Мао Цзедун Қытайдың мемлекеттік және саяси қайраткері
Жоспар
І Тарау. Мао Цзедун Қытайдың мемлекеттік және саяси қайраткері.
І.1 Мао Цзедунның өмірі мен қоғамдық істері.
І.2 Мао Цзедунның ішкі.сыртқы саясаты.
І.3. Азамат соғысының аяқталуы және Қытай коммунистік партиясының
(ҚКП) құрылуы.
ІІ Тарау. «Мәдени революция» жылдарындағы ҚХР.сы.
ІІ.1. Мәдени революцияның алғы шарттарымен барысы.
ІІ.2. Мәдени революция жылдарындағы ҚХР.ның әлеуметтік экономикалық
жағдайы.
ІІ.3. «Мәдени революцияның» нәтижесі мен салдары.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер және сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І Тарау. Мао Цзедун Қытайдың мемлекеттік және саяси қайраткері.
І.1 Мао Цзедунның өмірі мен қоғамдық істері.
І.2 Мао Цзедунның ішкі.сыртқы саясаты.
І.3. Азамат соғысының аяқталуы және Қытай коммунистік партиясының
(ҚКП) құрылуы.
ІІ Тарау. «Мәдени революция» жылдарындағы ҚХР.сы.
ІІ.1. Мәдени революцияның алғы шарттарымен барысы.
ІІ.2. Мәдени революция жылдарындағы ҚХР.ның әлеуметтік экономикалық
жағдайы.
ІІ.3. «Мәдени революцияның» нәтижесі мен салдары.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер және сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі:
1941-1949жылдары азамат соғысында Қытай Коммунистік партиясы жеңіске жетеді. Гаминьдан мен Чан Кайши үкіметінің жеңілуінің бірнеше себептері болды. Жапондарға қарсы соғыс жылдарында Чан Кайшидің партиясы мен үкіметі өз беделін түсіріп алады, гаминьданның реформашылдық саясаты сарқылды. Қытай шенеуніктері үшін сыбайлас жемқорлық билікутің жоғарғы жағын азғырады, сөйтіп олар Жапон басқыншыларына қарсылық ұйымдастыруға дәрменсіз болып шықты. Компартия керісінше соғыс жылдарында өз күштерін қалпына келтіріп, азат етілген территорияларын кеңейтті. КСРО-ның көмегімен соғысқа қабілеті бар армия құра алды. Соғыс аяқталғаннан кейін қалың бұқараға түсінікті әрі қарапайым ұран көтере білді. Жапонияның Манчжуриядағы Квантун армиясын талқанду, бұл миллиондық топты қарусыздндыру және ол қаруалардың Қытай коммунистеріне берілуі армияны қарумен қамтамасыз етті. АҚШ-тың осы кезде гоминьданға көрсеткен көмегі мардымсыз болды.
1949 жылы қазанда ҚХР-сы құрылғаннан кейін социалистік құрылыс басталды. Аграрлық реформа жүргізіліп, шаруар ұжымдастырылды. Аралас экономик құрылды. Ішінара мемлекет құрамына алу арқылы мемлекеттік сектор пайда болды. Ол жеке кәсіпкерлікпен қатар өмір сүріп отырды.
1958жылы шешуші бетбұрыс – «Үлкен секіріс» басталды. ҚКП-ның басты бағыты дамытуды шапшаңдтып, қысқа мерзім ішінде коммунистік қоғам орнату болды. Индустрияландыру жедел қарқынмен жүргізіліп, барлық өнеркәсіп иелерінен сатып алынып, қоғамдастырылды. Теңдей бөлісу принципі енгізілді.
Осы кезеңде Кеңес-Қытай қатынастары қатты шиеленісті. ҚКПОК төрағасы Мао Цзедун дүние жүзілік революцияның келуін тездету мүмкін деп есептеп, компартияларды батыл қимыл жасауға итермеледі. Бұл араңдатушылық бағыт көтеріліс бастаған Индонезия компартиясының толық жойылып кетуіне себеп болды. «Үлкен секіріс» саясаты сәтсіздікпен аяқталды. Өнеркәсіп және ауыл шаруашылық өндірістері қысқарып кетті. Елге аштық қаупі туды. Мао Цзедун партия ішінде оппазицияға тап болды.
1966-1976 жылдар аралығында Қытай тарихында қарама – қайшылыққа толы он жылға созылған «мәдени революция» деген басталып, оның барысында «Ұлы жолбасшыға» шексіз берілген жастар тарапынан хунвэбиндер және цзаофондар отрядттары құрылып, Маоның «өзгеше ойлау» саясаты басталды. Бұл саясаттың салдарынан Мао мен оның жақтастары партия кадрларын қуғынға ұшыратып, көпшілігін жойып жіберді.
«Мәдени революция» тарихын Қытай тарихшылары үш кезеңге бөледі:
1. І-ші кезең – 1966ж мамырынан – 1969ж сәуір айына дейін созылды.
2. ІІ-ші кезең – 1969ж мамырдан, - 1973 ж тамызына дейінгі аралық
3. ІІІ-ші кезең – 1973 ж қыркүйегінен – 1976 ж қазан айы аралығында жүзеге асты.
Хунвэбиндер мен цзаофондар тарапынан «Мао Цзедун біздің тірегіміз. Мао идеясы біз үшін бұйрық Маоны қасық қанымыз қалғанша қорғаймыз және «мәдени революцияны» соңына дейін жеткіземіз деген ұрандар көтерілді.
«Мәдени революцияның» соңғы жылдарында Қытай халқының жағдайы төмендеп, қоғам бөлшектеніп кетті. Үлкен көөлемдегі репрессия, сенімсіздік, моралдық террорлар көбейді. Елдің экономикасы төмендеп нәтижесінде ҚХР-да жүздеген тіпті миллиондаған мамандар жетіспеді. Білім беру орындарынң жабылуы садрынан білімсіз адамдардың қатарының көбеюіне алып келді.
Мао Цзедун мен оның жақтастрнының жүргізген саясаты «Маоизм» идеясының тарауы ҚХР-сын үлкен дағдарысқа акеліп тіреді. «мәдени революция» жыдарындағы Қытаймен Мо Цзедунның жүргізген саястын зерттеуді дипломдық жұмыстың тақырыбы еттік.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті:
Диплом жұмысында негізінен Қытайдың мемлекеттік әрі саяси қайраткері Мао Цзедун билік еткен жылдар мен оның жүргізген саясаты, соның ішінде он жылға созылған «мәдени революция» кезеңі Қытай тарихының сахынасында алатын орнын жан-жақты көрсетуді мақсаты етіп қойылды. Осы мақсатқа сәйкес міндеттер анықталды.
1. Мао Цзедун Қытайдың саяси қайреткері.
2. Мао Цзедунның қоғамдық істері мен ұстанған саясаты.
3. Қытай Халық Республикасының құрылуы.
4. «Мәдени революция» жылдарындағы Қытай Халық Республикасы
5. «Мәдени революцияның» дүниеге келуі
6. «Мәдени революцияның» Қытайдың ішкі саясатына әсері.
7. Револцияның Қытай тарихындағы орны.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері:
Жұмыстың хронологиялық шеңбері ҚХР-ның құрылуы яғни 1949жылдан бастап -«мәдени революция» төңкерісі аяқталғанға дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Біздің қарастыратын мәселеміз Мао Цзедунның ҚХР-ның құрылуына дейінгі атқарған қоғамдық-саяси істері мен жеке өмірінен мәліметтер келтіріледі.
Мао Цзедун 1940жылы ҚХР-ны орынбасары болып, 1893-1976жылдары оның төрағасы қызметтерін атарады. 1949жылы ҚХР-сы құрылғаннан кейін 1954-1959жылдары оның төрағасы болып сайланады.
1958-1960 жылдары Қытайда «үлкен секіріс» саясатын жүргізеді. Ал, 1966-1976жылдары аралығында Қытай тарихында қарама-қайшылыққа толы он жылға созылған «мәдени революция» науқаны жүргізіледі. Революцияның алғашқы кезеңі 1966-1969 жылы, екінші кезеңі 1969-1973жылдары, үшінші кезеңі 1966-1969жылдары аралығында жүзеге асырылады.
Осы он жыл ішінде Қытай халқының миллиондаған бөлігі сауатсыздыққа ұшыраса, миллиондаған адамдар репрессия құрбаны болды.
Дипломдық жұмыстың деректемесі:
Шығыстағы алып мемлекеттің қоғамдық бет бейнесін ашып, ондағы саяси жағдайлармен қатар «мәдени революция» жылдары мен Мао Цзедунның ішкі-сыртқы саясатын алғашқылардың бірі болып, М.Ф.Юрьев «История стран Азии и северной Африки» после второй войне. 1945-1950гг М-1994г. кітабында зерттей бастады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі:
Мао Цзедунның «мәдени революциясы» Қытай тарихында өшпейтін әрі естен кетпейтін қарама-қайшылыққа толы уақыт кезеңі болды. Мао Цзедунның айтқан сөздері жазылған кішкене кітапшаны сол уақытта әрбір Қытай азаматының қолынан көруге болатын еді.
1. М.Ф.Юрьев «История стрн Азии и северной Африки» после второй войне. 1945-1950гг М-1994г. Кітабында Маоның жасаған «үлкен секіріс», «мәдени революция» оқиғасының түп-төркінін түсіну және түсіндіру жолындағы талпыныс еді. 1958жылғы шешуші бетбұрыс «Үлкен секіріс» елде индустрияны жедел дамуы мақсатында жасалынып, партия сьездерінде «15 жылда Англияны қуып жетіп –өнеркәсіпте қажетті тауар мөлшерінен асып түсу» - деген сияқты сөздер айтылып, Бұл бойынша ауылды жерлерде халық коммуналары құрылып, өнеркәсіп өнімдерінің дамуы жеделдетілгенмен жүргізілген іс – шаралар сәтсіз аяқталғанын, халыққа тигізген зардабын ашып көрсетеді. Сонымен қатар «мәдени революцияның» қытай халқына әсері, сол жылдары миллиондаған адамдардың сауатсыз деңгейде қалуы, қоғамның бөлшнктенуі, үлкен көлемдегі репрессия, моральдық террорлар баяндалды.
2. «Зарубежный восток и современность» ІІ – том под. ред Б.Т.Пофуров М-1974г. Сталиннің жеке басына табынушылық сияқты, Мао бүкіл Қытайға өзінің қатаң режимін орнатып, саясатына қарсы шыққан партия мүшелерін, интеллегенцияларды қуғындап, көпшілігін жойып жіберді. Шығыс еліне Маоизм идеясының таралуы мен халықтың кейбір бөлігі ғана қолдап, ел ішіндегі бөлшектену мен олардың арасындағы қақтығыстар жайында сөз етеді.
3. w.w.w. google. ru - Бұл интернет жүйесінде Мао Цзедун өмірі мен саясатқа араласқан күннен бастап, өмірінің соңына дейін атқарған қызметі бейнеленген.
4. «Тарихи талқыға толы Шыңжаң» Н. Алдабек «Әл-фараби атындағы қазақ ұлттық университеті» Алматы - 2003ж бұл кітапта Кеңес Одағымен ҚХР-ың өзара достық келісім шарттары жайында талқыланып Мао Цзедун мен Сталиннің 1945жылы тамыз айындағы достық шарты бойынша жасырын келісім-шарттары жазылған.
5. Новая и новейшая стран Азии и Африки Ю.Н.Розалиев, Москва 1987г вясшая школа кітабында «мәдени революция» жылдарындағы Қытайдың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен «мәдени революция» Қытай таихына әсері бейнеленген.
Мао Цзедунның саясатын жан-жақты аша отырып, қоғамға тигізген пайдасын зерттеу жұмыстың негізгі міндеті болды.
Дипломдық жұмыстың зерттелу обьектісі.
Жалпы Қытай Халық республикасы тарихында Мао Цзедунның билік басына келуі, оның Қытай тарихзында алатын өзіндік орнын саралап, саяси істерін, сол кезде Қытай халқының жағдайын, елдің экономикасын Маоның жүгізген ішкі-сыртқы саясатын зерттеу жұмыстың басты обьектісі болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан
І. Мао Цзедун Қытайдың мемлекеттік және саяси қайраткері
ІІ. «Мәдени революция» жылдарындағы ҚХР-сы
әр тарау ІІІ тараушадан және қорытындыдан, сілтемеден, пайдаланылған әдебиеттер, қорытындыдан, иллюстрация тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының өзектілігі:
1941-1949жылдары азамат соғысында Қытай Коммунистік партиясы жеңіске жетеді. Гаминьдан мен Чан Кайши үкіметінің жеңілуінің бірнеше себептері болды. Жапондарға қарсы соғыс жылдарында Чан Кайшидің партиясы мен үкіметі өз беделін түсіріп алады, гаминьданның реформашылдық саясаты сарқылды. Қытай шенеуніктері үшін сыбайлас жемқорлық билікутің жоғарғы жағын азғырады, сөйтіп олар Жапон басқыншыларына қарсылық ұйымдастыруға дәрменсіз болып шықты. Компартия керісінше соғыс жылдарында өз күштерін қалпына келтіріп, азат етілген территорияларын кеңейтті. КСРО-ның көмегімен соғысқа қабілеті бар армия құра алды. Соғыс аяқталғаннан кейін қалың бұқараға түсінікті әрі қарапайым ұран көтере білді. Жапонияның Манчжуриядағы Квантун армиясын талқанду, бұл миллиондық топты қарусыздндыру және ол қаруалардың Қытай коммунистеріне берілуі армияны қарумен қамтамасыз етті. АҚШ-тың осы кезде гоминьданға көрсеткен көмегі мардымсыз болды.
1949 жылы қазанда ҚХР-сы құрылғаннан кейін социалистік құрылыс басталды. Аграрлық реформа жүргізіліп, шаруар ұжымдастырылды. Аралас экономик құрылды. Ішінара мемлекет құрамына алу арқылы мемлекеттік сектор пайда болды. Ол жеке кәсіпкерлікпен қатар өмір сүріп отырды.
1958жылы шешуші бетбұрыс – «Үлкен секіріс» басталды. ҚКП-ның басты бағыты дамытуды шапшаңдтып, қысқа мерзім ішінде коммунистік қоғам орнату болды. Индустрияландыру жедел қарқынмен жүргізіліп, барлық өнеркәсіп иелерінен сатып алынып, қоғамдастырылды. Теңдей бөлісу принципі енгізілді.
Осы кезеңде Кеңес-Қытай қатынастары қатты шиеленісті. ҚКПОК төрағасы Мао Цзедун дүние жүзілік революцияның келуін тездету мүмкін деп есептеп, компартияларды батыл қимыл жасауға итермеледі. Бұл араңдатушылық бағыт көтеріліс бастаған Индонезия компартиясының толық жойылып кетуіне себеп болды. «Үлкен секіріс» саясаты сәтсіздікпен аяқталды. Өнеркәсіп және ауыл шаруашылық өндірістері қысқарып кетті. Елге аштық қаупі туды. Мао Цзедун партия ішінде оппазицияға тап болды.
1966-1976 жылдар аралығында Қытай тарихында қарама – қайшылыққа толы он жылға созылған «мәдени революция» деген басталып, оның барысында «Ұлы жолбасшыға» шексіз берілген жастар тарапынан хунвэбиндер және цзаофондар отрядттары құрылып, Маоның «өзгеше ойлау» саясаты басталды. Бұл саясаттың салдарынан Мао мен оның жақтастары партия кадрларын қуғынға ұшыратып, көпшілігін жойып жіберді.
«Мәдени революция» тарихын Қытай тарихшылары үш кезеңге бөледі:
1. І-ші кезең – 1966ж мамырынан – 1969ж сәуір айына дейін созылды.
2. ІІ-ші кезең – 1969ж мамырдан, - 1973 ж тамызына дейінгі аралық
3. ІІІ-ші кезең – 1973 ж қыркүйегінен – 1976 ж қазан айы аралығында жүзеге асты.
Хунвэбиндер мен цзаофондар тарапынан «Мао Цзедун біздің тірегіміз. Мао идеясы біз үшін бұйрық Маоны қасық қанымыз қалғанша қорғаймыз және «мәдени революцияны» соңына дейін жеткіземіз деген ұрандар көтерілді.
«Мәдени революцияның» соңғы жылдарында Қытай халқының жағдайы төмендеп, қоғам бөлшектеніп кетті. Үлкен көөлемдегі репрессия, сенімсіздік, моралдық террорлар көбейді. Елдің экономикасы төмендеп нәтижесінде ҚХР-да жүздеген тіпті миллиондаған мамандар жетіспеді. Білім беру орындарынң жабылуы садрынан білімсіз адамдардың қатарының көбеюіне алып келді.
Мао Цзедун мен оның жақтастрнының жүргізген саясаты «Маоизм» идеясының тарауы ҚХР-сын үлкен дағдарысқа акеліп тіреді. «мәдени революция» жыдарындағы Қытаймен Мо Цзедунның жүргізген саястын зерттеуді дипломдық жұмыстың тақырыбы еттік.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті:
Диплом жұмысында негізінен Қытайдың мемлекеттік әрі саяси қайраткері Мао Цзедун билік еткен жылдар мен оның жүргізген саясаты, соның ішінде он жылға созылған «мәдени революция» кезеңі Қытай тарихының сахынасында алатын орнын жан-жақты көрсетуді мақсаты етіп қойылды. Осы мақсатқа сәйкес міндеттер анықталды.
1. Мао Цзедун Қытайдың саяси қайреткері.
2. Мао Цзедунның қоғамдық істері мен ұстанған саясаты.
3. Қытай Халық Республикасының құрылуы.
4. «Мәдени революция» жылдарындағы Қытай Халық Республикасы
5. «Мәдени революцияның» дүниеге келуі
6. «Мәдени революцияның» Қытайдың ішкі саясатына әсері.
7. Револцияның Қытай тарихындағы орны.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері:
Жұмыстың хронологиялық шеңбері ҚХР-ның құрылуы яғни 1949жылдан бастап -«мәдени революция» төңкерісі аяқталғанға дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Біздің қарастыратын мәселеміз Мао Цзедунның ҚХР-ның құрылуына дейінгі атқарған қоғамдық-саяси істері мен жеке өмірінен мәліметтер келтіріледі.
