Батыс Ғұн Империясы

1 Тарихы
2 Шаруашылығы
3 Қоғамы
4 Ғұндардың юэчжилермен, Қытаймен, үйсіндермен, қаңлылармен қарым.қатынасы
5 Қосымша
6 Пайдаланылған әдебиет

Ғұндар - көшпенді халық. Ғұндар тәңірілік дінді ұстанып, түркі жазуынтұтынған. Сөйлеу тілі де түркі тілі болған. Шығыста Мөде «шыгыс ху» тайпаларын бағындырды, ал оның құрамөна, шамамен алғанда, Керулен және Онон алқаптарында мекендеген сянби және ухуань тайпалары кіретін еді. Мөде батыста юеди (юечжи) тайпаларына қарсы жорықтар жасады. Бұл кезде қазіргі Кореядан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып жатқан аумақ ғұн шаньюйлерінің қол астына түсті, ал солтүстікте ғұн конфедерациясына біріккен тайпалар Байкалдан арғы оңтүстік аудандарға дейінгі аумақты алып жатты. Деректемелерде ғұндардың Саян-Алтай тайпаларына жасаған жорықтары туралы да айтылған. Шежіреші б. з. б. 201 жылы сюннулердің солтүстікке және солтүстік-батысқа қарай жорығын жалғастырып, Хуньюй, Цюйшэ, Динлин, Гэкунь және Синьли елдерін бағындырғанын хабарлайды. Мәтінде берілген түсініктемеде әлгі айтылған бес елдің сюннулердің солтүстік жағында жатқаны айтылады, ол батысында Кем (Енисей) өзенінен Іле алқабына дейін созылып жатса керек. Б. з. б. 201 жылғы жорықта ғұндар Алтай тайпаларын түгелдей дерлік бағындырды, бірақ олар бұл аумақты толық қол астына каратқан жоқ. Қалай дегенмен де, сол кезде осылай болғанын жазбаша деректемелер де, архео-логиялык материалдар да көрсете алмады.

1. «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59 ISBN 978-601-282-026-3
2. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8
3. “Қазақ Энциклопедиясы”, 5-том
4. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
5. Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4
6. Чека Улпиано (1860-1916), "Ғұндар Еуропада "
7. Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырм

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Ғұндар
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Батыс Ғұн Империясының территориясы Орталық Азия даласынан бастап қазіргі
кездегі Германия жерлеріне дейін, және Қара теңіз бен Балтық теңізіне дейін
созылған.

14-ші ғасырда салынған "Ғұндар" деген сурет. Бұл суретте ғұндардың өздері,
олардың қару жарақтары және сол кездегі қала түрі сипатталған, 1360.

Ғұндар Аландармен соғыста
Ғұндар - көшпенді халық. Ғұндар тәңірілік дінді ұстанып, түркі
жазуынтұтынған. Сөйлеу тілі де түркі тілі болған. Шығыста Мөде шыгыс ху
тайпаларын бағындырды, ал оның құрамөна, шамамен алғанда, Керулен және Онон
алқаптарында мекендеген сянби және ухуань тайпалары кіретін еді. Мөде
батыста юеди (юечжи) тайпаларына қарсы жорықтар жасады. Бұл кезде қазіргі
Кореядан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэнің орта ағысына дейін
созылып жатқан аумақ ғұн шаньюйлерінің қол астына түсті, ал солтүстікте ғұн
конфедерациясына біріккен тайпалар Байкалдан арғы оңтүстік аудандарға
дейінгі аумақты алып жатты. Деректемелерде ғұндардың Саян-Алтай тайпаларына
жасаған жорықтары туралы да айтылған. Шежіреші б. з. б. 201 жылы
сюннулердің солтүстікке және солтүстік-батысқа қарай жорығын жалғастырып,
Хуньюй, Цюйшэ, Динлин, Гэкунь және Синьли елдерін бағындырғанын хабарлайды.
Мәтінде берілген түсініктемеде әлгі айтылған бес елдің сюннулердің
солтүстік жағында жатқаны айтылады, ол батысында Кем (Енисей) өзенінен Іле
алқабына дейін созылып жатса керек. Б. з. б. 201 жылғы жорықта ғұндар Алтай
тайпаларын түгелдей дерлік бағындырды, бірақ олар бұл аумақты толық қол
астына каратқан жоқ. Қалай дегенмен де, сол кезде осылай болғанын жазбаша
деректемелер де, архео-логиялык материалдар да көрсете алмады.

