспалаған қылмыс түрі
бойынша кінәлілігі, бірлескен түрдегі әрекеттері сақталады. Азғырушының
ролінен туындаған жеке қылмыс түрі бойынша өзе қатысушылар себепті
байланыста болмағандықтан бұл қылмыс үшін тек азғырушының өзі ғана жауапты
болып саналады.
Бұл ерекшеліктер қылмыс құрамының объективтік және субъективтік
жақтарында көрініс табады. Осылай ұйымдастырушы, көмектесуші, айдап
салушыларға қатысты қылмыс құрамының объективтік жағы, егер олар қылмысты
тікелей орындауға бірге қатыспаса, Ерекше бөлімдегі қылмыс үшін
жауаптылықты белгілейтін баппен және оған қосымша міндетті түрде Қылмыстық
кодекстің 28-бабының тиісті тармағына сілтеме жасалына отырып сараланады.
Қылмысты бұлай саралау қылмысты тікелей орындаушының Ерекше бөліміндегі
нақты қылмыс құрамын істегендігіне, ал басқа қатысушылардың іс-әрекетін 28-
бапқа сілтеме жасау арқылы саралау қылмысқа қатысушылардың әрқайсысының
әрекеттерін, атқарған ролін толық сипаттау үшін қажет. Бірақ қылмысты
орындаған адамның әрекеттері 28 баптың 2 бөлігіне сілтеме жасалмай
сараланады, мұның себебі қылмыстық заңның Ерекше бөлімінің баптарының
диспозицияларында тек қылмысты орындаған адамның іс-әрекеттері бейнеленуіне
байланысты болып табылады. 28 баптың 2 бөлігінде орындаушының жалпы
түсінігі берілген, сондықтан қылмысты орындағандық үшін заңдағы
орындаушылықты білдіретін бір неше бапты қодану заң нормаларын тиімді
қолдану қағидасына сәйкес келмейді.
Ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық ұйымды құру және оны
басқару, қылмыстық қауымдастыққа қатысу жеке қылмыс құрамы болып табылады.
Ол үшін Қылмыстық Кодексте 235-бап бар. Осы баптың бірінші бөлігінде
ұйымдасқан қылмыстық топты құру, сондай-ақ оны басқару – бес жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Көрсетілген баптың екінші
бөлігінде: Қылмыстық қауымдастықты (қылмыстық ұйымды) ауыр немесе аса ауыр
қылмыс жасау мақсатында құру, сол секілді осындай ұйымды немесе оған
кіретін құрылымдық бөлімшелерді басқару, сондай-ақ ауыр немесе аса ауыр
қылмыстар жасау үшін жоспарлар мен шарттар әзірлеу мақсатында ұйымдасқан
қылмыстық топтардың ұйымдастырушыларының, басшыларының немесе өзге де
өкілдерінің бірлестіктерін құру – мүлкі тәркіленіп немесе онсыз бес жылдан
он жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады,-
делінген[18].
Ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық арқылы басқадай қылмыс
істесе, онда кінәлінің әрекеті қылмыстың жиынтығы бойынша сараланады.
Қылмыстық құқық теориясында, қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін
квалификациалау жайында ғалымдардың арасында бір-біріне қарама-қарсы
пікірлер кездеседі, солардың бірі ұйымдасқан топтың қатысушыларының
қылмысқа қатысудағы ролі және олардың әрекеттерін саралау жайында.
Ұйымдасқан топқа қатысушылар, осы топтың мүшелері болып табыла ма, әлде
қатысушылары болып табыла ма деген сұрақ туындайды.
Бұрынғы және қазіргі уақыттарда осы мәселені қарастырған ғалымдар
ұйымдасқан топтың барлық мүшелері қылмысты бірге орындаушылар болып
табылады дейді және олардың пікірінше қылмыстық кодекстің 17 бабына
(қазіргі ҚР ҚК 28бап) сілтеме жасалынбауы керек. Бұған қарсы көзқарас
келтіргендер ұйымдасқан топқа кірген адамдар қылмысты бірге орындаушылар
емес, осындай топтың қатысушылары болып табылады” дейді. Бұл көз-қарас
бойынша ұйымдасқан топқа кірген адамдар қылмысқа қатысушылар болып
есептеліп, ұйымдастырушылық, айдап салушылық, көмектесушілік әрекеттер
жасаған жағдайда 17 бабтың осындай ролдер қарастырылған тиісті бөлімдеріне
сілтеме жасалануы керек. Осындай бағытты ҚР Жоғарғы Сотының Бандитизм
және басқа да қылмысқа қатысушылықпен жасалған қылмыстар үшін жауаптылық
туралы заңдарды соттарды қолдануының кейбір мәселелері деп аталатын
нормативтік қаулысының 15 пунктінде Ұйымдасқан қылмыстық топты, банданы
немесе қылмыстық қауымдастықты құрған немесе оған жетекшілік жасаған
адамның әрекеттері ҚК 235 бап 1 немесе 2 бөліктерімен немесе 237 баптың 1
бөлігімен, сонымен қатар олардың қасақаналығымен қамтылған болса ұйымдасқан
қылмыстық топпен, бандамен, қылмыстық қауымдастықпен жасалған қылмыстар
үшін жауаптылық қарастыратын ҚК Ерекше бөлімінің тиісті баптарымен
саралануы керек. Мұндай жағдайда ұйымдастырушы қылмысты бірге орындауға
қатыспаса, онда ҚК Ерекше бөлім баптарымен 28 бапқа сілтеме жасай отырып
сараланады дейді [19]. Демек, Жоғарғы Соттың бұл жетекші түсіндірмесі
бойынша Ұйымдасқан топтың, қылмыстық қауымдастықтың ұйымдастырушылары
қылмысты орындауға тікелей қатысса, онда 28 бапқа сілтеме жасалмай, ал
қылмысты орындауға тікелей қатыспаса 28 бапқа сілтеме жасала отырып
құқықтық баға берілуі керек. Бұл қаулыда ұйымдасқан топтың, қылмыстық
қауымдастықтың құрамында үнемі азғырушылық немесе көмектесушілік ролдерді
атқаратын адамдардың жауаптылығын реттеу туралы арнай ереже келтірілмеген.
Соған қарағанда тұрақты қылмыстық топтарда қылмысты орындауға тікелей
қатыспаған көмектесушілікті үнемі орындайтын адамдардың әрекеттері осындай
топтың қатысушылары деген топқа жататын тәрізді және бұ қаулы ережелерінің
мағынасы бойынша 28 бапқа сілтеме жасалынбай 235 баптың 3 бөлімімен
Қылмыстық қауымдастыққа (қылмыстық ұйымға) не ұйымдасқан қылмыстық
топтардың ұйымдастырушыларының, басшыларының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.