Мао Цзедун 1940жылы ҚХР-ны орынбасары болып, 1893-1976жылдары оның төрағасы қызметтерін атарады. 1949жылы ҚХР-сы құрылғаннан кейін 1954-1959жылдары оның төрағасы болып сайланады.
1958-1960 жылдары Қытайда «үлкен секіріс» саясатын жүргізеді. Ал, 1966-1976жылдары аралығында Қытай тарихында қарама-қайшылыққа толы он жылға созылған «мәдени революция» науқаны жүргізіледі. Революцияның алғашқы кезеңі 1966-1969 жылы, екінші кезеңі 1969-1973жылдары, үшінші кезеңі 1966-1969жылдары аралығында жүзеге асырылады.
Осы он жыл ішінде Қытай халқының миллиондаған бөлігі сауатсыздыққа ұшыраса, миллиондаған адамдар репрессия құрбаны болды.
Дипломдық жұмыстың деректемесі:
Шығыстағы алып мемлекеттің қоғамдық бет бейнесін ашып, ондағы саяси жағдайлармен қатар «мәдени революция» жылдары мен Мао Цзедунның ішкі-сыртқы саясатын алғашқылардың бірі болып, М.Ф.Юрьев «История стран Азии и северной Африки» после второй войне. 1945-1950гг М-1994г. кітабында зерттей бастады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі:
Мао Цзедунның «мәдени революциясы» Қытай тарихында өшпейтін әрі естен кетпейтін қарама-қайшылыққа толы уақыт кезеңі болды. Мао Цзедунның айтқан сөздері жазылған кішкене кітапшаны сол уақытта әрбір Қытай азаматының қолынан көруге болатын еді.
1. М.Ф.Юрьев «История стрн Азии и северной Африки» после второй войне. 1945-1950гг М-1994г. Кітабында Маоның жасаған «үлкен секіріс», «мәдени революция» оқиғасының түп-төркінін түсіну және түсіндіру жолындағы талпыныс еді. 1958жылғы шешуші бетбұрыс «Үлкен секіріс» елде индустрияны жедел дамуы мақсатында жасалынып, партия сьездерінде «15 жылда Англияны қуып жетіп –өнеркәсіпте қажетті тауар мөлшерінен асып түсу» - деген сияқты сөздер айтылып, Бұл бойынша ауылды жерлерде халық коммуналары құрылып, өнеркәсіп өнімдерінің дамуы жеделдетілгенмен жүргізілген іс – шаралар сәтсіз аяқталғанын, халыққа тигізген зардабын ашып көрсетеді. Сонымен қатар «мәдени революцияның» қытай халқына әсері, сол жылдары миллиондаған адамдардың сауатсыз деңгейде қалуы, қоғамның бөлшнктенуі, үлкен көлемдегі репрессия, моральдық террорлар баяндалды.
2. «Зарубежный восток и современность» ІІ – том под. ред Б.Т.Пофуров М-1974г. Сталиннің жеке басына табынушылық сияқты, Мао бүкіл Қытайға өзінің қатаң режимін орнатып, саясатына қарсы шыққан партия мүшелерін, интеллегенцияларды қуғындап, көпшілігін жойып жіберді. Шығыс еліне Маоизм идеясының таралуы мен халықтың кейбір бөлігі ғана қолдап, ел ішіндегі бөлшектену мен олардың арасындағы қақтығыстар жайында сөз етеді.
3. w.w.w. google. ru - Бұл интернет жүйесінде Мао Цзедун өмірі мен саясатқа араласқан күннен бастап, өмірінің соңына дейін атқарған қызметі бейнеленген.
4. «Тарихи талқыға толы Шыңжаң» Н. Алдабек «Әл-фараби атындағы қазақ ұлттық университеті» Алматы - 2003ж бұл кітапта Кеңес Одағымен ҚХР-ың өзара достық келісім шарттары жайында талқыланып Мао Цзедун мен Сталиннің 1945жылы тамыз айындағы достық шарты бойынша жасырын келісім-шарттары жазылған.
5. Новая и новейшая стран Азии и Африки Ю.Н.Розалиев, Москва 1987г вясшая школа кітабында «мәдени революция» жылдарындағы Қытайдың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен «мәдени революция» Қытай таихына әсері бейнеленген.
Мао Цзедунның саясатын жан-жақты аша отырып, қоғамға тигізген пайдасын зерттеу жұмыстың негізгі міндеті болды.
Дипломдық жұмыстың зерттелу обьектісі.
Жалпы Қытай Халық республикасы тарихында Мао Цзедунның билік басына келуі, оның Қытай тарихзында алатын өзіндік орнын саралап, саяси істерін, сол кезде Қытай халқының жағдайын, елдің экономикасын Маоның жүгізген ішкі-сыртқы саясатын зерттеу жұмыстың басты обьектісі болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан
І. Мао Цзедун Қытайдың мемлекеттік және саяси қайраткері
ІІ. «Мәдени революция» жылдарындағы ҚХР-сы
әр тарау ІІІ тараушадан және қорытындыдан, сілтемеден, пайдаланылған әдебиеттер, қорытындыдан, иллюстрация тізімінен тұрады.
Жоспар
І Тарау. Мао Цзедун Қытайдың мемлекеттік және саяси қайраткері.
І.1 Мао Цзедунның өмірі мен қоғамдық істері.
І.2 Мао Цзедунның ішкі-сыртқы саясаты.
І.3. Азамат соғысының аяқталуы және Қытай коммунистік партиясының
(ҚКП) құрылуы.
ІІ Тарау. Мәдени революция жылдарындағы ҚХР-сы.
ІІ.1. Мәдени революцияның алғы шарттарымен барысы.
ІІ.2. Мәдени революция жылдарындағы ҚХР-ның әлеуметтік экономикалық
жағдайы.
ІІ.3. Мәдени революцияның нәтижесі мен салдары.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер және сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі:
1941-1949жылдары азамат соғысында Қытай Коммунистік партиясы
жеңіске жетеді. Гаминьдан мен Чан Кайши үкіметінің жеңілуінің бірнеше
себептері болды. Жапондарға қарсы соғыс жылдарында Чан Кайшидің партиясы
мен үкіметі өз беделін түсіріп алады, гаминьданның реформашылдық саясаты
сарқылды. Қытай шенеуніктері үшін сыбайлас жемқорлық билікутің жоғарғы
жағын азғырады, сөйтіп олар Жапон басқыншыларына қарсылық ұйымдастыруға
дәрменсіз болып шықты. Компартия керісінше соғыс жылдарында өз күштерін
қалпына келтіріп, азат етілген территорияларын кеңейтті. КСРО-ның
көмегімен соғысқа қабілеті бар армия құра алды. Соғыс аяқталғаннан кейін
қалың бұқараға түсінікті әрі қарапайым ұран көтере білді. Жапонияның
Манчжуриядағы Квантун армиясын талқанду, бұл миллиондық топты қарусыздндыру
және ол қаруалардың Қытай коммунистеріне берілуі армияны қарумен қамтамасыз
етті. АҚШ-тың осы кезде гоминьданға көрсеткен көмегі мардымсыз болды.
1949 жылы қазанда ҚХР-сы құрылғаннан кейін социалистік құрылыс
басталды. Аграрлық реформа жүргізіліп, шаруар ұжымдастырылды. Аралас
экономик құрылды. Ішінара мемлекет құрамына алу арқылы мемлекеттік сектор
пайда болды. Ол жеке кәсіпкерлікпен қатар өмір сүріп отырды.
1958жылы шешуші бетбұрыс – Үлкен секіріс басталды. ҚКП-ның басты
бағыты дамытуды шапшаңдтып, қысқа мерзім ішінде коммунистік қоғам орнату
болды. Индустрияландыру жедел қарқынмен жүргізіліп, барлық өнеркәсіп
иелерінен сатып алынып, қоғамдастырылды. Теңдей бөлісу принципі енгізілді.
Осы кезеңде Кеңес-Қытай қатынастары қатты шиеленісті. ҚКПОК төрағасы
Мао Цзедун дүние жүзілік революцияның келуін тездету мүмкін деп есептеп,
компартияларды батыл қимыл жасауға итермеледі. Бұл араңдатушылық бағыт
көтеріліс бастаған Индонезия компартиясының толық жойылып кетуіне себеп
болды. Үлкен секіріс саясаты сәтсіздікпен аяқталды. Өнеркәсіп және ауыл
шаруашылық өндірістері қысқарып кетті. Елге аштық қаупі туды. Мао Цзедун
партия ішінде оппазицияға тап болды.
1966-1976 жылдар аралығында Қытай тарихында қарама – қайшылыққа
толы он жылға созылған мәдени революция деген басталып, оның барысында
Ұлы жолбасшыға шексіз берілген жастар тарапынан хунвэбиндер және
цзаофондар отрядттары құрылып, Маоның өзгеше ойлау саясаты басталды. Бұл
саясаттың салдарынан Мао мен оның жақтастары партия кадрларын қуғынға
ұшыратып, көпшілігін жойып жіберді.
Мәдени революция тарихын Қытай тарихшылары үш кезеңге бөледі:
1. І-ші кезең – 1966ж мамырынан – 1969ж сәуір айына дейін созылды.
2. ІІ-ші кезең – 1969ж мамырдан, - 1973 ж тамызына дейінгі аралық
3. ІІІ-ші кезең – 1973 ж қыркүйегінен – 1976 ж қазан айы аралығында
жүзеге асты.
Хунвэбиндер мен цзаофондар тарапынан Мао Цзедун біздің тірегіміз.
Мао идеясы біз үшін бұйрық Маоны қасық қанымыз қалғанша қорғаймыз және
мәдени революцияны соңына дейін жеткіземіз деген ұрандар көтерілді.
Мәдени революцияның соңғы жылдарында Қытай халқының жағдайы
төмендеп, қоғам бөлшектеніп кетті. Үлкен көөлемдегі репрессия, сенімсіздік,
моралдық террорлар көбейді. Елдің экономикасы төмендеп нәтижесінде ҚХР-да
жүздеген тіпті миллиондаған мамандар жетіспеді. Білім беру орындарынң
жабылуы садрынан білімсіз адамдардың қатарының көбеюіне алып келді.
Мао Цзедун мен оның жақтастрнының жүргізген саясаты Маоизм идеясының
тарауы ҚХР-сын үлкен дағдарысқа акеліп тіреді. мәдени революция
жыдарындағы Қытаймен Мо Цзедунның жүргізген саястын зерттеуді дипломдық
жұмыстың тақырыбы еттік.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті:
Диплом жұмысында негізінен Қытайдың мемлекеттік әрі саяси қайраткері
Мао Цзедун билік еткен жылдар мен оның жүргізген саясаты, соның ішінде он
жылға созылған мәдени революция кезеңі Қытай тарихының сахынасында алатын
орнын жан-жақты көрсетуді мақсаты етіп қойылды. Осы мақсатқа сәйкес
міндеттер анықталды.
1. Мао Цзедун Қытайдың саяси қайреткері.
2. Мао Цзедунның қоғамдық істері мен ұстанған саясаты.
3. Қытай Халық Республикасының құрылуы.
4. Мәдени революция жылдарындағы Қытай Халық Республикасы
5. Мәдени революцияның дүниеге келуі
6. Мәдени революцияның Қытайдың ішкі саясатына әсері.
7. Револцияның Қытай тарихындағы орны.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері:
Жұмыстың хронологиялық шеңбері ҚХР-ның құрылуы яғни 1949жылдан бастап
-мәдени революция төңкерісі аяқталғанға дейінгі уақыт аралығын қамтиды.
Біздің қарастыратын мәселеміз Мао Цзедунның ҚХР-ның құрылуына дейінгі
атқарған қоғамдық-саяси істері мен жеке өмірінен мәліметтер келтіріледі.
Мао Цзедун 1940жылы ҚХР-ны орынбасары болып, 1893-1976жылдары оның
төрағасы қызметтерін атарады. 1949жылы ҚХР-сы құрылғаннан кейін 1954-
1959жылдары оның төрағасы болып сайланады.
1958-1960 жылдары Қытайда үлкен секіріс саясатын жүргізеді. Ал, 1966-
1976жылдары аралығында Қытай тарихында қарама-қайшылыққа толы он жылға
созылған мәдени революция науқаны жүргізіледі. Революцияның алғашқы
кезеңі 1966-1969 жылы, екінші кезеңі 1969-1973жылдары, үшінші кезеңі 1966-
1969жылдары аралығында жүзеге асырылады.
Осы он жыл ішінде Қытай халқының миллиондаған бөлігі сауатсыздыққа
ұшыраса, миллиондаған адамдар репрессия құрбаны болды.
Дипломдық жұмыстың деректемесі:
Шығыстағы алып мемлекеттің қоғамдық бет бейнесін ашып, ондағы саяси
жағдайлармен қатар мәдени революция жылдары мен Мао Цзедунның ішкі-сыртқы
саясатын алғашқылардың бірі болып, М.Ф.Юрьев История стран Азии и северной
Африки после второй войне. 1945-1950гг М-1994г. кітабында зерттей бастады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі:
Мао Цзедунның мәдени революциясы Қытай тарихында өшпейтін әрі
естен кетпейтін қарама-қайшылыққа толы уақыт кезеңі болды. Мао Цзедунның
айтқан сөздері жазылған кішкене кітапшаны сол уақытта әрбір Қытай
азаматының қолынан көруге болатын еді.
1. М.Ф.Юрьев История стрн Азии и северной Африки после второй войне. 1945-
1950гг М-1994г. Кітабында Маоның жасаған үлкен секіріс, мәдени
революция оқиғасының түп-төркінін түсіну және түсіндіру жолындағы талпыныс
еді. 1958жылғы шешуші бетбұрыс Үлкен секіріс елде индустрияны жедел дамуы
мақсатында жасалынып, партия сьездерінде 15 жылда Англияны қуып жетіп
–өнеркәсіпте қажетті тауар мөлшерінен асып түсу - деген сияқты сөздер
айтылып, Бұл бойынша ауылды жерлерде халық коммуналары құрылып, өнеркәсіп
өнімдерінің дамуы жеделдетілгенмен жүргізілген іс – шаралар сәтсіз
аяқталғанын, халыққа тигізген зардабын ашып көрсетеді. Сонымен қатар
мәдени революцияның қытай халқына әсері, сол жылдары миллиондаған
адамдардың сауатсыз деңгейде қалуы, қоғамның бөлшнктенуі, үлкен көлемдегі
репрессия, моральдық террорлар баяндалды.
2. Зарубежный восток и современность ІІ – том под. ред Б.Т.Пофуров М-
1974г. Сталиннің жеке басына табынушылық сияқты, Мао бүкіл Қытайға өзінің
қатаң режимін орнатып, саясатына қарсы шыққан партия мүшелерін,
интеллегенцияларды қуғындап, көпшілігін жойып жіберді. Шығыс еліне Маоизм
идеясының таралуы мен халықтың кейбір бөлігі ғана қолдап, ел ішіндегі
бөлшектену мен олардың арасындағы қақтығыстар жайында сөз етеді.
3. w.w.w. google. ru - Бұл интернет жүйесінде Мао Цзедун өмірі мен
саясатқа араласқан күннен бастап, өмірінің соңына дейін атқарған қызметі
бейнеленген.
4. Тарихи талқыға толы Шыңжаң Н. Алдабек Әл-фараби атындағы қазақ
ұлттық университеті Алматы - 2003ж бұл кітапта Кеңес Одағымен ҚХР-ың
өзара достық келісім шарттары жайында талқыланып Мао Цзедун мен Сталиннің
1945жылы тамыз айындағы достық шарты бойынша жасырын келісім-шарттары
жазылған.
5. Новая и новейшая стран Азии и Африки Ю.Н.Розалиев, Москва 1987г вясшая
школа кітабында мәдени революция жылдарындағы Қытайдың әлеуметтік-
экономикалық жағдайы мен мәдени революция Қытай таихына әсері
бейнеленген.
Мао Цзедунның саясатын жан-жақты аша отырып, қоғамға тигізген пайдасын
зерттеу жұмыстың негізгі міндеті болды.
Дипломдық жұмыстың зерттелу обьектісі.
Жалпы Қытай Халық республикасы тарихында Мао Цзедунның билік басына
келуі, оның Қытай тарихзында алатын өзіндік орнын саралап, саяси істерін,
сол кезде Қытай халқының жағдайын, елдің экономикасын Маоның жүгізген ішкі-
сыртқы саясатын зерттеу жұмыстың басты обьектісі болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан
І. Мао Цзедун Қытайдың мемлекеттік және саяси қайраткері
ІІ. Мәдени революция жылдарындағы ҚХР-сы
әр тарау ІІІ тараушадан және қорытындыдан, сілтемеден, пайдаланылған
әдебиеттер, қорытындыдан, иллюстрация тізімінен тұрады.
І. Тарау. Мао Цзедун Қытайдың мемлкеттік және саяси қайраткері
І.1. Мао Цзедунның өмірі мен қоғамдық істері
Мәдени ревоюцияны жасаушы XX ғасырдың қатыгез тираны Мао Цзедун
және классиканың үш азаматы: Маркс, Энгельс, Ленин саяси ойдың көрнекті
қайраткерлері болып саналады.
Мейірімсіз, мақсаттылық, табандылығымен ерекшеленген және Қытайдың
Коммунистік партиясы (ҚКП) мен Қытай Халық Республикасының (ҚХР) негізін
қалаушы, Мао Цзедун (1893ж 26-желтоқсан-1976ж 9 қыркүйек) Қытайдың
мемлекеттік және саяси қайраткері XX ғасырдың басты коммунистік теоретигі
болып есептеледі.
Мао Цзедун-1893жылы 26-шы желтоқсанда Хунань провинциясында дәулетті
шаруа әкесі Мао Женшень (1870ж-1920ж) және анасы Вэнь Цимэй (1867ж-1919ж)
отбасында дүниеге келеді. Мао Цзедунның: Мао Цзэмин (1895ж-1943ж) және Мао
Цзэтан (1905ж -1935ж) атты екі інісі және Мао Цзехун есімді қарындасы
болады. Мао жергілікті мектепте классикалық қытай білімін алады.