Одан кейінгі онжылдықтарда ғұн тайпаларының күшеюіне қоса олар батыста да
қызу кимыл көрсете бастайды. Б. з. б. 177 жылы Мөде көршілеріне қарсы оз
бетімен қимыл жасады деген сылтаумен өзінің батыстағы туктерін (князьдарын)
юедилерге қарсы жорыққа аттандырды. Ғұндардың атты әскерлері Чжанье-
Ганьчжоу ауданы маңында юедилерді жеңіліске ұшыратты және сонымен бірге
ғұндардың қалыптасып жаткан бірлестігінің шет аймағындағы бірнеше үлесті
бағындырды. Келесі жылғы жазда бұл жөнінде шаньюй былай деген: Аспанның
рақымымен жауынгерлер аман, ал аттар мықты шықты: олар юедилерді жойып,
жуасытты; семсердің ұшына іліп немесе багындырып, (оз билігін) ныгайтты.
Лоулань, Усун, Хуцзе және оларга шектес 36 үлес (князьдік) сюннулерге
қаратылды. Олардын бәрі сюннулердің армиясына кіріп, бір әулетке айналды.

Бұл кұжат өте маңызды, бірақ сын көзбен қарауды талап етеді. Отыз алты
мемлекет деп қазіргі Шығыс Түркістан аумағына орналаскан князьдіктер, яғни
жалпы алғанда батыстағы Каспий теңізінің жағалауына дейінгі бүкіл жер
айтылған. Тарихи жазбалардың (Шицзи) авторы Сыма Цянь юедилердің толық
талқандалғаны туралы хабарды құп алып, бұл орайда б. з. б. 177 жылы
қытайларға юедилердің (юечжилердің) Хуанхэнің солтүстік ойпатынан
батысырақта мекендеген бір бөлігінің ғана белгілі болғанын ескермеген.
Қытай деректемелерінде юеди деп аталған көшпелі тайпалар Грек-Бактрияны
талқандаганнан кейін олар туралы мәліметтер өзінен-өзі бүкіл Орта Азияға да
тарала бастайды.

Сірә, б. з. б. 177 жылы сюнну-гұндардың Тынық мүхиттан Каспий теңізінің
жағалауына дейінгі барлық елдерді бір князьдің атты әскері күшімен
бағындыруын шындыққа жанаспайды деп санау керек. Дегенмен де, шығыстағы
юедилердің бағындырылғанына күмән жоқ, нақ сол сияқты Лоулан, Усун және
Хуцзэ бірлестіктерінің юедилерге тәуелді болғаны туралы хабар да рас. Бұл
этникалық-саяси атаулардың географиялық орны онша айқын емес. Қазіргі
картаға Лобнор ауданындагы Лоулан (Крораина) князьдігі ғана азды-көпті
сәйкес келеді. Қытай жазбаларындагы басқа деректердің есімен теңестірілген
Хуцзе жерінің немесе тайпасының этнонимі жергілікті Айғыр атауынан шығуы
мүмкін. Ол Усун және Цзянь- кунь елдерінің арасында, яғни шамамен Оңтүстік
Алтайда болған. Геродоттың аргиппейлер тайпасы осы маңайда орналасқан деп
саналады. И. X. Дворещсийдің пікірінше, аргиппейлер деген сөз ертедегі
гректерше арғамақ, тұлпар дегенді білдірді, демек нақ сол ұғымға жақын
әлдебір жергілікті атаудың аудармасы болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда,
ертедегі қытай тілінің жоғарыда аталған транскрипцияларын түркілердің
арғымақ немесе айғыр деген сөздерімен салыстыру дұрыс сияқты.[1] Ғұндар
бірлестігіне шыкқан тегі әр түрлі тайпалар немесе этникалық- саяси
құрылымдар кірген. Конфедерацияның қоғамдық өміріне бір орталықка бағынғысы
келмейтін куатты күштер, кең-байтақ жердің әр түрлі аудандары арасында
берік саяси және экономикалық байланыстардың болмауы зор ықпал жасады.
Алғашқы кезде біршама бірлік ғұн коғамындағы фратрияаралық ұйымның ерекше
түрі болуы арқылы орнаған.

