Ғұндар туралы

1. Ғұндар
2. Хань империясы кезінде
3. Тарихи деректер

Б.з.б. I мың жылдықтың екінші жартысынан бастап. Байкалдан Оңтүстікке қарай және Ордосқа дейін созылып жатқан дала және шөлейт аудандарда қарабайыр мал шаруашылығымен шүғылданған, этникалық жағынан әр түрлі тайпалар көшіп жүрді. Солардың басты бір тобы б.з.б. ІУ-Ш ғасырларда Солтүстік Қытайдың шекарасына дейінгі жерді мекендеген тайпалық екі одақ Сюнну жоне Дунху бірлестіктері еді. Қытай тілінде сюниу деген атау солтүстікдегілер деген мағынаны білдіреді.
Сюннулар хунну немесе ғұндар деп аталады, әсіресе, б.з.б. III ғасырда мейлінше күшейді. Тайпалардың бұл тобының аты қайдан шыққаны белгісіз, "Ғұн" деген атаудың өзі кейінірек сюнну (хунну) деген аттан шыққан деп болжам жасалынды. Ғүндар туралы тарихи деректер көрнекті Қытай тілінің мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінде берілген. Ал олардың тарихын жазуда үлкен ецбек сіңірген ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев, Н. И. Конрад. Ал Қазақстан ғалымдарының арасында ғүндардың тарихымен К. М. Байпақов және т. б. айналысып жүр.
Ғүндардың этникалық тегі туралы мәселе әлі анықталып болған жоқ. Зерттеушілердің көпшілігі оларды түріктсрдіц аргы аталары деп болжайды. Ғүндардың құдіреті тасып гүрган кезде, олардың бірлестігіне басқа бірнеше тайпалар қосылған, сондықтан "ғүн" атауы этни-калық болудаи горі саяси одақ атауына қарай айналың қырағаш Ғұн тайпаларының бір одаққа бірігуіне негізгі себеп Қытайлықтардың бұларға қарсы төрт ғасырға созылған кескілескен соғысы деу ксрек.
Хань империясы кезінде Қытайлықтар ғұндарды талай рет басып алмақшы болады,бірақ гұндар іргелес тайпалармен бірігіп, Қытайлықтардың шабуылдарына батыл тойтарыс беріп отырады. Ғұн тайпаларының бірігіп топтасуы б. з. б. 209 жылы «ғұн үйінің өрлеуі» кезінде іске асты. Оларды бір одаққа біріктіру әйгілі Мөде «Боғда» батырдың есімімен байланысты. Оның туған жылы 230, ал өлген кезі б.з.б. 174 жыл/

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Мусин Ч. Қазақстан тарихы Алматы 2000ж.
2.Мусин Ч. Қазақстан тарихы Алматы 2005 ж.
3. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы Алматы 1994ж.
4. Сыздықов С. Қарлұқтар Алматы 2000ж
5. Толыбеков С. Қазақ шежіресі Алматы 1992ж.
6. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі Алматы 1994ж.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Ғундар

Б.з.б. I мың жылдықтың екінші жартысынан бастап. Байкалдан Оңтүстікке
қарай және Ордосқа дейін созылып жатқан дала және шөлейт аудандарда
қарабайыр мал шаруашылығымен шүғылданған, этникалық жағынан әр түрлі
тайпалар көшіп жүрді. Солардың басты бір тобы б.з.б. ІУ-Ш ғасырларда
Солтүстік Қытайдың шекарасына дейінгі жерді мекендеген тайпалық екі одақ
Сюнну жоне Дунху бірлестіктері еді. Қытай тілінде сюниу деген атау
солтүстікдегілер деген мағынаны білдіреді.
Сюннулар хунну немесе ғұндар деп аталады, әсіресе, б.з.б. III ғасырда
мейлінше күшейді. Тайпалардың бұл тобының аты қайдан шыққаны белгісіз,
"Ғұн" деген атаудың өзі кейінірек сюнну (хунну) деген аттан шыққан деп
болжам жасалынды. Ғүндар туралы тарихи деректер көрнекті Қытай тілінің
мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінде берілген. Ал олардың
тарихын жазуда үлкен ецбек сіңірген ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев,
Н. И. Конрад. Ал Қазақстан ғалымдарының арасында ғүндардың тарихымен К. М.
Байпақов және т. б. айналысып жүр.
Ғүндардың этникалық тегі туралы мәселе әлі анықталып болған жоқ.
Зерттеушілердің көпшілігі оларды түріктсрдіц аргы аталары деп болжайды.
Ғүндардың құдіреті тасып гүрган кезде, олардың бірлестігіне басқа бірнеше
тайпалар қосылған, сондықтан "ғүн" атауы этни-калық болудаи горі саяси одақ
атауына қарай айналың қырағаш Ғұн тайпаларының бір одаққа бірігуіне негізгі
себеп Қытайлықтардың бұларға қарсы төрт ғасырға созылған кескілескен соғысы
деу ксрек.
Хань империясы кезінде Қытайлықтар ғұндарды талай рет басып алмақшы
болады,бірақ гұндар іргелес тайпалармен бірігіп, Қытайлықтардың
шабуылдарына батыл тойтарыс беріп отырады. Ғұн тайпаларының бірігіп
топтасуы б. з. б. 209 жылы ғұн үйінің өрлеуі кезінде іске асты. Оларды
бір одаққа біріктіру әйгілі Мөде Боғда батырдың есімімен байланысты. Оның
туған жылы 230, ал өлген кезі б.з.б. 174 жыл
Мөде ғүндарды күшті державаға айналдыру үшін әскери реформалар
жүргізді. Мөденің басшылығымен ғүндар өздерінің оңтүстігіндегі дунхуларды
талқандады. Олар Саян-Алтай тайпаларына жоне Үйсіндерге шабуыл жасап, өзіне
қаратты. Мөде батыста Юечжи тайпаларына жорық жасап, оны бағындырды.
Б.з.б. 200-ші жылдары ғұндар Ор-досты қаратып алды, Қытай Хань
әулетінің негізін қалаушы Лю Баньмен соғысып оны жеңді. Ұлы Қытай қорғаны
салынуының бір себебі осы гұндардың шабуылынан қор-ғану амалы еді. Қытайдың
Жылнама атты байырғы кітабында айтылатын түрағы жоқ, үйі жоқ ғұндар бәле
болды ғой деп келетіи жолдар ғұндардың. Қытай еліне қатты қауіп
төндіргенін көрсетеді. Б.з.б. 188 жылы Мөде мен Қытайдың Хань императоры
Гаоцзу "тыныштық және туыстық" жайлы шартқа қол қойды. Мөде Қытай ханша-сын
өзіне әйелдікке алды, сонымен бірге Хань империясы ғұндарға жыл сайын салық
төлеп тұруға тиісті болды. Ғүндардыц жүргізген жаулап алу согыстарының
нәтиже-сінде Забайкальеден Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэ озенінің
орта бойына дейіи созылып жатқан жердің бәрі олардың қол астына көшті. "Ғүн
державасы" орасан зор үлкен болғанымен оныц осал ұрымтал жері де бартын.
Мүның өзі олардың арасындағы берік бірліктің болмауы-мен байланысты еді.
Осыдан келіп б.з.б. 59 жылы ғұндардың өз арасында соғыс басталды. Ғұндардың
өз іштерін-дегі болып жатқан мүндай талас-тартыстарды Қытай мемлекеті
пайдаланып қалуға тырысты. Қытайлар үйсіндермен одақтаса отырып, ғұндарға
қарсы бірпеше шабуыл ұйымдастырды.
Б.з.б. 47 жылы ғұндар державасы оңтүстік және солтүстік ғұндар болып
екіге бөлінді. Оңтүстіктегі ғүидар Қытайдың Хань империясына бағынды. Ал
Чжи-Чжи шаньюй бвстаған солтүстіктегі ғүндар оздерінің тәуелсіздігін
сақтап, Солтүстік Моңғолия және Шығыс Түркістаінің. Солтүстік аймақтарында
көшіп-қонып жүрді. Бүлардың бір бөлігі Тянь-Шаньнан өтіп, Қаңлы
тайпаларымен шарттасып, олардың шығыс жағына қоныстанды.
Мұның өзі ғүндардың Қазақстан мен Орта Азия жеріне түңғыш рет жаппай
өтуі еді. Екінші бір толқыны біздің заманымыздың I ғасырында басталды. 93
жылы Хань империясының әскерлері ғұндардың кұштерін ығыстырып, олардың
солтүстіктегі тайпаларының бірін өздеріне бағындырып, енді біреулермен одақ
жасасып, ұшіншілерін батысқа қарай ығыстырды.
Олар Тарбағатайға дейін келіп, Оңтүстік-Шығыс Балқаш өңірін жайлаған
Юебань тайпалары пайда болды. Ғұндардың осы жылжуымен байланысты болса
керек, кейінірек бұлар Орталық Қазақстан және Сырдариядан солтүстікке қарай
созылған жерлерді алып жатты. Арал теңізі мен Каспий маңына шығып, алаңдар
мен ассаларға шабуыл жасап, оларды батысқа қарай ығыстырды. Сойтіп,
ғүндардың Қазақстаннан Шығыс және Орталық Еуропа жеріне жеткенше үш
ғасырдан астам уақыт өтті.
Ғүндар Рим империясына үлкен қауіп туғызды. V ғасыр-дың 30-шы жылдары
ғұндардың басшысы Аттила 410-453 ж.ж. Румыния және Венгрия елдеріндегі
көшпелі тайпаларды өзінің қол астына жинап, Рим империясының аудан-дары
Паннония мен Мезияны басып алған соң, Франция жеріне өтеді. Жаулап алған
жерлердегі халықтарды қырып-жойып, қалаларды бүлдіріп, селоларды ортеп,
бүкіл Еуропа елдерінің үрейін ұшырады. Н. А. Машкин "Ертедегі Римнің
тарихы" деген кітабында, 375-376 жылдары вестготтардың Қазақстан даласынан
келген ғүндармен біріккен күрестері ежелгі Рим империясының құлауына әкеп
соқты деген қорытынды жасайды.
Тарихи деректерге қарағанда, ғүндар 24 руға бөлінген, оларды ру
басылары, ақсақалдар басқарған Рулық кұрылыстың ақсақалдар кеңесі және
халық жиналысы сияқты институттары жұмыс істеген. Олар жылына үш рет-
бірінші, бесінші және тоғызыншы айларда өткізіліп, онда ру басылары
мсмлекеттік істерді талқылап, ат жарысы мен түйелердің жарысын қызықтаған.
Ғұн тайпаларының патриархаттық-рулық құрылысы негізінде жаңа қоғамдық
қатынастар, теңсіздік, таптарға бөліну қалыптасты. Хабірлерден шыкқан
заттар ғүн қоғамын-дағы мүлік теңсіздік жайын айқын сипаттайды. Обаларды
қазған кезде табылған бұйымдар, қымбат маталар ғүн қоғамы устем топтарында
жиналған байлықты дәлелдейді. Қытай саяхатшысы Сыма Цянь қалдырған
жазбаларда ғұн-дарда малға әулеттік жоне жеке меншіктік болғаны айтылады.
Ғүн тайпалары ұжым ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.