1911жылы болған Синхай революциясының кесірінен оқуын жалғастыра
алмайды. Бұл күрес Сунь Ятсеннің бастауымен Манчьжур династиясына Цинді
тақтан түсіруге бағытталған болатын. Жас кезінен қанды күрес пен әскери
тәртіптің қандай болатынын көріп өскен Мао көп ұзамай өзі де әскер қатарына
алынады. Жарты жыл әскер қатарында әскери қызмет етіп, отрядттың
міндеттерін орындайды.
1912-1913жж ата-анасының айтуымен оқуын ақылы мектепте жалғастырады.
Ол оқуда өз ерекшелігімен көзге түсіп, оқуын табысты аяқтайды. 1917ж Маоның
Жаңа жеткіншек атты мақаласы газетте жарық көреді.
1912-1913жж аралығында Мао педогогикалық училищені оқыған қаласы,
әкімшілік орталық болған Чаншанда тұрады.
1918-1919жж Пекинге келіп, Пекин университетінің кітапханасында жұмыс
істейді. Мао осы жерде жүріп, батыс философиясымен және
революциянерлерімен танысып, Ресей жаңалықтарына қызығушылық
білдіреді.
1918жылы сәуірде Мао жақтастарымен бірге Чаншанда Жаңа халық қоғамын
кұрады. Мақсаты: Қытайды жаңа жолмен және жаңа әдістер мен қайта құру. 1919
жылы саяси қызметте жақсы атқа ие болып, осы жылы бірінші рет марксизммен
танысып, осы бағытты жақтаушылардың біріне айналады. 1921жылы бұл жағдаймен
толық танысады. Мао мәдени оқу қоғамының революциялық идеяға таралуын
ұйымдастырады. Чаншада досы Цай Хэсенеммен бірге отырып, коммунистік топ
құрып, өзінің ұстазы Яну Чанцзидың қызы Ян Кайхайға үйленеді. Олардың Аньин
(1922-1950жж), Аньцин (1923ж туылған), Аньлун (1927-1931 жж) есімді үш
ұлдары болады.
1921жылы ол Хунань провинциясының негізгі өкілі болып
тағайындалады. Осы жылдың шілде айында ҚКП-ның мүшесі болып қабылданып,
Шанхайда өткен ҚКП ұйымдастырған сьезде Мао ҚКП мүшелерімен бірге 1923 жылы
Гоминьдон халық партиясына қосылады.
Жылдың соңына қарай Мао денсаулығының нашарлауына байланысты Хунанға
қайтуына тура келеді. Бұл жерде ол жумысшы және шаруа одағы қурып, олардың
жазықсыз түтқындалуына тізгін жасауға қызмет етті.
1925 жылы күзінде Мао Кантонға оралады. Кейінірек Мао Чан Кайшидің
назарын өзіне аударып, Чан Кайши Маоны үгіт - насихат бөліміне Гоминдонның
қолбасшысы болып тағайындалады. Кәп уақыт өтпей Чанмен арада саяси
келіспеушіліктер туындап, Мао өз мойнына алған міндеттемелерден бас
тартады.
Ол ҚКП-ның сол қанатының ұсынуымен шаруалар қозғалысының бастауыш
қолбасшы жұмысын атқарады. 1927 жылы Чан Кайши ҚКП-ын таратып, ҚКП-ның
мүшелеріне өзінің Солтүстік жаулап алу жорығында көп қысым көрсетеді.
Mao ҚКП-нан құпия түрде кетіп, тамызда революциялық әскер құрады.
8-9-шы қыркүйекте күзгі егін кезінде көтерілісті бастайды, бірақ
көтеріліс сәтсіз аяқталып Мао ҚКП-нан қуылады. Гоминьдон үкіметіне жауап
ретінде Мао ҚКП-нан қуылған Чжу Дэмен бірлесіп, тауға шегініп, 1928 жылы
Линия на массы армиясын құрады. Біріккен Мао және Чжу Цзингон тауында
Хунань және Цзиянсин шекерасында өзіндік кеңес республикасын қүрып, 1934
жылы 15 млн халқы бар елді-мекен бұларға қосылады. Осылайша Гоминдон және
Чан Кайшиге ашық наразылығын білдіреді. Мао және Чжу кеңестерге қарсы қала
шаруаларын қолдайды.
1924-1934 жылдары партизандық әдістерді қолдана отырып, кеңестере
қарсы шықты. Бұл кезде Мао жеке жанұялық өміріне байланысты бақытсыздыққа
үшырайды. Гоминдон тыңшылары әйелі Ян Кайхайды қолға түсіріп, 1930жылы
дарға асты, арада біраз уақыт өткен соң кіші ұлы Аньлун өмірден өтеді, ал
екінші ұлы Аньин Корей соғысында қаза табады. Мао бұл бақытсыздықтан кейін
қайта күш жинап, қайта шабуылға шығады. Мао кеңестерге қарсы 5 рет жасаған
шабуылынан кейін 1934жылы 86000 әйел мен ер азаматы бар Цзинганды тастап
кетуге мәжбүр болады. 1935жылы Мао өзінің жақтаушаларымен 40000 адамнан
тұратын жаңа партияның штаб пәтерін құрады. Осы уақытта екінші Корей -Қытай
соғысы басталып кеткен болатын. Бұл оқиға ҚКП- мен Гоминдонның бірігуін
талап етті. 1936 жылы Мао Чан Кайшимен татуласты. Мао 100 полктың шабуылы
атты, операция қабылдап, 1940 жылы 20 тамыз бен 30 шы қазан аралығында
болған II- ші опреация ҚКП-ның Кореяға өзінің бағытын нығайтуға барлық
назарын аударды.
1940жылы наурызда ҚКПОК-нің орынбасары болып
тағайындалды. Соғыс кезінде Мао шаруаларды ғана ұйымдастырды.
1945жылы орталық партия комитетінің орынбасарына жүктелген
міндеттемелеріндегі бағдаламаларды жүзеге асырады. Мао соғыс кезінде
коммунизмнің негізгі Қытай варианттының дамуын жасады. Ол партияның негізгі
3 жұмыс стилін бөліп көрсетті: теория мен практиканың бірігуі, халықпен
тығыз байанысы ҚКПОК-нің әскери қозғалысын 40000 мүшесімен бастап,
1945жылғы соғысқа аттанғанда 12000000 адам қатарда болды.
Соғыс аяқталғаннан кейін ҚКП- мен Гоминдон арасындағы уақытша бітімде
аяқталды. Елде азамат соғысы басталды.
1941-1949жылғы азамат соғысында ҚКП-сы жеңіске жетеді.
Гоминдон мен Чан Кайшидің жеңілуінің бірнеше себептері болды.
Жапондарға қарсы соғыс жылдарында Чан Кайшидің партиясымен үкіметі өз
беделін түсіріп алады, Гоминдонның реформашылдық саясаты сарқылады. Қытай
шенеуніктері үшін үйреншікті сыбайлас жемқорлық биліктің жоғарғы жағын
азғырады. Сөйтіп жапон басқыншыларына қарсылық ұйымдастыруға дәрменсіз
болып шығады. Компартия керісінше соғыс жылдарында өз күштерін қалпына
келтіреді, азат етілген территорияларды кеңейтті. КСРО-ның көмегімен
соғысқа қабілеті бар армия құра алды. Соғыс аяқталғаннан кейн компартия
қалың бұқараға түсінікті және қарапайым ұран көтере білді. Манчьуриядағы
Квантун амиясын талқандау, бұл миллиондық топты қарусыздандыру және ол
қарулары Қытай коммунистеріне берілуі армияны қарумен қамтамасз етті.
Азамматтық соғыс жылдарында сенімді тыл жасалынды. АҚШ-тың осы кезде
Готминьдонға көрсеткен көмегі мардымсыз болды. 1946-1949 жылдары Мао әскері
Чан Кайшидің әскерін жеңіп, оларды Тайванға қашуға мәжбүр етті.
1949жылы Mao және оны жақтаушы коммунистер құрлықта Қытай Халық
Республкасын (ҚХР) жариялады. Біріккен штаттар Чан Кайшиді қолдап, Маоны
Сталиндік Кеңес Одағымен дипломатиялық қатынас орнатуды тапсырды. 1949жылы
Мао КСРО-ға келіп, премьер министр Чжоу Эньлайнмен бірге Сталинмен келіс-
сөздер жүргізіп, 1950жылы ақпанда Қытай - Кеңес достық қарым-қатынас пен
одақта өзара көмектесуге қол қойылды.
1949ж-1954ж аралығында Мао партияны өзінің жауларынан тазартты. Ол ірі
жер иеленушілерге қарсы мұрагерлік иеленуге өз бағдарламысын жариялады.
1950жылы қарашадан - 1953жылы шілдеге дейін ҚХР-сы Маоның бұйрығымен
Солтүстік және Оңтүстік Корея соғысына араласты. Яғни коммунистік Қытай
және біріккен штаттар күрес алаңында қақтығысты. Бұл уақытта Мао
комунистердің ортасыда үлкен беделге ие болған еді.
1953жылы Сталиннің қаза болуынан кейін маркстік істі жалғастырушы
қызметін атқарушы болды. Мао Қытай ауылдарында революциялық қарқынды
өзгерістердің бәсеңдегенін партия қолбасшылары өздерін алғашқы қожалық
кластардың өкілі сияқты сезініктерін ашық айтты.
1957жылы Мао жемқорлыққа қарсы 100 гүл жайқалсын қозғалысының
ықпалды күші болып, лозунгтерінде жүз гүл жайқалсын, әр түрлі
ккөзқарастағы мың мектеп бәсекелессін деген сөздер жазылды. Ол
жұмысшыларға партияны және олардың саяси басқару мен әдістерді батыл
сынауға дем берді. Алдын ала ойлағандай Мао бүл кезде жүз раушан
қозғалысында бастаған болатын.
1949жылы қазанда Қытай Халық республикасы құрылғаннан кейін
социалистік құрылыс басталды. Кеңестік шеңберде дамушы ҚХР-ның халық
шаруашлығын дамыту ҚКП-ның 8-ші сьезінен кейін 1958-1962жылдар аралығында
ІІ-ші бес жылдық жоспар іске асу керек болды. 1958жылы Мао Цзедун және оның
жақтастары әлеуметтік және саяси салаларға бірқатар өзгерістер енгізді.
Аграрлық реформа жүргізіліп, шаруалар ұжымдастырылды. Аралас экономика
құрылды, ішінара мемлекет қарамағына any арқылы мемлекеттік сектор пайда
болды. Ол жеке кәсіпкерлікпен қатар өмір сүріп отырды.
1958жылы тамызда Бэйдайхэде ҚКПОК-нің саясибюро жиналысында Үлкен
секіріс ұйымдастырылуын және ауылды жерлерде жаппай халық коммуналарының
қурылуы мен өнеркәсіп өнімдерінің дамуын жеделдетіп, ақысыз еңбек ету
белгіленді. Барлық күшті жиып, алға жылжу қысқа мерзім ішінде социализм
орнату керек деген басты бағытты таңдады. Осы жиналыстан кейін ауыл
коммуналары өздеріне өнеркәсіп орындарын, ауыл шаруашылығын сауда мен
әскери жұмыстарды қосып алуға тиісті болды. Шешім бойынша: Коммунизімнің
біздің елімізде жүзеге асуы алыс емес, біз белсенді түрде халық
коммуналарын пайдалана отырып, ол арқылы коммунизмге жетудің нақты жолын
табуымыз керек - делінді.
Бэйдейхеде өткен жиналыстан соң коммуналар қатары тез өсті. 720 мың
ауыл шаруашылығы коорперативтерінің орнына 26 мың халық коммуннасы құрылды,
бір коммунна орташа есеппен 20 мың адамды қамтыды. Коммунналарды еңбек және
өнімнің негізгі қоспалары ғана емес сонымен қатар тәжірибе түрінде
шаруаларың жеке меншігіндегі бақшалық жерлері де коммуналардың қолына өтті.
Коммуналарды басқару жергілікті әкімшілік органдардың құзырында болды.
Жоғарғы жақтағылардың ауыл комунналарына талабы күшейе бастады, коммуналар
тек ауыл шаруашылығы өнімдерін ған емес турлі-түсті металдар, ауыр
өнеркәсіп шикізаттарында беруге тиіс болды. Коммуналар берілген жоспарды
іске асыру үшін барлық күш жігерлерін жумсады. Лозунгтерге Үш жыл ауыр
күрес болса, он жыл бақытты өмір сүреміз - деп жазылды. Бірнеше
жыл ішінде Қытай басшылары коммунизмге жетеміз деп уәде етті.
І-ші бес жылдықа КСРО-ның көмегімен өнеркәсіп өнімдерінің көлемі
ұлғайған болатын. (1958 ж 8 ай ішінде кеңестік қаулы бойынша 20 металдық
және машина жасау заводына, көмір шахтасы мен электр қуатына көмек берген
болатын). Жоспарланған өсім бойынша II -ші бес жылық өнімі өте баяу алынды.
Сондықтан 1958жылы шілде де ІІ-ші бесжылдық жоспарының жаңа нұсқасы
жасалды. Мао Цзедун мен оның жақтастарының әрекеті орталық билікті
нығайтуға, экономикаға жоспарлау элементтері бар мемлекеттік реттеу
тәртібін енгізуге, өндірісті ынталандыруға, таптық қайшылықтары бәсеңдету
мақсатында әлеуметтік реформалар жүргізуге ақырында бұл саясатты
қолдамағандармен ашық түрде күресуге бағытталды. Кейбір салаларда бұл
саясат әжептеуір нәтижесін берді. 1962жылы өнім 1953жылмен салыстырғанда
6,5 есеге, өнеркәсіп өнімі ауылшаруашылығы өнімімен салыстырғанда 2,5 есеге
өсті. ҚКП-ның басты бағыты дамуды шапшаңдатып, қысқа мерзім ішінде
комунистік қоғам орнату болды. Индустрияландыру жедел қарқынмен жүрізіліп,
барлық өнеркәсіп иелерінен сатып алынып, қоғамастырылды, теңдей бөлісу
принципі енгізілді.
Осы кезеңде Кеңес -Қытай қатынастары қатты шиеленісті. ҚКПОК-нің
төрағасы Мао Цзедун дүние жүзілік революцияның келуін тездету мүмкін деп
есептеп, компартияларды батыл қимыл жасауға иетермеледі.Бул араңдатушылық
бағыт көтеріліс бастаған Инднезия компартиясын толық жойылып кетіне себеп
болды.
1958жылдың аяғында Үлкен секіріс және ауыл комунналары үлкен
тығырыққа тірелді. Үлкен секіріс қателіктері ҚХР-ның халық шаруашылығына
үлкен әсер етті. Өнеркәсіпте дағдарыс, инфлияция өсті, халықтың
өмірі қатты нашарлады. Ауыл шаруашылық және өнеркәсіп өнімдерінің
мөлшері қысқартылды. Елде ұн жетіспеді. Табиғат жағдайдларына байланысты
егіннің шықпауы, елде аштықтың жариялануына себеп болды. Үлкен секіріс
саясатына халық қана наразылық білдіріп қана қойған жоқ сонымен қатар ҚКП-
нан Пэн Дэухая, Чжан Вэньттаня және тағы басқалардың тарапынан сынға
алынды. Мао партия ішінде де оппазицияға man болды.
Мао мемлекеттік істерден бас тартып оның орнына Лю Шаоци
тағайындалды. 1959жылы Мао саясатқа араласпай жеке өмір сүруге бет бұрды.
1960жылы қоғамдық қызметке қайта оралып, Лю Шаоциге қарсы қозғалыс
ұйымдастыруға мұқият дайыналды. Мао және оның үшінші әйелі Цзян Цин мен
біріге отырып Т966ж-1969ж елдің болашағы туралы насихат жүргізіп,
нәтижесінде Мао қайтадан партия орынбасары және мемлекет басына келеді.
Өзінің саясатына қарсы келетін пария басшыларын ауыстырып, өзінің
казармалық коммунизм концепциясын насихаттап оны экономикалық әдістерден
бас тарта отырып социалистік құрылыспен жеделдету әдісін ұсынды. Бұл идеяны
өнеркәсіпте, мұнай саласында, оқу, ауыл шаруашылығында бригадалар құру
барлық халыққа әскери мәндеткерлікті өтеу, соғысқа және халық көтерілісіне
қарсы іс-шаралрға дайындық жүргізу секілді бірқатар салаларда көрініс
берді. Осымен бірге Мао Цзедунның мәдени өрлеуі жалғасып шаруалардың
мәдени революциясын ұсынды.
Мәдени революция тарихын қытай ғалымдары ның көпшілігі үш
кезеңге бөледі.
І-ші кезең 1966ж мамырдан-1969ж сәуірге дейінгі уақыт аралығын қамтиды.
ІІ-ші кезең 1969ж мамырында басталып, 1973жылдың тамызында аяқталды.
ІІІ-кезең 1973жылы қыркүйек пен 1976жылғы қазан аралығында жүзеге асты.
Мәдени революцияның алғашқы көрінісі 1965 жылы қарашада Яо
Вэньюкяның шенінен айырылған Хай Жуя (1960ж жазылған) жаңа тарихи
драмасын айыпталудан басталады Ол өзінің драмасында орта ғасырдағы Қытай
өмірін , әділетсіз қуғын - сүргін және қорғаныс министрі Пэн Дэхуяның
қызметтен кетуі, Үлкен секіріске және ҚХР-ғы халық коммунысына теріс баға
берілуін баяндағаны ушін айыпталады. Сонымен қатар ҚКП-на және ҚКПОК-нің
үгіт-насихат жүргізу бөлімшелеріне қарсы шығушылар айыптала бастады.
