Тәуке хан және оның билік құрған жылдары

Жоспар
Кіріспе

ЖОСПАР
I КІРІСПЕ
II НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Тәуке хан және оның билік құрған жылдары
2. Қазақ хандығын нығайту жолындағы Тәуке ханның қызметі
3. Тәуке ханның «Жеті жарғы» заңдары
4. Тәуке хан тұсындағы қазақ жүздері.
III ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Кіріспе

Жәңгірдің баласы Тәуке хан тұсында қазақ хандығының күш қуаты өсіп, бірлігі артты. Тәуке ханның билік құрған алғашқы жылдарында оның билігін қазақтың барлық рулары мойындамаған. Сондықтан Тәуке хан бытыраңқы қазақ қоғамының басын біріктіріп, бір орталыққа бағынған мемлекет құруды басты міндеті деп санады. Осы мақсатта әр түрлі әлеуметтік топтан шыққан дарынды, ақылды адамдар да мемлекетті басқару ісіне тартты. Бұған дейін мемлекетті басқару ісіне тек Шыңғыс ханның ұрпақтары мұрагерлік жолмен тартылатын еді.
Тәуке хан мемлекетті басқару ісіне туа біткен данышпан, ел арасында асқан ерлігімен батырлығымен дараланған тұлғаларды, яғни билер мен батырларды тартты. Бұл шаралар нәтижелі болды. Мемлекетті басқару ісіне де үлкен өзгерістерде енгізді. Билер кеңесін құрып, оның билік ауқымын кеңейтті. Билердің әлеуметтік тегі тек ақсүйек тобынан болмағанын ескерсек, қарапайым халықты мемлекетті басқару жүйесіне тарту Тәуке хан енгізген үлкен өзгеріс болды.
Тәуке хан мемлекеттік басқаруда дұрыс жолға кою үшін қарулы күштерді ұйымдастыру, қазақ халқының бірлігін күшейту мәселесіне айрықша мән берді.
Тәуке ханның хандық билікті дамыту және күшейту жолындағы қадамдары сәтсіз болды, себебі, қазақ хандықтары, бытыраңқы күйде еді. Мұнан соң Тәуке хан өзінің сыртқы саясатында Ресеймен дипломатиялық және сауда байланыстарын орната бастады. Тәуке хан тұсында Ресей мен дипломатиялық және сауда байланыстары дамыды, елшіліктер және аманаттар алмасу жүзеге асырыла бастады.
Тәуке заңдары арқылы барлық тайпалардың, рулардың ұраны және материалдық байлықтың айырма белгілері белгіленді, хандық биліктің беделін жоғарылату бағытында шаралар қолданды. Сонымен бірге салық жүйесі енгізілді.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
I КІРІСПЕ
II НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Тәуке хан және оның билік құрған жылдары
2. Қазақ хандығын нығайту жолындағы Тәуке ханның қызметі
3. Тәуке ханның Жеті жарғы заңдары
4. Тәуке хан тұсындағы қазақ жүздері.
III ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Кіріспе

Жәңгірдің баласы Тәуке хан тұсында қазақ хандығының күш қуаты өсіп,
бірлігі артты. Тәуке ханның билік құрған алғашқы жылдарында оның билігін
қазақтың барлық рулары мойындамаған. Сондықтан Тәуке хан бытыраңқы қазақ
қоғамының басын біріктіріп, бір орталыққа бағынған мемлекет құруды басты
міндеті деп санады. Осы мақсатта әр түрлі әлеуметтік топтан шыққан дарынды,
ақылды адамдар да мемлекетті басқару ісіне тартты. Бұған дейін мемлекетті
басқару ісіне тек Шыңғыс ханның ұрпақтары мұрагерлік жолмен тартылатын еді.
Тәуке хан мемлекетті басқару ісіне туа біткен данышпан, ел арасында
асқан ерлігімен батырлығымен дараланған тұлғаларды, яғни билер мен
батырларды тартты. Бұл шаралар нәтижелі болды. Мемлекетті басқару ісіне де
үлкен өзгерістерде енгізді. Билер кеңесін құрып, оның билік ауқымын
кеңейтті. Билердің әлеуметтік тегі тек ақсүйек тобынан болмағанын ескерсек,
қарапайым халықты мемлекетті басқару жүйесіне тарту Тәуке хан енгізген
үлкен өзгеріс болды.
Тәуке хан мемлекеттік басқаруда дұрыс жолға кою үшін қарулы күштерді
ұйымдастыру, қазақ халқының бірлігін күшейту мәселесіне айрықша мән берді.
