«Әлеуметтану» дәрістер
Тақырып 1. Арнайы әлеуметтанулық теориялар
Тақырып 2 .Әлеуметтік білім жүйесіндегі әлеуметтанудың орны..
Тақырып 3. Әлеуметтік өмірдің элементтері
.Тақырып 4. Қолданбалы әлеуметтану Тақырыбы: Әлеуметтік . демографиялық құрылым әлеуметтік стратификацияның бөлігі ретінде.
Тақырыбы: Қазақстан қоғамының әлеуметтік құрылымы мен әлеуметтік стратификациясы әлеуметтік өзгерістер аясында
Тақырыбы: Тұлғаның әлеуметтенуі. Девиация және әлеуметтік бақылау.
Тақырыбы: Әлеуметтік білім құрылымындағы арнайы әлеуметтанулық теориялар
Тақырыбы: Білім беру әлеуметтануы. Саяси әлеуметтану
Тақырып 2 .Әлеуметтік білім жүйесіндегі әлеуметтанудың орны..
Тақырып 3. Әлеуметтік өмірдің элементтері
.Тақырып 4. Қолданбалы әлеуметтану Тақырыбы: Әлеуметтік . демографиялық құрылым әлеуметтік стратификацияның бөлігі ретінде.
Тақырыбы: Қазақстан қоғамының әлеуметтік құрылымы мен әлеуметтік стратификациясы әлеуметтік өзгерістер аясында
Тақырыбы: Тұлғаның әлеуметтенуі. Девиация және әлеуметтік бақылау.
Тақырыбы: Әлеуметтік білім құрылымындағы арнайы әлеуметтанулық теориялар
Тақырыбы: Білім беру әлеуметтануы. Саяси әлеуметтану
Білім әлеуметтік құбылыс және үдеріс ретінде, әлеуметтік жүйе және әлеуметтік институт ретінде. Социологиялық талдауды қолдану нәтижесінде білімнің екі жақтары анықталады – әлеуметтік және жеке. Олар білімді әлеуметтік институт ретінде қарастырылғанда біріктіріледі. Институционалды тәсіл арқылы білімді әлеуметтік және жеке деңгейлерде қарастыруға мүмкіндік береді. әлемдік білім беру жүйесі философиялық және мәдени дәстүрлері бойынша, мақсат пен міндет, өзінің сапалық жағдайымен айырықшыланатын әртүрлі ұлттық білім беру жүйелерді қамтиды Әлемдік білім беру жүйесінің дамуының үш негізгі тенденцияларын бөліп көрсетіледі. Бірінші тенденция – көптеген елдер элиталық білім беруден көпшілікке бағытталған жоғары сапалы білім беру жүйесіне көшу. Екінші тенденция білім беру саласында мемлекетаралық қатынастардың дамуы. Үшінші тенденция әлемдік білім беру жүйесіне гуманитарлы ғылымдарды оқу үдерісіне қосу, яғни адамға бағытталған ғылыми және оқу курстарының қосылуы, мысалы саясаттану, психология, әлеуметтану, мәдениеттану, экономика, эргономика. Тағы бір маңызды тенденциялардың бірі – ол инновациялардың енуі елдердегі қалыптасқан ұлттық дәстүрлерге және ұлттық ұқсастыққа қарсы келмеуі.
Саяси әлеуметтану.
Саяси әлеуметтану қоғам және мемлекет арасындағы байланысты және қарым-қатынасты қарастырады. Ол қоғамның әсерінен саясаттың қалыптасуын және саясаттың қоғамға деген әсерін талдайды. Саясат – үдеріс, яғни әртүрлі қызығушылықтары бар адамдар топтарына бағытталған қабылданған және орындалатын шешімдер. Саси іс-әрекет билікті қамтиды, сондай-ақ үстемдік ретінде институционализацияланады. Үстемдіктің негізгі институты- мемлекет. Биліктің классикалық анықтамасын Макс Вебер берген. Билік – қандай да болмасын мүмкіндік, қалыптасқан әлеуметтік ортада өз еркіндігін жүргізу. Жоғарыда келтірілген үшеуі – билік, үстемдік, мемлекет саяси әлеуметтанудың негізгі ұғымдары.
Партиялар – ол әртүрлі пікірлердің және қызығушылықтардың интеграциясын жүзеге асыратын институттар, ірі масштабты жобаларды ұсынады және саяси шиеленістердің өткізілуіне және шешілуіне қатысады.
Саяси әлеуметтендіру – индивидтердің саяси мінез-құлықты және саяси сананы анықтайтын тұлғалық сипатты, білімді, қабілеттерді және құндылықтарды игеру үдерісі. Саяси әлеуметтендіру агенттері ретінде әлеуметтендірудің агенттері алынады.
Саяси мәдениет – саяси мінез-құлықты басқаратын саяси құбылыстарға реттілікті және мазмұн беретін қондырғылардың, наным-сенімдердің, сезімдердің жиынтығы. Ол саяси идеалдарды және нормаларды қамтиды.
Экономикалық әлеуметтану.
Экономикалық әлеуметтану – социологиялық білімнің бөлігі. Экономика институті – қоршаған ортаға әлеуметтік жүйенің бейімделу функциясын атқарады. Экономика адамдардың өндіріс, тұтыну және бөлу салаларындағы тәртіптерін реттейді.
Отбасы әлеуметтануы.
Отбасы – әлеуметтік жүйе ретінде ыәлеуметтік институттың және кіші әлеуметтік топтың сипаттарын қамтиды.
Саяси әлеуметтану.
Саяси әлеуметтану қоғам және мемлекет арасындағы байланысты және қарым-қатынасты қарастырады. Ол қоғамның әсерінен саясаттың қалыптасуын және саясаттың қоғамға деген әсерін талдайды. Саясат – үдеріс, яғни әртүрлі қызығушылықтары бар адамдар топтарына бағытталған қабылданған және орындалатын шешімдер. Саси іс-әрекет билікті қамтиды, сондай-ақ үстемдік ретінде институционализацияланады. Үстемдіктің негізгі институты- мемлекет. Биліктің классикалық анықтамасын Макс Вебер берген. Билік – қандай да болмасын мүмкіндік, қалыптасқан әлеуметтік ортада өз еркіндігін жүргізу. Жоғарыда келтірілген үшеуі – билік, үстемдік, мемлекет саяси әлеуметтанудың негізгі ұғымдары.
Партиялар – ол әртүрлі пікірлердің және қызығушылықтардың интеграциясын жүзеге асыратын институттар, ірі масштабты жобаларды ұсынады және саяси шиеленістердің өткізілуіне және шешілуіне қатысады.
Саяси әлеуметтендіру – индивидтердің саяси мінез-құлықты және саяси сананы анықтайтын тұлғалық сипатты, білімді, қабілеттерді және құндылықтарды игеру үдерісі. Саяси әлеуметтендіру агенттері ретінде әлеуметтендірудің агенттері алынады.
Саяси мәдениет – саяси мінез-құлықты басқаратын саяси құбылыстарға реттілікті және мазмұн беретін қондырғылардың, наным-сенімдердің, сезімдердің жиынтығы. Ол саяси идеалдарды және нормаларды қамтиды.
Экономикалық әлеуметтану.
Экономикалық әлеуметтану – социологиялық білімнің бөлігі. Экономика институті – қоршаған ортаға әлеуметтік жүйенің бейімделу функциясын атқарады. Экономика адамдардың өндіріс, тұтыну және бөлу салаларындағы тәртіптерін реттейді.
Отбасы әлеуметтануы.
Отбасы – әлеуметтік жүйе ретінде ыәлеуметтік институттың және кіші әлеуметтік топтың сипаттарын қамтиды.
1. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы, 1997.
2. Андрушенко В.П., Горлач Н.И. Социология: наука об обществе. Харьков, 1996.
3. Антонов А.И., Медков В.М. Социология семьи. М., 1996.
4. Базарханова И.Л. Семья — основа всех основ. //Мысль, 1994.
5. Елизаров А.Н. Ценностные ориентации неблагополучных семей.
//Социологические исследования. 1995. №4.
6. Максимович Л.Б. Брачный контракт. //Комментарии. Разъяснения. М., 1997.
7. Мацковский М.С. Социология семьи. Проблемы теории, методологии и методики. М., 1989.
Қосымша:
1. Семья на пороге третьего тысячилетия. М., 1995.
2. Сергунина В.М. Брачный договор. Алматы, 1996.
3. Смелзер Н. Социология. М., 1994.
4. Социология: Учебник для вузов. /Под ред. проф. В.Н. Лавриненко. М.,
2. Андрушенко В.П., Горлач Н.И. Социология: наука об обществе. Харьков, 1996.
3. Антонов А.И., Медков В.М. Социология семьи. М., 1996.
4. Базарханова И.Л. Семья — основа всех основ. //Мысль, 1994.
5. Елизаров А.Н. Ценностные ориентации неблагополучных семей.
//Социологические исследования. 1995. №4.
6. Максимович Л.Б. Брачный контракт. //Комментарии. Разъяснения. М., 1997.
7. Мацковский М.С. Социология семьи. Проблемы теории, методологии и методики. М., 1989.
Қосымша:
1. Семья на пороге третьего тысячилетия. М., 1995.
2. Сергунина В.М. Брачный договор. Алматы, 1996.
3. Смелзер Н. Социология. М., 1994.
4. Социология: Учебник для вузов. /Под ред. проф. В.Н. Лавриненко. М.,
Әлеуметтану
№ Тақырыптар Сағат саны
1. Тақырып 1. Арнайы әлеуметтанулық теориялар. 2
2. Тақырып 2 .Әлеуметтік білім жүйесіндегі 2
әлеуметтанудың орны..
3. Тақырып 3. Әлеуметтік өмірдің элементтері. 1
4. Тақырып 4. Қолданбалы әлеуметтану. 1
Барылығы: 6
Тақырыптар:
Тақырып 1. Арнайы әлеуметтанулық теориялар
1.Білім беру әлеуметтануы.
2. Саяси әлеуметтану.
Білім әлеуметтік құбылыс және үдеріс ретінде, әлеуметтік жүйе және
әлеуметтік институт ретінде. Социологиялық талдауды қолдану нәтижесінде
білімнің екі жақтары анықталады – әлеуметтік және жеке. Олар білімді
әлеуметтік институт ретінде қарастырылғанда біріктіріледі. Институционалды
тәсіл арқылы білімді әлеуметтік және жеке деңгейлерде қарастыруға мүмкіндік
береді. әлемдік білім беру жүйесі философиялық және мәдени дәстүрлері
бойынша, мақсат пен міндет, өзінің сапалық жағдайымен айырықшыланатын
әртүрлі ұлттық білім беру жүйелерді қамтиды Әлемдік білім беру жүйесінің
дамуының үш негізгі тенденцияларын бөліп көрсетіледі. Бірінші тенденция –
көптеген елдер элиталық білім беруден көпшілікке бағытталған жоғары сапалы
білім беру жүйесіне көшу. Екінші тенденция білім беру саласында
мемлекетаралық қатынастардың дамуы. Үшінші тенденция әлемдік білім беру
жүйесіне гуманитарлы ғылымдарды оқу үдерісіне қосу, яғни адамға бағытталған
ғылыми және оқу курстарының қосылуы, мысалы саясаттану, психология,
әлеуметтану, мәдениеттану, экономика, эргономика. Тағы бір маңызды
тенденциялардың бірі – ол инновациялардың енуі елдердегі қалыптасқан
ұлттық дәстүрлерге және ұлттық ұқсастыққа қарсы келмеуі.
Саяси әлеуметтану.
Саяси әлеуметтану қоғам және мемлекет арасындағы байланысты және
қарым-қатынасты қарастырады. Ол қоғамның әсерінен саясаттың қалыптасуын
және саясаттың қоғамға деген әсерін талдайды. Саясат – үдеріс, яғни
әртүрлі қызығушылықтары бар адамдар топтарына бағытталған қабылданған және
орындалатын шешімдер. Саси іс-әрекет билікті қамтиды, сондай-ақ үстемдік
ретінде институционализацияланады. Үстемдіктің негізгі институты- мемлекет.
Биліктің классикалық анықтамасын Макс Вебер берген. Билік – қандай да
болмасын мүмкіндік, қалыптасқан әлеуметтік ортада өз еркіндігін жүргізу.
Жоғарыда келтірілген үшеуі – билік, үстемдік, мемлекет саяси әлеуметтанудың
негізгі ұғымдары.
Партиялар – ол әртүрлі пікірлердің және қызығушылықтардың
интеграциясын жүзеге асыратын институттар, ірі масштабты жобаларды
ұсынады және саяси шиеленістердің өткізілуіне және шешілуіне қатысады.
Саяси әлеуметтендіру – индивидте рдің саяси мінез-құлықты және саяси
сананы анықтайтын тұлғалық сипатты, білімді, қабілеттерді және
құндылықтарды игеру үдерісі. Саяси әлеуметтендіру агенттері ретінде
әлеуметтендірудің агенттері алынады.
Саяси мәдениет – саяси мінез-құлықты басқаратын саяси құбылыстарға
реттілікті және мазмұн беретін қондырғылардың, наным-сенімдердің,
сезімдердің жиынтығы. Ол саяси идеалдарды және нормаларды қамтиды.
Экономикалық әлеуметтану.
Экономикалық әлеуметтану – социологиялық білімнің бөлігі. Экономика
институті – қоршаған ортаға әлеуметтік жүйенің бейімделу функциясын
атқарады. Экономика адамдардың өндіріс, тұтыну және бөлу салаларындағы
тәртіптерін реттейді.
Отбасы әлеуметтануы.
Отбасы – әлеуметтік жүйе ретінде ыәлеуметтік институттың және кіші
әлеуметтік топтың сипаттарын қамтиды.
Отбасы әлеуметтік институт ретінде жұбайлар, ата-аналар, балалар
және т.б. туыстар қарым-қатынастарын реттейтің әлеуметтік нормалардың,
санкциялардың және мінез-құлық үлгілерін сипаттайды.
Отбасы әлеуметтік топ ретінде неке немесе қандық туыстық
нәтиижесінде қалыптасқан қауымдастық, мүшелері бір бірімен
тұрмыс, жұбайлардың өзара жәрдем, балалардың тәрбиесі және
денсаулығына деген моральдық жауапкершілікке ие адамдар жиынтығы ретінде
алуға болады. Отбасының әртүрлі классификациялары бар.
Отбасының негізгі қызметтеріне: 1. Жыныстық қатынастарды ретттеу. 2.
Репродуктивті функция. 3. әлеуметтендіру қызметі. 4. Эмоционалды
қанағаттандыру функциясы. 5. Статустық қызмет. 6. Қорғау функциясы. 7.
Экономикалық қызмет.
Мәдениет әлеуметтануы.
Мәдениет ұғымының алғашқы мағынасы (лат. cultura) — жерді өңдеу
болған. Көбінесе мәдениетті адам қолымен жасалғанның барлығын дегенді
білдіреді.Мәдениет – ол көпқірлі бірлік, адамдармен қоғам мүшелері ретінде
қабылданған білімдер, наным-сенімдер, моральдық көзқарастар, заңдар
дәстүрлер және т.б. дағдылар мен әдет-ғұрыптар.
Көбінесе басым және азшылық топтың мәдениет түрлері бөліп
көрсетіледі. Субмәдениет – жалпы мәдени құндылықтар мен нормаларға қайшы
келмейтін жалпы мәдениеттің бір бөлігі.Контрмәдениет – жалпы мәдени
құндылықтар мен нормаларға қайшы келетін жалпы мәдениеттің бір бөлігі.
Әр қауымдастықтың өзінің мүшелерінің мінез-құлықтарын басқаратын
жәнебақылайтын модельдер, нормалар және құндылықтар бар. Сонымен мәдениетті
рухани және материалды, элитарлы және бұқаралық, - деп бөледі.
Құндылық – тәжірибеден қабылданған жалпы және тұрақты түсініктер; ол
– таңдау тенденциясы және мақсат пен іс-әрекеттің нәтижесін критерийін
орнату. Құндылықтардың маңызы бірдей емес, олар маңыздылық деңгейіне
байланысты бірреттілікте орнастырылады ол- құндылықтар жүйесі ретінде
анықталады. Құндылықтар жүйесі әртүрлі модельдер және мінез-құлық арасында
таңдауды бағыттайды және реттейді.
Өлшем (норма) — әлеуметтік топпен қабылданған және осы топ
санкциялар арқылы бақылайтын мінез-құлық ережесі. Ауытқушылық — нормалардан
бас тарттылған тәртіп. Аномия (лат.)– нормалардың болмауы.
Мәдени шиеленіс индивидттердің негізгі құндылықтары сәйкес
келмейтін және өз құндылықтарын қорғау үшін басқа құндылықтармен шиеленіске
түсетін жағдайларды біріктіретін ұғым.
Бұқаралық қатынас әлеуметтануы
Коммуникация (лат. communicatio "жалпы жасаймын, байланысытырамын"),
кең мағынада әртүрлі ақпаратты қабылдау және тарату мүмкіндігі бар қарым-
қатынас тәсілдері. Коммуникация теқ көптеген гуманитарлы пәндердің
объектісі ғана емес, сондай-ақ нақты ғылымдардың объектісі..
Әлеуметтік коммуникация, - деген қоғамда әлеуметтік маңызды
бағалармен нақты жағдайлар, коммуникативті салалармен қарым-қатынас
нормалары бекітілген адамдардың коммуникативті іс-әрекеттері.
БКҚ үш түрі бөліп көрсетіледі: қоғамның позитивті жағынан
интеграцияның жоғарлатпайтын БКҚ, қоғамның позитивті және
негативті жағынан интеграцияның жоғарлататын БКҚ; қоғамның позитивті
жағынан интеграцияның жоғарлататын БКҚ. БКҚ негізгі функциялары –
Арнайы әдебиет: [2, 5, 6, 16, 21, 23, 24, 39, 40, 42, 47, 55, 57, 58,
59, 67, 81]
Оқу құралдар: [2, 3, 13]
Тақырып 2. Әлеуметтік білім жүйесіндегі әлеуметтанудың орны.