1966жылы мамырда ҚКПОК-нің саясибюросының үлкен отырысында Мао
Цзедунның Мәдени революция идеясы талқыланып, қызмет орындарына
партияның, үкімет және армияның үлкен басшыларын тағайындады. Сонымен қатар
Мәдени революция тобы құрылып бас хатшық қызметіне Чэнь Бода, Чжан
Чуньцьяо орынбасар қызметіне ал ҚКПОК-нің хатшысы қызметіне Кан Шэн
тағайындалды. Мәдени революция барысында Ұлы жолбасшыға шексіз берілген
жастардың тарапынан хунвэйбинттер және цзаофондар отрядтары пайда болып,
олардың манафисінде біз қорғаушылар қызыл билікті қорғаймыз, Мао біздің
тірегіміз, барлық адамдардың бостандығы біздің міндетіміз, Мао Цзедун
иедеясы біз үшін бұйрық. Ортылық комиттетті қорғауға біз уәде береміз, Ұлы
төраға Маоны қорғауда ойланбастан қасық қанымыз қалғанша қорғаймыз
делінді. Мао осы отрядттардың көмегімен партия кадрлары мен зиялы қауым
өкілдерін қуғынға ұшыратып, көпшілігін жойып жіберді. Барлық жерлерге
әскери бақылау орнатылып, елде өмір тәртібі бұзьтып, экономика өте ауыр
шығынға ұшырап, ҚКП-ның жүз мыңдаған адамдары жазалау шараларына ұшырап,
зиялы қауым мүшелерінің ізіне түсу жалғаса
берді. Жаулап алушылық билік барлық жерлерде іскердің көмегімен жүзег
асты. Коммуналарға, түрмелерге, қоймаларға, құпия құжаттарды сақтайтын
орындар, банктер мен орталық архивтер бақылауға алынды. Дегенмен
хунвэйбинттер мен цзаофондар арасында өзара келіспеушіліктер туындап жаулап
алу билігі сәтсіз аяқталды.
Мәдени революцияның соңғы жылдарында Қытай халқының жағдайы
төмендеп, қоғам бөлшектеніп кетті. Үлкен көлемдегі репрессия сенімсіздік
моральдық террорлар көбейді. Елдің экономикасы Үлкен секіріс
жылдарындағыдай үлкен зиян шегіп, деңгейі төмендеді. 1967жылы өнеркәсіп
өнімдері 1966жылмен салыстырғанда 20%-ке төмендеді. Ауыл шаруашылығы мәдеи
революция аяқталғанға қарсы уақытта 1957жылғы деңгейде қалып қойды.
Жағдайды жақсартуға бағытталған барлық жұмыстар контрреволюциялық
экономизм сияқты таңбаланды. Мәдениет, ағарту саласында мамандар даярлау
үлкен зиян көрді, Жоғарғы және арнайы орта білім беру мекемелері жұмыс
істемеді. Нәтижесінде ҚХР-да жүздеген тіпті миллиондаған мамандар
жетіспеді. Білім беру орындарының білім беру орындарының жабылуы салдарынан
білімсіз адамдардың қатарының көбеюіне алып келді.
1976жылы Мао Цзедун қайтыс бола салысымен билік үшін күрес кушейіп ел
азамат соғысының алдында тұрды. Бұл күресте Мәдени революция кезінде
қуғынға ұшыраған Дэн Сяопин жеңіске жетті. ҚКП-ның жаңа басшылығының
әрекеттерінің бағдарламасы реформалар жасау болды. Мао Цзедун саясаты қате
деп жарияланды. секірістер мен реттеу елге, халыққа үлкен зиян
келтірген құбылыстар ретінде айыпталды, Аралас экономика құруды, рынок
механизмдерін пайдалануды, шет ел капиткалын қарастырған ұзақ мерзімді
бағыт белгіленді. Біреуклер қытайлық сипатты социализм құру керек десе ,
екіншілері қытайлық ерекшелігі бар капитализм құру керек,-деді.
І.2. Мао Цзедунның ішкі-сыртқы саясаты.
1963-65 жылдары ҚХР-ның дамуы басшылықтың ішкі және сыртқы саясаттағы
күрестерімен ерекшеленді. 1963-65жылдары белең алған екі көзқарас
арасындағы алшақты кейін саяси күреске айналды. Екі жақта өз талаптарын
ашық білдірмеді. Мао Цзедун мен оның жақтастары партиядағы қайшылықтарды
пайдалана отырып, өздерінің әлеуметтік-экономикалық жобаларымен халықтың
көңілін аулауға тырысты. Реалистік топтар партиядағы билік органдарындағы
адамдарын пайдалана отырып, тәжірибелік қызметтерін жақсартты. Мао
Цзедунның атынан сөйлей отырып, кейде олар оның идеясына жат принциптерді
де қолданып отырды. Мұны Моа Цзедун идеясына қарама-қайшылыққа толы
жазбаларынан көруге болады. Маоның әлеуметтік-экономикалыҚ жоспары
экономика және еңбек салаларын ғана қамтып, нақты бағыттарды ашықтамады.
Қайшылықтар мен күрестер жоспарлардың нақты болмауына байланысты болатын.
Бір идеяның астына біріккен топтар марксистік-интернационалистермен
партияның кейбір өкілдері болатын. ҚХР басшылары экономиканы көтеруде
Маоның еңбек пен өнімділікті біріктіру саласындағы әкімшілік-саяси
реформасын қолданды. Қалғандары Маоның ішкі саясаттағы жоспарларын емес,
ұлттық сыртқы саясат саласындағы жобаларын қолдады, Осы жағдайлар ҚХР-ның
1963-65ж Мәдени революция кезіндегі халықтың шаруашылығына кері әсерін
тигізді.
ҚХР-ның ғылым мен техника саласындағы жетістіктерге қарамастан
үлкен секіріс елдің дамуын баяулатты. Бұл Қытайдың экономикалық дамуына
нұқсан келтірді. Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп 50 жылдардағы деңгейден
аспады. Бұл мәселелерді шешуде 1960ж халық санының күрт өсуі кері әсерін
тигізді. 1961 жылы Қытай шетелден 5-6 тонна астық өнімдерін сатып алып,
өзінің экспорттық өнімдерін 40%-ін осыған жұмсады. 1962жылы қала халқын
шетеу туралы әкімшілік шаралар қолданылды.
ҚХР-ның үлкен секіріс жылдарындағы қиындықтардың бірі ракеталыҚ-
атомдыҚ саланың Құрылуы еді. Қаржының көп бөлігі әскери салаға жұмсалды.
1963-65жылдары бюджеттің жалпы 40% жұмсалды. Өнеркәсіптің азаматтыҚ яғни
бейбіт салаларына назар аударылмады, 12-жылдыҚ жоспар іске аспай Қалды.
:оның ішінде Хуанхэ мен Хуанхэ өзендеріндегі ирригациялыҚ Құрылыстар аяҚсыз
Қалды. Тың жерлерді игеру бейбіт салалар бойынша ірі кәсіпорындар салу
төменгі дәрежеде Қала берді.
Капиталдың көп бөлігін ауыл шаруашылығы және әскери салаға жіберіп,
50жылдары басталған мәдени революция аяқсыз Қалды. Студенттер 1960жылдан
1964жылга дейін 695мыңнан 250мыңға азайды. Орта мектепте 2,7 млн адам,
бастауыш мектепте 8-10 млн адам оҚыды.
Орта мектептердің (7-12сыныптар) және ЖОО санының қысқартылуы салдарынан
бастауыш біліммен алған адамдар көбейді. Ал орта мектепті бітіргендердің
50% ЖОО түсе алмады. Өнеркәсіптің даму деңгейінің төмендеуі мектеп және ЖОО
орындарының бітірушілерінің жұмыспен Қамтылмауы, оҚу аҚысының (оғары болуы
мектеп жасындағы балалардың сабаққа қатыспауын тудырды. 1964-65жж 30 млн
оқушы оқуға бармады.
Әлеуметтік мәселеге айналған білім беру жүйесі 1963-64жж өзгерістер
енгізілді. 1964жылы Қалаларда тәжірибе негізінде төртте төрт жүйесі
енгізілді. Ол бойынша оқушылар 4 сағат заводтарда жұмыс жасап, сағат
мектепте оҚуға тиіс болды. Ауылдарда маусымдық оқу жүйесі енгізілді.
Оқушылардың оқуға тартылуы Мемлекетті, отбасыны, уақытты үнемдеу жүйесі
арқылы жүргізілді. Мұндай жүйенің енгізілуі оқуды бәсеңдетіп, оның саласын
төмендеткенімен үкімет басшылары оған өзгеріс енгізбеді. Қазіргі заманғы
өнеркәсіппен ғылым үшін маман даярлауда маңызы зор деп білді.
1945 жылы желтоқсанда КСРО, АҚШ, Ұлыбритания елдерінің СыртҚы
Істер Министрлерінің Москвадағы кеңесінде Қытайдың жағдайы қаралады, олар
басҚа елдің ішкі ісіне араласпау принципі негізін алға Қояды. КСРО мен АҚШ
Қытайдағы кеңес және америка әскерлерін алып кетуге келіседі. 1946 жылы
мамырда КСРО ол жерден барлыҚ әскерін алып кетеді. Ал АҚШ үкіметі уәдесінде
тұрмай, әскерін сол жерде Қалдырумен Қатар елдің ішкі ісіне араласуды
ГоминдандыҚтарға көмек беру арҚылы жалғастыра берді. Бұл кездегі саяси
жағдай тұраҚты емес еді. АҚШ әскерін сол жерде Қалдыру (150 мың солдатты
оқытып, 45 дивизияны қарумен қамтамасыз етеді) арҚылы өзінің позициясын
нығайтуға тырысты. Ал КСРО Чан Каиши режимімен байланысты сақтай отырып,
Қытай коммунистерін Қолдауды әлі нақтылай қоймаған еді. 1949 жылы Қаңтарда
тығырыққа тірелген Чан Кайши АҚШ, КСРО, Ұлыбритания басшыларынан ҚКП-сын
жеңу үшін бірігіп күрес жүргізуді ұсынады. Алайда КСРО одан бас тартады.
Осы кезде Сталин мен Трумен үшін де біріккен Қытайдың үкіметімен
одаҚтасу тиімді тәсіл еді. Алайда екі елдің Қытайға байланысты саясаттары
басҚа бағытпен өрбіді.
1945 жылғы КСРО-Қытай келісіміне сәйкес КСРО-ның көмегімен нығайған
Қытайдың революциялыҚ күштері 1948 жылы ГоминдандыҚ режимді талҚандап,
азамат соғысында жеңіске жетеді. 1949 жылы Мао Цзедун: "Егер Кеңес Одағы
болмағанда, екінші дүниежүзілік соғыста фашистер жеңілмегенде, Қытай
революциясы үшін маңызды жапон империализмі талҚандалмағанда, егер өзге
елдердің революциялыҚ күші мен кеңес елінің азамат соғысында Қолдауы
болмағанда, Қытай революциясы жеңіске жетіп, Қытай Халық Республикасы
Құрылмаған болар еді" деп мәлімдейді.
1949 жылы шілдеде Лю Шаоци бастаған ҚКП-ның делегациясы Москваға
келеді. Сталинмен кездесуде олар коммунистік әскердің Тайвань мен Гонконг
жерін гомендандыҚтардан азат ету күресіне авиациялыҚ және сүңгуір ҚайыҚпен
көмек беруін өтінеді. Алайда, Сталиннің келісімдерге Қарсы күресетіні жайлы
да айтылған болатын.
Бұл кездегі екі ел арасындағы Қатынастардың дамып, нығаюына екі ел де
мүдделі еді. Біріншіден, екінші дүниежүзілік соғыстан соң КСРО әлемде
"бейбітшілікті" Қалыптастыру жолында күрес жүргізгені белгілі, бұл Қытайдың
сыртҚы саясаттағы курсымен сәйкес келді, екіншіден, Сталин социалистік
лагерь Құрамын толыҚтыру арҚылы капиталистік елдерге (оның ішінде АҚШ)
Қарсы мыҚты ұйым ҚұрмаҚшы болды. Ал Қытай жағы, оның ішінде Маоның кеңес
елімен одаҚтасу не үшін керек болды, біріншіден ҚХР-сы жаңа ғана Құрылды,
елдің жағдайы өте төмен жағдайда еді, ел экономикасын бір өзі көтере
алмайтынын білген Қытай басшылары өздеріне мыҚты одаҚтас керектігін сезді.
Бұл жағдайда Мао тек КСРО тарапынан болатын көмекке ғана сенді. Ол кеңес
елінің көмегімен Қытайды ұлы державаға айналдыруды көздеді. Екіншіден ҚКП-
ның мүшелері КСРО-мен арадағы Қатынасты ҚХР-да кеңестік жүйені орнатуда ел
Қауіпсіздігін Қамтамасыз ететін Құрал ретінде көрген болатын яғни,
халықаралыҚ аренада Қытайдың Қауіпсіздігі мен беделін нығайту маҚсаты.
Міне, екі елдің Қатынасының дамуының астында осындай саяси маҚсаттар бар
болатын.
1949 жылдың аяғында Мао жоғарыда аталған маҚсатты көздеп Москваға
Сталиннің 70 жылдығын тойлау мерекесіне келеді. Салтанат біткен соң екі ел
арасындағы келіссөз басталады. Мао кеңес жерлерін аралап, халықтың жағдайын
көреді. Келіссөз нәтижесінде И.В.Сталин мен Мао Цзедун 1949 жылдың
желтоҚсан мен 1950 жылдың аҚпан айлары арасында халықаралыҚ жағдайдағы
мәселелер, орыс-қытай қатынастары жайлы мәселелер Қаралып, келісімнің дамуы
үшін және ҚХР-ның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін шаралары қарастырылады.
1950 жылдың 14 аҚпанында Москвада екі ел арасында 30 жыл мерзім ішінде
"достыҚ, одаҚ және өзара көмек беру туралы" келісімге Қол Қойылды.
Желісіммен Қатар Қытай Чанчунь темір жолын бірігіп басҚару, Порт-Артурдан
кеңес әскерін Қайтару, Дальн келісімдеріне, Маньчжуриядағы жапон шығаруға
және сол Қағидаларды ғылымға Қарсы алмастырып марксизмді жоюға тырысуда деп
кінә тағып, КСРО-ны "ревизионист" ел деп жариялады, ал оның одаҚтастары
капитализм реставрациясы деп айтылды. Өз кезегінде 1964 жылы аҚпанда КОКП-
ның Орталық Комитетінің Пленумында Кеңес басшылары Қытайды ұлы державалыҚ
шовинизм, буржуазиялыҚ авантюризмге айыптады. "Үлкен секіріс" нәтижесі мен
оның салдарын көрген Хрущев Маоны "догматизмге яғни теориялыҚ және саяси
мәселелерді зерттеп шешуде наҚты жағдайларды ескермеушілікке айыптады. Бір
мәселені атап өтуге болады. Қытай басшыларының негізгі курсы Хрущевтің
позициясымен сәйкес келеді. Осылайша екі коммунистік партияның Қайсысы шын
марксист болатыны туралы екі ел арасында күрес басталды. 1965 жылы көктемде
КОКП мен ҚКП арасындағы Қатынас мүлдем тоҚтады.
1950 жылғы "достыҚ, одаҚ және өзара көмек" келісіміне сәйкес кеңес-
Қытай шекарасындағы аудандардың халықтары арасында белсенді түрде іске
асҚан тату көршілік шекарасына айналған болатын. Сонымен Қатар Амур,
Уссурн, Аргун, Сунгача шекаралыҚ өзендері мен Ханка көлінде жүзу тәртібі,
осы су жолдарындағы кеме жүзетін Қолайлы жағдай орнату туралы, шекара
ормандарында болатын өрттерге Қарсы бірлесіп күресу туралы бірҚатар
келісімдер де бар еді. Осы келісімдер негізінде екі елде шекара мәселесінде
ҚолайсыздыҚ тудырмаған еді. 50-жылдардың басында КСРО ҚХР-на шекараның
барлыҚ линияларын білдіретін топографиялыҚ картаны берді. Осы кезде де
Қытай жағы ешҚандай ескерту жасамаған еді. Мына жағдайды атап өтсек, кеңес-
Қытай Қатынасы дәуірлеу кезінде Қытайдың Қауіпсіздігі мен экономикалыҚ
тұраҚтылығы КСРО-ға біршама бағынышты болған кезде шекара туралы мәселе
ресми түрде мәлімделмеген еді. Алайда 50-жылдардың 2-жартысында ҚХР-мен
өзара байланыста ҚиындыҚ туа бастады. Бұл Қатынастың шиеленіскені сонша
Қытай бұрын елемеген жағдай - шекара туралы мәселелерді Қозғады. Бұл
шекарадағы Қарулы ҚаҚтығыстарға әкелді.
1956-1958 жылдары алғаш Қытай азаматтары тарапынан екі ел
шекарасындағы шекара бұзушылыҚ істері көрінеді. Алайда, Бұл кезде Қытай
азаматтарының шекараны бұзушылыҚ әрекеттері жергілікті билік орындарының
деңгейінде табысты шешілетін. КСРО-Қытай шекара мәселесіндегі келіспеушілік
алғаш осылай басталды. Одан кейін 1960 жылы Қытай малшылары Кеңес
юрисдикциясына тиісті Қырғызстан жеріндегі Буз-Айғыр асындағы аудандарға
малдарын жайылымға жібереді. Бұл жағдайды көрген кеңес шекарашылары келген
кезде олар Бұл жерлердің Қытай территориясына тиісті екендігін айтады.
Кейін малшылардың провинция басшыларының бұйрығы бойынша әрекет еткені
мәлім болады. Осы жағдайдан соң КСРО мен Қытай СыртҚы істер министрлері бір-
біріне бірнеше нота мен ауызша мәлімдемелер жібереді, сөйтіп екі ел
арасындағы шекара мәселесі ресми дипломатиялыҚ деңгейде Қаралады.
Екі ел арасындағы Қарулы ҚаҚтығыс өрлеуі 1969 жыл 2 наурызда КСРО-ның
Қиыр Шығысындағы Уссури өзеніндегі Даманск аралында (Даманскінің Қытайша
аты "Чжэнь-баодо" екен) кеңес және Қытай әскери шекарашылары арасындағы
Қарулы ҚаҚтығыс еді. Осы кезеңге дейін болған шиеленістер екі ел
шекарашыларының төбелесімен ғана шектеліп, адам шығындары болмайтын болады.