Сюнну-ғұн тарихынан әулеттік бірлестіктің үш, ал кейін төрт экзогамиялық
билеуші рулардан (фратриялардан) тұрғаны мәлім. Деректемеде былай делінген:
Хуянь руы, Лань руы, олардан кейін Сюйбу руы пайда болды; оларда ең атақты
тармақтар да нақ осы үш әулет11. Бұл орайда сол қанатты құрайтын Хуянь руы
ең атақтысы болган, ал Лань және оған еншілес Сюйбу он қанат болга. Бір
қызығы, шаньюйлік Люаньти руы атақты ру деп аталмаған. Ал Хуянь мен Лань
шаньюймен құдандалы туыс болған. Біздің заманымызға жақындағанда құдандалы
туыстық біраз өзгерген. Оңтүстік сюннулерде шаньюй руы Сюй-Лянь-ти деп
атала бастады, баска ақсүйектер әулетінен Хуянь, Сюйбу, Цюлинь және Лань
аталған. Осы төрт әулет олардың елінде атақты рулар болды және әдетте
шаньюймен құдандалы туыс еді. Онда бұдан әрі былай делінген: Хуянь руы
сол (яғни шығыс және үлкен) қанат, ал Лань және Сюйбу рулары оң (яғни батыс
және кіші) канат болды. Тағы екі ғасырдан кейін олардың патшалық руы
алмасқан және өз атауын өзгерткен. Тізіп келтірілген ең атақтысы енді Дугэ
(Туглаг) руы болып шыгады, ол ең батыр және ұлығы болды, сондықтан
шаньюйлер солардан шықты. Олардың атақты төрт руы Хуянь руы, Сюйбу руы,
Лань руы, Цяо (Цюлинь) руы болды, бірақ ең атақтысы — Хуянь руы, одан
канцлерлер, сол және оң қанаттағы жичжулер шықкан. Уақыт өте келе шаньюй
руының белгісіз рудан ең ержүрек болуы негізінде ең ұлық руга айналған
эволюциясы ерекше көрінеді. Тегінде, мұнда белгілі бір кезенде сол кезде-ақ
болған ер адам жағынан мұрага қалатын принципті көрсеткен еркек
(патриархаттық) тегінің іс жүзінде үстемдік етуімен дуалдық ұйым
қалыптасқан болса керек.

Б. з. б. I ғасырдың орта шенінде-ақ сюнну қоғамы өзінің вассалдық
иеліктерінен айырылумен бірге байырғы құрамында екі топқа — Хуханьешаньюй
бастаған оңтүстік және Чжичжи басшылық еткен солтүстік топтарға бөлінді.
Оңтүстік сюннулер Ордос аумағында мекендеп қалды да, солтүстік сюннулер өз
тайпаластарының қысымымен Саян мен Байкал өңіріне ыгысты, яғни солтүстік
пен батысқа қоныс аударды.

Б. з. б. 49 жылы Чжичжи көрші князьдікке дипломатиялық сапарға кеткен
Хуханьенің аз уақыт болмауын пайдаланып, оның жерін басып алып, сол арқылы
конфедерацияның бірлігін қайта орнатуға әрекет жасады. Алайда оның күші
жетпейтін еді. Шежірешінің айтқанындай, Чжичжидің өзі сюннуде күшпен нығая
алмайтынын білді. Ол үйсін гуньмосы Уцзютудан көмек сұрады, бірақ соңғысы
оның елшісінің басын алып, Чжичжиге шабуыл жасауға 8000 атты әскер жіберді.
Чжичжидің атты әскері үйсіндердің отрядын талқандады, бірақ одақтассыз
қалған Чжичжи оңтүстік ғұндар- дың жерінен кетуге мөжбүр болды. Одан әрі
деректемеде бұл және одан кейінгі оқиғалар былайша суреттеледі: Чжичжи
үйсін әскерінің көп екенін, өз елшісінің әлі оралмағанын көріп, өз әскерін
орналастырды да, үйсіндерге лап қойып, оларды тас-талқан етті; солтүстікке
бет бұрып, Уцзеге соққы берді, Уцзе бағынды. Чжичжи өз әскерінің кәмегімен
батыста Цзянькуньді қиратты, ал солтүстікте Данлинді бағындырды. Үш
князьдікті бағындырған соң ол бірнеше рет үйсінге әскер жіберіп, әдетте оны
жеңіп жүрді

Мазмұны
[жасыру]
1 Тарихы
2 Шаруашылығы
3 Қоғамы
4 Ғұндардың юэчжилермен, Қытаймен, үйсіндермен,
қаңлылармен қарым-қатынасы
5 Қосымша
6 Пайдаланылған әдебиет

[өңдеу]Тарихы

Біздің заманымызға дейін 1 мыңжылдықтың 2-жартысынан
бастап Еуразияның этникалық-саяси тарихында Орталық Азияныңкөшпелі
тайпалары ролі артты. Біздің заманымызға дейін 4-3
ғасырларда Қытайдың солтүстігі мен Орталық Азияда ғұндар деген тайпалар
бірлестігі (сюнну, дунху) пайда болды. Нақты айтқанда, біздің заманымыздың
дейін 209 жылы бой көтеріп, біздің заманымызда 216 жылы дейін дәурен сүрді.

Шаңырағын көтерген әйгілі Мөде (Мотэ) батыр. Біздің заманымызға дейін 209
жылы Мөде әкесін өлтіріп, таққа ие болады.

Осы заманнан бастап, ғұн мемлекеті күшейе бастады (атап айтсақ, біздің
заманымызға дейін 188 жылы ғұндар өзіне қытайимператоры Гао-
Диды бағындырады, хань династиясы ғұндарға салық төлеп тұрғаны белгілі.
Юечжи, ловфань, байянь, үйсүн тағы да басқа тайпалардың жерін тартып
алады.)

Ғұндар Байкалдан Тибетке, Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзеніне дейінгі жерде
мемлекет құрды. Оның әскері 300-400 мың болды.

Мөде қайтыс болғаннан кейін өзара қырқыс басталды. Хулагу кезінде, біздің
заманымызға дейін 47 жылы ғұндар оңтүстік және солтүстік болып екіге
бөлінді. Оңтүстік ғұндар Қытай бодандығын қабылдады, ал солтүстігіндегілер
орталық азиялық тайпалармен одақтасып батысқа кетіп, өз тәуелсіздіктерін
сақтады. Алайда, үнемі Қытайдың қысымына түскендіктен Тянь-Шаньды асып
өтіп, қаңлыларға келді. Бұл ғұндардың Орта Азия мен Қазақстанға алғашқы
қоныс аударуы болды.

Екінші қоныс аудару біздің заманымыздың 1 ғасырында болды. 93
жылы Қытайлар ығыстырған солтүстік ғұндар тағы да батысқа қарай жылжыды.
Олар Қазақстан территориясы арқылы батысқа бет алды. Бұл көшпенділердің
Қазақстанға енуіне байланысты шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі
басталады.

Біздің заманымыздың 1 мыңжылдығы басында Жетісу, оңтүстік қазақстан
тайпаларының кескін-келбеті монғолдана бастады. Ғұндар жергілікті
тайпаларды бағындырып, Сырдария бойымен Арал ө ңіріне, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.