1.Әлеуметтік гуманитарлы ғылымдар құрлымындағы әлеуметтанудың орны.
2.Әлеуметтанудың классикалық кезеңі.
Әлеуметтану – қоғам туралы ғылым. әлеуметтанудың объектісі – қоғам.
Әртүрлі социологиялық концепцияларда пәні ретінде топртық қарым-
қатынастар, тұлғааралық қарым-қатынастар, оның нәтижесі, әлеуметтік
тұлғааралық қатынастар, әлеуметтік институттар, әлеуметтік ұйымдар
және олардың адамдардың мінез-құлығына қатынастары, әлеуметтік іс-
әрекеттің жүйесі, адамдар қоғамы және адамдардың мінез-құлықтары,
әлеуметтік реттіліктің және ретсіздіктің табиғаты, әлеуметтік топтар,
тұлғааралық қатынастардың түрлері, адамдардың мінез-құлығы әлеуметтік
контексте, дамдар қоғамының негізгі құрлымдары, әлеуметтік үдерістер,
әлеуметтік – мәдени құбылыстар, әлеуметтік өмірді ғылыми зерттеу және
т.б. ретінде алынады. Әлеуметтануды адамдардың қоғамдық өмірге қатысуы
негіздерін зерттеу ретінде анықтауға болады. Арнайы ғылыми түрде
әлеуметтану термині әлеуметік қарым-қатынас нәтижесінде қалыптасатын
әлеуметтік қатынастардың құрлымы талдау, - деген мағынаны білдіреді.
Әлеуметтану – әлеуметтік қауымдастықтардың қалыптасу, даму, өзгеру және
олардың өзіндік ұйымдастырылу, әлеуметтік жүйелер, әлеуметтік құрлымдар
және институттар туралы ғылым.
Әлеуметтану философиямен, психологиямен, саясаттанумен,
терихпен, экономикамен, заң ғылымдарымен және көптеген басқа ғылымдармен
тығыс байланысты.
Макросоциологиялық теориялар: функционалды теория (О.Конт, Г.Спенсер,
Э.Дюркгейм,), құрлымдық функционализм (Т.Парсонс, Р.Мертон) және
шиеленіс теориясы (Л.Козер, Р.Дарендорф). Микросоциологиялық теориялар:
символикалық интеракционизм (Дж.Г. Мид, Г.Блумер), айырбас теориясы
(Хоманс, Блау), этнометодология (Р.Гарфинкель), драматургиялық әлеуметтану
(И.Гофман), Р. Мертонның орта деңгей теориясы.
Әлеуметтану тарихындағы негізгі бағыттар.
2.Әлеуметтанудың классикалық кезеңі.
О. Конттың социологиялық концепциясы (Курс позитивной
философии еңбегі). Конттың ғылымдар пирамидасы. О. Конттын
позитивизмі. Әлеуметтік статика жә не әлеуметтік динамика.
Г. Спенсердің социологиялық теориясы ( Социальная статика және т.б.
еңбектері). Г. Спенсердің қоғамға деген көзқарасы. Г. Спенсер бойынша
қоғамның түрлері (әскери және өндірістік).Эволюция теориясы.
19 аяғындағы - 20 ғғ. басындағы әлеуметтану.
Э. Дюркгейм (О разделении общественного труда, Метод социологии,
Самоубийство еңбектері). Э. Дюркгейм әлеуметтанудың пәні туралы.
Социологизм әлеуметтанудың әдәсі ретінде. Э. Дюркгеймнің ұжымдық сана
теориясы. Әлеуметтік ынтымақтастық теориясы. Ынтымақтастықтың түрлері
(механикалық және органикалық).Дәстүрлі қоғамнан индустриалды қоғамға өту
туралы. Әлеуметтік аномия теориясы. Өз өзіне қол жұмсау және оның түрлері
(эгоисттік, альтруисттік, аномиялық).
М. Вебер (Протестантская этика и дух капитализма және т.б.
еңбектері). М. Вебердің әлеуметтік іс-әрекет теориясы. Рационалдылық
теориясы және әлеуметтік іс-әрекеттің
түрлері(мақсаттырационалды, құндылы қты-рационалды, аффективті және
дәстүрлі). Идеалды (таза) түр социологиялық талдаудың әдісі
ретінде. Биліктің түрлері (легалды, дәстүрлі, харизматикалық). М. Вебердің
дін әлеуметтануы.
К. Маркс (Капитал еңбегң). Базис және надстройка. Қоғамдық-
экономикалық формациялардың түрлері (алғашқы қауым құрлысы, құлиеленушілік,
феодалды, капиталистік, коммунистік).
Қазіргі социологиялық теориялар.
Құрлымдық функционализм. Т. Парсонстың жүйет теориясы (Система
современных обществ еңбегі). Парсонс бойынша қоғамның
жүйешіктері (социеталды бірлестік, мәдениет, саясат және экономика) және
олардың қызметтері.
Р. Мертонның функционализмның негізгі постулаттарының сыны.
Символикалық интеракционизм. Дж. Г. Мид ( Интернализированные другие
и самость еңбегі) және оның символикалық айырбас теориясы. Г. Блумер (
Символический интеракционизм: Перспективы и метод еңбегі). И. Гофманның
драматургиялық әлеуметтануы ( Представление себя другим в повседневной
жизни еңбегі).
Феноменологиялық әлеуметтану. Гуссерль. А. Щюц (Структуры жизненного
мира). П. Бергер және Т. Лукман (Социальное конструирование реальности).
Структурализм. К. Леви-Стросс (Структурная антропология, Первобытное
мышление және т.б.), М. Фуко (Слова и вещи және т.б.), Р. Бард.
Қазірігі социологиялық теориялары. П. Бурдье. Э. Гидденс. Ю.
Хабермас.
Арнайы әдебиет: [3, 4, 8, 9,10, 12, 13, 14, 17, 22, 35, 36, 37, 43, 44,
53, 54, 62, 63, 64, 76, 77]
Оқу құралдары: [2, 3, 10, 11]
Тақырып 3 . Әлеуметтік өмірдің элементтері.
1.Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде.
1.Әлеуметану қоғам туралы ғылым ретінде. О. Конттың (Курс позитивной
философии), М. Вебердің (М. Вебер Избранные произведения) және Э.
Дюркгеймнің (Э. Дюркгейм Метод социологии) әлеуметтанудың пәнін талдау.
Әлеуметтанудың пәнін талдауының екі негізгі перспективаларын қалыптасыуна
әсерін тигізген классикалық теорияның өкілдерінің көзқарастарымен
таныстыру.
Қоғам Қоғам
[
p
i
c
]
[
p
i
c
]
Индивид Индивид
Модель 1: М.Вебер Моде ль 2: Э.Дюркгейм
Питер Бергердің классикалық концепциялардың синтезі (П. Бергер
Приглашение в социологию). Қоғам және индивидтің ара-қатынасының
диалектикалық моделі.
Индивид
Индивид
Қоғам Қоғам
Модель 3: П. Бергер
Э. Шилз (Общество и общества: макросоциологический подход) және
оның әлеуметтанудың пәнін түсінуі.Э. Шилздің қоғамның сегіз белгісі.
Т. Парсонс (Понятие общества: компоненты и их
взаимоотношения) және оның әлеуметтік жүйенің айырықша түр ретінде
әлеуметтану пәнін түсінуі.
Қоғамның типологиялары. Ашық және жабық қоғамдар (К. Поппер
Открытое общество и его враги). Әскери және өндірістік қоғамдар (Г.
Спенсер Западно-европейская социологическая мысль Т. 1). Алғашқы қауым
құрлысы, құлиеленушілік, феодалды, капиталистік, коммунистік қоғамдар (К.
Маркс Избранное). Индустрияға дейінгі (архаикалық және дәстүрлі),
индустриалды және постиндустриалды қоғамдар (Д. Белл Культурные
противоречия капитализма).
Қоғамның элементтері. Индивид және әлеуметтік институттар. (П.
Бергер Приглашение в социологию, Морис Лодка на аллеях парка).
Мәдениет және қоғам. Қандай да болмасын қоғамның өмірсүру үшін
қажетті шарт ретінде мәдениеттің социологиялық түсінігі. Бір қоғамның басқа
қоғамнан айыратын және интеграцияға әсер ететін айырықша жүйесі -
мәдениет: нормалардың, құндылықтардың, және мазмұндардың жиынтығы ретінде
Мәдениеттің түрлері (бұқаралық, элитарлық, халықтық). Басым
мәдениет. Субмәдениет және контрмәдениет.
Әлеуметтік институттар және әлеуметтік үдерістер.
Әлеуметтік институт ұғымы. Институционалды теориялар. Г.
Спенсердің институттар концепциясы. Э. Дюркгеймнің ұжымдық сана
теориясы (О разделении общественного труда). М. Вебердің дін институтын
талдау (Протестантская этика и дух капитализма). Г. Зиммелдің формальды
теориясы. Т. Парсонстің әлеуметтік жүйе теориясы (Система координат
действия и общая теория систем действия: культура, личность и место
социальных систем, Понятие общества: компоненты и их взаимоотношения,
Система современных обществ). П. Бергержәне Т. Лукманнің институттар
теориясы (Социальное конструирование реальности).
Әлеуметтік институтардың қызметтері. Жалпы және аранйы қызметтер.
Мақсат бағдар, бейімделу, инетграция және латентті функциялар. Бақылау және
тарихтылық факторлары. Әлеуметтік институттардың түрлеру.
Әлеуметтік институттардың құрлымы. Білім. Нормалар (өлшемдер).
Рөлдер. Институттардың құрлымындағы білім. Фондық және арнайы білім.
Институттардың нормативтік құрлымы. Нормативтік экспектациялар. Санкциялар
жүйесі. Санкциялардың негізгі түрлері. Институттардың рөлдық
репрезентациясы. Рөлдердің қалыптасу үдерісі.
Институционализация. Хабитуализа ция институттардың қалыптасуына
дейінгі үдеріс ретінде. Типизация. Типизацияның түрлері. Экстернализация.
Объективация. Интернализация. Седиментация және дәстүр.
Әлеуметтік институттардың легитимациясы. Легитимация ұғымы .
Легитимация институционалды тәжрибенің ақтау үдерісі
ретінде. Легитимацияның деңгейлері: теириялыққа дейінгі деңгей, теореялық
деңгей, айқын теориялар деңгейі, символикалық универсум.
Әлеуметтік институттардың эволюциясы. Жүйелердің эволюция
теориясы. Г. Спенсердің эволюция теориясы. Т. Парсонстың эволюция
теориясы (Функциональная теория изменения, Понятие общества: компоненты
и их взаимоотношения). Дифференциация, бейімделудің қабілетінің
жоғарлауы, қосылу, құндылықты үлгілердің генерализациясы.
Әлеуметтік құрлым және әлеуметтік стратификация.
Әлеуметтік стратификацияның жалпы
теориясы. Страта ұғымы. Теңсіздік . Теңсіздіктің түрлері. Әлеуметтік
стратификацияның концепциялары: К. Маркс, М. Вебер, функционалды теория, П.
Сорокин, Л. Уорнер, П. Бурдье және т.б.
Қазіргі қоғамдағы әлеуметтік стратификацияның
критерийлері. Билік, бедел, табыс, білім.
Әлеуметтік стратификацияның тарихи түрлері. Құлдық,
касталар. сословиелер, таптар.
Тап теориясы. К. Маркстің тап теориясы. К. Маркс бойынша таптардың
бөліну критерийлері. К. Маркс бойынша таптардың түрлері және олардың жалпы
сипаттамасы. М. Вебердің тап теориясы. М. Вебер бойынша таптардың бөліну
критерийлері. М. Вебер бойынша таптардың түрлері және олардың жалпы
сипаттамасы. Уорнердің тап теориясы.
Топ теориясы. Әлеувметтік топ ұғымы. Біріншілік және екіншілік
топтар. Ч. Кулидің алғашқы топ теориясы (Первичные группы еңбегі). Ірі
және кіші топтар. Шынайы және номиналды топтар. Референттік топ.
Әлеуметтік статус. Әлеуметтік статус - статустардың легитимді
шкаласына қатысты индивидтің позициясы. Өмірлік мүмкіндіктер. Статустық
топ. Статустың түрлері: аскриптивті (туабіткен) және қолжеткізген. Жеке
және әлеуметтік статустар. Статустық шиеленіс.
Әлеуметтік рөл. әлеуметтік рөл түсінігі. Рөлдық экспектациялар.
Рөлдық жинақ. Рөлдық шиеленіс.
Әлеуметтік мобильділік. Әлеуметтік мобильділіктің жалпы теориясы..
Мобильділіктің түрлері. Жеке және топтық мобильділік. Тік (өрлеу және
құлдырау) және көлденең мобильділік. Ұрпақаралық және ішкі ұрпақ
мобильділік. Құрлымдық мобильділік. Географиялық мобильділік.
Әлеуметтендіру.
Әлеуметтендірудың теориялары. Әлеуметтендірудың
түсінігі. Әлеуметтендірудің теориялары: Ч. Кули, Дж. Мид, З. Фрейд, Э.
Фромм, И. Гофман, Э. Эриксон. Әлеуметтендірудегі алғашқы топтардың рөлі.
Маңызды басқалар. Жалпылама басқа. П. Бурдьенің габитус теориясы.
Индивидттің құрлымы. З. Фрейд бойынша индивидттің құрлымы: Ид, Эго,
Супер-эго. Ч. Кулидің айналық-Мен теориясы. Самость. Дж. Мид бойынша
индивидтің құрлымы: “I”, “Me”, “Self”.
Әлеуметтендірудың кезеңдері. Әлеуметтендірудің біріншілік және
екіншілік кезеңдері. Балалық шақ, жастық шақ, ересек шақ және кәрілік шақ.
Э. Эриксон бойынша әлеуметтендірудың кезеңдері (Идентичность: юность и
кризис).
Идентичность теориясы. Идентичность түсінігі. Идентичность және
әлеуметтендіру. Идентичностің компоненттері: жалпы адами, топтық, мен -
идентичность. Идентичносттің дағдарысы.
Девиация және әлеуметтік бақылау.
Әлеуметтік аномия. Э. Дюркгеймнің аномия концепциясы. Аномизацияның
табиғаты. Аномияның қызметі. Р. Мертон әлеуметтік аномия теориясы туралы.
Девиантты мінез-құлық. Р. Мертонның девиация концепциясы. Девиантты
мінез-құлықтың себептері. Р. Мертонның жеке бейімделудің түрлері:
конформизм, инновация, ритуализм., ретритизм, көтеріліс (мятеж).
Девиацияның түрлері. Делинквенттілік. Позитивті девиация.
Ауытқушылықтың негізгі түрлері.
Әлеуметтік бақылау. Санкциялар. Әлеуметтік санкциялардың түрлері.
Әлеуметтік бақылаудың тиімділігі.
Арнайы әдебиет: [7, 9, 17, 20, 28, 29, 36, 37, 42, 43, 44, 58, 62, 63,
64, 83]
Оқу құралдар: [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13]
Тақырып 4. Қолданбалы әлеуметтану.
1.Социологиялық зерттеудің әдістері және техникасы.
Әлеуметтанулық сұрақ-жауап — алғашқы ақпаратты жинаудың кең тараған
әдістерінің бірі. Мәліметтерді жинаудың бұл әдісі арқылы зерттеуші
респонденттен (жауап беретін адам) тікелей ақпарат алады, сондай-ақ оның
жауаптары жалпы халық немесе оның бөлігі бойынша сәйкестендіріледі және
қорытындылар шығарылады.
Қолданбалы зерттеудің бағдарламасының құрлымы. Қолданбалы зерттеудің
бағдарламасы келесі кезеңдерден тұрады:зерттеудің проблемасын
тұжырымдау, зерттеу объектісі және пәнін анықтау, зерттеудің мақсат
міндеттерін тұжырымдау, негізгі түсініктердің интерпретациясы және
операционализациясы, гипотезаларды анықтау сонымен қатар іріктелген
жиынтықтың санын есептеу.
Проблема – бұл әлеуметтік, өмірлік қайшылықтар, осы қай-шылықтарды
шешуге нақтылы бағытталған әрекеттерді қажнт ететін мәселелер. Ғылыми
проблема – бұл “білместік туралы білім” жағдайы.
Зерттеудің мақсаты соңғы нәтижеге бағыттайды, ал зерттейдің
міндетттері қойылған сұрақтарға жауап береді. Зерттеудің міндеттері
мақсатты жүзеге асыруға көмектеседі.
Негізгі түсініктердің интерпретациясы деген зерттеуге қатысты
түсініктерді бөледі.
Келесі кезеңі – операционализация. Зерттеуде көрсетілген түсініктерге
анықтама береді.
Гипотеза – ғылыми болжам, яғни қандай да бір фактілерді,
құбылыстарды және үдерістерді түсіндіреді, оларды дәлелдеу немесе теріс
шығару керек.
Зерттеудің инструментариі деген социологиялық зерттеуді өткізу
құралы.
Іріктелген жиынтық (іріктеу) – жалпы жиынтықтың микромоделі, яғни
берілген процедураларарқылы алынған жалпы жиытықтың элементтері.
Әр зерттеудің өзінің объектісі болады, ал объект ол зерттелетін
проблеманың иелері. Зерттеу объектісі жалпы жияынтықты құрайды, оның көлемі
кең және күрделі болуы мүмкін. Сондықтан, іріктелген жиынтықты құру керек.