Бұл ұрыста 58 кеңес жауынгері Қаза тауып, 11 жауынгер ауыр жараланады.
Қытай жағынан бұл ұрысҚа шамамен 300 адамдай Қатысады. Олар артиллерия,
миномет, танкіге Қарсы Қару мен пулемет Қолданады. Қарулы ҚаҚтығыс 14-15
наурызға дейін созылады. Тек кеңес жағының Қытай территориясының 20 км2
жерін жабатын "Грод" дүркін от жүйесін Қолданғанда, Қытай Қарулы күші үлкен
шығынға ұшыраған соң ғана тоҚтатуға мәжбүр болады.
Осы оҚиғадан соң Маоның Пакистан Президенті Яхия Ханға "бұл жағдайдың
барлығы Кеңес Одағын Қытайдың халҚы мен кейінгі ұрпаҚтары жек көріп кетуі
үшін арнайы жасалғаны" туралы айтҚандығы шекарадағы жағдайлардың барлығы
Қытай басшыларының сыртҚы саясаттағы курсы негізінде, оның ішінде "Мәдени
Революция" бағыты бойынша жүргізілгені белгілі. Ол ҚХР-да ұлттыҚ және
шовинистік орнату жағдайында жасалған еді. Себебі, "Мәдени революцияны"
ұйымдастырушылар өздерінің Қарсыластарына соҚҚы беру арҚылы беделдерін
нығайтҚысы да келген болатын. Оның үстіне Қарулы ҚаҚтығыс ҚКП-ның IX
съезіне дайындыҚ кезінде болғаны да кездейсоҚ емес. 30 наурызда съезд
басталар алдында КСРО 1964 жылғы келіссөзді жаҚын арада Қалпына келтіру
туралы мәлімдеме жасады, яғни екі ел арасындағы мәселені әлі де бейбіт
жолмен шешуге болатыны туралы айтты. Кеңеске Қарсы шовинистік ойларды IX
съезд алдында жоспарлаған маоистер ҚХР-ның сыртҚы саясаттағы негізгі
линиясын кеңес еліне Қарсы заң жүзінде реттеп алғысы келді. ҚКП-ның IX
съезі басталды. Онда елдің ішкі жағдайын Қарастырып болған соң, Кеңес
шекарасы Уссуриде болған Қарулы ҚаҚтығыс сыртҚы саясат линиясы бойынша жеке
баяндама болып оҚылды. 30 наурызда жасалған мәлімдеме Маоистердің картасын
шатастырды, Қарулы ҚаҚтығыс жайындағы есеп баяндамасы бұл мәлімдеменің
мазмұны мен наҚты ұсынысын жасырып Қалура тырысты. Бұл жағдайда олар екі ел
арасындағы шиеленістің ұзаҚҚа созылғанын маҚсат етті. Керісінше Кеңес жағы
Бұл оҚиғадан соң, екі ел арасындағы Қатынасты реттеу үшін Қадамдар жасауды
мәлімдеді. Алайда шекарадағы шиеленістер 1969 жылы жаздың аяғына дейін
тоҚтамады. Шілде мен тамыз айының басына дейін 2,5 мың Қытай азаматтарының
Қатысуымен 488 шекара бұзу әрекеттері болған. 8 шілдеде Қытай шекарашылары
Гольдин аралында кеңес өзеншілеріне оҚ жаудырады. IX съезде сонымен Қатар,
шекара мәселесі бойынша "КСРО Қытай территориясының бірнеше жерлерін алып
Қойған", сондыҚтан екі ел арасындағы келісім тең емес деп тағы да айтылды.
Сонымен Қатар Уссури аралында болған Қарулы ҚаҚтығыс туралы тағы бір
нұсҚа бар: ҚаҚтығыс Линь Бяо басҚаруымен Қытай Қарулы Күштерінің арандату
ісімен болғандығы. Линь Бяоның негізгі маҚсаты - ҚКП-ның IX съезд алдында
осы оҚиға арҚылы өзінің беделін нығайтып, ХалықтыҚ-АзаттыҚ Әскер ішінде
беделін көтеру.
Уссуридегі жағдайдан соң КСРО тез арада ек ел арасындағы шекара туралы
келіссөздің тезарада басталғанын мәлімдеді. КСРО-ның 2 наурыздағы нотасында
"кеңес территориясына ашыҚ түрде басып кіруге наҚты подтекст жасады,
мұнымен Қатар "Қытай халҚына достыҚ Қатынасын білдіреді және осы линияны
алға жылжытатыны туралы ерекше айтылады. Алайда Пекин басшылары Бұл
келіссөзден бас тартып, шекарадағы Қарулы ҚаҚтығыстардың жалғасуына әрекет
жасай береді. ҚКП-ның IX съезінен соң Қытай тарапынан болатын арандатушылыҚ
істері көбейе берді. 1969 жылы мамырдың екінші жартысында шекараны
бұзушылыҚтың 20-сы тіркелгенін кеңес шекарашылары мәлімдеді. Ал маусым
айынан тамыздың ортасына дейін Қытай азаматтарының бастауымен, 2,5 мың
Қытай азаматтарының Қатысуымен ұйымдасҚан түрде болған 488 ҚылмыстыҚ
жардайлар тіркелген. Олар тағы да келесі бір ірі Қарулы ҚаҚтығыс
(арандатушылыҚ) жоспарын дайындау үстінде еді ЯРНИ, Бұл Жалаңаш көлдегі
оҚиға болатын.
Даманскі аралынан кейін адам шығыны болған келесі Қарулы ҚаҚтығыс 1969
жылы 13 тамызда сол кездегі ҚазаҚ КСР-нің Семей болысының Жалаңаш көл
ауданында болады. Бұл көл Алматыдан 900 шаҚырымдай жердегі "Жоңғар
ҚаҚпасының" солтүстік шығысында, Қазіргі Алматы облысының Алакөл ауданында
орналасҚан. Ол кездегі көл жағасындағы шағын поселкеде шекарашылар мен ауа
райын баҚылау станцияларының Қызметкерлері тұратын. Кеңес-Қытай шекарасының
осы тұсы сол жылдың көктемінен "байҚалмай" өтіп кетулері, арғы беттен кеңес
шекарашыларын мас күйінде балағаттау, намысҚа тиетін айту, т.б. арандату
әрекеттері жиіледі.
Тамыздың 12-нен 13-не Қараған түні ҚытайлыҚ 12 жауынгер шекарадан
жасырын өтіп, Жалаңаш көлден 10 шаҚырымдай жердегі шекарашылыҚ "Каменная"
деп атайтын биіктікке окап Қазып, бекініп алады. Таң сәріде сержант Дулепов
пен жауынгерлер Н.Егоровчевтен тұратын шекарашылар наряды болған оҚиғаны
көріп, көрші заставалардан көмек шаҚырылады. Шекара подполковник И.
Никитенко бастаған офицерлер тобы тік ұшаҚпен оҚиға болған жерге жетеді.
Лейтенант Е.Говар дауыс күшейткіш арҚылы шекара бұзушылардан кеңес жерінен
кетуді талап етеді. Жауап орнына биіктіктен оҚ жаудыра бастайды. Сөйтіп
ұрыс басталады. УаҚыт таңғы 07.55 болатын. Қытай жағына 60-70 адамнан
тұратын топ өз кісілеріне көмекке ұмтылады. Кеңестік шекарашыларды
П.И.Никитенко, П.С Теревенков, Е.Говор, В.Ф.Ольшевский, В.В.Пушков сияҚты
офицерлер бастап, бірнеше бронетранспортердің көмегімен ұрысҚа кіреді.
Биіктікке бірнеше бағыттан бір мезгілде шабуыл жасалады. ШайҚас 1 сағат 05
минутҚа ғана созылып, кеңес шекарашыларының жеңісімен аяҚталады. Шекара
бұзушылар бірнеше жауынгерінен айрылып, өз жеріне шегінуге мәжбүр болады.
Жаудың радиостанциясы, 2 кино камерасы, бірнеше фотоаппараты, Қару-
жараҚтары мен оҚ-дәрілері Қолға түседі. Кеңестік шекарашылардан Михаил
Дулепов пен Виталий Рязанов Қаза болады, бірнеше жауынгер жараланады.
Осы Қарулы ҚаҚтығыстарға адам шығындары екі алып мемлекет арасында
соғыс болып кету Қаупінің күшеюі әлем жұртшылығын да кеңес елі басшыларын
да алаңдата бастайды. Бұл екі ел басшыларының да аптығын басып, біршама
тәубесіне түсуге мәжбүр етеді. АлғашҚы болып кеңес елі бұрынғы айтылған
мәлімдемелерінің негізінде тағы да шекара мәселесі туралы келіссөз жүргізу
мүмкіндігін алға тартады. Бұған Қытай үкіметі де келісіп, келіссөз 1969
жылы 11 Қыркүйекте басталған еді.
1964 жылы 25 аҚпанда екі елдің СыртҚы Істер Министрлері деңгейінде болады.
Кеңес делегациясын генерал-полковник П.И.Зырянов, ал Қытай делегациясын
СыртҚы істер министрінің орынбасары Цзян Юнцюань бастап келеді. 1964 жылдың
22 тамызына дейін созылған кездесу кезінде екі жаҚтың да шекараны реттеу
мәселесінде түрлі айырмашылыҚтары болғандығы білінеді.
"Мәдени революция" кезінде екі ел арасындағы шиеленіс мүлдем
нашарлады. КСРО бірнеше мәрте келіссөз жүргізуге дайын екендігін
мәлімдегенімен ҚытайлыҚтар "талас аудандарды" мойындамай келіссөз
болмайтынын айтты, ал бұл аудандарды кеңес елі мойындамады.
1969 жылы 24 наурызда Кеңес Үкіметі 1964 жылғы келіссөзді Қалпына
келтіру туралы мәлімдеме жасады. Онда ҚХР-на шекарадағы әрекетті тоҚтату,
шиеленіскен жағдайды бейбіт жолмен шешу туралы айтылды. Мәлімдеменің
соңында кеңес халҚымен Қарумен сөйлесу - жеңіліске әкеліп соғатыны жайлы да
айтылды.
Бұл жағдайлардан екі елдің өздерін агрессия Құрбаны ретінде Қойып,
Қанды шайҚастағы жауапкершілікті алып тастауға тырысҚаны белгілі.
1969 жылы 16 Қыркүйекте Қытай Мемлекеттік Кеңесінің Премьері КСРО
СыртҚы Істер Министріне хат жолдады. Шекара жайындағы мәселе бейбіт жолмен
шешілуі керектігі, оған дейін екі жаҚта жағдайды Қалпына келтіру үшін шара
Қабылдайтындығы айтылды, сонымен Қатар бес пункттен тұратын шаралар жайлы
айтты, егер кеңес елі осы шараларды Қабылдаса ғана екі ел арасында келісім
болады. Ал 26 Қыркүйекте Кеңес үкіметі Қайтарған жауап хатында Бұл
шараларға келіспейтіндігін хабарлады. Осы жылдың Қазан айында Қытай
Мемлекеттік кеңесінің Премьерінің шекара мәселесі туралы, оның ішінде
"талас аудандарға" келіссөз жүргізу туралы тағы хат келді. Бұл хатҚа да
келісім берілмеді.
Екі ел арасындағы Қатынас тек 1976 жылы Мао Цзедун Қайтыс болған соң
ғана реттеле бастады. Алайда ек ел арасындағы Қатынас 1982 жылдары ғана
наҚты жолға Қойылды.
1970жылдардың басында Қытай-Америка қарым - қатынасына көңіл бөлінді.
1972 жылы АҚШ президенті Никсон және ҚХР премьері Чжоу Эньлай Шахайда өзара
достық келісім шартқа қол қойды. АҚШ Тайвань Қытай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Тарау. Мао Цзедун Қытайдың мемлекеттік және саяси қайраткері.
І.1 Мао Цзедунның өмірі мен қоғамдық істері.
І.2 Мао Цзедунның ішкі-сыртқы саясаты.
І.3. Азамат соғысының аяқталуы және Қытай коммунистік партиясының
(ҚКП) құрылуы.
ІІ Тарау. Мәдени революция жылдарындағы ҚХР-сы.
ІІ.1. Мәдени революцияның алғы шарттарымен барысы.
ІІ.2. Мәдени революция жылдарындағы ҚХР-ның әлеуметтік экономикалық
жағдайы.
ІІ.3. Мәдени революцияның нәтижесі мен салдары.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер және сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі:
1941-1949жылдары азамат соғысында Қытай Коммунистік партиясы
жеңіске жетеді. Гаминьдан мен Чан Кайши үкіметінің жеңілуінің бірнеше
себептері болды. Жапондарға қарсы соғыс жылдарында Чан Кайшидің партиясы
мен үкіметі өз беделін түсіріп алады, гаминьданның реформашылдық саясаты
сарқылды. Қытай шенеуніктері үшін сыбайлас жемқорлық билікутің жоғарғы
жағын азғырады, сөйтіп олар Жапон басқыншыларына қарсылық ұйымдастыруға
дәрменсіз болып шықты. Компартия керісінше соғыс жылдарында өз күштерін
қалпына келтіріп, азат етілген территорияларын кеңейтті. КСРО-ның
көмегімен соғысқа қабілеті бар армия құра алды. Соғыс аяқталғаннан кейін
қалың бұқараға түсінікті әрі қарапайым ұран көтере білді. Жапонияның
Манчжуриядағы Квантун армиясын талқанду, бұл миллиондық топты қарусыздндыру
және ол қаруалардың Қытай коммунистеріне берілуі армияны қарумен қамтамасыз
етті. АҚШ-тың осы кезде гоминьданға көрсеткен көмегі мардымсыз болды.
1949 жылы қазанда ҚХР-сы құрылғаннан кейін социалистік құрылыс
басталды. Аграрлық реформа жүргізіліп, шаруар ұжымдастырылды. Аралас
экономик құрылды. Ішінара мемлекет құрамына алу арқылы мемлекеттік сектор
пайда болды. Ол жеке кәсіпкерлікпен қатар өмір сүріп отырды.
1958жылы шешуші бетбұрыс – Үлкен секіріс басталды. ҚКП-ның басты
бағыты дамытуды шапшаңдтып, қысқа мерзім ішінде коммунистік қоғам орнату
болды. Индустрияландыру жедел қарқынмен жүргізіліп, барлық өнеркәсіп
иелерінен сатып алынып, қоғамдастырылды. Теңдей бөлісу принципі енгізілді.
Осы кезеңде Кеңес-Қытай қатынастары қатты шиеленісті. ҚКПОК төрағасы
Мао Цзедун дүние жүзілік революцияның келуін тездету мүмкін деп есептеп,
компартияларды батыл қимыл жасауға итермеледі. Бұл араңдатушылық бағыт
көтеріліс бастаған Индонезия компартиясының толық жойылып кетуіне себеп
болды. Үлкен секіріс саясаты сәтсіздікпен аяқталды. Өнеркәсіп және ауыл
шаруашылық өндірістері қысқарып кетті. Елге аштық қаупі туды. Мао Цзедун
партия ішінде оппазицияға тап болды.
1966-1976 жылдар аралығында Қытай тарихында қарама – қайшылыққа
толы он жылға созылған мәдени революция деген басталып, оның барысында
Ұлы жолбасшыға шексіз берілген жастар тарапынан хунвэбиндер және
цзаофондар отрядттары құрылып, Маоның өзгеше ойлау саясаты басталды. Бұл
саясаттың салдарынан Мао мен оның жақтастары партия кадрларын қуғынға
ұшыратып, көпшілігін жойып жіберді.
Мәдени революция тарихын Қытай тарихшылары үш кезеңге бөледі:
1. І-ші кезең – 1966ж мамырынан – 1969ж сәуір айына дейін созылды.
2. ІІ-ші кезең – 1969ж мамырдан, - 1973 ж тамызына дейінгі аралық
3. ІІІ-ші кезең – 1973 ж қыркүйегінен – 1976 ж қазан айы аралығында
жүзеге асты.
Хунвэбиндер мен цзаофондар тарапынан Мао Цзедун біздің тірегіміз.
Мао идеясы біз үшін бұйрық Маоны қасық қанымыз қалғанша қорғаймыз және
мәдени революцияны соңына дейін жеткіземіз деген ұрандар көтерілді.
Мәдени революцияның соңғы жылдарында Қытай халқының жағдайы
төмендеп, қоғам бөлшектеніп кетті. Үлкен көөлемдегі репрессия, сенімсіздік,
моралдық террорлар көбейді. Елдің экономикасы төмендеп нәтижесінде ҚХР-да
жүздеген тіпті миллиондаған мамандар жетіспеді. Білім беру орындарынң
жабылуы садрынан білімсіз адамдардың қатарының көбеюіне алып келді.
Мао Цзедун мен оның жақтастрнының жүргізген саясаты Маоизм идеясының
тарауы ҚХР-сын үлкен дағдарысқа акеліп тіреді. мәдени революция
жыдарындағы Қытаймен Мо Цзедунның жүргізген саястын зерттеуді дипломдық
жұмыстың тақырыбы еттік.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті:
Диплом жұмысында негізінен Қытайдың мемлекеттік әрі саяси қайраткері
Мао Цзедун билік еткен жылдар мен оның жүргізген саясаты, соның ішінде он
жылға созылған мәдени революция кезеңі Қытай тарихының сахынасында алатын
орнын жан-жақты көрсетуді мақсаты етіп қойылды. Осы мақсатқа сәйкес
міндеттер анықталды.
1. Мао Цзедун Қытайдың саяси қайреткері.
2. Мао Цзедунның қоғамдық істері мен ұстанған саясаты.
3. Қытай Халық Республикасының құрылуы.
4. Мәдени революция жылдарындағы Қытай Халық Республикасы
5. Мәдени революцияның дүниеге келуі
6. Мәдени революцияның Қытайдың ішкі саясатына әсері.
7. Револцияның Қытай тарихындағы орны.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері:
Жұмыстың хронологиялық шеңбері ҚХР-ның құрылуы яғни 1949жылдан бастап
-мәдени революция төңкерісі аяқталғанға дейінгі уақыт аралығын қамтиды.