Тәуке ханның хандық билікті дамыту және күшейту жолындағы қадамдары
сәтсіз болды, себебі, қазақ хандықтары, бытыраңқы күйде еді. Мұнан соң
Тәуке хан өзінің сыртқы саясатында Ресеймен дипломатиялық және сауда
байланыстарын орната бастады. Тәуке хан тұсында Ресей мен дипломатиялық
және сауда байланыстары дамыды, елшіліктер және аманаттар алмасу жүзеге
асырыла бастады.
Тәуке заңдары арқылы барлық тайпалардың, рулардың ұраны және
материалдық байлықтың айырма белгілері белгіленді, хандық биліктің беделін
жоғарылату бағытында шаралар қолданды. Сонымен бірге салық жүйесі
енгізілді.

Әз Тәуке хан (1680-1718)

Әз-Тәуке хан немесе Мұхамед Батырхан деп те аталады, Салқам Жәңгір
атанған Жәңгір ханның ұлы. Тәуке хан тұсында Қазақ хандығы саяси жағынан
нығайған және бір орталыққа бағынған үлкен мемлекет болды. Оны Тәуке ханның
үш жүзге және Қырғыз бен Қарақалпаққа билігі жүргенінен де көреміз. Оны
Тәуке хан тұсында Сыр бойында Қазақтың 32 қаласы болғанынан да көруге
болады. Қысқы Ордасын Тәуке Хан Түркістан қаласына орналастырды. Жазғы
Ордасы қазіргі Астана қаласына таяу жерде, қазіргі Астанадан 10 шақырым
жерде болған. Халық зердесінде қалған аңыздар бойынша да Тәуке хан билік
жүргізген заман ең бір өркендеген алтын ғасыр ретінде қалды. Тәуке ханның
билік құру кезеңі 1780-1718 жылдар. Яғни, қазақ даласында отыз бес жылға
жуық хандық билік құрған.
Тәуке ханның басты еңбегі – Қазақ хандығының ішкі саяси ахуалын оңалту
жолындағы еңбегі. Ол өзіне дейінгі Есім ханның ескі жолы, Хақназардың
хақ жолы, Қасым ханның қасқа жолы деп аталған әдет ғұрып нормаларына
сүйене отырып, Тәукенің Жеті Жарғысы аталған заңдар жинағын қабылдаған.
Ал хандықты билеуде негізінен әр жүздің билеріне арқа сүйеді, яғни
бұрынғыдай Төрелер мен Қожалардың шексіз билігінің орнына қазақтың өзінен
шыққан данагөй ақсақалдарға арқа сүйеді. Соның ішінде Әз-Тәукенің бес биі
атанған бес данышпанның атақ-даңқы бізге жетті: Ұлы жүзде – Үйсін Төле би,
Орта Жүзде – Қаздауысты Қазыбек, Кіші жүзде Алшын Әйтеке би және
Қарақалпақта – Сасық би мен Қырғыздағы Қоқым билер ел басқару ісіне
араласып, халықтың сөзін жеткізіп отырды. Тарих дерегі де сол кезде
Тәукенің қасында Ұлы жүз Әлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы Қазыбек, Кіші
жүз Байбекұлы Әйтеке, қырғыз Қарашораұлы Көкім, қарақалпақ Сасық би,
қатаған Жайма секілді халықтың ішінен уақыттың өзі екшеп шығарған, даналық
сөзімен, әділетті ісімен, қара қылды қақ жарған тура билігімен аттары бұл
күнде аңызға айналған атақты билердің болғанын айтады.
Сонымен қатар ол сыртқы жағдайды да тұрақты ұстай білді. 1678 жылы ол
Бұхар хандығынан елшілерді қабылдаса, 1686-1693 жылдар аралығында Тәуке
Ресейге бес рет елшілік аттандырып, көршілік, достық қарым қатынасты сақтау
туралы бітімдер жасасқан. Соның ішінде оның 1694 жылғы Қазан айында
жаздырған хаты бізге дейін сақталған. Бұл кезде Қазақ хандығының
көршілерімен терезесі тең мемлекет болғанын көре аламыз.
Тәуке ханның заманында оның саясатына сәйкес тыныштық пен бейбітшілік
орнады, дегенмен жаугершілік заманда, ел басына күн туған сәттерде ол
өзінің қолбасшылық дарыны мен батырлығын да таныта білді. 1689 және 1702
жылдардағы ойрат-жоңғарларға жасалған жорықтар, сондан кейін 1711, 1712,
1714 жылдардағы жоңғарлардың қазақ даласына үш рет баса көктей басып
кірулерін тоқтату арқылы ол кісі көшпенділер даласында Батырхан атағына ие
болған.
Соның ішінде Тәуке хан халық жадында күні бүгінге дейін асқан
кеңмеңгер, дана ақыл иесі ретінде де сипатталады. Соған орай ол кісінің
есіміне Әз (данышпан) сөзін жалғап, Әз-Тәуке деп атайды. Халықтан Әз
атағын иемденген Қазақта тек екі хан болған - Әз-Жәнібек және Әз-Тәуке
хандар. Соның ішіенде Әз-Жәнібек Алтын Орданың ханы болса, Әз-Тәуке Қазақ
Ордасының ханы.
Жәңгірұлы Тәуке ханның шешесі – қалмақтың хошоуыт тайпасының билеушісі
Кунделен-тайшының қызы. Мұрагерлік жолмен Қазақ хандығының билік тізгінін
қолға алған кезде (1680ж.) Тәуке ел ағасы жасына келіп ақыл тоқтатқан,
мемлекет ісіне араласып, мол тәжірибе жинақтаған білікті жан болатын.
Сондықтан да ол таққа отырып, әке ісін алға жалғап, оның саясатын
жүргізгенімен, оны жүзеге асыруға келгенде бұрынғы сүрлеумен кетпей,
өзіндік жаңа жолмен жүрді. Тәукені өзге қазақ хандарынан ерекшелеп, оның
шын мәнінде көреген басшы, ақылды реформатор екенін танытатын қасиеті де
осы өзіндік жолмен жүруінде. Бұл ретте ол ұлы бабасы Қасым ханға қарай
бейімделеді.
Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі екі қырымен айрықша назар
аударады. Бірі – елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясатты білгірлікпен
жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел аудырмағаны. Екіншісі – елдің ішкі
жағдайын реттеудегі саяси-құқықтық тәртіпті орнатуы. Ол төңірегіне топтан
торай шалдырмайтын, сыртқа сыңар сабақ жіп алдырмайтын, бір ауыз сөзімен
жұртты жатқызып - өргізетін, беделімен елдің бірлік-берекесін кіргізетін
ақыл иелерін жинап, халқын солар арқылы басқарды, ақыл-ой, парасат
үстемдігін орнатты. Осындай алыптардың замана тынысын тамыршыдай тап басып
танып, халықтың басын қосып, елдің бірлік – берекесін кетірер ішкі дау –
жанжалды, барымта – сырымтаны тиып, елді ынтымақта ұстау мақсатында ой
тоғыстырып, бір бағытта игілікті іс-қимыл жасау арқасында Қазақ хандығының
жағдайы күрт жақсарып, сыртқа айбарын асырды. Жұрт ерді ел қолдаса -
береке, ханды ел қолдаса мереке екенін көрді. Сол себепті де Тәуке хан ел
билеген кез - халық есінде қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған тыныш
берекелі заман болып қалды.
Бірақ, бұл, әрине ол кезде ешқандай шапқыншылық болған жоқ, бірыңғай бейбіт
күн туып, қазақ халқы сыртқы жаудан қаймықпай алаңсыз ғұмыр кешті дегенді
білдірмесе керек. Керісінше, Тәукенің кезінде қалмақтармен қақтығыс жиілей
түспесе, кеміген жоқ. Сонау 1681 жылғы қалмақтың қоңтайшысы Галдан
Бошоктудың қалың қолмен Шу өзенінің бойына жетіп, Сайрам қаласын
қоршағаннан басталған шабуылдар легі кейін оның немересі Цеван Рабтан билік
басына келген кезде де толастаған емес. Ұсақ қақтығыстарды есептемегеннің
өзінде 1711-1712, 1714, 1717 жылдары қазақ пен қалмақ арасында ірі
соғыстардың болғаны белгілі. Бұл арада мәселе елдің өз ішінде тыныштық
орнауында, халық арасында ырыс қазығы - ынтымақтың берік қағылып,
ағайынаралық алауыздықтың жойылуында, осыған ұйытқы болған ел басшысының
төңірегіне халықтың ақыл-ойының жоғары көтеруінде. Сондықтан тарихшылар
Тәукені Қазақ ордасының Ликургі деп бағалайды. Ликург деген бір кезде
ежелгі Грекияда көне Спартаның ақылгөй Заңгері болған, сондықтан ақылды,
көреген қайраткерлердің бәрін Еуропалық ғалымдардың Ликург деп атауы
қалыптасып кеткен. Тәуке ханды бұлай сипаттаған кейінгі зерттеуші Еуропалық
ғалымдар.
Тәуке ханның тұсында тұрақты мемлекеттік органдар: хан кеңесі, билер
кеңесі жұмыс істеп, жыл сайын үш жүздің шонжарларының съезін өткізу
қалыптасты. Тарихқа Жеті жарғы деген атпен енген Тәуке ханның заңдарын
зерттеушілер қазақтардың бұған дейінгі қолданылып келген әдеттегі құқық
нормаларының бір жүйеге келтіріліп, толықтырылған нұсқасы деп қабылдайды.
XVІІІ ғасырда Есіл өзеннің жібек шалғынды көкорай жағасындағы
Күйгенжарда (Астана қаласынан 10 шақырым жерде) атақты Салқам Жәңгірдің
баласы Әз Тәуке ханның ордасы қоныстанған. Себебі, жоңғарлардың тегеуірінді
бір шабуылы Түркістанды уақытша амалсыз қалдыруға мәжбүрледі. Сарыарқаның
айтулы сайыпқырандары мен сайраған әділетті билері қанжығалы қарт Бөгенбай,
қаракерей Қабанбай, Шақшақұлы Жәнібек, бәсентиін Малайсары, қыпшақ
Қошқарбай, қаз дауысты Қазыбек би, Бұқар жыраулармен ел тағдыры мен жер
тағдырын ойлап кездесуге мейлінше қолайлы жер еді.
Қан кешуде болашағын болжағыш көреген, кемел ойлы Әз Тәуке хан дала
даналары үйсін Төле би, алшын Әйтеке би, қаз дауысты Қазыбек билермен
ақылдасып, қазақ елінің құқықтық-конституциялық құжаты “Жеті жарғыны”
дүниеге әкелді. Кейін қазақтың Сәмеке ханы Қоқан мен Бұқараның үздік шебер
құрылысшыларын жинап әкесі Тәуке хан зираты қасында Есілдің шұрайлы жерінде
қала соққан дейтін аңыз бар. (Ақмола округінің ең соңғы аға сұлтаны
Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы Сәмекенің немересі, Тәуке ханның тікелей ұрпағы).
Туған елінің ой-тілегінен шыққан Тәуке ұрпақтарының бірі Абылай еді. Ол осы
ата жолымен қырық сегіз жыл Сарыарқа төрінде отырып қуатты мемлекет құрды.
Тәуке хан билік басында өте ұзақ, әбден қартайып, жасы ұлғайған шал
болғанша отырып, 1718 жылы өз ажалынан қайтыс болған.

Қазақ хандығын нығайту жолындағы Тәуке ханның қызметі

Жәңгірдің баласы Тәуке хан (1680-1718) тұсында Қазақ хандығының күш-
қуаты өсіп, бірлігі артты. Тәукенің туған жылы белгісіз, ал қайтыс болған
жылына байланысты ғылыми зерттеулердегі пікірлер де әртүрлі. Жәңгір ханның
ұлы және мұрагері Тәуке 1680 жылы Қазақ хандығының тағына отырды. Ол
асқынған ішкі феодалдық алауыздық пен бытыраңқылықты жойып, бір орталыққа
бағынған Қазақ хандығын құруға қажырлы қайрат жұмсады. Хандық билікті
күшейтуге бағытталған реформалар жүргізді.
Тәуке хан өзінің даналығы арқасында ел арасында әз-Тәуке деген атқа
ие болған. Қазақ жеріне орыс елшілігін бастап келген М.Тевкелев 1748 жылы
жазған құжатта: Тәуке хан өте ақылгөй кісі болған, оны қырғыздар
(қазақтар) үлкен құрметпен еске алады, - деп көрсетеді. Халық зердесінде
Тәуке заманы Қазақ хандығының ең бір өркендеген, қой үстіне бозторғай
жұмыртқалаған заман, алтын ғасыр деп еске алынады. Орыстың белгілі
тарихшысы А.И.Левшин Тәукені көне Спартаның ақылгөй заңгері Ликургпен
теңеген.
Тәуке ханның билік құрған алғашқы жылдарында оның билігін қазақтың
барлық рулары мойындамаған. Сондықтан Тәуке хан бытыраңқы қазақ қоғамының
басын біріктіріп, бір орталыққа бағынған мемлекет құруды басты міндеті деп
санады. Осы мақсатта әр түрлі әлеуметтік топтан шыққан дарынды, ақылды
адамдарды мемлекетті басқару ісіне тартты. Бұған дейін мемлекетті басқару
ісіне тек Шыңғыс ханның ұрпақтары мұрагерлік жолмен тартылатын еді.
Тәуке хан мемлекетті басқару ісіне туа біткен данышпан, ел арасында
асқан ерлігімен, батырлығымен дараланған тұлғаларды, яғни билер мен
батырларды тартты. Бұл шаралар нәтижелі болды. Мемлекетті басқару ісіне де
үлкен өзгерістер енгізді. Билер кеңесін құрып, оның билік ауқымын кеңейтті.
Билердің әлеуметтік тегі тек ақсүйек табынан болмағанын ескерсек, қарапайым
халықты мемлекетті басқару жүйесіне тарту Тәуке хан енгізген үлкен өзгеріс
болды.
Билер шешіміне хан қарсылық көрсетпеді, яғни мемлекеттік биліктің басым
бөлігі халықтың қолында болды. Тәуке ханның тұсында Билер кеңесінің
құрамына атақты Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке, Досай, Едіге,
Сырымбет, Қабек, Даба, Есейхан, Жалған, Ескелді, Сасық би, Байдалы,
Тайкелтір, Қоқым сияқты дарынды қайраткерлер енді. Билер кеңесінің билік
ауқымы зор болған. Бұл органның шешімі негізінде ғана Тәуке хан мемлекеттік
мәселелерді шешуге құқықты болған және билер кеңесі қабылдаған заңдар мен
шешімдерді жүзеге асырып отырған. Сонымен қатар Билер кеңесі хандық
билікті шектеу құқығына ие болған. Халықтың дәстүрлі менталитетінде
билердің қоғамдағы мәртебесін анықтайтын қағидалар көп сақталған. Мысалға,
Атаның баласы болма, адамның баласы бол, Туғанына бұрғаны – биді құдай
ұрғаны, Таста тамыр жоқ, биде бауыр жоқ, Тіл жүйрік емес, шын жүйрік
т.б. Бидің үкімі ру, аймақ атынан емес, тәуелсіз би атынан шығарылды.
Атақты Әйтеке би ұрпақтарына мынадай өсиет қалдырды: Менің өмірім
өзгенікі, өлімім өзімдікі. Туа біткен даналық мен шешендікті иеленген
билердің өмірлік тәжірибесі де мол болды. 1820 жылы орыс және европалық
құқық нормаларымен жетік таныс Д. Самоквасов қазақтардың құқық жүйесін
зерттей келе, қазақ билері халқының салт-дәстүрі мен өткен тарихын да
жақсы білетіндігі туралы жазған. Биі жақсының елі жақсы, Батыр елін
жауға бермейді, би елін дауға бермейді деген нақыл сөздер қазақ билерінің
дипломат қызметін атқарғанын да көрсетеді. Билер шешен болған. Атап айтсақ,
халық Қазыбек биді ағын судай әйгілі шешен деп мақтан тұтқан. Сөйтіп,
Тәуке хан ел билеуде атақты қазақ билеріне арқа сүйеп, олардың қазақ
қоғамындағы орны мен рөлін көтерді.
Билер кеңесі мерзімді түрде Сырдарияның бойында орналасқан Әңгірен,
Түркістан мен Сайрам жеріне орналасқан Битөбе, Мәртөбеде шақырылған. Жыл
сайын Ташкент қаласының маңындағы Күлтөбеде үш жүз өкілдерінің басын қосқан
жиналысын өткізіп тұрған. Бұл халық арасында Күлтөбенің басында күнде
кеңес деп аталды.
Қазақ халқы арасында бұрыннан қолданылып келген ру-тайпалардың ұрандары
мен таңбаларын қайта анықтап белгілеген. Бұл тарихта Орта Азияда өмір
сүрген көшпелі хандықтарда болып келген салт еді. Жаңадан таққа отырған хан
өзіне қарасты тайпалардың таңбасын белгілеп беріп отырған. Бұл көшпелі
тайпалар арасында хандық өкімет билігін күшейтудің дәстүрлі шараларының
бірі еді.
Тәуке хан өзінен бұрынғы хандар тұсында ішкі тартыс салдарынан ыдырай
бастаған үш жүздің басын қосты, жеке-жеке ұлыстарды билеген сұлтандардың
бөлектенуіне тежеу салып, Қазақ хандығының ішкі бірлігін бекемдеуге барлық
шараларды қолданып, оны едәуір күшейтті. Бұл тұста едәуір қырғыз тайпалары
мен қарақалпақ тайпалары Тәуке ханның қарауында болды. Тәуке қырғыздарды
олардың өз биі Қоқым Қарашор арқылы, қарақалпақтарды олардың Сасық биі
арқылы басқарып отырған. Бұл іс жүзінде жоңғарлардың шабуылынан қорғануды
негіз еткен қазақ, қырғыз және қарақалпақ халықтарының әскери-саяси одағы
еді.
Жеті жарғыны қазақ халқы ХІХ ғасырдың ортасына дейін қолданып
келді. Ал кейбір заңдар Қазан төңкерісіне дейін қолданылды. Сонымен бірге
Жеті жарғының өз кезінде қағазға түсірілмегені де белгілі. Кеңестер
дәуірінде Жеті жарғыға феодалдық қатынастардың сарқыншығы деген сипат
тағылып, мүлдем зерттелінбеді. Бізге Жеті жарғы орыс ғалымдарының
жазбалары негізінде белгілі. Алғаш рет орыс ғалымы Г.Спасский жаппас
руының старшыны Күбек Шүкіралиевтің мәліметтері негізінде Жеті жарғының
11 үзіндісін 1820-шы жылы Сибирский вестник баспасөзінің бетінде
жариялады. Жеті жарғының екінші нұсқасы ( 34 үзінді) А.Левшиннің
зерттеулерінде беріледі. Бұл нұсқалар Жеті жарғы дүниеге келгеннен кейін
100 жылдан соң халық ауыз әдебиеті негізінде жариялады. Сондықтан, бұл
заңдар жинағының толық нұсқасының бізге жетпегені белгілі.
Жеті жарғы заңдар жинағы мемлекеттің ішкі жағдайын күшейтуге
бағытталды. Осы заң негізінде қазақтың тайпа, ру басыларын жылына бір рет
жиналуға міндеттеді. Бұл жиындарда мемлекеттің сыртқы және ішкі жағдайына
байланысты мәселелер дауыс беру негізінде шешілді. Жиынға қару асынып
келген азаматтардың ғана дауыс беру құқықтары болды. Сонымен бірге қару
ұстап келген азамат жылына өз байлығының жиырмадан бір бөлігін салық
ретінде мемлекетке беруге міндеттелді. Жиынға қатысушы әр рудың өз таңбасы
болды. Бұл таңбалар құрылтайда мемлекеттік рәміз дәрежесінде бекітілді.

Тәуке ханның Жеті жарғы заңдары

Қазақтың негізгі байлығы мал болғаны белгілі. Сондықтан Жеті жарғы
заңдарына сай әр меншік иесі өз малдарына ен салуға міндеттелді. Сонымен
қатар, әр рудың жайылым жер меншігі қатаң белгіленді.
Жеті жарғыда қылмысты іс-құқық нормаларына үлкен орын бөлінген.
Қылмыс ретіне: кісі өлтіру, мертіктіру, әйелді зорлау, соққыға жығу,
қорлау, ұрлық істеу және тағы басқалары жатқан. Кінәлілер жасаған қылмыс
деңгейіне сай әртүрлі жазаға кесілген. Бұл жинақта қанға қан заңы
сақталды. Бірақ билер сотының екі жақ келісуі бойынша жазаны құн төлеумен
алмастыруға мүмкіншілігі болған. Құн төлеу төрт жағдайда рәсімделген. Олар:
егер әйелі күйеуін өлтірсе және күйеуінің туыстары оны кешірмеген жағдайда,
егер әйел некесіз туған баласын өлтірген жағдайда, жұбайлар арасындағы
көзге шөп салушылық дәлелденген жағдайда және құдайға тіл тигізгені
анықталған жағдайда. Өлім жазасының екі түрі болған: дарға асу және тас
лақтыру әрекеттерін қолдану.
Жазалаудың ең көп таралған түрі – құн төлеу болған. Қылмыскердің және
өлген адамның әлеуметтік жағдайына байланысты құн мөлшері өзгеріп отырған.
Мысалы, өлген ер адамның құны 1000 қой болса, әйел адамның құны 500 қой
болған. Ал өлген адамның әлеуметтік жағдайы ақсүйек болса құн мөлшері жеті
есе өскен, яғни ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.