Іріктеудің репрезентативтілігі деген ол жалпы жиынтықтың барлық
параметрлері бойынша іріктелген жиынтықтың сәйкес келуі. Іріктеудің жалпы
жиынтыққа сәйкестендірілуі іріктеу қатесі деп аталады. Іріктеу қатесінің
шектеулері зерттеудің мақсатына байланысты. Іріктеу қатесінің көлемі
зерттеудің сенімділігі анықталады. Жоғары сенімділік – іріктеу қатесі 3%
дейін, қалыпты – 3 – тен 10% дейін (көбінесе 5%), жақындатылған – 10 –
нан 20% дейін және бағыттаушылық – 20-дан 40% дейін. Сынау зерттеулерде
іріктеудің қатесі жақындатылған немесе бағыттаушы болса, аналитикалық және
бейнелеу зерттеулерде кем дегенде қалыпты болуы тиіс (5%).
Қолданбалы социологиялық зерттеулерде кездейсоқ, квоталық әдіс,
сериялық іріктеу әдісі, снежный ком әдісі қолданылады.
Сұрақ-жауаптың түрлері. Анкеталық сұрақ-жауап әдісінде реттілік,
сұрақтардың мазмұны және түрі, жауаптарды беру жолдары және оларды тіркеу
тәсілдері бекітілген. Интервью – интервьюердің немесе аудиотехника арқылы
жазылған зерттеушінің респондентпен әңгіме. Ең кең тараған интервьюдің түрі
ол формальданған (стандартталған) интервью, онда қойылатын сұрақтар бір
реттілікте сұрақ парағында көрсетілген.
Фокус-топ топтық динамика эффектісін қолдануына негізделген. Бұл
әдістің ерекшелігі – топтық дискуссия маманның (модератордың)
жетекшілігімен өткізіледі базируется на использовании эффекта групповой
динамики. Бұл әдістің негізгі қасиеті ол аз уақыт ішінде респендент тобынан
толық ақпаратты алу.
Құжаттарға талдау жасау зерттеушіге әлеуметтік өмірдің маңызды
жақтарын көруге мүмкіндік береді, адамдардың, топтардың қарым – қатынас
динамикасын бақылауға және әлеуметтік құрлымның ерекшелігін бейнелеуге және
бір тарихи кезеңдегі қоғамға сәйкес келетін нормалармен құндылықтарды
қондыруға көмектеседі. Контент-талдау (англ. contents - мазмұн) ментальды,
мәдени және әлеуметтік ерекшеліктерді берілген мәтіндердің мазмұндарын
формальды зерттеуін қажет ететін ғылыми әдіс.
Контент-талдау сыртқы белгісі бойынша құрлымы және мазмұны бойынша
инвариантты, бірақ жалпы ұйымдастырылмаған және жүйеленбеген мәтіндік
массивті зерттеу үшін қолданылады. Зерттеушіні қызықтыратын белгіге бір
немесе бірнеше факторлардың әсерін тікелей бақылайтын жақдай эксперимент, -
деп аталады. это опытное исследование воздействия отдельного фактора (или
нескольких факторов) на интересующую исследователя переменную. Зертханалық
эксперимент теориялық гипотезаны тексеруге бағытталған. Далалық эксперимент
– бағалы зерттеулерді тәжірибеге енуіне бағыттайды. Бақылау – зерттеушінің
болып жатқан оқиғадларды тікелей тіркеу.
Ақпаратты өңдеу әдістемесі және оның қорытындыларын талдау.
Социологиялық зерттеудің мәліметтері өз бетінше жалпылама
қорытындылар бере алмайды, тенденцияларды анықтауға және гипотезаларды
тексеруге болмайды. Социологиялық зерттеудің қорытынды кезеңдерінің мақсаты
ол қорытындылар және ұсыныстарды беру, жиналған мәліметтерді жалпылау және
талдау. Реттелген мәліметтерді кесте, схемелар, графиктер және диаграмма
түрінде бейнелеп беру. Социологиялық зерттеудің эмпирикалық мәліметтерді
талдаудың келесі кезеңдерін бөліп көрсетеді: бейнелеу, түсіндіру және
болжам.
Бақылаудың бірліктерін топтастыру -әлеуметтік ақпаратты бейнелеудің
алғашқы және қарапайым түрі. Типтелендіру деген әлеуметтік объектінің
тұрақты қатынастарын іздеу. Әлеуметтік ақпаратты топтастыру – сәйкес немесе
қарсы келетін белгілері бойынша классификациялау және тәртіпке келтіру.
Эмпирикалық және теориялық типтелендірулер бөліп көрсетіледі.
Социологиялық зерттеулердің қорытындылары есеп ретінде жазылады. Есепте
қойылған мақсат-міндеттер бойынша мәліметтер және қосымшалар беріледі.
Арнайы әдебиет: [11, 25, 38, 84, 85]
Оқу құралдар: [2, 3, 10, 11]
ДӘРІС
1. Тақырыбы: Әлеуметтанулық білім жүйесіндегі әлеуметтанудың
статусы. Әлеуметтанулық білімнің құрылымы.
• Мақсаты: студенттерді әлеуметтанудың пәнімен, объектісімен,
негізгі ұғымдық ақпараттарымен таныстыру. Олардың арасындағы байланысты
түсіндіру. әлеуметтанудың міндеттері мен қызметтеріне, әлеуметтанудың
гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар жүйесіндегі орнына аса назар аудару
қажет екенін түсіндіру. Оларды әлеуметтанудың даму тарихымен таныстыру,
сонымен қатар Қазақстанның әлеуметтік жағдайын талдау.
• Дәріс жоспары:
1. Әлеуметтанудың объектісі, пәні мен әдістері.
2. Әлеуметтанудың құрылымы мен білім деңгейлері.
3. Әлеуметтанудың атқаратын қызметі.
4. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар мен
арақатынасы.
Дәріс тезистері:
Әлеуметтану ұғымы латын тілінің Societas қоғам және гректің logos –
ілім, ұғым деген сөзінен шығады. Социология, яғни әлеуметтану қоғамның
пайда болуының, ондағы әлеуметтік байланыс, қатынастардың, алуан түрлі
әлеуметтік адам бірліктерінің , ұйым, мекемелердің, институттардың,
құбылыстардың, процестердің дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Әлеуметтану ұғымын ХIХ ғасырдың ортасында атақты француз әлеуметтанушысы О.
Конт енгізді. Оның алғашқы мазмұны қоғамтану болатын. Тек қана кейіннен,
әлеуметтану пәнінің осы ғасыр ішінде бірнеше рет ауысуына байланысты ол
өзінің дұрыс, дәл атын тапты. Ендігі жерде біз әлеуметтанудың объектісі
мен пәнінің орындарын алмастырып алмауымыз керек. Бұл екі мәселе бір-
бірімен тығыз байланысты болғанымен, олардың айырмашылығы бар.
Объект дегеніміз – бізді қоршап тұрған объективтік нақтылы өмір, ол қоғам,
адамдар, оның алуан түрлі бірліктері (отбасы, топ, тап, әлеуметтік
мекемелер, институттар, мемлекет, т.б.), тіпті адамның өзі, оның барлық іс-
әрекеті, қызметі, санасы, тәртібі, т.б. Бұлар зерттелетін объекті болғаннан
кейін субъектіден тәуелсіз, тыс өмір сүреді. Оларды адам өзінің теориялық
немесе практикалық мәселелерін шешу арқылы алға қойған мақсатына жету үшін
пайдаланады. Осыдан әлеуметтану пәні шығады.
Әлеуметтану пәнінің байланыс, қатынастар жиынтығы әлеуметтік қоғамның
біртұтас жүйесін құрайтын нақтылы ұғымдарға кіреді. Олар әрбір объектіде,
құбылыста, процесте ерекше ұйымдастырылған белгілі бір әлеуметтік жүйе
ретінде болады. Ал, әлеуметтану пәнінің қалыптасуы объектінің қасиеті мен
зерттеушінің алдына қойған мәселелерінің мақсаты мен сипатына, оның ғылыми
білімінің деңгейіне және өз дүниетанымында қолданатын құрал – тәсілдеріне
байланысты. Зерттеу пәні әр уақытта зерттеу объектісін қажет етеді, бірақ,
оған кірмейді, онымен тең емес, өйткені бір ғана әлеуметтік объект өмірдің
алуан түрлі мәселелерін шешу үшін зерттелуі мүмкін. Осыған орай
әлеуметтанудың пәні зерттелетін объектінің шекарасын белгілейді. Сондықтан
әлеуметтану пәнінің басты міндеті - әлеуметтік жүйелерді типологизациялау
(яғни, ортақ белгілеріне қарай жіктеу, топтау), әрбір әлеуметтік объектінің
байланысы мен қатынастарын заңдар деңгейінде зерттеу – бұл заңдылықтар дың
әрбір әлеуметтік жүйесін басқару, оның тәртібін реттеу, оның іс - әрекет,
қызмет ету тетіктерін анықтау болып табылады. Сонымен, әлеуметтілік -
әлеуметтік байланыс пен қатынастарды ұйымдастырудың негізгі бастамасы
ретінде болса, ал, әлеуметтік заңдылықтар бұлардың мәні мен мазмұнын
түсінудің негізі болып есептеледі.
Әлеуметтік дегеніміз, нақтылы қоғамдағы қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Бұл қатынастардың жиынтығы жеке тұлғалар мен олардың белгілі бір тобының
белгілі бір кеңістікте, уақытта іс - әрекетінде атқарған қызметтерінде
байқалады.
Қандай да бір қоғамдық қатынастардың жүйесі әр уақытта адамдардың өзара
қарым- қатынасынан және қоғамға қатынасынан көрінеді. Сондықтан әрбір
қоғамдық жүйенің әлеуметтік жағы болады.
Қорыта айтқанда, әлеуметтік - әр түрлі жеке тұлғалардың бірігіп істеген
қызметінің жемісі, нәтижесі. Бұл олардың бір – бірімен байланыс –
қатынастарынан тікелей көрінеді. Ал, олардың қоғамдық құрылымындағы алатын
орны, атқаратын рөлі және әр түрлі жағдайлары бір – бірінен өзгеше қоғамдық
үрдістерге қатынасынан көрінеді.
Әлеуметтану пәнініњ қалыптасуы әруақытта оныњ категориялары арқылы ж‰зеге
асырылады. Категориялар µмірдіњ нақтылы шындыѓын, әлеуметтік қ±рылымныњ
дамуындаѓы мањызды жақтарды, ондаѓы қатынастар мен байланыстарды
бейнелейді. Олар осы қатынас, байланыстардың тұрақты, қайталанатын, маңызды
түрлерін және құбылыстар мен процестердің өзара іс – қимылын көрсетеді. Бұл
категориялар бір – бірімен тығыз байланыста, қатынаста болады, олар
ешуақытта бір – бірінен бөлек, оқшау тұрмайды.
Категориялардың негізінде әлеуметтанудың заңдары қалыптасады.
Әлеуметтанудың категориялары алуан түрлі болады. Бұған адам қоғамына тән
қасиеттердің бәрі кіреді.
Негізінде әлеуметтану екі үлкен категорияға басты назар аударады. Ол –
қоғам және тұлға. Ал, қоғам туралы әлеуметтану мәселесі қозғалғанда
төмендегі категориялар арқылы зерттеу жүргізеді. Ол – әлеуметтік бірлік.
Бұл адамдардың арасындағы әр түрлі қарым – қатынастар. Осы қарым – қатынас,
байланыстардың негізінде олардың күнделікті өмірі мен іс - әрекетінің мұң –
мұқтажын, талап – тілектерінің бірлігі жатыр.
Әлеуметтік бірлестіктер қоғамды қайта құру, өзгерту субъектісі болып
саналады және бұл - әлеуметтік субъектінің өзін - өзі ұйымдастыруының
тұрақты түрі. Әлеуметтік бірлестіктің түрлеріне: отбасы, адамдардың
әлеуметтік – таптық, топтық, әлеуметтік – демографиялық, ұлттық,
территориялық, мемлекеттік және бүкіл адамзаттық қоғам бірліктері,
қозғалыстары, т.б. жатады.
Әлеуметтануда әлеуметтік құбылыстар мен процестердің бес негізгі заңы
тұжырымдалған:
1. Әлеуметтік құбылыстардың қатар өмір сүру заңы. Мысалы, егер А
құбылысы болса, ол әруақытта Б құбылысын қажет етеді.
2. Әлеуметтік құбылыстардың даму тенденцияларын анықтайтын заң. Мысалы,
өндіргіш күштердің өзгеруі өндірістік қатынастардың өзгеруін талап
етеді.
3. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы алуан түрлі байланыстарды,
қатынастарды анықтау заңы. Бұл заң іс – қимыл, атқаратын қызмет деп те
аталады. Ол әлеуметтік объектінің әрбір элементінің, бөлігінің
арасындағы байланыс, қатынасын бейнелейді.
4. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы себепті байланыстарды бейнелейтін
заң. Мысалы, әлеуметтік бірліктің негізгі, қажетті шарты – ол қоғамдық
және жеке мүддені сәйкестендіру, үйлестіру болып саналады.
5. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы байланыстардың болу мүмкіндігін
білдіретін ықтималдық заңы.
Әлеуметтік құбылыстар мен процестерді және олардың арасындағы
байланыстарды, қатынастарды біліп – тануда әлеуметтану жалпы теориялық
ғылыми зерттеу әдістеріне сүйенеді.
Әлеуметтанудыњ басқа қоѓамдық және гуманитарлық ѓылымдардан ењ басты
айырмашылыѓы – оныњ µзіне ѓана тән әлеуметтік – экономикалық, саяси,
рухани, қ±былыс, процестерді зерттейтін арнаулы әдістерініњ болуында.
Әлеуметтанудыњ арнаулы әдістері: с±рыптау, бақылау, с±рау, қ±жаттарды
талдау, сараптау, модель (‰лгілеу), тест, т.б.
Жоѓарыда кµрсетілген алуан т‰рлі әдістерді кењінен қолдана отырып,
әлеуметтану білімніњ жања қайнар кµздерін ашып, әрбір адамныњ қоѓамдық
қ±былыстар, процестер туралы танымын, білімін толықтырып отырады. М±ндай
танудыњ, білімніњ µзгеше қ±рылымы, т‰рі және дењгейлері болады.
Әлеуметтанудыњ қ±рылымына, оныњ таным, білім дењгейлеріне анықтама беру
‰шін алдымен қ±рылым , дењгей деген ±ѓымдарѓа анықтама берген жµн.
Қ±рылым дегеніміз – бірт±тас әлеуметтік қ±былыстар мен поцестердіњ
элементтері мен бµліктерініњ іштей µзара орналасуын айтамыз.
Әлеуметтік білім – теория мен практиканыњ бірлігінде қалыптасады.
Теориялық зерттеулер әлеуметтік болмысты, µмірді жалпы және арнаулы
баѓыттардыњ дењгейінде т‰сіндіріп, оныњ дамуын және қандай қызмет
атқаратынын анықтайды. Оныњ одан әрі даму зањдарыныњ баѓытын, кµрінісін
белгілеп отырады. Ал, эмпирикалық әлеуметтік зерттеулер – нақтылы
қ±былыстар мен процестер туралы жања маѓл±мат, хабарларды алумен
байланысты.Ал, б±л маѓл±мат, хабарлар статистикалық талдау, нақты
әлеуметтік әдістерді қолдану арқылы іске асырылады. Ал теориялық
зерттеулер абстрактілі философиялық әдістері арқылы іске асырлады.
Әлеуметтік білімнің құрлымы деп қоғамның әлеуметтік жүйесінің серпінді
дамуы, іс- әрекет, қызмет жүргізілуі туралы әр түрлі жиналған фактілерді,
ақпараттарды, хабар – мәліметтерді ғылыми дұрыс түсіндіруді және ғылыми
ұғымдардың жиынтығының реттелуінің, тәртіпке келітірілуін айтамыз.
Әлеуметтік білімнің негізгі құрлымы, тұжырымы, қағида, бағыттары мынылар:
1. Қоғам біртұтас әлеуметтік жүйе. Бұл тұжырым өзінің зерттеу объектісінде
қоғамдық қатынастар жүйесін, олардың мазмұның зерттейді.
2. Қоғамның жеке салаларының дамуын, атқаратын қызметі туралы түсініктердің
байланысын – экономикалық, саяси, рухани, т. б. салаларын, әр бір салада
жеке тұлғаның немесе әлеуметтік топтардың қызметінің әлеуметтік қалыптасу
мүмкіндігін зерттейді.
3. Қоғамның әлеуметтік құрылымы немесе жалпы әлеуметтік құрылым туралы
білімді қалыптастыру үшін әлеуметтік топтардың экономикалық, әлеуметтік,
саяси, рухани қатынастар жүйесінде алатын орны мен байланысы туралы
білімдер болу керек.
4. Саяси әлеуметтануға кіретің алуан түрлі ғылми түсініктер, ой пікірлер,
теориялар. Бұған жататың зерттеу объектілері:
а) әлеуметтік топтардың саяси қатынастар жүйесіндегі алатын орны;
ә) қоғам субъектілерінің әлеуметтік – саяси құқық және бостандықты,
тәуелсіздікті алудың жолдары мен тәсілдері туралы;
б) қоғамның саяси жүйесінің құрлымы, қызметі және фукциясы туралы;
5. Әлеуметтік институттардың қызметтері туралы ғылыми түсініктер мен
қорытындылар;
6. Жеке салаларының және кішігірім жүйесінің қызметтері туралы теория. Оны
мынандай объектілерді зерттеу арқылы түсінуге болады: өндірістік ұжымдар,
ресми емес топтар мен ұйымдар, адамдар арасындағы кішігірім топтар, жеке
тұлғалар, т.б. кіреді.
Әлеуметтік білімнің деңгейлері қоғамдағы құбылыстар мен процестерді терең
талдап, кең қорытынды жасау арқылы анықталады. Жоғарыда көрсетілгендей
әлеуметтік білімнің үш негізгі деңгейі бар:
а) жалпы әлеуметтану теориясы;
ә) эмперикалық әлеуметтану;
б) орта деңгей теориялары.