Біздің қарастыратын мәселеміз Мао Цзедунның ҚХР-ның құрылуына дейінгі
атқарған қоғамдық-саяси істері мен жеке өмірінен мәліметтер келтіріледі.
Мао Цзедун 1940жылы ҚХР-ны орынбасары болып, 1893-1976жылдары оның
төрағасы қызметтерін атарады. 1949жылы ҚХР-сы құрылғаннан кейін 1954-
1959жылдары оның төрағасы болып сайланады.
1958-1960 жылдары Қытайда үлкен секіріс саясатын жүргізеді. Ал, 1966-
1976жылдары аралығында Қытай тарихында қарама-қайшылыққа толы он жылға
созылған мәдени революция науқаны жүргізіледі. Революцияның алғашқы
кезеңі 1966-1969 жылы, екінші кезеңі 1969-1973жылдары, үшінші кезеңі 1966-
1969жылдары аралығында жүзеге асырылады.
Осы он жыл ішінде Қытай халқының миллиондаған бөлігі сауатсыздыққа
ұшыраса, миллиондаған адамдар репрессия құрбаны болды.
Дипломдық жұмыстың деректемесі:
Шығыстағы алып мемлекеттің қоғамдық бет бейнесін ашып, ондағы саяси
жағдайлармен қатар мәдени революция жылдары мен Мао Цзедунның ішкі-сыртқы
саясатын алғашқылардың бірі болып, М.Ф.Юрьев История стран Азии и северной
Африки после второй войне. 1945-1950гг М-1994г. кітабында зерттей бастады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі:
Мао Цзедунның мәдени революциясы Қытай тарихында өшпейтін әрі
естен кетпейтін қарама-қайшылыққа толы уақыт кезеңі болды. Мао Цзедунның
айтқан сөздері жазылған кішкене кітапшаны сол уақытта әрбір Қытай
азаматының қолынан көруге болатын еді.
1. М.Ф.Юрьев История стрн Азии и северной Африки после второй войне. 1945-
1950гг М-1994г. Кітабында Маоның жасаған үлкен секіріс, мәдени
революция оқиғасының түп-төркінін түсіну және түсіндіру жолындағы талпыныс
еді. 1958жылғы шешуші бетбұрыс Үлкен секіріс елде индустрияны жедел дамуы
мақсатында жасалынып, партия сьездерінде 15 жылда Англияны қуып жетіп
–өнеркәсіпте қажетті тауар мөлшерінен асып түсу - деген сияқты сөздер
айтылып, Бұл бойынша ауылды жерлерде халық коммуналары құрылып, өнеркәсіп
өнімдерінің дамуы жеделдетілгенмен жүргізілген іс – шаралар сәтсіз
аяқталғанын, халыққа тигізген зардабын ашып көрсетеді. Сонымен қатар
мәдени революцияның қытай халқына әсері, сол жылдары миллиондаған
адамдардың сауатсыз деңгейде қалуы, қоғамның бөлшнктенуі, үлкен көлемдегі
репрессия, моральдық террорлар баяндалды.
2. Зарубежный восток и современность ІІ – том под. ред Б.Т.Пофуров М-
1974г. Сталиннің жеке басына табынушылық сияқты, Мао бүкіл Қытайға өзінің
қатаң режимін орнатып, саясатына қарсы шыққан партия мүшелерін,
интеллегенцияларды қуғындап, көпшілігін жойып жіберді. Шығыс еліне Маоизм
идеясының таралуы мен халықтың кейбір бөлігі ғана қолдап, ел ішіндегі
бөлшектену мен олардың арасындағы қақтығыстар жайында сөз етеді.
3. w.w.w. google. ru - Бұл интернет жүйесінде Мао Цзедун өмірі мен
саясатқа араласқан күннен бастап, өмірінің соңына дейін атқарған қызметі
бейнеленген.
4. Тарихи талқыға толы Шыңжаң Н. Алдабек Әл-фараби атындағы қазақ
ұлттық университеті Алматы - 2003ж бұл кітапта Кеңес Одағымен ҚХР-ың
өзара достық келісім шарттары жайында талқыланып Мао Цзедун мен Сталиннің
1945жылы тамыз айындағы достық шарты бойынша жасырын келісім-шарттары
жазылған.
5. Новая и новейшая стран Азии и Африки Ю.Н.Розалиев, Москва 1987г вясшая
школа кітабында мәдени революция жылдарындағы Қытайдың әлеуметтік-
экономикалық жағдайы мен мәдени революция Қытай таихына әсері
бейнеленген.
Мао Цзедунның саясатын жан-жақты аша отырып, қоғамға тигізген пайдасын
зерттеу жұмыстың негізгі міндеті болды.
Дипломдық жұмыстың зерттелу обьектісі.
Жалпы Қытай Халық республикасы тарихында Мао Цзедунның билік басына
келуі, оның Қытай тарихзында алатын өзіндік орнын саралап, саяси істерін,
сол кезде Қытай халқының жағдайын, елдің экономикасын Маоның жүгізген ішкі-
сыртқы саясатын зерттеу жұмыстың басты обьектісі болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан
І. Мао Цзедун Қытайдың мемлекеттік және саяси қайраткері
ІІ. Мәдени революция жылдарындағы ҚХР-сы
әр тарау ІІІ тараушадан және қорытындыдан, сілтемеден, пайдаланылған
әдебиеттер, қорытындыдан, иллюстрация тізімінен тұрады.
І. Тарау. Мао Цзедун Қытайдың мемлкеттік және саяси қайраткері
І.1. Мао Цзедунның өмірі мен қоғамдық істері
Мәдени ревоюцияны жасаушы XX ғасырдың қатыгез тираны Мао Цзедун
және классиканың үш азаматы: Маркс, Энгельс, Ленин саяси ойдың көрнекті
қайраткерлері болып саналады.
Мейірімсіз, мақсаттылық, табандылығымен ерекшеленген және Қытайдың
Коммунистік партиясы (ҚКП) мен Қытай Халық Республикасының (ҚХР) негізін
қалаушы, Мао Цзедун (1893ж 26-желтоқсан-1976ж 9 қыркүйек) Қытайдың
мемлекеттік және саяси қайраткері XX ғасырдың басты коммунистік теоретигі
болып есептеледі.
Мао Цзедун-1893жылы 26-шы желтоқсанда Хунань провинциясында дәулетті
шаруа әкесі Мао Женшень (1870ж-1920ж) және анасы Вэнь Цимэй (1867ж-1919ж)
отбасында дүниеге келеді. Мао Цзедунның: Мао Цзэмин (1895ж-1943ж) және Мао
Цзэтан (1905ж -1935ж) атты екі інісі және Мао Цзехун есімді қарындасы
болады. Мао жергілікті мектепте классикалық қытай білімін алады.
1911жылы болған Синхай революциясының кесірінен оқуын жалғастыра
алмайды. Бұл күрес Сунь Ятсеннің бастауымен Манчьжур династиясына Цинді
тақтан түсіруге бағытталған болатын. Жас кезінен қанды күрес пен әскери
тәртіптің қандай болатынын көріп өскен Мао көп ұзамай өзі де әскер қатарына
алынады. Жарты жыл әскер қатарында әскери қызмет етіп, отрядттың
міндеттерін орындайды.
1912-1913жж ата-анасының айтуымен оқуын ақылы мектепте жалғастырады.
Ол оқуда өз ерекшелігімен көзге түсіп, оқуын табысты аяқтайды. 1917ж Маоның
Жаңа жеткіншек атты мақаласы газетте жарық көреді.
1912-1913жж аралығында Мао педогогикалық училищені оқыған қаласы,
әкімшілік орталық болған Чаншанда тұрады.
1918-1919жж Пекинге келіп, Пекин университетінің кітапханасында жұмыс
істейді. Мао осы жерде жүріп, батыс философиясымен және
революциянерлерімен танысып, Ресей жаңалықтарына қызығушылық
білдіреді.
1918жылы сәуірде Мао жақтастарымен бірге Чаншанда Жаңа халық қоғамын
кұрады. Мақсаты: Қытайды жаңа жолмен және жаңа әдістер мен қайта құру. 1919
жылы саяси қызметте жақсы атқа ие болып, осы жылы бірінші рет марксизммен
танысып, осы бағытты жақтаушылардың біріне айналады. 1921жылы бұл жағдаймен
толық танысады. Мао мәдени оқу қоғамының революциялық идеяға таралуын
ұйымдастырады. Чаншада досы Цай Хэсенеммен бірге отырып, коммунистік топ
құрып, өзінің ұстазы Яну Чанцзидың қызы Ян Кайхайға үйленеді. Олардың Аньин
(1922-1950жж), Аньцин (1923ж туылған), Аньлун (1927-1931 жж) есімді үш
ұлдары болады.
1921жылы ол Хунань провинциясының негізгі өкілі болып
тағайындалады. Осы жылдың шілде айында ҚКП-ның мүшесі болып қабылданып,
Шанхайда өткен ҚКП ұйымдастырған сьезде Мао ҚКП мүшелерімен бірге 1923 жылы
Гоминьдон халық партиясына қосылады.
Жылдың соңына қарай Мао денсаулығының нашарлауына байланысты Хунанға
қайтуына тура келеді. Бұл жерде ол жумысшы және шаруа одағы қурып, олардың
жазықсыз түтқындалуына тізгін жасауға қызмет етті.
1925 жылы күзінде Мао Кантонға оралады. Кейінірек Мао Чан Кайшидің
назарын өзіне аударып, Чан Кайши Маоны үгіт - насихат бөліміне Гоминдонның
қолбасшысы болып тағайындалады. Кәп уақыт өтпей Чанмен арада саяси
келіспеушіліктер туындап, Мао өз мойнына алған міндеттемелерден бас
тартады.
Ол ҚКП-ның сол қанатының ұсынуымен шаруалар қозғалысының бастауыш
қолбасшы жұмысын атқарады. 1927 жылы Чан Кайши ҚКП-ын таратып, ҚКП-ның
мүшелеріне өзінің Солтүстік жаулап алу жорығында көп қысым көрсетеді.
Mao ҚКП-нан құпия түрде кетіп, тамызда революциялық әскер құрады.
8-9-шы қыркүйекте күзгі егін кезінде көтерілісті бастайды, бірақ
көтеріліс сәтсіз аяқталып Мао ҚКП-нан қуылады. Гоминьдон үкіметіне жауап
ретінде Мао ҚКП-нан қуылған Чжу Дэмен бірлесіп, тауға шегініп, 1928 жылы
Линия на массы армиясын құрады. Біріккен Мао және Чжу Цзингон тауында
Хунань және Цзиянсин шекерасында өзіндік кеңес республикасын қүрып, 1934
жылы 15 млн халқы бар елді-мекен бұларға қосылады. Осылайша Гоминдон және
Чан Кайшиге ашық наразылығын білдіреді. Мао және Чжу кеңестерге қарсы қала
шаруаларын қолдайды.
1924-1934 жылдары партизандық әдістерді қолдана отырып, кеңестере
қарсы шықты. Бұл кезде Мао жеке жанұялық өміріне байланысты бақытсыздыққа
үшырайды. Гоминдон тыңшылары әйелі Ян Кайхайды қолға түсіріп, 1930жылы
дарға асты, арада біраз уақыт өткен соң кіші ұлы Аньлун өмірден өтеді, ал
екінші ұлы Аньин Корей соғысында қаза табады. Мао бұл бақытсыздықтан кейін
қайта күш жинап, қайта шабуылға шығады. Мао кеңестерге қарсы 5 рет жасаған
шабуылынан кейін 1934жылы 86000 әйел мен ер азаматы бар Цзинганды тастап
кетуге мәжбүр болады. 1935жылы Мао өзінің жақтаушаларымен 40000 адамнан
тұратын жаңа партияның штаб пәтерін құрады. Осы уақытта екінші Корей -Қытай
соғысы басталып кеткен болатын. Бұл оқиға ҚКП- мен Гоминдонның бірігуін
талап етті. 1936 жылы Мао Чан Кайшимен татуласты. Мао 100 полктың шабуылы
атты, операция қабылдап, 1940 жылы 20 тамыз бен 30 шы қазан аралығында
болған II- ші опреация ҚКП-ның Кореяға өзінің бағытын нығайтуға барлық
назарын аударды.
1940жылы наурызда ҚКПОК-нің орынбасары болып
тағайындалды. Соғыс кезінде Мао шаруаларды ғана ұйымдастырды.
1945жылы орталық партия комитетінің орынбасарына жүктелген
міндеттемелеріндегі бағдаламаларды жүзеге асырады. Мао соғыс кезінде
коммунизмнің негізгі Қытай варианттының дамуын жасады. Ол партияның негізгі
3 жұмыс стилін бөліп көрсетті: теория мен практиканың бірігуі, халықпен
тығыз байанысы ҚКПОК-нің әскери қозғалысын 40000 мүшесімен бастап,
1945жылғы соғысқа аттанғанда 12000000 адам қатарда болды.
Соғыс аяқталғаннан кейін ҚКП- мен Гоминдон арасындағы уақытша бітімде
аяқталды. Елде азамат соғысы басталды.
1941-1949жылғы азамат соғысында ҚКП-сы жеңіске жетеді.
Гоминдон мен Чан Кайшидің жеңілуінің бірнеше себептері болды.
Жапондарға қарсы соғыс жылдарында Чан Кайшидің партиясымен үкіметі өз
беделін түсіріп алады, Гоминдонның реформашылдық саясаты сарқылады. Қытай
шенеуніктері үшін үйреншікті сыбайлас жемқорлық биліктің жоғарғы жағын
азғырады. Сөйтіп жапон басқыншыларына қарсылық ұйымдастыруға дәрменсіз
болып шығады. Компартия керісінше соғыс жылдарында өз күштерін қалпына
келтіреді, азат етілген территорияларды кеңейтті. КСРО-ның көмегімен
соғысқа қабілеті бар армия құра алды. Соғыс аяқталғаннан кейн компартия
қалың бұқараға түсінікті және қарапайым ұран көтере білді. Манчьуриядағы
Квантун амиясын талқандау, бұл миллиондық топты қарусыздандыру және ол
қарулары Қытай коммунистеріне берілуі армияны қарумен қамтамасз етті.
Азамматтық соғыс жылдарында сенімді тыл жасалынды. АҚШ-тың осы кезде
Готминьдонға көрсеткен көмегі мардымсыз болды. 1946-1949 жылдары Мао әскері
Чан Кайшидің әскерін жеңіп, оларды Тайванға қашуға мәжбүр етті.
1949жылы Mao және оны жақтаушы коммунистер құрлықта Қытай Халық
Республкасын (ҚХР) жариялады. Біріккен штаттар Чан Кайшиді қолдап, Маоны
Сталиндік Кеңес Одағымен дипломатиялық қатынас орнатуды тапсырды. 1949жылы
Мао КСРО-ға келіп, премьер министр Чжоу Эньлайнмен бірге Сталинмен келіс-
сөздер жүргізіп, 1950жылы ақпанда Қытай - Кеңес достық қарым-қатынас пен
одақта өзара көмектесуге қол қойылды.
1949ж-1954ж аралығында Мао партияны өзінің жауларынан тазартты. Ол ірі
жер иеленушілерге қарсы мұрагерлік иеленуге өз бағдарламысын жариялады.
1950жылы қарашадан - 1953жылы шілдеге дейін ҚХР-сы Маоның бұйрығымен
Солтүстік және Оңтүстік Корея соғысына араласты. Яғни коммунистік Қытай
және біріккен штаттар күрес алаңында қақтығысты. Бұл уақытта Мао
комунистердің ортасыда үлкен беделге ие болған еді.
1953жылы Сталиннің қаза болуынан кейін маркстік істі жалғастырушы
қызметін атқарушы болды. Мао Қытай ауылдарында революциялық қарқынды
өзгерістердің бәсеңдегенін партия қолбасшылары өздерін алғашқы қожалық
кластардың өкілі сияқты сезініктерін ашық айтты.
1957жылы Мао жемқорлыққа қарсы 100 гүл жайқалсын қозғалысының
ықпалды күші болып, лозунгтерінде жүз гүл жайқалсын, әр түрлі
ккөзқарастағы мың мектеп бәсекелессін деген сөздер жазылды. Ол
жұмысшыларға партияны және олардың саяси басқару мен әдістерді батыл
сынауға дем берді. Алдын ала ойлағандай Мао бүл кезде жүз раушан
қозғалысында бастаған болатын.
1949жылы қазанда Қытай Халық республикасы құрылғаннан кейін
социалистік құрылыс басталды. Кеңестік шеңберде дамушы ҚХР-ның халық
шаруашлығын дамыту ҚКП-ның 8-ші сьезінен кейін 1958-1962жылдар аралығында
ІІ-ші бес жылдық жоспар іске асу керек болды. 1958жылы Мао Цзедун және оның
жақтастары әлеуметтік және саяси салаларға бірқатар өзгерістер енгізді.
Аграрлық реформа жүргізіліп, шаруалар ұжымдастырылды. Аралас экономика
құрылды, ішінара мемлекет қарамағына any арқылы мемлекеттік сектор пайда
болды. Ол жеке кәсіпкерлікпен қатар өмір сүріп отырды.
1958жылы тамызда Бэйдайхэде ҚКПОК-нің саясибюро жиналысында Үлкен
секіріс ұйымдастырылуын және ауылды жерлерде жаппай халық коммуналарының
қурылуы мен өнеркәсіп өнімдерінің дамуын жеделдетіп, ақысыз еңбек ету
белгіленді. Барлық күшті жиып, алға жылжу қысқа мерзім ішінде социализм
орнату керек деген басты бағытты таңдады. Осы жиналыстан кейін ауыл
коммуналары өздеріне өнеркәсіп орындарын, ауыл шаруашылығын сауда мен
әскери жұмыстарды қосып алуға тиісті болды. Шешім бойынша: Коммунизімнің
біздің елімізде жүзеге асуы алыс емес, біз белсенді түрде халық
коммуналарын пайдалана отырып, ол арқылы коммунизмге жетудің нақты жолын
табуымыз керек - делінді.
Бэйдейхеде өткен жиналыстан соң коммуналар қатары тез өсті. 720 мың
ауыл шаруашылығы коорперативтерінің орнына 26 мың халық коммуннасы құрылды,
бір коммунна орташа есеппен 20 мың адамды қамтыды. Коммунналарды еңбек және
өнімнің негізгі қоспалары ғана емес сонымен қатар тәжірибе түрінде
шаруаларың жеке меншігіндегі бақшалық жерлері де коммуналардың қолына өтті.
Коммуналарды басқару жергілікті әкімшілік органдардың құзырында болды.
Жоғарғы жақтағылардың ауыл комунналарына талабы күшейе бастады, коммуналар
тек ауыл шаруашылығы өнімдерін ған емес турлі-түсті металдар, ауыр
өнеркәсіп шикізаттарында беруге тиіс болды. Коммуналар берілген жоспарды
іске асыру үшін барлық күш жігерлерін жумсады. Лозунгтерге Үш жыл ауыр
күрес болса, он жыл бақытты өмір сүреміз - деп жазылды. Бірнеше
жыл ішінде Қытай басшылары коммунизмге жетеміз деп уәде етті.
І-ші бес жылдықа КСРО-ның көмегімен өнеркәсіп өнімдерінің көлемі
ұлғайған болатын. (1958 ж 8 ай ішінде кеңестік қаулы бойынша 20 металдық
және машина жасау заводына, көмір шахтасы мен электр қуатына көмек берген
болатын). Жоспарланған өсім бойынша II -ші бес жылық өнімі өте баяу алынды.
Сондықтан 1958жылы шілде де ІІ-ші бесжылдық жоспарының жаңа нұсқасы
жасалды. Мао Цзедун мен оның жақтастарының әрекеті орталық билікті
нығайтуға, экономикаға жоспарлау элементтері бар мемлекеттік реттеу
тәртібін енгізуге, өндірісті ынталандыруға, таптық қайшылықтары бәсеңдету
мақсатында әлеуметтік реформалар жүргізуге ақырында бұл саясатты
қолдамағандармен ашық түрде күресуге бағытталды. Кейбір салаларда бұл
саясат әжептеуір нәтижесін берді. 1962жылы өнім 1953жылмен салыстырғанда
6,5 есеге, өнеркәсіп өнімі ауылшаруашылығы өнімімен салыстырғанда 2,5 есеге
өсті. ҚКП-ның басты бағыты дамуды шапшаңдатып, қысқа мерзім ішінде
комунистік қоғам орнату болды. Индустрияландыру жедел қарқынмен жүрізіліп,
барлық өнеркәсіп иелерінен сатып алынып, қоғамастырылды, теңдей бөлісу
принципі енгізілді.
Осы кезеңде Кеңес -Қытай қатынастары қатты шиеленісті. ҚКПОК-нің
төрағасы Мао Цзедун дүние жүзілік революцияның келуін тездету мүмкін деп
есептеп, компартияларды батыл қимыл жасауға иетермеледі.Бул араңдатушылық
бағыт көтеріліс бастаған Инднезия компартиясын толық жойылып кетіне себеп
болды.
1958жылдың аяғында Үлкен секіріс және ауыл комунналары үлкен
тығырыққа тірелді. Үлкен секіріс қателіктері ҚХР-ның халық шаруашылығына
үлкен әсер етті. Өнеркәсіпте дағдарыс, инфлияция өсті, халықтың
өмірі қатты нашарлады. Ауыл шаруашылық және өнеркәсіп өнімдерінің
мөлшері қысқартылды. Елде ұн жетіспеді. Табиғат жағдайдларына байланысты
егіннің шықпауы, елде аштықтың жариялануына себеп болды. Үлкен секіріс
саясатына халық қана наразылық білдіріп қана қойған жоқ сонымен қатар ҚКП-
нан Пэн Дэухая, Чжан Вэньттаня және тағы басқалардың тарапынан сынға
алынды. Мао партия ішінде де оппазицияға man болды.
Мао мемлекеттік істерден бас тартып оның орнына Лю Шаоци
тағайындалды. 1959жылы Мао саясатқа араласпай жеке өмір сүруге бет бұрды.
1960жылы қоғамдық қызметке қайта оралып, Лю Шаоциге қарсы қозғалыс
ұйымдастыруға мұқият дайыналды. Мао және оның үшінші әйелі Цзян Цин мен
біріге отырып Т966ж-1969ж елдің болашағы туралы насихат жүргізіп,
нәтижесінде Мао қайтадан партия орынбасары және мемлекет басына келеді.
Өзінің саясатына қарсы келетін пария басшыларын ауыстырып, өзінің
казармалық коммунизм концепциясын насихаттап оны экономикалық әдістерден
бас тарта отырып социалистік құрылыспен жеделдету әдісін ұсынды. Бұл идеяны
өнеркәсіпте, мұнай саласында, оқу, ауыл шаруашылығында бригадалар құру
барлық халыққа әскери мәндеткерлікті өтеу, соғысқа және халық көтерілісіне
қарсы іс-шаралрға дайындық жүргізу секілді бірқатар салаларда көрініс
берді. Осымен бірге Мао Цзедунның мәдени өрлеуі жалғасып шаруалардың
мәдени революциясын ұсынды.
Мәдени революция тарихын қытай ғалымдары ның көпшілігі үш
кезеңге бөледі.
І-ші кезең 1966ж мамырдан-1969ж сәуірге дейінгі уақыт аралығын қамтиды.
ІІ-ші кезең 1969ж мамырында басталып, 1973жылдың тамызында аяқталды.
ІІІ-кезең 1973жылы қыркүйек пен 1976жылғы қазан аралығында жүзеге асты.
Мәдени революцияның алғашқы көрінісі 1965 жылы қарашада Яо
Вэньюкяның шенінен айырылған Хай Жуя (1960ж жазылған) жаңа тарихи
драмасын айыпталудан басталады Ол өзінің драмасында орта ғасырдағы Қытай
өмірін , әділетсіз қуғын - сүргін және қорғаныс министрі Пэн Дэхуяның
қызметтен кетуі, Үлкен секіріске және ҚХР-ғы халық коммунысына теріс баға
берілуін баяндағаны ушін айыпталады. Сонымен қатар ҚКП-на және ҚКПОК-нің
үгіт-насихат жүргізу бөлімшелеріне қарсы шығушылар айыптала бастады.
1966жылы мамырда ҚКПОК-нің саясибюросының үлкен отырысында Мао
Цзедунның Мәдени революция идеясы талқыланып, қызмет орындарына
партияның, үкімет және армияның үлкен басшыларын тағайындады. Сонымен қатар
Мәдени революция тобы құрылып бас хатшық қызметіне Чэнь Бода, Чжан
Чуньцьяо орынбасар қызметіне ал ҚКПОК-нің хатшысы қызметіне Кан Шэн
тағайындалды. Мәдени революция барысында Ұлы жолбасшыға шексіз берілген
жастардың тарапынан хунвэйбинттер және цзаофондар отрядтары пайда болып,
олардың манафисінде біз қорғаушылар қызыл билікті қорғаймыз, Мао біздің
тірегіміз, барлық адамдардың бостандығы біздің міндетіміз, Мао Цзедун
иедеясы біз үшін бұйрық. Ортылық комиттетті қорғауға біз уәде береміз, Ұлы
төраға Маоны қорғауда ойланбастан қасық қанымыз қалғанша қорғаймыз
делінді. Мао осы отрядттардың көмегімен партия кадрлары мен зиялы қауым
өкілдерін қуғынға ұшыратып, көпшілігін жойып жіберді. Барлық жерлерге
әскери бақылау орнатылып, елде өмір тәртібі бұзьтып, экономика өте ауыр
шығынға ұшырап, ҚКП-ның жүз мыңдаған адамдары жазалау шараларына ұшырап,
зиялы қауым мүшелерінің ізіне түсу жалғаса
берді. Жаулап алушылық билік барлық жерлерде іскердің көмегімен жүзег
асты. Коммуналарға, түрмелерге, қоймаларға, құпия құжаттарды сақтайтын
орындар, банктер мен орталық архивтер бақылауға алынды. Дегенмен
хунвэйбинттер мен цзаофондар арасында өзара келіспеушіліктер туындап жаулап
алу билігі сәтсіз аяқталды.
Мәдени революцияның соңғы жылдарында Қытай халқының жағдайы
төмендеп, қоғам бөлшектеніп кетті. Үлкен көлемдегі репрессия сенімсіздік
моральдық террорлар көбейді. Елдің экономикасы Үлкен секіріс
жылдарындағыдай үлкен зиян шегіп, деңгейі төмендеді. 1967жылы өнеркәсіп
өнімдері 1966жылмен салыстырғанда 20%-ке төмендеді. Ауыл шаруашылығы мәдеи
революция аяқталғанға қарсы уақытта 1957жылғы деңгейде қалып қойды.
Жағдайды жақсартуға бағытталған барлық жұмыстар контрреволюциялық
экономизм сияқты таңбаланды. Мәдениет, ағарту саласында мамандар даярлау
үлкен зиян көрді, Жоғарғы және арнайы орта білім беру мекемелері жұмыс
істемеді. Нәтижесінде ҚХР-да жүздеген тіпті миллиондаған мамандар
жетіспеді. Білім беру орындарының білім беру орындарының жабылуы салдарынан
білімсіз адамдардың қатарының көбеюіне алып келді.
1976жылы Мао Цзедун қайтыс бола салысымен билік үшін күрес кушейіп ел
азамат соғысының алдында тұрды. Бұл күресте Мәдени революция кезінде
қуғынға ұшыраған Дэн Сяопин жеңіске жетті. ҚКП-ның жаңа басшылығының
әрекеттерінің бағдарламасы реформалар жасау болды. Мао Цзедун саясаты қате
деп жарияланды. секірістер мен реттеу елге, халыққа үлкен зиян
келтірген құбылыстар ретінде айыпталды, Аралас экономика құруды, рынок
механизмдерін пайдалануды, шет ел капиткалын қарастырған ұзақ мерзімді
бағыт белгіленді. Біреуклер қытайлық сипатты социализм құру керек десе ,
екіншілері қытайлық ерекшелігі бар капитализм құру керек,-деді.
І.2. Мао Цзедунның ішкі-сыртқы саясаты.
1963-65 жылдары ҚХР-ның дамуы басшылықтың ішкі және сыртқы саясаттағы
күрестерімен ерекшеленді. 1963-65жылдары белең алған екі көзқарас
арасындағы алшақты кейін саяси күреске айналды. Екі жақта өз талаптарын
ашық білдірмеді. Мао Цзедун мен оның жақтастары партиядағы қайшылықтарды
пайдалана отырып, өздерінің әлеуметтік-экономикалық жобаларымен халықтың
көңілін аулауға тырысты. Реалистік топтар партиядағы билік органдарындағы
адамдарын пайдалана отырып, тәжірибелік қызметтерін жақсартты. Мао
Цзедунның атынан сөйлей отырып, кейде олар оның идеясына жат принциптерді
де қолданып отырды. Мұны Моа Цзедун идеясына қарама-қайшылыққа толы
жазбаларынан көруге болады. Маоның әлеуметтік-экономикалыҚ жоспары
экономика және еңбек салаларын ғана қамтып, нақты бағыттарды ашықтамады.
Қайшылықтар мен күрестер жоспарлардың нақты болмауына байланысты болатын.
Бір идеяның астына біріккен топтар марксистік-интернационалистермен
партияның кейбір өкілдері болатын. ҚХР басшылары экономиканы көтеруде
Маоның еңбек пен өнімділікті біріктіру саласындағы әкімшілік-саяси
реформасын қолданды. Қалғандары Маоның ішкі саясаттағы жоспарларын емес,
ұлттық сыртқы саясат саласындағы жобаларын қолдады, Осы жағдайлар ҚХР-ның
1963-65ж Мәдени революция кезіндегі халықтың шаруашылығына кері әсерін
тигізді.
ҚХР-ның ғылым мен техника саласындағы жетістіктерге қарамастан
үлкен секіріс елдің дамуын баяулатты. Бұл Қытайдың экономикалық дамуына
нұқсан келтірді. Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп 50 жылдардағы деңгейден
аспады. Бұл мәселелерді шешуде 1960ж халық санының күрт өсуі кері әсерін
тигізді. 1961 жылы Қытай шетелден 5-6 тонна астық өнімдерін сатып алып,
өзінің экспорттық өнімдерін 40%-ін осыған жұмсады. 1962жылы қала халқын
шетеу туралы әкімшілік шаралар қолданылды.
ҚХР-ның үлкен секіріс жылдарындағы қиындықтардың бірі ракеталыҚ-
атомдыҚ саланың Құрылуы еді. Қаржының көп бөлігі әскери салаға жұмсалды.
1963-65жылдары бюджеттің жалпы 40% жұмсалды. Өнеркәсіптің азаматтыҚ яғни
бейбіт салаларына назар аударылмады, 12-жылдыҚ жоспар іске аспай Қалды.
:оның ішінде Хуанхэ мен Хуанхэ өзендеріндегі ирригациялыҚ Құрылыстар аяҚсыз
Қалды. Тың жерлерді игеру бейбіт салалар бойынша ірі кәсіпорындар салу
төменгі дәрежеде Қала берді.
Капиталдың көп бөлігін ауыл шаруашылығы және әскери салаға жіберіп,
50жылдары басталған мәдени революция аяқсыз Қалды. Студенттер 1960жылдан
1964жылга дейін 695мыңнан 250мыңға азайды. Орта мектепте 2,7 млн адам,
бастауыш мектепте 8-10 млн адам оҚыды.
Орта мектептердің (7-12сыныптар) және ЖОО санының қысқартылуы салдарынан
бастауыш біліммен алған адамдар көбейді. Ал орта мектепті бітіргендердің
50% ЖОО түсе алмады. Өнеркәсіптің даму деңгейінің төмендеуі мектеп және ЖОО
орындарының бітірушілерінің жұмыспен Қамтылмауы, оҚу аҚысының (оғары болуы
мектеп жасындағы балалардың сабаққа қатыспауын тудырды. 1964-65жж 30 млн
оқушы оқуға бармады.
Әлеуметтік мәселеге айналған білім беру жүйесі 1963-64жж өзгерістер
енгізілді. 1964жылы Қалаларда тәжірибе негізінде төртте төрт жүйесі
енгізілді. Ол бойынша оқушылар 4 сағат заводтарда жұмыс жасап, сағат
мектепте оҚуға тиіс болды. Ауылдарда маусымдық оқу жүйесі енгізілді.
Оқушылардың оқуға тартылуы Мемлекетті, отбасыны, уақытты үнемдеу жүйесі
арқылы жүргізілді. Мұндай жүйенің енгізілуі оқуды бәсеңдетіп, оның саласын
төмендеткенімен үкімет басшылары оған өзгеріс енгізбеді. Қазіргі заманғы
өнеркәсіппен ғылым үшін маман даярлауда маңызы зор деп білді.
1945 жылы желтоқсанда КСРО, АҚШ, Ұлыбритания елдерінің СыртҚы
Істер Министрлерінің Москвадағы кеңесінде Қытайдың жағдайы қаралады, олар
басҚа елдің ішкі ісіне араласпау принципі негізін алға Қояды. КСРО мен АҚШ
Қытайдағы кеңес және америка әскерлерін алып кетуге келіседі. 1946 жылы
мамырда КСРО ол жерден барлыҚ әскерін алып кетеді. Ал АҚШ үкіметі уәдесінде
тұрмай, әскерін сол жерде Қалдырумен Қатар елдің ішкі ісіне араласуды
ГоминдандыҚтарға көмек беру арҚылы жалғастыра берді. Бұл кездегі саяси
жағдай тұраҚты емес еді. АҚШ әскерін сол жерде Қалдыру (150 мың солдатты
оқытып, 45 дивизияны қарумен қамтамасыз етеді) арҚылы өзінің позициясын
нығайтуға тырысты. Ал КСРО Чан Каиши режимімен байланысты сақтай отырып,
Қытай коммунистерін Қолдауды әлі нақтылай қоймаған еді. 1949 жылы Қаңтарда
тығырыққа тірелген Чан Кайши АҚШ, КСРО, Ұлыбритания басшыларынан ҚКП-сын
жеңу үшін бірігіп күрес жүргізуді ұсынады. Алайда КСРО одан бас тартады.
Осы кезде Сталин мен Трумен үшін де біріккен Қытайдың үкіметімен
одаҚтасу тиімді тәсіл еді. Алайда екі елдің Қытайға байланысты саясаттары
басҚа бағытпен өрбіді.
1945 жылғы КСРО-Қытай келісіміне сәйкес КСРО-ның көмегімен нығайған
Қытайдың революциялыҚ күштері 1948 жылы ГоминдандыҚ режимді талҚандап,
азамат соғысында жеңіске жетеді. 1949 жылы Мао Цзедун: "Егер Кеңес Одағы
болмағанда, екінші дүниежүзілік соғыста фашистер жеңілмегенде, Қытай
революциясы үшін маңызды жапон империализмі талҚандалмағанда, егер өзге
елдердің революциялыҚ күші мен кеңес елінің азамат соғысында Қолдауы
болмағанда, Қытай революциясы жеңіске жетіп, Қытай Халық Республикасы
Құрылмаған болар еді" деп мәлімдейді.
1949 жылы шілдеде Лю Шаоци бастаған ҚКП-ның делегациясы Москваға
келеді. Сталинмен кездесуде олар коммунистік әскердің Тайвань мен Гонконг
жерін гомендандыҚтардан азат ету күресіне авиациялыҚ және сүңгуір ҚайыҚпен
көмек беруін өтінеді. Алайда, Сталиннің келісімдерге Қарсы күресетіні жайлы
да айтылған болатын.
Бұл кездегі екі ел арасындағы Қатынастардың дамып, нығаюына екі ел де
мүдделі еді. Біріншіден, екінші дүниежүзілік соғыстан соң КСРО әлемде
"бейбітшілікті" Қалыптастыру жолында күрес жүргізгені белгілі, бұл Қытайдың
сыртҚы саясаттағы курсымен сәйкес келді, екіншіден, Сталин социалистік
лагерь Құрамын толыҚтыру арҚылы капиталистік елдерге (оның ішінде АҚШ)
Қарсы мыҚты ұйым ҚұрмаҚшы болды. Ал Қытай жағы, оның ішінде Маоның кеңес
елімен одаҚтасу не үшін керек болды, біріншіден ҚХР-сы жаңа ғана Құрылды,
елдің жағдайы өте төмен жағдайда еді, ел экономикасын бір өзі көтере
алмайтынын білген Қытай басшылары өздеріне мыҚты одаҚтас керектігін сезді.
Бұл жағдайда Мао тек КСРО тарапынан болатын көмекке ғана сенді. Ол кеңес
елінің көмегімен Қытайды ұлы державаға айналдыруды көздеді. Екіншіден ҚКП-
ның мүшелері КСРО-мен арадағы Қатынасты ҚХР-да кеңестік жүйені орнатуда ел
Қауіпсіздігін Қамтамасыз ететін Құрал ретінде көрген болатын яғни,
халықаралыҚ аренада Қытайдың Қауіпсіздігі мен беделін нығайту маҚсаты.
Міне, екі елдің Қатынасының дамуының астында осындай саяси маҚсаттар бар
болатын.
1949 жылдың аяғында Мао жоғарыда аталған маҚсатты көздеп Москваға
Сталиннің 70 жылдығын тойлау мерекесіне келеді. Салтанат біткен соң екі ел
арасындағы келіссөз басталады. Мао кеңес жерлерін аралап, халықтың жағдайын
көреді. Келіссөз нәтижесінде И.В.Сталин мен Мао Цзедун 1949 жылдың
желтоҚсан мен 1950 жылдың аҚпан айлары арасында халықаралыҚ жағдайдағы
мәселелер, орыс-қытай қатынастары жайлы мәселелер Қаралып, келісімнің дамуы
үшін және ҚХР-ның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін шаралары қарастырылады.
1950 жылдың 14 аҚпанында Москвада екі ел арасында 30 жыл мерзім ішінде
"достыҚ, одаҚ және өзара көмек беру туралы" келісімге Қол Қойылды.
Желісіммен Қатар Қытай Чанчунь темір жолын бірігіп басҚару, Порт-Артурдан
кеңес әскерін Қайтару, Дальн келісімдеріне, Маньчжуриядағы жапон шығаруға
және сол Қағидаларды ғылымға Қарсы алмастырып марксизмді жоюға тырысуда деп
кінә тағып, КСРО-ны "ревизионист" ел деп жариялады, ал оның одаҚтастары
капитализм реставрациясы деп айтылды. Өз кезегінде 1964 жылы аҚпанда КОКП-
ның Орталық Комитетінің Пленумында Кеңес басшылары Қытайды ұлы державалыҚ
шовинизм, буржуазиялыҚ авантюризмге айыптады. "Үлкен секіріс" нәтижесі мен
оның салдарын көрген Хрущев Маоны "догматизмге яғни теориялыҚ және саяси
мәселелерді зерттеп шешуде наҚты жағдайларды ескермеушілікке айыптады. Бір
мәселені атап өтуге болады. Қытай басшыларының негізгі курсы Хрущевтің
позициясымен сәйкес келеді. Осылайша екі коммунистік партияның Қайсысы шын
марксист болатыны туралы екі ел арасында күрес басталды. 1965 жылы көктемде
КОКП мен ҚКП арасындағы Қатынас мүлдем тоҚтады.
1950 жылғы "достыҚ, одаҚ және өзара көмек" келісіміне сәйкес кеңес-
Қытай шекарасындағы аудандардың халықтары арасында белсенді түрде іске
асҚан тату көршілік шекарасына айналған болатын. Сонымен Қатар Амур,
Уссурн, Аргун, Сунгача шекаралыҚ өзендері мен Ханка көлінде жүзу тәртібі,
осы су жолдарындағы кеме жүзетін Қолайлы жағдай орнату туралы, шекара
ормандарында болатын өрттерге Қарсы бірлесіп күресу туралы бірҚатар
келісімдер де бар еді. Осы келісімдер негізінде екі елде шекара мәселесінде
ҚолайсыздыҚ тудырмаған еді. 50-жылдардың басында КСРО ҚХР-на шекараның
барлыҚ линияларын білдіретін топографиялыҚ картаны берді. Осы кезде де
Қытай жағы ешҚандай ескерту жасамаған еді. Мына жағдайды атап өтсек, кеңес-
Қытай Қатынасы дәуірлеу кезінде Қытайдың Қауіпсіздігі мен экономикалыҚ
тұраҚтылығы КСРО-ға біршама бағынышты болған кезде шекара туралы мәселе
ресми түрде мәлімделмеген еді. Алайда 50-жылдардың 2-жартысында ҚХР-мен
өзара байланыста ҚиындыҚ туа бастады. Бұл Қатынастың шиеленіскені сонша
Қытай бұрын елемеген жағдай - шекара туралы мәселелерді Қозғады. Бұл
шекарадағы Қарулы ҚаҚтығыстарға әкелді.
1956-1958 жылдары алғаш Қытай азаматтары тарапынан екі ел
шекарасындағы шекара бұзушылыҚ істері көрінеді. Алайда, Бұл кезде Қытай
азаматтарының шекараны бұзушылыҚ әрекеттері жергілікті билік орындарының
деңгейінде табысты шешілетін. КСРО-Қытай шекара мәселесіндегі келіспеушілік
алғаш осылай басталды. Одан кейін 1960 жылы Қытай малшылары Кеңес
юрисдикциясына тиісті Қырғызстан жеріндегі Буз-Айғыр асындағы аудандарға
малдарын жайылымға жібереді. Бұл жағдайды көрген кеңес шекарашылары келген
кезде олар Бұл жерлердің Қытай территориясына тиісті екендігін айтады.
Кейін малшылардың провинция басшыларының бұйрығы бойынша әрекет еткені
мәлім болады. Осы жағдайдан соң КСРО мен Қытай СыртҚы істер министрлері бір-
біріне бірнеше нота мен ауызша мәлімдемелер жібереді, сөйтіп екі ел
арасындағы шекара мәселесі ресми дипломатиялыҚ деңгейде Қаралады.
Екі ел арасындағы Қарулы ҚаҚтығыс өрлеуі 1969 жыл 2 наурызда КСРО-ның
Қиыр Шығысындағы Уссури өзеніндегі Даманск аралында (Даманскінің Қытайша
аты "Чжэнь-баодо" екен) кеңес және Қытай әскери шекарашылары арасындағы
Қарулы ҚаҚтығыс еді. Осы кезеңге дейін болған шиеленістер екі ел
шекарашыларының төбелесімен ғана шектеліп, адам шығындары болмайтын болады.
Бұл ұрыста 58 кеңес жауынгері Қаза тауып, 11 жауынгер ауыр жараланады.
Қытай жағынан бұл ұрысҚа шамамен 300 адамдай Қатысады. Олар артиллерия,
миномет, танкіге Қарсы Қару мен пулемет Қолданады. Қарулы ҚаҚтығыс 14-15
наурызға дейін созылады. Тек кеңес жағының Қытай территориясының 20 км2
жерін жабатын "Грод" дүркін от жүйесін Қолданғанда, Қытай Қарулы күші үлкен
шығынға ұшыраған соң ғана тоҚтатуға мәжбүр болады.
Осы оҚиғадан соң Маоның Пакистан Президенті Яхия Ханға "бұл жағдайдың
барлығы Кеңес Одағын Қытайдың халҚы мен кейінгі ұрпаҚтары жек көріп кетуі
үшін арнайы жасалғаны" туралы айтҚандығы шекарадағы жағдайлардың барлығы
Қытай басшыларының сыртҚы саясаттағы курсы негізінде, оның ішінде "Мәдени
Революция" бағыты бойынша жүргізілгені белгілі. Ол ҚХР-да ұлттыҚ және
шовинистік орнату жағдайында жасалған еді. Себебі, "Мәдени революцияны"
ұйымдастырушылар өздерінің Қарсыластарына соҚҚы беру арҚылы беделдерін
нығайтҚысы да келген болатын. Оның үстіне Қарулы ҚаҚтығыс ҚКП-ның IX
съезіне дайындыҚ кезінде болғаны да кездейсоҚ емес. 30 наурызда съезд
басталар алдында КСРО 1964 жылғы келіссөзді жаҚын арада Қалпына келтіру
туралы мәлімдеме жасады, яғни екі ел арасындағы мәселені әлі де бейбіт
жолмен шешуге болатыны туралы айтты. Кеңеске Қарсы шовинистік ойларды IX
съезд алдында жоспарлаған маоистер ҚХР-ның сыртҚы саясаттағы негізгі
линиясын кеңес еліне Қарсы заң жүзінде реттеп алғысы келді. ҚКП-ның IX
съезі басталды. Онда елдің ішкі жағдайын Қарастырып болған соң, Кеңес
шекарасы Уссуриде болған Қарулы ҚаҚтығыс сыртҚы саясат линиясы бойынша жеке
баяндама болып оҚылды. 30 наурызда жасалған мәлімдеме Маоистердің картасын
шатастырды, Қарулы ҚаҚтығыс жайындағы есеп баяндамасы бұл мәлімдеменің
мазмұны мен наҚты ұсынысын жасырып Қалура тырысты. Бұл жағдайда олар екі ел
арасындағы шиеленістің ұзаҚҚа созылғанын маҚсат етті. Керісінше Кеңес жағы
Бұл оҚиғадан соң, екі ел арасындағы Қатынасты реттеу үшін Қадамдар жасауды
мәлімдеді. Алайда шекарадағы шиеленістер 1969 жылы жаздың аяғына дейін
тоҚтамады. Шілде мен тамыз айының басына дейін 2,5 мың Қытай азаматтарының
Қатысуымен 488 шекара бұзу әрекеттері болған. 8 шілдеде Қытай шекарашылары
Гольдин аралында кеңес өзеншілеріне оҚ жаудырады. IX съезде сонымен Қатар,
шекара мәселесі бойынша "КСРО Қытай территориясының бірнеше жерлерін алып
Қойған", сондыҚтан екі ел арасындағы келісім тең емес деп тағы да айтылды.
Сонымен Қатар Уссури аралында болған Қарулы ҚаҚтығыс туралы тағы бір
нұсҚа бар: ҚаҚтығыс Линь Бяо басҚаруымен Қытай Қарулы Күштерінің арандату
ісімен болғандығы. Линь Бяоның негізгі маҚсаты - ҚКП-ның IX съезд алдында
осы оҚиға арҚылы өзінің беделін нығайтып, ХалықтыҚ-АзаттыҚ Әскер ішінде
беделін көтеру.
Уссуридегі жағдайдан соң КСРО тез арада ек ел арасындағы шекара туралы
келіссөздің тезарада басталғанын мәлімдеді. КСРО-ның 2 наурыздағы нотасында
"кеңес территориясына ашыҚ түрде басып кіруге наҚты подтекст жасады,
мұнымен Қатар "Қытай халҚына достыҚ Қатынасын білдіреді және осы линияны
алға жылжытатыны туралы ерекше айтылады. Алайда Пекин басшылары Бұл
келіссөзден бас тартып, шекарадағы Қарулы ҚаҚтығыстардың жалғасуына әрекет
жасай береді. ҚКП-ның IX съезінен соң Қытай тарапынан болатын арандатушылыҚ
істері көбейе берді. 1969 жылы мамырдың екінші жартысында шекараны
бұзушылыҚтың 20-сы тіркелгенін кеңес шекарашылары мәлімдеді. Ал маусым
айынан тамыздың ортасына дейін Қытай азаматтарының бастауымен, 2,5 мың
Қытай азаматтарының Қатысуымен ұйымдасҚан түрде болған 488 ҚылмыстыҚ
жардайлар тіркелген. Олар тағы да келесі бір ірі Қарулы ҚаҚтығыс
(арандатушылыҚ) жоспарын дайындау үстінде еді ЯРНИ, Бұл Жалаңаш көлдегі
оҚиға болатын.
Даманскі аралынан кейін адам шығыны болған келесі Қарулы ҚаҚтығыс 1969
жылы 13 тамызда сол кездегі ҚазаҚ КСР-нің Семей болысының Жалаңаш көл
ауданында болады. Бұл көл Алматыдан 900 шаҚырымдай жердегі "Жоңғар
ҚаҚпасының" солтүстік шығысында, Қазіргі Алматы облысының Алакөл ауданында
орналасҚан. Ол кездегі көл жағасындағы шағын поселкеде шекарашылар мен ауа
райын баҚылау станцияларының Қызметкерлері тұратын. Кеңес-Қытай шекарасының
осы тұсы сол жылдың көктемінен "байҚалмай" өтіп кетулері, арғы беттен кеңес
шекарашыларын мас күйінде балағаттау, намысҚа тиетін айту, т.б. арандату
әрекеттері жиіледі.
Тамыздың 12-нен 13-не Қараған түні ҚытайлыҚ 12 жауынгер шекарадан
жасырын өтіп, Жалаңаш көлден 10 шаҚырымдай жердегі шекарашылыҚ "Каменная"
деп атайтын биіктікке окап Қазып, бекініп алады. Таң сәріде сержант Дулепов
пен жауынгерлер Н.Егоровчевтен тұратын шекарашылар наряды болған оҚиғаны
көріп, көрші заставалардан көмек шаҚырылады. Шекара подполковник И.
Никитенко бастаған офицерлер тобы тік ұшаҚпен оҚиға болған жерге жетеді.
Лейтенант Е.Говар дауыс күшейткіш арҚылы шекара бұзушылардан кеңес жерінен
кетуді талап етеді. Жауап орнына биіктіктен оҚ жаудыра бастайды. Сөйтіп
ұрыс басталады. УаҚыт таңғы 07.55 болатын. Қытай жағына 60-70 адамнан
тұратын топ өз кісілеріне көмекке ұмтылады. Кеңестік шекарашыларды
П.И.Никитенко, П.С Теревенков, Е.Говор, В.Ф.Ольшевский, В.В.Пушков сияҚты
офицерлер бастап, бірнеше бронетранспортердің көмегімен ұрысҚа кіреді.
Биіктікке бірнеше бағыттан бір мезгілде шабуыл жасалады. ШайҚас 1 сағат 05
минутҚа ғана созылып, кеңес шекарашыларының жеңісімен аяҚталады. Шекара
бұзушылар бірнеше жауынгерінен айрылып, өз жеріне шегінуге мәжбүр болады.
Жаудың радиостанциясы, 2 кино камерасы, бірнеше фотоаппараты, Қару-
жараҚтары мен оҚ-дәрілері Қолға түседі. Кеңестік шекарашылардан Михаил
Дулепов пен Виталий Рязанов Қаза болады, бірнеше жауынгер жараланады.
Осы Қарулы ҚаҚтығыстарға адам шығындары екі алып мемлекет арасында
соғыс болып кету Қаупінің күшеюі әлем жұртшылығын да кеңес елі басшыларын
да алаңдата бастайды. Бұл екі ел басшыларының да аптығын басып, біршама
тәубесіне түсуге мәжбүр етеді. АлғашҚы болып кеңес елі бұрынғы айтылған
мәлімдемелерінің негізінде тағы да шекара мәселесі туралы келіссөз жүргізу
мүмкіндігін алға тартады. Бұған Қытай үкіметі де келісіп, келіссөз 1969
жылы 11 Қыркүйекте басталған еді.
1964 жылы 25 аҚпанда екі елдің СыртҚы Істер Министрлері деңгейінде болады.
Кеңес делегациясын генерал-полковник П.И.Зырянов, ал Қытай делегациясын
СыртҚы істер министрінің орынбасары Цзян Юнцюань бастап келеді. 1964 жылдың
22 тамызына дейін созылған кездесу кезінде екі жаҚтың да шекараны реттеу
мәселесінде түрлі айырмашылыҚтары болғандығы білінеді.
"Мәдени революция" кезінде екі ел арасындағы шиеленіс мүлдем
нашарлады. КСРО бірнеше мәрте келіссөз жүргізуге дайын екендігін
мәлімдегенімен ҚытайлыҚтар "талас аудандарды" мойындамай келіссөз
болмайтынын айтты, ал бұл аудандарды кеңес елі мойындамады.
1969 жылы 24 наурызда Кеңес Үкіметі 1964 жылғы келіссөзді Қалпына
келтіру туралы мәлімдеме жасады. Онда ҚХР-на шекарадағы әрекетті тоҚтату,
шиеленіскен жағдайды бейбіт жолмен шешу туралы айтылды. Мәлімдеменің
соңында кеңес халҚымен Қарумен сөйлесу - жеңіліске әкеліп соғатыны жайлы да
айтылды.
Бұл жағдайлардан екі елдің өздерін агрессия Құрбаны ретінде Қойып,
Қанды шайҚастағы жауапкершілікті алып тастауға тырысҚаны белгілі.
1969 жылы 16 Қыркүйекте Қытай Мемлекеттік Кеңесінің Премьері КСРО
СыртҚы Істер Министріне хат жолдады. Шекара жайындағы мәселе бейбіт жолмен
шешілуі керектігі, оған дейін екі жаҚта жағдайды Қалпына келтіру үшін шара
Қабылдайтындығы айтылды, сонымен Қатар бес пункттен тұратын шаралар жайлы
айтты, егер кеңес елі осы шараларды Қабылдаса ғана екі ел арасында келісім
болады. Ал 26 Қыркүйекте Кеңес үкіметі Қайтарған жауап хатында Бұл
шараларға келіспейтіндігін хабарлады. Осы жылдың Қазан айында Қытай
Мемлекеттік кеңесінің Премьерінің шекара мәселесі туралы, оның ішінде
"талас аудандарға" келіссөз жүргізу туралы тағы хат келді. Бұл хатҚа да
келісім берілмеді.
Екі ел арасындағы Қатынас тек 1976 жылы Мао Цзедун Қайтыс болған соң
ғана реттеле бастады. Алайда ек ел арасындағы Қатынас 1982 жылдары ғана
наҚты жолға Қойылды.
1970жылдардың басында Қытай-Америка қарым - қатынасына көңіл бөлінді.
1972 жылы АҚШ президенті Никсон және ҚХР премьері Чжоу Эньлай Шахайда өзара
достық келісім шартқа қол қойды. АҚШ Тайвань Қытай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz