Ғұндар туралы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Ғундар

Б. з. б. I мың жылдықтың екінші жартысынан бастап. Байкалдан Оңтүстікке қарай және Ордосқа дейін созылып жатқан дала және шөлейт аудандарда қарабайыр мал шаруашылығымен шүғылданған, этникалық жағынан әр түрлі тайпалар көшіп жүрді. Солардың басты бір тобы б. з. б. ІУ-Ш ғасырларда Солтүстік Қытайдың шекарасына дейінгі жерді мекендеген тайпалық екі одақ Сюнну жоне Дунху бірлестіктері еді. Қытай тілінде сюниу деген атау солтүстікдегілер деген мағынаны білдіреді.

Сюннулар хунну немесе ғұндар деп аталады, әсіресе, б. з. б. III ғасырда мейлінше күшейді. Тайпалардың бұл тобының аты қайдан шыққаны белгісіз, "Ғұн" деген атаудың өзі кейінірек сюнну (хунну) деген аттан шыққан деп болжам жасалынды. Ғүндар туралы тарихи деректер көрнекті Қытай тілінің мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. Кюнердің еңбектерінде берілген. Ал олардың тарихын жазуда үлкен ецбек сіңірген ғалымдар А. Н. Бернштам, Л. Н. Гумилев, Н. И. Конрад. Ал Қазақстан ғалымдарының арасында ғүндардың тарихымен К. М. Байпақов және т. б. айналысып жүр.

Ғүндардың этникалық тегі туралы мәселе әлі анықталып болған жоқ. Зерттеушілердің көпшілігі оларды түріктсрдіц аргы аталары деп болжайды. Ғүндардың құдіреті тасып гүрган кезде, олардың бірлестігіне басқа бірнеше тайпалар қосылған, сондықтан "ғүн" атауы этни-калық болудаи горі саяси одақ атауына қарай айналың қырағаш Ғұн тайпаларының бір одаққа бірігуіне негізгі себеп Қытайлықтардың бұларға қарсы төрт ғасырға созылған кескілескен соғысы деу ксрек.

Хань империясы кезінде Қытайлықтар ғұндарды талай рет басып алмақшы болады, бірақ гұндар іргелес тайпалармен бірігіп, Қытайлықтардың шабуылдарына батыл тойтарыс беріп отырады. Ғұн тайпаларының бірігіп топтасуы б. з. б. 209 жылы «ғұн үйінің өрлеуі» кезінде іске асты. Оларды бір одаққа біріктіру әйгілі Мөде «Боғда» батырдың есімімен байланысты. Оның туған жылы 230, ал өлген кезі б. з. б. 174 жыл/

Мөде ғүндарды күшті державаға айналдыру үшін әскери реформалар жүргізді. Мөденің басшылығымен ғүндар өздерінің оңтүстігіндегі дунхуларды талқандады. Олар Саян-Алтай тайпаларына жоне Үйсіндерге шабуыл жасап, өзіне қаратты. Мөде батыста Юечжи тайпаларына жорық жасап, оны бағындырды.

Б. з. б. 200-ші жылдары ғұндар Ор-досты қаратып алды, Қытай Хань әулетінің негізін қалаушы Лю Баньмен соғысып оны жеңді. Ұлы Қытай қорғаны салынуының бір себебі осы гұндардың шабуылынан қор-ғану амалы еді. Қытайдың «Жылнама» атты байырғы кітабында айтылатын «түрағы жоқ, үйі жоқ ғұндар бәле болды ғой» деп келетіи жолдар ғұндардың. Қытай еліне қатты қауіп төндіргенін көрсетеді. Б. з. б. 188 жылы Мөде мен Қытайдың Хань императоры Гаоцзу "тыныштық және туыстық" жайлы шартқа қол қойды. Мөде Қытай ханша-сын өзіне әйелдікке алды, сонымен бірге Хань империясы ғұндарға жыл сайын салық төлеп тұруға тиісті болды. Ғүндардыц жүргізген жаулап алу согыстарының нәтиже-сінде Забайкальеден Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэ озенінің орта бойына дейіи созылып жатқан жердің бәрі олардың қол астына көшті. "Ғүн державасы" орасан зор үлкен болғанымен оныц осал ұрымтал жері де бартын. Мүның өзі олардың арасындағы берік бірліктің болмауы-мен байланысты еді. Осыдан келіп б. з. б. 59 жылы ғұндардың өз арасында соғыс басталды. Ғұндардың өз іштерін-дегі болып жатқан мүндай талас-тартыстарды Қытай мемлекеті пайдаланып қалуға тырысты. Қытайлар үйсіндермен одақтаса отырып, ғұндарға қарсы бірпеше шабуыл ұйымдастырды.

Б. з. б. 47 жылы ғұндар державасы оңтүстік және солтүстік ғұндар болып екіге бөлінді. Оңтүстіктегі ғүидар Қытайдың Хань империясына бағынды. Ал Чжи-Чжи шаньюй бвстаған солтүстіктегі ғүндар оздерінің тәуелсіздігін сақтап, Солтүстік Моңғолия және Шығыс Түркістаінің. Солтүстік аймақтарында көшіп-қонып жүрді. Бүлардың бір бөлігі Тянь-Шаньнан өтіп, Қаңлы тайпаларымен шарттасып, олардың шығыс жағына қоныстанды.

Мұның өзі ғүндардың Қазақстан мен Орта Азия жеріне түңғыш рет жаппай өтуі еді. Екінші бір толқыны біздің заманымыздың I ғасырында басталды. 93 жылы Хань империясының әскерлері ғұндардың кұштерін ығыстырып, олардың солтүстіктегі тайпаларының бірін өздеріне бағындырып, енді біреулермен одақ жасасып, ұшіншілерін батысқа қарай ығыстырды.

Олар Тарбағатайға дейін келіп, Оңтүстік-Шығыс Балқаш өңірін жайлаған Юебань тайпалары пайда болды. Ғұндардың осы жылжуымен байланысты болса керек, кейінірек бұлар Орталық Қазақстан және Сырдариядан солтүстікке қарай созылған жерлерді алып жатты. Арал теңізі мен Каспий маңына шығып, алаңдар мен ассаларға шабуыл жасап, оларды батысқа қарай ығыстырды. Сойтіп, ғүндардың Қазақстаннан Шығыс және Орталық Еуропа жеріне жеткенше үш ғасырдан астам уақыт өтті.

Ғүндар Рим империясына үлкен қауіп туғызды. V ғасыр-дың 30-шы жылдары ғұндардың басшысы Аттила /410-453 ж. ж. / Румыния және Венгрия елдеріндегі көшпелі тайпаларды өзінің қол астына жинап, Рим империясының аудан-дары Паннония мен Мезияны басып алған соң, Франция жеріне өтеді. Жаулап алған жерлердегі халықтарды қырып-жойып, қалаларды бүлдіріп, селоларды ортеп, бүкіл Еуропа елдерінің үрейін ұшырады. Н. А. Машкин "Ертедегі Римнің тарихы" деген кітабында, 375-376 жылдары вестготтардың Қазақстан даласынан келген ғүндармен біріккен күрестері ежелгі Рим империясының құлауына әкеп соқты деген қорытынды жасайды.

Тарихи деректерге қарағанда, ғүндар 24 руға бөлінген, оларды ру басылары, ақсақалдар басқарған Рулық кұрылыстың ақсақалдар кеңесі және халық жиналысы сияқты институттары жұмыс істеген. Олар жылына үш рет-бірінші, бесінші және тоғызыншы айларда өткізіліп, онда ру басылары мсмлекеттік істерді талқылап, ат жарысы мен түйелердің жарысын қызықтаған.

Ғұн тайпаларының патриархаттық-рулық құрылысы негізінде жаңа қоғамдық қатынастар, теңсіздік, таптарға бөліну қалыптасты. Хабірлерден шыкқан заттар ғүн қоғамын-дағы мүлік теңсіздік жайын айқын сипаттайды. Обаларды қазған кезде табылған бұйымдар, қымбат маталар ғүн қоғамы устем топтарында жиналған байлықты дәлелдейді. Қытай саяхатшысы Сыма Цянь қалдырған жазбаларда ғұн-дарда малға әулеттік жоне жеке меншіктік болғаны айтылады. Ғүн тайпалары ұжым болып көшіп жүрген және әрқай-ысының өзіне болініп берілген жер учаскелері болған.

Ғұндарда соғыс тұтқындарынан және бағынышты ай-мақтардың халқынан қүралған қүлдар болған. Олар үй қызыметшілері, бақташылар, қолөнершілер және жер жыр-тушылар ретінде пайдаланылған.

Елді шаньюй басқарды, оның қолында шексіз дерлік билік болды. Шаныойдан кейін түмен басылар деп аталатын бекзадалар тұрды. Олар шаньюйдің ұлдары, інілері не-месе жақын туысқандары болатын. Барлығы 24 түмсн басы және олардың ор қайсысыиың көшіп журетін өз жерлері болған. Тұменбасылар өз иеліктерінде мыңбасылар, жүзбасыларды тағайындап отырды. Ғүн қоғамында лауазымдар мен жоғарғы шендер мұраға қалдырылған. Ғұн шаньюйі өлсе оның орнына інісі не үлкен баласы билікті өз қолдарына алатын болған.

Ғұндардың өмірінде мал шаруашылығы басты рөл атқарды( Олар ұй жануарларынан жылқы, ірі қара, қой-ешкі өсірді, кейбіреулері тұйе, есек ұстаған. Негізінен көшпелі мал шаруашылығы ұстемдік еткен. Шөптің қалың, судың мол болуына қарай бір жерден екінші жерге көшіп жүрген. Үй малдарының етімен тамақтанып, терісінен киім, аяқ киім тіккен, жүн мен аң терісін жамылған. Ғүндар отырықшылық пен егіншілікті кәсіп еткен. Жазба деректер бойынша олар тары өсіруді жақсы меңгерген. Өйткені тары ерте пісетін дақылдардың бірі және ол суаруды қажет етпейді. Ғүндардың егіншілікпен айналысқанын олардың қалдырып кеткеп темір орак, шойын турендер, қол диірмендер, тас уккіштер т. б. құрал-саймандар айғақтайды. Сондай-ақ, ғүндардың үй-жайларынан астық сақтайтын ұралар, еден, қабырғалар сылағынан, ішкі кірпіштердің арасынан сабаннің қалдықтары кездескен.

Археологиялық зерттеулер көрсеткендей, ғүндарда қол-өнері де жақсы дамыған. Олардың қорымдары мсн қыстактарынан қару-жарақтар, ыдыс-аяқтар, қола қазандары, әр түрлі пошымдағы керамикадан істелген құмыралар табылған. Ғұндар үй-тұрмысына қажетті бұйымдарды металдан, тастан, ағаштан, сүйектен, мүйізден, балшықтан жасаған. Ғүндар арасынан темір ұсталары мен зергерлер коп шыққан. Мұны бай адамдардың зираттарынан табылған алтын сырғалар, жүзіктер, әшекейлеп жасалған кемер белдіктер және т. б. көрсетеді. Ғүндар Қытай және т. б. елдермен сауда қатынастарын жүргізген. Оны үстем тап өкілдерінің молаларынан алынған айналар, көз салған әшекейлер, қым-бат бағалы Қытай маталары дәлелдейді.

Ғұндар өмірінде аң аулау маңызды рол атқарды. Аңшылық ісіне бала кезден бастап тәрбиеленген. Балалар садақ тартуды және қүстар мен тышқандарды атуды үйренген.

Сонымен қорытып айтқанда, сақтар мен үйсіндер, қаңлылар мен ғүндар және сарматтар тайпалары қоғамдық құрылымы мемлекеттік деңгейге өскен және өзіндік материалдық мәдениеті мен өнері бар, айрықша бір өркениетті жасау ісінде жоғары дәрежеге жетеді. Міне, тап сол кездері Қазақстан жерінде ежелгі түрік тілінде сөйлейтін халықтар пайда болады.

Археологиялық қазбалардан табылған заттық мәдениеттін куәліктері ежелгі ғұндер мен қазақтардың байланысы барлығынан дерек береді. Маңғол ғалымы С Доржы жаз-ған «Солтүстік ғұндер» атты кітаптын І-, тарауында «Солтүстік ғұндсрдің молалары» туралы тоқталып, Ноян тауындағы ғұн моласынан табылған жүннен істелген бұйымдарды, ою-өрнек кестелерді баяндайды. Бұл моладан шыққан оюлар мен қестелерде әр түрлі дөңгелек, үшкіл пішінді геометриялық ою-өрнектер бар екен, бұларды талдай келіп Доржы былай дейді: «Бұл кестелер мен өрнектер және одардың құрылымы қазіргі қазақ арасында қолданылып -жүрген сырмақтардағы ою-өрнектерді еске түсіреді».

Қорытып айтқанда, ежелгі замандағы ғұндер батысқа қоныс аударудан бұрын ежелгі қазақ тайпаларымен тығыз байланысты болған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.