Осыларға сәйкес әлеуметтік зерттеулерді теориялық және эмперикалық
зерттеулер деп екіге бөледі.
Әлеуметтану да басқа ғылымдар сияқты, ең алдымен таным функциясын атқарады.
Әлеуметтану қандай да бір деңгейде болмасын, ол әруақытта жаңа білімнің,
көкжиегін кеңейтіп, оның деңгейі мен дәрежесін өсіріп отырады, қоғамның
әлеуметтік даму заңдылықтарын, болашағын ашып береді. Әрине, бағытта іргелі
және қолданбалы эмпириканың зерттеу теориялары, тұжырымдамалары оған
барынша қызмет етеді.
Әлеуметтанудың атқаратын қызметінің бір ерекшелігі мұнда тұжырым мен іс
әруақытта бірлікте болады. Осыдан барып әлеуметтік теория мен
тұжырымдамалар көбіне тәжірибелік мәселелерді шешуге бағытталады. Бұл
тұрғыдан қарағанда әлеуметтанудың тәжірибелік қызметі алдыңғы қатарға
шығып, атқарылатын қызметтің басқа жаңа түрлері белгіленеді. Нақтылы
әлеуметтік құбылыстар мен үрдістердің үстінен әлеуметтік бақылауды
күшейтуде жаңа ақпараттардың маңызы зор. Ол болмаса әлеуметтік қысым,
әлеуметтік дағдарыс және катаклизмдер көбейіп кетуі мүмкін. Көптеген
елдерде атқарушы мекемелер мен билік өкілдері, саяси партиялар және алуна
түрлі бірліктер өздерінің мақсатты саясаттарын жүргізуде әлеуметтанудың
барлық мүмкіншіліктерін пайдаланып отырады. Бұл тұрғыдан алғанда
әлеуметтану әлеуметтік бақылау функциясын атқарады.
Әлеуметтанудың тәжірибелік бағыты – оның әлеуметтік құбылыстар мен
процестердің болашақ дамуының бағытын анықтауында. Бұл жерде біз
әлеуметтанудың болжайтын қызметін байқаймыз. Еліміздің жаңа,нарықтық
қатынастарға көшуіне байланысты болуы мүмкін кері құдылыстар мен апаттардың
болашаққа болжам жасап отыру арқылы ғана алдын алуға болады. Мысалы,
Әлеуметтану қоғамның қай саласында болмасын әлеуметтік даму жоспарын жасау
қызметін атқарады. Ал, аймақтық, аудандық, тіпті еңбек ұжымдарының
әлеуметтік жоспарларын жасағанда, ол нақтылы әлеуметтік зерттеуден алынған
жаңа деректерді, фактілерді, кеңес – ұсыныстарды, т.б. кеңінен пайдаланады.
Әлеуметтану қоғамда идеологиялық функцияны да атқарады. Нақты әлеуметтік
зерттеуден алынған нәтижелер қоғамдағы белгілі бір жік немесе топтардың
талап – тілегіне, мұң – мұқтажын шешуге, сөйтіп, олардың белгілі бір
әлеуметтік мақсатқа жеткізу, сендіру үшін пайдаланылады. Әлеуметтану
адамдардың арасындағы қарым – қатынастарды, байланыстарды одан әрі
жетілдіріп, олардың сана – сезімдерін, мінез – құлықтарын, тәртібін
жақсартады. Сөйтіп ол қоғамдық қатынастарды жетілдіріп, гуманистік
функцияны да атқарады.
Әлеуметтануды басқа ғылымдармен байланыстыратын негізгі нәрсе – ол қоғам
туралы жалпы ғылым бола отырып, оның жалпы даму заңдарын ашып тұжырымдайды.
Ал, қоғамның жалпы даму заңдарына әрбір нақтылы қоғамдық және гуманитарлық
ғылымдар сүйенеді.
Әлеуметтану дың басқа ғылымдармен байланысының екінші түрі, ол адам туралы,
оның іс - әрекетін, қызметін оқып үйренудің, оны жан – жақты талдаудың,
өлшеудің әдістері мен техникасын тұжырымдап қалыптастырды. Бұлар нақтылы
қоғамдық және гуманистік ғылымдарда кеңінен қолданылады.
Әлеуметтанудың басқа ғылымдармен байланысының үшінші негізгі түрі – ол
нақтылы ғылымдармен тығыз жақындасып, байланысу арқылы, ғылыми арнайы
тұжырымдық база қалыптастырады. Мысалы, экономика ғылымымен тығыз
байланыста болып, экономикалық құбылыс пен процестерге бірігіп зерттеу
жүргізудің нәтижесінде әлеуметтік экономиканың арнаулы теориясы жасалды.
Құқық ғылымымен бірігіп зерттеу жүргізудің нәтижесінде – құқықтық
әлеуметтану; саяси теориямен біріге отырып, саяси әлеуметтану;
педагогикамен біріге отырып, педагогикалық әлеуметтану, тәрбие
әлеуметтануы; әдебиет, тіл, көркем өнер ғылымдарымен біріге отырып, әдебиет
әлеуметтануы, тіл әлеуметтануы, көркемөнер әлеуметтануы, т.б.
әлеуметтанудың арнаулы теориялары пайда болды.
Бұл ғылымдардың арнаулы теориялары, басқаша айтқанда, әлеуметтік теориялар
немесе орта деңгейдегі теориялар деп аталады. Басқа ғылымдардың
әлеуметтанумен тығыз байланысын олардың әрқайсысының әлеуметтанудың ғылыми
категорияларын, қағидаларын, заңдарын, нақтылы әдістерін кеңінен
пайдалануынан байқаймыз.
Екінші жағынан, әлеуметтану өзінің ой – пікірлерін, теорияларын,
тұжырымдамаларын, т.б. толық дәлелдеу және одан әрі дамыту үшін нақтылы
ғылымдардың фактілеріне, деректеріне, тұжырымдарына, т.б. сүйенеді, осылар
арқылы ол жаңа қортындылар жасап, орын алып отырған қайшылықтарды жұмсарту
немесе жою жолдарын, жалпы қоғамның даму тенденцияларын анықтайды. Сөйтіп
қоғамды басқарудың тиімділігін арттырады.
• Иллюстративті құрал: -
• Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
Негізгі:
1. Современные западные исследования социологической классики. - М.: Наука,
1992.
2. Ядов В.А. Методология и методика социологического исследования. - М.:
Наука. 2002.
3. Добреньков В. И., Кравченко А. И. Социология. В 3-х томах. - М.:
Наука, 2000.
4. Габдуллина К.Г. и др., Социология. Учебник для студентов
высших технических
учебных заведений.- Алматы: Санат, 1997.
5. Аитов Н.А., Биекенов К.У. Социология. Алматы: Қазақ университеті, 2002.
6. Тажин М., Аяган Б.Социология негіздері. Алматы, 1992.
7. Әбсаттаров Р.Б., Дакенов Н. Әлеуметтану. Алматы: Ғылым, 2004.
Қосымша:
1. Конт О.
Дух позитивной философии: Сло во о положительном мышлении.
СПб, 1910.
2. Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. Метод социологии. – М-,
1991.
3. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. – М., 1992.
4. Сорокин П.Человек. Цивилизация. Общество. – М., 1992.
5. Вебер М. Избранные произведения. – М, 1990.
6. Структурно-функциональный анализ в современной социологии. – М., 1968.
7. Большой толковый социологический словарь. Дэвид жерри, Джулия жерри.
Т. 1,2.,
1999.
8. Габдуллина К.Г. Общества прогресс и регресс. А., 2003.
• Бақылау сұрақтары ( кері байланыс):
Әлеуметтану ұғымына анықтама беріңіз.
Әлеуметтану ұғымын ғылымға кім енгізді ?
Әлеуметтану пәні қалай жүзеге асырылуы ?
Құрылым дегеніміз не ?
Әлеуметтік білім қалай қалыптасады ?
Әлеуметтік білімнің негізгі құрылымы, бағыттары қандай ?
Саяси әлеуметтануға кіретін негізгі түсініктер.
Әлеуметтік білімнің негізгі деңгейлері.
Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері қандай ?
Әлеуметтануды басқа ғылымдармен байланыстыратын негізгі нәрсе не ?
2 Тақырыбы: Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары. XX ғасыр
әлеуметтануы.
• Мақсаты: студенттерді әлеуметтану тарихының негізгі бағыттарымен
таныстыру. Әлеуметтану ғылымының пайда болуы мен қалыптасуының басты
себептрін түсіндіру.Студенттерді әлеуметтанудың қалыптасуының негізгі
кезеңдерңмен таныстыру, әлемдік әлеуметтанудың
институционализациялануын түсіндіру.
• Дәріс жоспары:
1. Әлеуметтанудың қалыптасуының негізгі кезеңдері.
2. О.Конт әлеуметтанудың негізін салушы.
3. Г.Спенсер және эволюцияның натуралистік концепциясы.
4. Э.Дюркгеймнің әлеуметтануы.
5. М.Вебердің әлеуметтануы.
6. Т. Парсонстың әлеуметтануы .
7. П. Сорокиннің әлеуметтануы.
• Дәріс тезистері:
Әлеуметтану қалай пайда болды, оның алғы шарттары, шығу себептері қандай,
оның ғылым болып қалыптасуына қандай қозғаушы күштер түрткі болды?
Бұл сұрақтарға бірден жауап беру оңай емес. Өйткені әлеуметтанудың шығуының
түп – тамыры көне заманға ұласады. Қоғам, қоғамдық өмірдің болғанын біз
антикалық философиядан, біздің жыл санауымыздан бұрынғы IY ғасырда өмір
сүрген гректің ұлы ойшылдары Платонның, Заңдар, Мемлекет туралы
еңбектері мен Аристотельдің Саясат, т.б. еңбектерінен кездестіреміз. Бұл
мәселелер жаңа дәуірде Макиавелли, Руссо, Гоббс, т.б. еңбектерінде де өткір
тұжырымдалған.
Қоғамды ғылыми негізінде зерттеу қажеттілігі - әлеуметтану ғылымының пайда
болуының және қалыптасуының басты себебі болып.
Өзінің даму кезеңінде әлеуметтану төрт негізгі кезеңнен өтті.
1-кезең. Әлеуметтану XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың 20 – 30 –
жылдарының басында қоғамдық құбылыстарды баяндау сипатында болады. Бұл
кезеңде әлеуметтану философиядан бөлініп шығады, қоғамды зерттеудің,
түсіндірудің жаңа ғылыми, әдістемелік тұжырымдарын іздестіре бастады.
Әлеуметтану дамуының алғашқы кезеңінің өзінде – ақ осы ғылымның пайда
болуын, дамуын түсіндірмекші болған бірнеше мектептер, бағыттар, ілімдер
қалыптасты. Бұл кезеңде әлеуметтанудың қолданбалы саласы қалыптаса бастады.
2- кезең. Қолданбалы әлеуметтану XX ғасырдың 30-60 жылдарын қамитды. Бұл
кезеңде әлеуметтанудың әдістемелік және әдістік аппартын дайындау
басталды., әлеуметтану эксперементальды (практикалық ) ғылымға
айналды.Оның әртүрлі ақпарат құралдары қалыптасып, математикалық аппаратты
кенінен қолдана бастады.
3- кезең. ХХ ғасырдың 60-90 жылдарын қамтиды. Бұл кезенде әлекуметтану
өткен кездегі әлеуметтанудың теорияларын алуан түрлі ой-тұжырымдарын өмірде
қолдана бастады. Қазіргі кезде Батыс елдерінде парламентті және
президенттің сайлаулардың қарсанында нақтылы әлеументтік зерттеулер
жүргізіліп, саяси серіктестіктердің сайлауын қамтамасыз етіп отырады.
4-кезең. Бүгінгі таңда әлеуметтану әлемдік шеңберде жүйелі білімге айналды.
Бұл кезеңде әлеуметтану ғылымында алуан түрлі тұжырымдамалар, көптеген
теориялар пайда болды.
Әлеуметтану тарихына үңілсек, бұдан мыңдаған жылдар бұрын грек ойшылдары
Сократ, Платон, Аристотель, т.б. әлеуметтануға қатысты мәселелермен
айналысқанынбайқаймыз.
Әлеуметтану XIX ғасырдың 30 -40 жылдары өз алдына дербес ғылым болып
қалыптасты. Жоғарыда көрсетілгендей, оның негізін салушы француз оқымыстысы
Огюст Конт (1798 – 1857 ж.ж.) болды. Оның әлеуметтану тұжырымдамасының
негізінде қоғам дамуының сатыларға жіктелуі туралы идея жатыр.
Жалпы, О. Конттың тұжырымдамасы бойынша, әрбір қоғамды ақыл – сана, жалпы
идея басқарады деген идеалистік ой жатыр. Сондықтан О. Конт жалпы қоғамның
дамуын адамдардың интеллектуальды ақыл – ойының, санасының бір ізділікпен
дәйекті дамуының үш кезеңі, яғни теологиялық, метафизикалық және
позитивистік сатыларын тұжырымдау арқылы түсіндіреді.
Бірінші, яғни теологиялық сатыда адам қандай да бір құбылыс, процесс,
зат болмасын, оларды діни тұрғыдан түсіндіруге тырысты, оларға табиғат пен
өмірге байланысы жоқ ғажайып, абстрактілі ұғымдарды қолданады.
Екінші, яғни метафизикалық сатыда адам табиғаттан, өмірден тыс
абстрактілі ұғымдардан бас тартты, ендігі жерде құбылыстарды, процесс
олардың мәні мен себебін философиялық абстракциялық ұғымдардың негізінде
түсіндіруге тырысты. Бұл кезеңнің басты қызметі – ол қандай да бір затты,
құбылысты, процесті алмайық, оларды сын тұрғысынан өткізіп қарауды қажет
етеді. Сөйтіп екінші кезең адамның интеллектуалды дамуының ғылыми түрін,
яғни позитивизмді дайындады.
Ал, үшінші, яғни позитивистік кезеңде адам құбылыс, процестердің,
заттардың абстрактылы мәндері мен мазмұндарынан, себептерінен бас тартады.
Ол тек қана құбылыстарды бақылап, олардың арасындағы тұрақты байланыс пен
қатынастарды белгілеп отырады.
О. Конттың пікірінше, ғылым позитивтік сипатта болуы керек, ол үшін
нақтылы фактілерді оқып, үйрену қажет. Нақтылы фактілер – бұл әлеуметтік
құбылыстар мен процестер.
Ғылымдардың дамуы, бір кезеңнен екінші кезеңге өтуі ретпен болады, бірақ,
ол бір уақытта болмайды. Бұл арада басшылыққа алатын бір қағида – ғылымға
қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға қарай даму тән. Объект қарапайым
болған сайын одан алынатын позитивтік (яғни, оң, жағымды – А.И.) білім
жеңілірек, тезірек болады. Осыған орай позитивтік әдіс алғаш рет
математика, физика, астрономия, химия, биология ғылымдарында қолданған. Ал,
әлеуметтану жағымды, оң білімнің ең жоғарғы шыңы, өйткені ол құбылыстарды,
процестерді зерттегенде позитивтік әдістерге сүйенеді. Позитивтік әдіс
теориялық әлеуметтік талдауларда бақылау, салыстыру, эксперимент, т.б.
арқылы алынған эмпирикалық (яғни, тәжірибелік) факторларға сүйенеді.
О. Конттың ой – пікірлерін, идеясын одан әрі дамытқан ағылшын
әлеуметтанушысы Герберт Спенсер (1820 – 1903 ж.ж.) болды. Оның көзқарасына
қысқаша тоқталсақ, Г. Спенсердің әлеуметтану теориясы негізгі екі мәселеден
тұрады. Бұл екі ой – пікір, идея Ч. Дарвиннің биологиялық түрлердің пайда
болу теориясының негізінде пайда болған.
1) Қоғамды биологиялық организм ретінде қарау;
2) Әлеуметтік эволюция идеясы.
Адам қоғамы тірі организмге ұқсас, сондықтан оған биологиялық заңдар
тән. Ч. Дарвиннің биологиялық заңына сәйкес табиғаттағы жыртқыш
жануарлардың тіршілік үшін күрес заңына қоғамдағы таптардың күресі ұқсас.
Г. Спенсер тірі организмдердің жүйке жүйесін мемлекеттік басқару
мекемелерінің қызметімен теңестіреді. Г. Спенсер қоғам мен организм
арасында кейбір ерекшіліктер туралы ой – пікір қозғады. Мысалы, қоғамдағы
адам (индивид) қоғамнан біршама тәуелсіз тұрады, ал организмнің бөліктері
мен элементтері оның тұтастығын құрайды, оған тәуелді. Қоғамда, керсінше,
тұтастық өзінің бөліктерінің, игілігі үшін өмір сүреді. Г. Спенсердің бұл
ойлары қоғамды бір жүйе деп қарауға мүмкіндік беретіндей жол ашты.
Г. Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес
салаға бөлуге әкеледі. Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндеу
көзіне (экономикаға), 3) қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс,
қатынастарды анықтау, қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке
бөліктердің тұтасқа бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болады.
Г. Спенсер қоғамның әлеуметтік құрылымын талдай келе, әлеуметтік
институттардың 6 тұрпатын атап көрсеткен. Оларға туыстық, білім, саяси,
шіркеу, кәсіби және өндірістік тұрпаттар жатады. Өзінің еңбектерінде
(социология как предмет изучения. СПБ, 1986; Основные начала, СПБ, 1897,
Основание социологии, СПБ, 1906г.) әлеуметтік институттардың эволюциясын
зерттеген.
Г. Спенсер әлеуметтанушылардың ішінен бірінші болып, осы ғылымға жаңа
ұғым, терминдерді қосты. Олар: әлеуметтік жүйе, әлеуметтік институт,
әлеуметтік бақылау, құрылым және функция, т.б. Бірақ, ол бұларды өзінше
түсінді.
Әлеуметтанудың классикалық негізін салушылардың ірі өкілінің бірі, әрі
өте беделдісі – Эмиль Дюркгейм (1858 – 1917 ж. ж.). Қазіргі әлеуметтану
көбіне Э. Дюркгеймнің классикалық мұрасына сүйенеді. Өзінің әлеуметтануында
ол әлеуметтік таным процесінің әдістемесіне көп көңіл аударады. Ал, бұл
методология социологизм деп аталады. Социологизмнің мәні мен мазмұны
әлеуметтілікте. Тек әлеуметтілік арқылы зерттеу, басқаша айтқанда, қандай
да бір әлеуметтік құбылысты, процесті алмайық, олардың бәрі әлеуметтік
ортамен байланысты өмір сүреді. Қоғам – ерекше құбылыс, оны табиғатпен,
психикамен шатастырып, алмастыруға болмайды. Әлеуметтанудың методологиясы
(яғни, әдістемелері) жаратылыстану ғылымдарына ұқсас болуы қажет,
әлеуметтану өз алдына ғылымға айналу үшін оған белгілі бір жағдайлар қажет,
осылардың ішінде оның тек қана өзі зерттейтін, өзіне ғана тән пәні мен
таным әдістемелері болуы керек. Э. Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтану
әлеуметтік нақты мәні бар, оған ғана тиісті қатынастарды, олардың сапаларын
терең зерттеуі керек.
Ежелгі қоғамдар өміріне үңіле отырып және этнографиялық материалдардың
негізінде Э. Дюркгейм діннің ерекше әлеуметтік тұжырымын да жасады. Ол
дінді қоғамның өзі, қоғам барлық киеліктің, қасиеттіліктің шығатын көзі деп
есептеді. Осыған орай әлеуметтік бірлікте дін шешуші рөл атқарады. Қоғам
дінсіз өмір сүре алмайды. Дін қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттерді
бейнелейді.
Макс Вебер (1864 – 1920 ж.ж.) – батыстың ірі әлеуметтанушысы. Қазіргі
әлеуметтану ғылымы М. Вебердің ой – тұжырымдарымен көп санасады. М.
Вебердің әлеуметтану теориясы позитивистік теорияға қарсы шығу кезеңінде
пайда болды. Позитивизмге қарсы шығу дәуірінде ол әлеуметтанудың
өзгешелігін жақтай отырып, адам іс - әрекетін, қимылын түсіну, ұғыну
теориясын қалыптастырады.
М. Вебердің пікірінше, әлеуметтану қоғамның әлеуметтік – тарихи
құбылыстарының субъективтік (яғни, адамның санасына, ойлануына байланысты)
жақтарын, нақтылы айтсақ, адамның іс - әрекетінде, қызметінде оның мұң –
мұқтажын, талап – тілегін, қажеттілігін, мақсатын, т.б. әр уақытта ескеріп
отыру керек. Осыған қосымша, әлеуметтану оны объективтілік пен эмпирикалық
жағынан бақылап, тексеру жақтарын жоққа шығармауы керек. Оның басты міндеті
– адамдардың іс - әрекетінің, қимылының мәнін, мағынасын, мазмұнын терең
түсіну, ұғыну болып табылады. Осыларды еске ала отырып, қоғамның даму
заңдарының себебін ашуға болады.
М. Вебер өзінің әлеуметтану зерттеулерінде түсіну, ұғыну әдістеріне көп
көңіл аударуына байланысты, оның әлеуметтану теориясы түсіну, ұғыну
теориясы деп аталады.
Осыған орай ол нақтылы өмірге сәйкес методолгиялық, логикалық жалпы
ұғымдарды қалыптастырады. Бұл оның идеалды типтері әдісінде жақсы
көрінеді. М. Вебердің пікірінше, идеалды тип (яғни, адалдықтың үлгісі
шығармашылық қиял, елес жемісі). Ол зерттелетің маңызды құбылыстарды
адамның ой – пікірі мен идеализациясы (яғни, асыра дәріптеушілік, шындыққа
теориялық бейнелеу – А. И.) негізінде жасалады.
Идеалды тип дегеніміз, ол объективтік эмпирикалық (яғни, тәжірибелік)
шындықты бейнелеу емес, бұл зерттеуші ғалымның ойлануының, ой – пікірінің
жемісінің теориялық құрылымы (яғни, идеясы). Идеалды тип зерттеушілірінің
нақты материалды жүйелеп реттеудің бейне – кестесі. Идеалды
типтік құрылымдар – бұл қажетті құбылыстар мен процестердің жалпы түйінді
ұғымдары. Мысалы, капитализм, экономикалық адам, дін, христиандық,
т.б.
М. Вебер әлеуметтік стратификация (жіктелу) теориясының негізін салды.
Веберлік әлеуметтік стратификацияның өлшемі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№ Тақырыптар Сағат саны
1. Тақырып 1. Арнайы әлеуметтанулық теориялар. 2
2. Тақырып 2 .Әлеуметтік білім жүйесіндегі 2
әлеуметтанудың орны..
3. Тақырып 3. Әлеуметтік өмірдің элементтері. 1
4. Тақырып 4. Қолданбалы әлеуметтану. 1
Барылығы: 6
Тақырыптар:
Тақырып 1. Арнайы әлеуметтанулық теориялар
1.Білім беру әлеуметтануы.
2. Саяси әлеуметтану.
Білім әлеуметтік құбылыс және үдеріс ретінде, әлеуметтік жүйе және
әлеуметтік институт ретінде. Социологиялық талдауды қолдану нәтижесінде
білімнің екі жақтары анықталады – әлеуметтік және жеке. Олар білімді
әлеуметтік институт ретінде қарастырылғанда біріктіріледі. Институционалды
тәсіл арқылы білімді әлеуметтік және жеке деңгейлерде қарастыруға мүмкіндік
береді. әлемдік білім беру жүйесі философиялық және мәдени дәстүрлері
бойынша, мақсат пен міндет, өзінің сапалық жағдайымен айырықшыланатын
әртүрлі ұлттық білім беру жүйелерді қамтиды Әлемдік білім беру жүйесінің
дамуының үш негізгі тенденцияларын бөліп көрсетіледі. Бірінші тенденция –
көптеген елдер элиталық білім беруден көпшілікке бағытталған жоғары сапалы
білім беру жүйесіне көшу. Екінші тенденция білім беру саласында
мемлекетаралық қатынастардың дамуы. Үшінші тенденция әлемдік білім беру
жүйесіне гуманитарлы ғылымдарды оқу үдерісіне қосу, яғни адамға бағытталған
ғылыми және оқу курстарының қосылуы, мысалы саясаттану, психология,
әлеуметтану, мәдениеттану, экономика, эргономика. Тағы бір маңызды
тенденциялардың бірі – ол инновациялардың енуі елдердегі қалыптасқан
ұлттық дәстүрлерге және ұлттық ұқсастыққа қарсы келмеуі.
Саяси әлеуметтану.
Саяси әлеуметтану қоғам және мемлекет арасындағы байланысты және
қарым-қатынасты қарастырады. Ол қоғамның әсерінен саясаттың қалыптасуын
және саясаттың қоғамға деген әсерін талдайды. Саясат – үдеріс, яғни
әртүрлі қызығушылықтары бар адамдар топтарына бағытталған қабылданған және
орындалатын шешімдер. Саси іс-әрекет билікті қамтиды, сондай-ақ үстемдік
ретінде институционализацияланады. Үстемдіктің негізгі институты- мемлекет.
Биліктің классикалық анықтамасын Макс Вебер берген. Билік – қандай да
болмасын мүмкіндік, қалыптасқан әлеуметтік ортада өз еркіндігін жүргізу.
Жоғарыда келтірілген үшеуі – билік, үстемдік, мемлекет саяси әлеуметтанудың
негізгі ұғымдары.
Партиялар – ол әртүрлі пікірлердің және қызығушылықтардың
интеграциясын жүзеге асыратын институттар, ірі масштабты жобаларды
ұсынады және саяси шиеленістердің өткізілуіне және шешілуіне қатысады.
Саяси әлеуметтендіру – индивидте рдің саяси мінез-құлықты және саяси
сананы анықтайтын тұлғалық сипатты, білімді, қабілеттерді және
құндылықтарды игеру үдерісі. Саяси әлеуметтендіру агенттері ретінде
әлеуметтендірудің агенттері алынады.
Саяси мәдениет – саяси мінез-құлықты басқаратын саяси құбылыстарға
реттілікті және мазмұн беретін қондырғылардың, наным-сенімдердің,
сезімдердің жиынтығы. Ол саяси идеалдарды және нормаларды қамтиды.
Экономикалық әлеуметтану.
Экономикалық әлеуметтану – социологиялық білімнің бөлігі. Экономика
институті – қоршаған ортаға әлеуметтік жүйенің бейімделу функциясын
атқарады. Экономика адамдардың өндіріс, тұтыну және бөлу салаларындағы
тәртіптерін реттейді.
Отбасы әлеуметтануы.
Отбасы – әлеуметтік жүйе ретінде ыәлеуметтік институттың және кіші
әлеуметтік топтың сипаттарын қамтиды.
Отбасы әлеуметтік институт ретінде жұбайлар, ата-аналар, балалар
және т.б. туыстар қарым-қатынастарын реттейтің әлеуметтік нормалардың,
санкциялардың және мінез-құлық үлгілерін сипаттайды.
Отбасы әлеуметтік топ ретінде неке немесе қандық туыстық
нәтиижесінде қалыптасқан қауымдастық, мүшелері бір бірімен
тұрмыс, жұбайлардың өзара жәрдем, балалардың тәрбиесі және
денсаулығына деген моральдық жауапкершілікке ие адамдар жиынтығы ретінде
алуға болады. Отбасының әртүрлі классификациялары бар.
Отбасының негізгі қызметтеріне: 1. Жыныстық қатынастарды ретттеу. 2.
Репродуктивті функция. 3. әлеуметтендіру қызметі. 4. Эмоционалды
қанағаттандыру функциясы. 5. Статустық қызмет. 6. Қорғау функциясы. 7.
Экономикалық қызмет.
Мәдениет әлеуметтануы.
Мәдениет ұғымының алғашқы мағынасы (лат. cultura) — жерді өңдеу
болған. Көбінесе мәдениетті адам қолымен жасалғанның барлығын дегенді
білдіреді.Мәдениет – ол көпқірлі бірлік, адамдармен қоғам мүшелері ретінде
қабылданған білімдер, наным-сенімдер, моральдық көзқарастар, заңдар
дәстүрлер және т.б. дағдылар мен әдет-ғұрыптар.
Көбінесе басым және азшылық топтың мәдениет түрлері бөліп
көрсетіледі. Субмәдениет – жалпы мәдени құндылықтар мен нормаларға қайшы
келмейтін жалпы мәдениеттің бір бөлігі.Контрмәдениет – жалпы мәдени
құндылықтар мен нормаларға қайшы келетін жалпы мәдениеттің бір бөлігі.
Әр қауымдастықтың өзінің мүшелерінің мінез-құлықтарын басқаратын
жәнебақылайтын модельдер, нормалар және құндылықтар бар. Сонымен мәдениетті
рухани және материалды, элитарлы және бұқаралық, - деп бөледі.
Құндылық – тәжірибеден қабылданған жалпы және тұрақты түсініктер; ол
– таңдау тенденциясы және мақсат пен іс-әрекеттің нәтижесін критерийін
орнату. Құндылықтардың маңызы бірдей емес, олар маңыздылық деңгейіне
байланысты бірреттілікте орнастырылады ол- құндылықтар жүйесі ретінде
анықталады. Құндылықтар жүйесі әртүрлі модельдер және мінез-құлық арасында
таңдауды бағыттайды және реттейді.
Өлшем (норма) — әлеуметтік топпен қабылданған және осы топ
санкциялар арқылы бақылайтын мінез-құлық ережесі. Ауытқушылық — нормалардан
бас тарттылған тәртіп. Аномия (лат.)– нормалардың болмауы.
Мәдени шиеленіс индивидттердің негізгі құндылықтары сәйкес
келмейтін және өз құндылықтарын қорғау үшін басқа құндылықтармен шиеленіске
түсетін жағдайларды біріктіретін ұғым.
Бұқаралық қатынас әлеуметтануы
Коммуникация (лат. communicatio "жалпы жасаймын, байланысытырамын"),
кең мағынада әртүрлі ақпаратты қабылдау және тарату мүмкіндігі бар қарым-
қатынас тәсілдері. Коммуникация теқ көптеген гуманитарлы пәндердің
объектісі ғана емес, сондай-ақ нақты ғылымдардың объектісі..
Әлеуметтік коммуникация, - деген қоғамда әлеуметтік маңызды
бағалармен нақты жағдайлар, коммуникативті салалармен қарым-қатынас
нормалары бекітілген адамдардың коммуникативті іс-әрекеттері.
БКҚ үш түрі бөліп көрсетіледі: қоғамның позитивті жағынан
интеграцияның жоғарлатпайтын БКҚ, қоғамның позитивті және
негативті жағынан интеграцияның жоғарлататын БКҚ; қоғамның позитивті
жағынан интеграцияның жоғарлататын БКҚ. БКҚ негізгі функциялары –
Арнайы әдебиет: [2, 5, 6, 16, 21, 23, 24, 39, 40, 42, 47, 55, 57, 58,
59, 67, 81]
Оқу құралдар: [2, 3, 13]
Тақырып 2. Әлеуметтік білім жүйесіндегі әлеуметтанудың орны.
1.Әлеуметтік гуманитарлы ғылымдар құрлымындағы әлеуметтанудың орны.
2.Әлеуметтанудың классикалық кезеңі.
Әлеуметтану – қоғам туралы ғылым. әлеуметтанудың объектісі – қоғам.
Әртүрлі социологиялық концепцияларда пәні ретінде топртық қарым-
қатынастар, тұлғааралық қарым-қатынастар, оның нәтижесі, әлеуметтік
тұлғааралық қатынастар, әлеуметтік институттар, әлеуметтік ұйымдар
және олардың адамдардың мінез-құлығына қатынастары, әлеуметтік іс-
әрекеттің жүйесі, адамдар қоғамы және адамдардың мінез-құлықтары,
әлеуметтік реттіліктің және ретсіздіктің табиғаты, әлеуметтік топтар,
тұлғааралық қатынастардың түрлері, адамдардың мінез-құлығы әлеуметтік
контексте, дамдар қоғамының негізгі құрлымдары, әлеуметтік үдерістер,
әлеуметтік – мәдени құбылыстар, әлеуметтік өмірді ғылыми зерттеу және
т.б. ретінде алынады. Әлеуметтануды адамдардың қоғамдық өмірге қатысуы
негіздерін зерттеу ретінде анықтауға болады. Арнайы ғылыми түрде
әлеуметтану термині әлеуметік қарым-қатынас нәтижесінде қалыптасатын
әлеуметтік қатынастардың құрлымы талдау, - деген мағынаны білдіреді.
Әлеуметтану – әлеуметтік қауымдастықтардың қалыптасу, даму, өзгеру және
олардың өзіндік ұйымдастырылу, әлеуметтік жүйелер, әлеуметтік құрлымдар
және институттар туралы ғылым.
Әлеуметтану философиямен, психологиямен, саясаттанумен,
терихпен, экономикамен, заң ғылымдарымен және көптеген басқа ғылымдармен
тығыс байланысты.
Макросоциологиялық теориялар: функционалды теория (О.Конт, Г.Спенсер,
Э.Дюркгейм,), құрлымдық функционализм (Т.Парсонс, Р.Мертон) және
шиеленіс теориясы (Л.Козер, Р.Дарендорф). Микросоциологиялық теориялар:
символикалық интеракционизм (Дж.Г. Мид, Г.Блумер), айырбас теориясы
(Хоманс, Блау), этнометодология (Р.Гарфинкель), драматургиялық әлеуметтану
(И.Гофман), Р. Мертонның орта деңгей теориясы.
Әлеуметтану тарихындағы негізгі бағыттар.
2.Әлеуметтанудың классикалық кезеңі.
О. Конттың социологиялық концепциясы (Курс позитивной
философии еңбегі). Конттың ғылымдар пирамидасы. О. Конттын
позитивизмі. Әлеуметтік статика жә не әлеуметтік динамика.
Г. Спенсердің социологиялық теориясы ( Социальная статика және т.б.
еңбектері). Г. Спенсердің қоғамға деген көзқарасы. Г. Спенсер бойынша
қоғамның түрлері (әскери және өндірістік).Эволюция теориясы.
19 аяғындағы - 20 ғғ. басындағы әлеуметтану.
Э. Дюркгейм (О разделении общественного труда, Метод социологии,
Самоубийство еңбектері). Э. Дюркгейм әлеуметтанудың пәні туралы.
Социологизм әлеуметтанудың әдәсі ретінде. Э. Дюркгеймнің ұжымдық сана
теориясы. Әлеуметтік ынтымақтастық теориясы. Ынтымақтастықтың түрлері
(механикалық және органикалық).Дәстүрлі қоғамнан индустриалды қоғамға өту
туралы. Әлеуметтік аномия теориясы. Өз өзіне қол жұмсау және оның түрлері
(эгоисттік, альтруисттік, аномиялық).
М. Вебер (Протестантская этика и дух капитализма және т.б.
еңбектері). М. Вебердің әлеуметтік іс-әрекет теориясы. Рационалдылық
теориясы және әлеуметтік іс-әрекеттің
түрлері(мақсаттырационалды, құндылы қты-рационалды, аффективті және
дәстүрлі). Идеалды (таза) түр социологиялық талдаудың әдісі
ретінде. Биліктің түрлері (легалды, дәстүрлі, харизматикалық). М. Вебердің
дін әлеуметтануы.
К. Маркс (Капитал еңбегң). Базис және надстройка. Қоғамдық-
экономикалық формациялардың түрлері (алғашқы қауым құрлысы, құлиеленушілік,
феодалды, капиталистік, коммунистік).
Қазіргі социологиялық теориялар.
Құрлымдық функционализм. Т. Парсонстың жүйет теориясы (Система
современных обществ еңбегі). Парсонс бойынша қоғамның
жүйешіктері (социеталды бірлестік, мәдениет, саясат және экономика) және
олардың қызметтері.
Р. Мертонның функционализмның негізгі постулаттарының сыны.
Символикалық интеракционизм. Дж. Г. Мид ( Интернализированные другие
и самость еңбегі) және оның символикалық айырбас теориясы. Г. Блумер (
Символический интеракционизм: Перспективы и метод еңбегі). И. Гофманның
драматургиялық әлеуметтануы ( Представление себя другим в повседневной
жизни еңбегі).
Феноменологиялық әлеуметтану. Гуссерль. А. Щюц (Структуры жизненного
мира). П. Бергер және Т. Лукман (Социальное конструирование реальности).
Структурализм. К. Леви-Стросс (Структурная антропология, Первобытное
мышление және т.б.), М. Фуко (Слова и вещи және т.б.), Р. Бард.
Қазірігі социологиялық теориялары. П. Бурдье. Э. Гидденс. Ю.
Хабермас.
Арнайы әдебиет: [3, 4, 8, 9,10, 12, 13, 14, 17, 22, 35, 36, 37, 43, 44,
53, 54, 62, 63, 64, 76, 77]
Оқу құралдары: [2, 3, 10, 11]
Тақырып 3 . Әлеуметтік өмірдің элементтері.
1.Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде.
1.Әлеуметану қоғам туралы ғылым ретінде. О. Конттың (Курс позитивной
философии), М. Вебердің (М. Вебер Избранные произведения) және Э.
Дюркгеймнің (Э. Дюркгейм Метод социологии) әлеуметтанудың пәнін талдау.
Әлеуметтанудың пәнін талдауының екі негізгі перспективаларын қалыптасыуна
әсерін тигізген классикалық теорияның өкілдерінің көзқарастарымен
таныстыру.
Қоғам Қоғам
[
p
i
c
]
[
p
i
c
]
Индивид Индивид
Модель 1: М.Вебер Моде ль 2: Э.Дюркгейм
Питер Бергердің классикалық концепциялардың синтезі (П. Бергер
Приглашение в социологию). Қоғам және индивидтің ара-қатынасының
диалектикалық моделі.
Индивид
Индивид
Қоғам Қоғам
Модель 3: П. Бергер
Э. Шилз (Общество и общества: макросоциологический подход) және
оның әлеуметтанудың пәнін түсінуі.Э. Шилздің қоғамның сегіз белгісі.
Т. Парсонс (Понятие общества: компоненты и их
взаимоотношения) және оның әлеуметтік жүйенің айырықша түр ретінде
әлеуметтану пәнін түсінуі.
Қоғамның типологиялары. Ашық және жабық қоғамдар (К. Поппер
Открытое общество и его враги). Әскери және өндірістік қоғамдар (Г.
Спенсер Западно-европейская социологическая мысль Т. 1). Алғашқы қауым
құрлысы, құлиеленушілік, феодалды, капиталистік, коммунистік қоғамдар (К.
Маркс Избранное). Индустрияға дейінгі (архаикалық және дәстүрлі),
индустриалды және постиндустриалды қоғамдар (Д. Белл Культурные
противоречия капитализма).
Қоғамның элементтері. Индивид және әлеуметтік институттар. (П.
Бергер Приглашение в социологию, Морис Лодка на аллеях парка).
Мәдениет және қоғам. Қандай да болмасын қоғамның өмірсүру үшін
қажетті шарт ретінде мәдениеттің социологиялық түсінігі. Бір қоғамның басқа
қоғамнан айыратын және интеграцияға әсер ететін айырықша жүйесі -
мәдениет: нормалардың, құндылықтардың, және мазмұндардың жиынтығы ретінде
Мәдениеттің түрлері (бұқаралық, элитарлық, халықтық). Басым
мәдениет. Субмәдениет және контрмәдениет.
Әлеуметтік институттар және әлеуметтік үдерістер.
Әлеуметтік институт ұғымы. Институционалды теориялар. Г.
Спенсердің институттар концепциясы. Э. Дюркгеймнің ұжымдық сана
теориясы (О разделении общественного труда). М. Вебердің дін институтын
талдау (Протестантская этика и дух капитализма). Г. Зиммелдің формальды
теориясы. Т. Парсонстің әлеуметтік жүйе теориясы (Система координат
действия и общая теория систем действия: культура, личность и место
социальных систем, Понятие общества: компоненты и их взаимоотношения,
Система современных обществ). П. Бергержәне Т. Лукманнің институттар
теориясы (Социальное конструирование реальности).
Әлеуметтік институтардың қызметтері. Жалпы және аранйы қызметтер.
Мақсат бағдар, бейімделу, инетграция және латентті функциялар. Бақылау және
тарихтылық факторлары. Әлеуметтік институттардың түрлеру.
Әлеуметтік институттардың құрлымы. Білім. Нормалар (өлшемдер).
Рөлдер. Институттардың құрлымындағы білім. Фондық және арнайы білім.
Институттардың нормативтік құрлымы. Нормативтік экспектациялар. Санкциялар
жүйесі. Санкциялардың негізгі түрлері. Институттардың рөлдық
репрезентациясы. Рөлдердің қалыптасу үдерісі.
Институционализация. Хабитуализа ция институттардың қалыптасуына
дейінгі үдеріс ретінде. Типизация. Типизацияның түрлері. Экстернализация.
Объективация. Интернализация. Седиментация және дәстүр.
Әлеуметтік институттардың легитимациясы. Легитимация ұғымы .
Легитимация институционалды тәжрибенің ақтау үдерісі
ретінде. Легитимацияның деңгейлері: теириялыққа дейінгі деңгей, теореялық
деңгей, айқын теориялар деңгейі, символикалық универсум.
Әлеуметтік институттардың эволюциясы. Жүйелердің эволюция
теориясы. Г. Спенсердің эволюция теориясы. Т. Парсонстың эволюция
теориясы (Функциональная теория изменения, Понятие общества: компоненты
и их взаимоотношения). Дифференциация, бейімделудің қабілетінің
жоғарлауы, қосылу, құндылықты үлгілердің генерализациясы.
Әлеуметтік құрлым және әлеуметтік стратификация.
Әлеуметтік стратификацияның жалпы
теориясы. Страта ұғымы. Теңсіздік . Теңсіздіктің түрлері. Әлеуметтік
стратификацияның концепциялары: К. Маркс, М. Вебер, функционалды теория, П.
Сорокин, Л. Уорнер, П. Бурдье және т.б.
Қазіргі қоғамдағы әлеуметтік стратификацияның
критерийлері. Билік, бедел, табыс, білім.
Әлеуметтік стратификацияның тарихи түрлері. Құлдық,
касталар. сословиелер, таптар.
Тап теориясы. К. Маркстің тап теориясы. К. Маркс бойынша таптардың
бөліну критерийлері. К. Маркс бойынша таптардың түрлері және олардың жалпы
сипаттамасы. М. Вебердің тап теориясы. М. Вебер бойынша таптардың бөліну
критерийлері. М. Вебер бойынша таптардың түрлері және олардың жалпы
сипаттамасы. Уорнердің тап теориясы.
Топ теориясы. Әлеувметтік топ ұғымы. Біріншілік және екіншілік
топтар. Ч. Кулидің алғашқы топ теориясы (Первичные группы еңбегі). Ірі
және кіші топтар. Шынайы және номиналды топтар. Референттік топ.
Әлеуметтік статус. Әлеуметтік статус - статустардың легитимді
шкаласына қатысты индивидтің позициясы. Өмірлік мүмкіндіктер. Статустық
топ. Статустың түрлері: аскриптивті (туабіткен) және қолжеткізген. Жеке
және әлеуметтік статустар. Статустық шиеленіс.
Әлеуметтік рөл. әлеуметтік рөл түсінігі. Рөлдық экспектациялар.
Рөлдық жинақ. Рөлдық шиеленіс.
Әлеуметтік мобильділік. Әлеуметтік мобильділіктің жалпы теориясы..
Мобильділіктің түрлері. Жеке және топтық мобильділік. Тік (өрлеу және
құлдырау) және көлденең мобильділік. Ұрпақаралық және ішкі ұрпақ
мобильділік. Құрлымдық мобильділік. Географиялық мобильділік.
Әлеуметтендіру.
Әлеуметтендірудың теориялары. Әлеуметтендірудың
түсінігі. Әлеуметтендірудің теориялары: Ч. Кули, Дж. Мид, З. Фрейд, Э.
Фромм, И. Гофман, Э. Эриксон. Әлеуметтендірудегі алғашқы топтардың рөлі.
Маңызды басқалар. Жалпылама басқа. П. Бурдьенің габитус теориясы.
Индивидттің құрлымы. З. Фрейд бойынша индивидттің құрлымы: Ид, Эго,
Супер-эго. Ч. Кулидің айналық-Мен теориясы. Самость. Дж. Мид бойынша
индивидтің құрлымы: “I”, “Me”, “Self”.
Әлеуметтендірудың кезеңдері. Әлеуметтендірудің біріншілік және
екіншілік кезеңдері. Балалық шақ, жастық шақ, ересек шақ және кәрілік шақ.
Э. Эриксон бойынша әлеуметтендірудың кезеңдері (Идентичность: юность и
кризис).
Идентичность теориясы. Идентичность түсінігі. Идентичность және
әлеуметтендіру. Идентичностің компоненттері: жалпы адами, топтық, мен -
идентичность. Идентичносттің дағдарысы.
Девиация және әлеуметтік бақылау.
Әлеуметтік аномия. Э. Дюркгеймнің аномия концепциясы. Аномизацияның
табиғаты. Аномияның қызметі. Р. Мертон әлеуметтік аномия теориясы туралы.
Девиантты мінез-құлық. Р. Мертонның девиация концепциясы. Девиантты
мінез-құлықтың себептері. Р. Мертонның жеке бейімделудің түрлері:
конформизм, инновация, ритуализм., ретритизм, көтеріліс (мятеж).
Девиацияның түрлері. Делинквенттілік. Позитивті девиация.
Ауытқушылықтың негізгі түрлері.
Әлеуметтік бақылау. Санкциялар. Әлеуметтік санкциялардың түрлері.
Әлеуметтік бақылаудың тиімділігі.
Арнайы әдебиет: [7, 9, 17, 20, 28, 29, 36, 37, 42, 43, 44, 58, 62, 63,
64, 83]
Оқу құралдар: [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13]
Тақырып 4. Қолданбалы әлеуметтану.
1.Социологиялық зерттеудің әдістері және техникасы.
Әлеуметтанулық сұрақ-жауап — алғашқы ақпаратты жинаудың кең тараған
әдістерінің бірі. Мәліметтерді жинаудың бұл әдісі арқылы зерттеуші
респонденттен (жауап беретін адам) тікелей ақпарат алады, сондай-ақ оның
жауаптары жалпы халық немесе оның бөлігі бойынша сәйкестендіріледі және
қорытындылар шығарылады.
Қолданбалы зерттеудің бағдарламасының құрлымы. Қолданбалы зерттеудің
бағдарламасы келесі кезеңдерден тұрады:зерттеудің проблемасын
тұжырымдау, зерттеу объектісі және пәнін анықтау, зерттеудің мақсат
міндеттерін тұжырымдау, негізгі түсініктердің интерпретациясы және
операционализациясы, гипотезаларды анықтау сонымен қатар іріктелген
жиынтықтың санын есептеу.
Проблема – бұл әлеуметтік, өмірлік қайшылықтар, осы қай-шылықтарды
шешуге нақтылы бағытталған әрекеттерді қажнт ететін мәселелер. Ғылыми
проблема – бұл “білместік туралы білім” жағдайы.
Зерттеудің мақсаты соңғы нәтижеге бағыттайды, ал зерттейдің
міндетттері қойылған сұрақтарға жауап береді. Зерттеудің міндеттері
мақсатты жүзеге асыруға көмектеседі.
Негізгі түсініктердің интерпретациясы деген зерттеуге қатысты
түсініктерді бөледі.
Келесі кезеңі – операционализация. Зерттеуде көрсетілген түсініктерге
анықтама береді.
Гипотеза – ғылыми болжам, яғни қандай да бір фактілерді,
құбылыстарды және үдерістерді түсіндіреді, оларды дәлелдеу немесе теріс
шығару керек.
Зерттеудің инструментариі деген социологиялық зерттеуді өткізу
құралы.
Іріктелген жиынтық (іріктеу) – жалпы жиынтықтың микромоделі, яғни
берілген процедураларарқылы алынған жалпы жиытықтың элементтері.
Әр зерттеудің өзінің объектісі болады, ал объект ол зерттелетін
проблеманың иелері. Зерттеу объектісі жалпы жияынтықты құрайды, оның көлемі
кең және күрделі болуы мүмкін. Сондықтан, іріктелген жиынтықты құру керек.
Іріктеудің репрезентативтілігі деген ол жалпы жиынтықтың барлық
параметрлері бойынша іріктелген жиынтықтың сәйкес келуі. Іріктеудің жалпы
жиынтыққа сәйкестендірілуі іріктеу қатесі деп аталады. Іріктеу қатесінің
шектеулері зерттеудің мақсатына байланысты. Іріктеу қатесінің көлемі
зерттеудің сенімділігі анықталады. Жоғары сенімділік – іріктеу қатесі 3%
дейін, қалыпты – 3 – тен 10% дейін (көбінесе 5%), жақындатылған – 10 –
нан 20% дейін және бағыттаушылық – 20-дан 40% дейін. Сынау зерттеулерде
іріктеудің қатесі жақындатылған немесе бағыттаушы болса, аналитикалық және
бейнелеу зерттеулерде кем дегенде қалыпты болуы тиіс (5%).
Қолданбалы социологиялық зерттеулерде кездейсоқ, квоталық әдіс,
сериялық іріктеу әдісі, снежный ком әдісі қолданылады.
Сұрақ-жауаптың түрлері. Анкеталық сұрақ-жауап әдісінде реттілік,
сұрақтардың мазмұны және түрі, жауаптарды беру жолдары және оларды тіркеу
тәсілдері бекітілген. Интервью – интервьюердің немесе аудиотехника арқылы
жазылған зерттеушінің респондентпен әңгіме. Ең кең тараған интервьюдің түрі
ол формальданған (стандартталған) интервью, онда қойылатын сұрақтар бір
реттілікте сұрақ парағында көрсетілген.
Фокус-топ топтық динамика эффектісін қолдануына негізделген. Бұл
әдістің ерекшелігі – топтық дискуссия маманның (модератордың)
жетекшілігімен өткізіледі базируется на использовании эффекта групповой
динамики. Бұл әдістің негізгі қасиеті ол аз уақыт ішінде респендент тобынан
толық ақпаратты алу.
Құжаттарға талдау жасау зерттеушіге әлеуметтік өмірдің маңызды
жақтарын көруге мүмкіндік береді, адамдардың, топтардың қарым – қатынас
динамикасын бақылауға және әлеуметтік құрлымның ерекшелігін бейнелеуге және
бір тарихи кезеңдегі қоғамға сәйкес келетін нормалармен құндылықтарды
қондыруға көмектеседі. Контент-талдау (англ. contents - мазмұн) ментальды,
мәдени және әлеуметтік ерекшеліктерді берілген мәтіндердің мазмұндарын
формальды зерттеуін қажет ететін ғылыми әдіс.
Контент-талдау сыртқы белгісі бойынша құрлымы және мазмұны бойынша
инвариантты, бірақ жалпы ұйымдастырылмаған және жүйеленбеген мәтіндік
массивті зерттеу үшін қолданылады. Зерттеушіні қызықтыратын белгіге бір
немесе бірнеше факторлардың әсерін тікелей бақылайтын жақдай эксперимент, -
деп аталады. это опытное исследование воздействия отдельного фактора (или
нескольких факторов) на интересующую исследователя переменную. Зертханалық
эксперимент теориялық гипотезаны тексеруге бағытталған. Далалық эксперимент
– бағалы зерттеулерді тәжірибеге енуіне бағыттайды. Бақылау – зерттеушінің
болып жатқан оқиғадларды тікелей тіркеу.
Ақпаратты өңдеу әдістемесі және оның қорытындыларын талдау.
Социологиялық зерттеудің мәліметтері өз бетінше жалпылама
қорытындылар бере алмайды, тенденцияларды анықтауға және гипотезаларды
тексеруге болмайды. Социологиялық зерттеудің қорытынды кезеңдерінің мақсаты
ол қорытындылар және ұсыныстарды беру, жиналған мәліметтерді жалпылау және
талдау. Реттелген мәліметтерді кесте, схемелар, графиктер және диаграмма
түрінде бейнелеп беру. Социологиялық зерттеудің эмпирикалық мәліметтерді
талдаудың келесі кезеңдерін бөліп көрсетеді: бейнелеу, түсіндіру және
болжам.
Бақылаудың бірліктерін топтастыру -әлеуметтік ақпаратты бейнелеудің
алғашқы және қарапайым түрі. Типтелендіру деген әлеуметтік объектінің
тұрақты қатынастарын іздеу. Әлеуметтік ақпаратты топтастыру – сәйкес немесе
қарсы келетін белгілері бойынша классификациялау және тәртіпке келтіру.
Эмпирикалық және теориялық типтелендірулер бөліп көрсетіледі.
Социологиялық зерттеулердің қорытындылары есеп ретінде жазылады. Есепте
қойылған мақсат-міндеттер бойынша мәліметтер және қосымшалар беріледі.
Арнайы әдебиет: [11, 25, 38, 84, 85]
Оқу құралдар: [2, 3, 10, 11]
ДӘРІС
1. Тақырыбы: Әлеуметтанулық білім жүйесіндегі әлеуметтанудың
статусы. Әлеуметтанулық білімнің құрылымы.
• Мақсаты: студенттерді әлеуметтанудың пәнімен, объектісімен,
негізгі ұғымдық ақпараттарымен таныстыру. Олардың арасындағы байланысты
түсіндіру. әлеуметтанудың міндеттері мен қызметтеріне, әлеуметтанудың
гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар жүйесіндегі орнына аса назар аудару
қажет екенін түсіндіру. Оларды әлеуметтанудың даму тарихымен таныстыру,
сонымен қатар Қазақстанның әлеуметтік жағдайын талдау.
• Дәріс жоспары:
1. Әлеуметтанудың объектісі, пәні мен әдістері.
2. Әлеуметтанудың құрылымы мен білім деңгейлері.
3. Әлеуметтанудың атқаратын қызметі.
4. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар мен
арақатынасы.
Дәріс тезистері:
Әлеуметтану ұғымы латын тілінің Societas қоғам және гректің logos –
ілім, ұғым деген сөзінен шығады. Социология, яғни әлеуметтану қоғамның
пайда болуының, ондағы әлеуметтік байланыс, қатынастардың, алуан түрлі
әлеуметтік адам бірліктерінің , ұйым, мекемелердің, институттардың,
құбылыстардың, процестердің дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Әлеуметтану ұғымын ХIХ ғасырдың ортасында атақты француз әлеуметтанушысы О.
Конт енгізді. Оның алғашқы мазмұны қоғамтану болатын. Тек қана кейіннен,
әлеуметтану пәнінің осы ғасыр ішінде бірнеше рет ауысуына байланысты ол
өзінің дұрыс, дәл атын тапты. Ендігі жерде біз әлеуметтанудың объектісі
мен пәнінің орындарын алмастырып алмауымыз керек. Бұл екі мәселе бір-
бірімен тығыз байланысты болғанымен, олардың айырмашылығы бар.
Объект дегеніміз – бізді қоршап тұрған объективтік нақтылы өмір, ол қоғам,
адамдар, оның алуан түрлі бірліктері (отбасы, топ, тап, әлеуметтік
мекемелер, институттар, мемлекет, т.б.), тіпті адамның өзі, оның барлық іс-
әрекеті, қызметі, санасы, тәртібі, т.б. Бұлар зерттелетін объекті болғаннан
кейін субъектіден тәуелсіз, тыс өмір сүреді. Оларды адам өзінің теориялық
немесе практикалық мәселелерін шешу арқылы алға қойған мақсатына жету үшін
пайдаланады. Осыдан әлеуметтану пәні шығады.
Әлеуметтану пәнінің байланыс, қатынастар жиынтығы әлеуметтік қоғамның
біртұтас жүйесін құрайтын нақтылы ұғымдарға кіреді. Олар әрбір объектіде,
құбылыста, процесте ерекше ұйымдастырылған белгілі бір әлеуметтік жүйе
ретінде болады. Ал, әлеуметтану пәнінің қалыптасуы объектінің қасиеті мен
зерттеушінің алдына қойған мәселелерінің мақсаты мен сипатына, оның ғылыми
білімінің деңгейіне және өз дүниетанымында қолданатын құрал – тәсілдеріне
байланысты. Зерттеу пәні әр уақытта зерттеу объектісін қажет етеді, бірақ,
оған кірмейді, онымен тең емес, өйткені бір ғана әлеуметтік объект өмірдің
алуан түрлі мәселелерін шешу үшін зерттелуі мүмкін. Осыған орай
әлеуметтанудың пәні зерттелетін объектінің шекарасын белгілейді. Сондықтан
әлеуметтану пәнінің басты міндеті - әлеуметтік жүйелерді типологизациялау
(яғни, ортақ белгілеріне қарай жіктеу, топтау), әрбір әлеуметтік объектінің
байланысы мен қатынастарын заңдар деңгейінде зерттеу – бұл заңдылықтар дың
әрбір әлеуметтік жүйесін басқару, оның тәртібін реттеу, оның іс - әрекет,
қызмет ету тетіктерін анықтау болып табылады. Сонымен, әлеуметтілік -
әлеуметтік байланыс пен қатынастарды ұйымдастырудың негізгі бастамасы
ретінде болса, ал, әлеуметтік заңдылықтар бұлардың мәні мен мазмұнын
түсінудің негізі болып есептеледі.
Әлеуметтік дегеніміз, нақтылы қоғамдағы қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Бұл қатынастардың жиынтығы жеке тұлғалар мен олардың белгілі бір тобының
белгілі бір кеңістікте, уақытта іс - әрекетінде атқарған қызметтерінде
байқалады.
Қандай да бір қоғамдық қатынастардың жүйесі әр уақытта адамдардың өзара
қарым- қатынасынан және қоғамға қатынасынан көрінеді. Сондықтан әрбір
қоғамдық жүйенің әлеуметтік жағы болады.
Қорыта айтқанда, әлеуметтік - әр түрлі жеке тұлғалардың бірігіп істеген
қызметінің жемісі, нәтижесі. Бұл олардың бір – бірімен байланыс –
қатынастарынан тікелей көрінеді. Ал, олардың қоғамдық құрылымындағы алатын
орны, атқаратын рөлі және әр түрлі жағдайлары бір – бірінен өзгеше қоғамдық
үрдістерге қатынасынан көрінеді.
Әлеуметтану пәнініњ қалыптасуы әруақытта оныњ категориялары арқылы ж‰зеге
асырылады. Категориялар µмірдіњ нақтылы шындыѓын, әлеуметтік қ±рылымныњ
дамуындаѓы мањызды жақтарды, ондаѓы қатынастар мен байланыстарды
бейнелейді. Олар осы қатынас, байланыстардың тұрақты, қайталанатын, маңызды
түрлерін және құбылыстар мен процестердің өзара іс – қимылын көрсетеді. Бұл
категориялар бір – бірімен тығыз байланыста, қатынаста болады, олар
ешуақытта бір – бірінен бөлек, оқшау тұрмайды.
Категориялардың негізінде әлеуметтанудың заңдары қалыптасады.
Әлеуметтанудың категориялары алуан түрлі болады. Бұған адам қоғамына тән
қасиеттердің бәрі кіреді.
Негізінде әлеуметтану екі үлкен категорияға басты назар аударады. Ол –
қоғам және тұлға. Ал, қоғам туралы әлеуметтану мәселесі қозғалғанда
төмендегі категориялар арқылы зерттеу жүргізеді. Ол – әлеуметтік бірлік.
Бұл адамдардың арасындағы әр түрлі қарым – қатынастар. Осы қарым – қатынас,
байланыстардың негізінде олардың күнделікті өмірі мен іс - әрекетінің мұң –
мұқтажын, талап – тілектерінің бірлігі жатыр.
Әлеуметтік бірлестіктер қоғамды қайта құру, өзгерту субъектісі болып
саналады және бұл - әлеуметтік субъектінің өзін - өзі ұйымдастыруының
тұрақты түрі. Әлеуметтік бірлестіктің түрлеріне: отбасы, адамдардың
әлеуметтік – таптық, топтық, әлеуметтік – демографиялық, ұлттық,
территориялық, мемлекеттік және бүкіл адамзаттық қоғам бірліктері,
қозғалыстары, т.б. жатады.
Әлеуметтануда әлеуметтік құбылыстар мен процестердің бес негізгі заңы
тұжырымдалған:
1. Әлеуметтік құбылыстардың қатар өмір сүру заңы. Мысалы, егер А
құбылысы болса, ол әруақытта Б құбылысын қажет етеді.
2. Әлеуметтік құбылыстардың даму тенденцияларын анықтайтын заң. Мысалы,
өндіргіш күштердің өзгеруі өндірістік қатынастардың өзгеруін талап
етеді.
3. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы алуан түрлі байланыстарды,
қатынастарды анықтау заңы. Бұл заң іс – қимыл, атқаратын қызмет деп те
аталады. Ол әлеуметтік объектінің әрбір элементінің, бөлігінің
арасындағы байланыс, қатынасын бейнелейді.
4. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы себепті байланыстарды бейнелейтін
заң. Мысалы, әлеуметтік бірліктің негізгі, қажетті шарты – ол қоғамдық
және жеке мүддені сәйкестендіру, үйлестіру болып саналады.
5. Әлеуметтік құбылыстардың арасындағы байланыстардың болу мүмкіндігін
білдіретін ықтималдық заңы.
Әлеуметтік құбылыстар мен процестерді және олардың арасындағы
байланыстарды, қатынастарды біліп – тануда әлеуметтану жалпы теориялық
ғылыми зерттеу әдістеріне сүйенеді.
Әлеуметтанудыњ басқа қоѓамдық және гуманитарлық ѓылымдардан ењ басты
айырмашылыѓы – оныњ µзіне ѓана тән әлеуметтік – экономикалық, саяси,
рухани, қ±былыс, процестерді зерттейтін арнаулы әдістерініњ болуында.
Әлеуметтанудыњ арнаулы әдістері: с±рыптау, бақылау, с±рау, қ±жаттарды
талдау, сараптау, модель (‰лгілеу), тест, т.б.
Жоѓарыда кµрсетілген алуан т‰рлі әдістерді кењінен қолдана отырып,
әлеуметтану білімніњ жања қайнар кµздерін ашып, әрбір адамныњ қоѓамдық
қ±былыстар, процестер туралы танымын, білімін толықтырып отырады. М±ндай
танудыњ, білімніњ µзгеше қ±рылымы, т‰рі және дењгейлері болады.
Әлеуметтанудыњ қ±рылымына, оныњ таным, білім дењгейлеріне анықтама беру
‰шін алдымен қ±рылым , дењгей деген ±ѓымдарѓа анықтама берген жµн.
Қ±рылым дегеніміз – бірт±тас әлеуметтік қ±былыстар мен поцестердіњ
элементтері мен бµліктерініњ іштей µзара орналасуын айтамыз.
Әлеуметтік білім – теория мен практиканыњ бірлігінде қалыптасады.
Теориялық зерттеулер әлеуметтік болмысты, µмірді жалпы және арнаулы
баѓыттардыњ дењгейінде т‰сіндіріп, оныњ дамуын және қандай қызмет
атқаратынын анықтайды. Оныњ одан әрі даму зањдарыныњ баѓытын, кµрінісін
белгілеп отырады. Ал, эмпирикалық әлеуметтік зерттеулер – нақтылы
қ±былыстар мен процестер туралы жања маѓл±мат, хабарларды алумен
байланысты.Ал, б±л маѓл±мат, хабарлар статистикалық талдау, нақты
әлеуметтік әдістерді қолдану арқылы іске асырылады. Ал теориялық
зерттеулер абстрактілі философиялық әдістері арқылы іске асырлады.
Әлеуметтік білімнің құрлымы деп қоғамның әлеуметтік жүйесінің серпінді
дамуы, іс- әрекет, қызмет жүргізілуі туралы әр түрлі жиналған фактілерді,
ақпараттарды, хабар – мәліметтерді ғылыми дұрыс түсіндіруді және ғылыми
ұғымдардың жиынтығының реттелуінің, тәртіпке келітірілуін айтамыз.
Әлеуметтік білімнің негізгі құрлымы, тұжырымы, қағида, бағыттары мынылар:
1. Қоғам біртұтас әлеуметтік жүйе. Бұл тұжырым өзінің зерттеу объектісінде
қоғамдық қатынастар жүйесін, олардың мазмұның зерттейді.
2. Қоғамның жеке салаларының дамуын, атқаратын қызметі туралы түсініктердің
байланысын – экономикалық, саяси, рухани, т. б. салаларын, әр бір салада
жеке тұлғаның немесе әлеуметтік топтардың қызметінің әлеуметтік қалыптасу
мүмкіндігін зерттейді.
3. Қоғамның әлеуметтік құрылымы немесе жалпы әлеуметтік құрылым туралы
білімді қалыптастыру үшін әлеуметтік топтардың экономикалық, әлеуметтік,
саяси, рухани қатынастар жүйесінде алатын орны мен байланысы туралы
білімдер болу керек.
4. Саяси әлеуметтануға кіретің алуан түрлі ғылми түсініктер, ой пікірлер,
теориялар. Бұған жататың зерттеу объектілері:
а) әлеуметтік топтардың саяси қатынастар жүйесіндегі алатын орны;
ә) қоғам субъектілерінің әлеуметтік – саяси құқық және бостандықты,
тәуелсіздікті алудың жолдары мен тәсілдері туралы;
б) қоғамның саяси жүйесінің құрлымы, қызметі және фукциясы туралы;
5. Әлеуметтік институттардың қызметтері туралы ғылыми түсініктер мен
қорытындылар;
6. Жеке салаларының және кішігірім жүйесінің қызметтері туралы теория. Оны
мынандай объектілерді зерттеу арқылы түсінуге болады: өндірістік ұжымдар,
ресми емес топтар мен ұйымдар, адамдар арасындағы кішігірім топтар, жеке
тұлғалар, т.б. кіреді.
Әлеуметтік білімнің деңгейлері қоғамдағы құбылыстар мен процестерді терең
талдап, кең қорытынды жасау арқылы анықталады. Жоғарыда көрсетілгендей
әлеуметтік білімнің үш негізгі деңгейі бар:
а) жалпы әлеуметтану теориясы;
ә) эмперикалық әлеуметтану;
б) орта деңгей теориялары.
Осыларға сәйкес әлеуметтік зерттеулерді теориялық және эмперикалық
зерттеулер деп екіге бөледі.
Әлеуметтану да басқа ғылымдар сияқты, ең алдымен таным функциясын атқарады.
Әлеуметтану қандай да бір деңгейде болмасын, ол әруақытта жаңа білімнің,
көкжиегін кеңейтіп, оның деңгейі мен дәрежесін өсіріп отырады, қоғамның
әлеуметтік даму заңдылықтарын, болашағын ашып береді. Әрине, бағытта іргелі
және қолданбалы эмпириканың зерттеу теориялары, тұжырымдамалары оған
барынша қызмет етеді.
Әлеуметтанудың атқаратын қызметінің бір ерекшелігі мұнда тұжырым мен іс
әруақытта бірлікте болады. Осыдан барып әлеуметтік теория мен
тұжырымдамалар көбіне тәжірибелік мәселелерді шешуге бағытталады. Бұл
тұрғыдан қарағанда әлеуметтанудың тәжірибелік қызметі алдыңғы қатарға
шығып, атқарылатын қызметтің басқа жаңа түрлері белгіленеді. Нақтылы
әлеуметтік құбылыстар мен үрдістердің үстінен әлеуметтік бақылауды
күшейтуде жаңа ақпараттардың маңызы зор. Ол болмаса әлеуметтік қысым,
әлеуметтік дағдарыс және катаклизмдер көбейіп кетуі мүмкін. Көптеген
елдерде атқарушы мекемелер мен билік өкілдері, саяси партиялар және алуна
түрлі бірліктер өздерінің мақсатты саясаттарын жүргізуде әлеуметтанудың
барлық мүмкіншіліктерін пайдаланып отырады. Бұл тұрғыдан алғанда
әлеуметтану әлеуметтік бақылау функциясын атқарады.
Әлеуметтанудың тәжірибелік бағыты – оның әлеуметтік құбылыстар мен
процестердің болашақ дамуының бағытын анықтауында. Бұл жерде біз
әлеуметтанудың болжайтын қызметін байқаймыз. Еліміздің жаңа,нарықтық
қатынастарға көшуіне байланысты болуы мүмкін кері құдылыстар мен апаттардың
болашаққа болжам жасап отыру арқылы ғана алдын алуға болады. Мысалы,
Әлеуметтану қоғамның қай саласында болмасын әлеуметтік даму жоспарын жасау
қызметін атқарады. Ал, аймақтық, аудандық, тіпті еңбек ұжымдарының
әлеуметтік жоспарларын жасағанда, ол нақтылы әлеуметтік зерттеуден алынған
жаңа деректерді, фактілерді, кеңес – ұсыныстарды, т.б. кеңінен пайдаланады.
Әлеуметтану қоғамда идеологиялық функцияны да атқарады. Нақты әлеуметтік
зерттеуден алынған нәтижелер қоғамдағы белгілі бір жік немесе топтардың
талап – тілегіне, мұң – мұқтажын шешуге, сөйтіп, олардың белгілі бір
әлеуметтік мақсатқа жеткізу, сендіру үшін пайдаланылады. Әлеуметтану
адамдардың арасындағы қарым – қатынастарды, байланыстарды одан әрі
жетілдіріп, олардың сана – сезімдерін, мінез – құлықтарын, тәртібін
жақсартады. Сөйтіп ол қоғамдық қатынастарды жетілдіріп, гуманистік
функцияны да атқарады.
Әлеуметтануды басқа ғылымдармен байланыстыратын негізгі нәрсе – ол қоғам
туралы жалпы ғылым бола отырып, оның жалпы даму заңдарын ашып тұжырымдайды.
Ал, қоғамның жалпы даму заңдарына әрбір нақтылы қоғамдық және гуманитарлық
ғылымдар сүйенеді.
Әлеуметтану дың басқа ғылымдармен байланысының екінші түрі, ол адам туралы,
оның іс - әрекетін, қызметін оқып үйренудің, оны жан – жақты талдаудың,
өлшеудің әдістері мен техникасын тұжырымдап қалыптастырды. Бұлар нақтылы
қоғамдық және гуманистік ғылымдарда кеңінен қолданылады.
Әлеуметтанудың басқа ғылымдармен байланысының үшінші негізгі түрі – ол
нақтылы ғылымдармен тығыз жақындасып, байланысу арқылы, ғылыми арнайы
тұжырымдық база қалыптастырады. Мысалы, экономика ғылымымен тығыз
байланыста болып, экономикалық құбылыс пен процестерге бірігіп зерттеу
жүргізудің нәтижесінде әлеуметтік экономиканың арнаулы теориясы жасалды.
Құқық ғылымымен бірігіп зерттеу жүргізудің нәтижесінде – құқықтық
әлеуметтану; саяси теориямен біріге отырып, саяси әлеуметтану;
педагогикамен біріге отырып, педагогикалық әлеуметтану, тәрбие
әлеуметтануы; әдебиет, тіл, көркем өнер ғылымдарымен біріге отырып, әдебиет
әлеуметтануы, тіл әлеуметтануы, көркемөнер әлеуметтануы, т.б.
әлеуметтанудың арнаулы теориялары пайда болды.
Бұл ғылымдардың арнаулы теориялары, басқаша айтқанда, әлеуметтік теориялар
немесе орта деңгейдегі теориялар деп аталады. Басқа ғылымдардың
әлеуметтанумен тығыз байланысын олардың әрқайсысының әлеуметтанудың ғылыми
категорияларын, қағидаларын, заңдарын, нақтылы әдістерін кеңінен
пайдалануынан байқаймыз.
Екінші жағынан, әлеуметтану өзінің ой – пікірлерін, теорияларын,
тұжырымдамаларын, т.б. толық дәлелдеу және одан әрі дамыту үшін нақтылы
ғылымдардың фактілеріне, деректеріне, тұжырымдарына, т.б. сүйенеді, осылар
арқылы ол жаңа қортындылар жасап, орын алып отырған қайшылықтарды жұмсарту
немесе жою жолдарын, жалпы қоғамның даму тенденцияларын анықтайды. Сөйтіп
қоғамды басқарудың тиімділігін арттырады.
• Иллюстративті құрал: -
• Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
Негізгі:
1. Современные западные исследования социологической классики. - М.: Наука,
1992.
2. Ядов В.А. Методология и методика социологического исследования. - М.:
Наука. 2002.
3. Добреньков В. И., Кравченко А. И. Социология. В 3-х томах. - М.:
Наука, 2000.
4. Габдуллина К.Г. и др., Социология. Учебник для студентов
высших технических
учебных заведений.- Алматы: Санат, 1997.
5. Аитов Н.А., Биекенов К.У. Социология. Алматы: Қазақ университеті, 2002.
6. Тажин М., Аяган Б.Социология негіздері. Алматы, 1992.
7. Әбсаттаров Р.Б., Дакенов Н. Әлеуметтану. Алматы: Ғылым, 2004.
Қосымша:
1. Конт О.
Дух позитивной философии: Сло во о положительном мышлении.
СПб, 1910.
2. Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. Метод социологии. – М-,
1991.
3. Арон Р. Этапы развития социологической мысли. – М., 1992.
4. Сорокин П.Человек. Цивилизация. Общество. – М., 1992.
5. Вебер М. Избранные произведения. – М, 1990.
6. Структурно-функциональный анализ в современной социологии. – М., 1968.
7. Большой толковый социологический словарь. Дэвид жерри, Джулия жерри.
Т. 1,2.,
1999.
8. Габдуллина К.Г. Общества прогресс и регресс. А., 2003.
• Бақылау сұрақтары ( кері байланыс):
Әлеуметтану ұғымына анықтама беріңіз.
Әлеуметтану ұғымын ғылымға кім енгізді ?
Әлеуметтану пәні қалай жүзеге асырылуы ?
Құрылым дегеніміз не ?
Әлеуметтік білім қалай қалыптасады ?
Әлеуметтік білімнің негізгі құрылымы, бағыттары қандай ?
Саяси әлеуметтануға кіретін негізгі түсініктер.
Әлеуметтік білімнің негізгі деңгейлері.
Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері қандай ?
Әлеуметтануды басқа ғылымдармен байланыстыратын негізгі нәрсе не ?
2 Тақырыбы: Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары. XX ғасыр
әлеуметтануы.
• Мақсаты: студенттерді әлеуметтану тарихының негізгі бағыттарымен
таныстыру. Әлеуметтану ғылымының пайда болуы мен қалыптасуының басты
себептрін түсіндіру.Студенттерді әлеуметтанудың қалыптасуының негізгі
кезеңдерңмен таныстыру, әлемдік әлеуметтанудың
институционализациялануын түсіндіру.
• Дәріс жоспары:
1. Әлеуметтанудың қалыптасуының негізгі кезеңдері.
2. О.Конт әлеуметтанудың негізін салушы.
3. Г.Спенсер және эволюцияның натуралистік концепциясы.
4. Э.Дюркгеймнің әлеуметтануы.
5. М.Вебердің әлеуметтануы.
6. Т. Парсонстың әлеуметтануы .
7. П. Сорокиннің әлеуметтануы.
• Дәріс тезистері:
Әлеуметтану қалай пайда болды, оның алғы шарттары, шығу себептері қандай,
оның ғылым болып қалыптасуына қандай қозғаушы күштер түрткі болды?
Бұл сұрақтарға бірден жауап беру оңай емес. Өйткені әлеуметтанудың шығуының
түп – тамыры көне заманға ұласады. Қоғам, қоғамдық өмірдің болғанын біз
антикалық философиядан, біздің жыл санауымыздан бұрынғы IY ғасырда өмір
сүрген гректің ұлы ойшылдары Платонның, Заңдар, Мемлекет туралы
еңбектері мен Аристотельдің Саясат, т.б. еңбектерінен кездестіреміз. Бұл
мәселелер жаңа дәуірде Макиавелли, Руссо, Гоббс, т.б. еңбектерінде де өткір
тұжырымдалған.
Қоғамды ғылыми негізінде зерттеу қажеттілігі - әлеуметтану ғылымының пайда
болуының және қалыптасуының басты себебі болып.
Өзінің даму кезеңінде әлеуметтану төрт негізгі кезеңнен өтті.
1-кезең. Әлеуметтану XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың 20 – 30 –
жылдарының басында қоғамдық құбылыстарды баяндау сипатында болады. Бұл
кезеңде әлеуметтану философиядан бөлініп шығады, қоғамды зерттеудің,
түсіндірудің жаңа ғылыми, әдістемелік тұжырымдарын іздестіре бастады.
Әлеуметтану дамуының алғашқы кезеңінің өзінде – ақ осы ғылымның пайда
болуын, дамуын түсіндірмекші болған бірнеше мектептер, бағыттар, ілімдер
қалыптасты. Бұл кезеңде әлеуметтанудың қолданбалы саласы қалыптаса бастады.
2- кезең. Қолданбалы әлеуметтану XX ғасырдың 30-60 жылдарын қамитды. Бұл
кезеңде әлеуметтанудың әдістемелік және әдістік аппартын дайындау
басталды., әлеуметтану эксперементальды (практикалық ) ғылымға
айналды.Оның әртүрлі ақпарат құралдары қалыптасып, математикалық аппаратты
кенінен қолдана бастады.
3- кезең. ХХ ғасырдың 60-90 жылдарын қамтиды. Бұл кезенде әлекуметтану
өткен кездегі әлеуметтанудың теорияларын алуан түрлі ой-тұжырымдарын өмірде
қолдана бастады. Қазіргі кезде Батыс елдерінде парламентті және
президенттің сайлаулардың қарсанында нақтылы әлеументтік зерттеулер
жүргізіліп, саяси серіктестіктердің сайлауын қамтамасыз етіп отырады.
4-кезең. Бүгінгі таңда әлеуметтану әлемдік шеңберде жүйелі білімге айналды.
Бұл кезеңде әлеуметтану ғылымында алуан түрлі тұжырымдамалар, көптеген
теориялар пайда болды.
Әлеуметтану тарихына үңілсек, бұдан мыңдаған жылдар бұрын грек ойшылдары
Сократ, Платон, Аристотель, т.б. әлеуметтануға қатысты мәселелермен
айналысқанынбайқаймыз.
Әлеуметтану XIX ғасырдың 30 -40 жылдары өз алдына дербес ғылым болып
қалыптасты. Жоғарыда көрсетілгендей, оның негізін салушы француз оқымыстысы
Огюст Конт (1798 – 1857 ж.ж.) болды. Оның әлеуметтану тұжырымдамасының
негізінде қоғам дамуының сатыларға жіктелуі туралы идея жатыр.
Жалпы, О. Конттың тұжырымдамасы бойынша, әрбір қоғамды ақыл – сана, жалпы
идея басқарады деген идеалистік ой жатыр. Сондықтан О. Конт жалпы қоғамның
дамуын адамдардың интеллектуальды ақыл – ойының, санасының бір ізділікпен
дәйекті дамуының үш кезеңі, яғни теологиялық, метафизикалық және
позитивистік сатыларын тұжырымдау арқылы түсіндіреді.
Бірінші, яғни теологиялық сатыда адам қандай да бір құбылыс, процесс,
зат болмасын, оларды діни тұрғыдан түсіндіруге тырысты, оларға табиғат пен
өмірге байланысы жоқ ғажайып, абстрактілі ұғымдарды қолданады.
Екінші, яғни метафизикалық сатыда адам табиғаттан, өмірден тыс
абстрактілі ұғымдардан бас тартты, ендігі жерде құбылыстарды, процесс
олардың мәні мен себебін философиялық абстракциялық ұғымдардың негізінде
түсіндіруге тырысты. Бұл кезеңнің басты қызметі – ол қандай да бір затты,
құбылысты, процесті алмайық, оларды сын тұрғысынан өткізіп қарауды қажет
етеді. Сөйтіп екінші кезең адамның интеллектуалды дамуының ғылыми түрін,
яғни позитивизмді дайындады.
Ал, үшінші, яғни позитивистік кезеңде адам құбылыс, процестердің,
заттардың абстрактылы мәндері мен мазмұндарынан, себептерінен бас тартады.
Ол тек қана құбылыстарды бақылап, олардың арасындағы тұрақты байланыс пен
қатынастарды белгілеп отырады.
О. Конттың пікірінше, ғылым позитивтік сипатта болуы керек, ол үшін
нақтылы фактілерді оқып, үйрену қажет. Нақтылы фактілер – бұл әлеуметтік
құбылыстар мен процестер.
Ғылымдардың дамуы, бір кезеңнен екінші кезеңге өтуі ретпен болады, бірақ,
ол бір уақытта болмайды. Бұл арада басшылыққа алатын бір қағида – ғылымға
қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға қарай даму тән. Объект қарапайым
болған сайын одан алынатын позитивтік (яғни, оң, жағымды – А.И.) білім
жеңілірек, тезірек болады. Осыған орай позитивтік әдіс алғаш рет
математика, физика, астрономия, химия, биология ғылымдарында қолданған. Ал,
әлеуметтану жағымды, оң білімнің ең жоғарғы шыңы, өйткені ол құбылыстарды,
процестерді зерттегенде позитивтік әдістерге сүйенеді. Позитивтік әдіс
теориялық әлеуметтік талдауларда бақылау, салыстыру, эксперимент, т.б.
арқылы алынған эмпирикалық (яғни, тәжірибелік) факторларға сүйенеді.
О. Конттың ой – пікірлерін, идеясын одан әрі дамытқан ағылшын
әлеуметтанушысы Герберт Спенсер (1820 – 1903 ж.ж.) болды. Оның көзқарасына
қысқаша тоқталсақ, Г. Спенсердің әлеуметтану теориясы негізгі екі мәселеден
тұрады. Бұл екі ой – пікір, идея Ч. Дарвиннің биологиялық түрлердің пайда
болу теориясының негізінде пайда болған.
1) Қоғамды биологиялық организм ретінде қарау;
2) Әлеуметтік эволюция идеясы.
Адам қоғамы тірі организмге ұқсас, сондықтан оған биологиялық заңдар
тән. Ч. Дарвиннің биологиялық заңына сәйкес табиғаттағы жыртқыш
жануарлардың тіршілік үшін күрес заңына қоғамдағы таптардың күресі ұқсас.
Г. Спенсер тірі организмдердің жүйке жүйесін мемлекеттік басқару
мекемелерінің қызметімен теңестіреді. Г. Спенсер қоғам мен организм
арасында кейбір ерекшіліктер туралы ой – пікір қозғады. Мысалы, қоғамдағы
адам (индивид) қоғамнан біршама тәуелсіз тұрады, ал организмнің бөліктері
мен элементтері оның тұтастығын құрайды, оған тәуелді. Қоғамда, керсінше,
тұтастық өзінің бөліктерінің, игілігі үшін өмір сүреді. Г. Спенсердің бұл
ойлары қоғамды бір жүйе деп қарауға мүмкіндік беретіндей жол ашты.
Г. Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес
салаға бөлуге әкеледі. Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндеу
көзіне (экономикаға), 3) қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс,
қатынастарды анықтау, қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке
бөліктердің тұтасқа бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болады.
Г. Спенсер қоғамның әлеуметтік құрылымын талдай келе, әлеуметтік
институттардың 6 тұрпатын атап көрсеткен. Оларға туыстық, білім, саяси,
шіркеу, кәсіби және өндірістік тұрпаттар жатады. Өзінің еңбектерінде
(социология как предмет изучения. СПБ, 1986; Основные начала, СПБ, 1897,
Основание социологии, СПБ, 1906г.) әлеуметтік институттардың эволюциясын
зерттеген.
Г. Спенсер әлеуметтанушылардың ішінен бірінші болып, осы ғылымға жаңа
ұғым, терминдерді қосты. Олар: әлеуметтік жүйе, әлеуметтік институт,
әлеуметтік бақылау, құрылым және функция, т.б. Бірақ, ол бұларды өзінше
түсінді.
Әлеуметтанудың классикалық негізін салушылардың ірі өкілінің бірі, әрі
өте беделдісі – Эмиль Дюркгейм (1858 – 1917 ж. ж.). Қазіргі әлеуметтану
көбіне Э. Дюркгеймнің классикалық мұрасына сүйенеді. Өзінің әлеуметтануында
ол әлеуметтік таным процесінің әдістемесіне көп көңіл аударады. Ал, бұл
методология социологизм деп аталады. Социологизмнің мәні мен мазмұны
әлеуметтілікте. Тек әлеуметтілік арқылы зерттеу, басқаша айтқанда, қандай
да бір әлеуметтік құбылысты, процесті алмайық, олардың бәрі әлеуметтік
ортамен байланысты өмір сүреді. Қоғам – ерекше құбылыс, оны табиғатпен,
психикамен шатастырып, алмастыруға болмайды. Әлеуметтанудың методологиясы
(яғни, әдістемелері) жаратылыстану ғылымдарына ұқсас болуы қажет,
әлеуметтану өз алдына ғылымға айналу үшін оған белгілі бір жағдайлар қажет,
осылардың ішінде оның тек қана өзі зерттейтін, өзіне ғана тән пәні мен
таным әдістемелері болуы керек. Э. Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтану
әлеуметтік нақты мәні бар, оған ғана тиісті қатынастарды, олардың сапаларын
терең зерттеуі керек.
Ежелгі қоғамдар өміріне үңіле отырып және этнографиялық материалдардың
негізінде Э. Дюркгейм діннің ерекше әлеуметтік тұжырымын да жасады. Ол
дінді қоғамның өзі, қоғам барлық киеліктің, қасиеттіліктің шығатын көзі деп
есептеді. Осыған орай әлеуметтік бірлікте дін шешуші рөл атқарады. Қоғам
дінсіз өмір сүре алмайды. Дін қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттерді
бейнелейді.
Макс Вебер (1864 – 1920 ж.ж.) – батыстың ірі әлеуметтанушысы. Қазіргі
әлеуметтану ғылымы М. Вебердің ой – тұжырымдарымен көп санасады. М.
Вебердің әлеуметтану теориясы позитивистік теорияға қарсы шығу кезеңінде
пайда болды. Позитивизмге қарсы шығу дәуірінде ол әлеуметтанудың
өзгешелігін жақтай отырып, адам іс - әрекетін, қимылын түсіну, ұғыну
теориясын қалыптастырады.
М. Вебердің пікірінше, әлеуметтану қоғамның әлеуметтік – тарихи
құбылыстарының субъективтік (яғни, адамның санасына, ойлануына байланысты)
жақтарын, нақтылы айтсақ, адамның іс - әрекетінде, қызметінде оның мұң –
мұқтажын, талап – тілегін, қажеттілігін, мақсатын, т.б. әр уақытта ескеріп
отыру керек. Осыған қосымша, әлеуметтану оны объективтілік пен эмпирикалық
жағынан бақылап, тексеру жақтарын жоққа шығармауы керек. Оның басты міндеті
– адамдардың іс - әрекетінің, қимылының мәнін, мағынасын, мазмұнын терең
түсіну, ұғыну болып табылады. Осыларды еске ала отырып, қоғамның даму
заңдарының себебін ашуға болады.
М. Вебер өзінің әлеуметтану зерттеулерінде түсіну, ұғыну әдістеріне көп
көңіл аударуына байланысты, оның әлеуметтану теориясы түсіну, ұғыну
теориясы деп аталады.
Осыған орай ол нақтылы өмірге сәйкес методолгиялық, логикалық жалпы
ұғымдарды қалыптастырады. Бұл оның идеалды типтері әдісінде жақсы
көрінеді. М. Вебердің пікірінше, идеалды тип (яғни, адалдықтың үлгісі
шығармашылық қиял, елес жемісі). Ол зерттелетің маңызды құбылыстарды
адамның ой – пікірі мен идеализациясы (яғни, асыра дәріптеушілік, шындыққа
теориялық бейнелеу – А. И.) негізінде жасалады.
Идеалды тип дегеніміз, ол объективтік эмпирикалық (яғни, тәжірибелік)
шындықты бейнелеу емес, бұл зерттеуші ғалымның ойлануының, ой – пікірінің
жемісінің теориялық құрылымы (яғни, идеясы). Идеалды тип зерттеушілірінің
нақты материалды жүйелеп реттеудің бейне – кестесі. Идеалды
типтік құрылымдар – бұл қажетті құбылыстар мен процестердің жалпы түйінді
ұғымдары. Мысалы, капитализм, экономикалық адам, дін, христиандық,
т.б.
М. Вебер әлеуметтік стратификация (жіктелу) теориясының негізін салды.
Веберлік әлеуметтік стратификацияның өлшемі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz