Өсiмдiк шаруашылығы туралы
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ.
ІІ. Астық тұқымдастары.
1. Бидай
2. Қарабидай
3. Күріш
4. Екпе күріш
5. Жүгері
6. Тары
7. Сұлы
8. Құмай
ІІІ. Көкөністік өсімдіктер.
1. Орамжапырақ (капуста)
2. Қызанақ (помидор)
3. Баклажан
ІV. Майлы өсімдіктер.
1. Күнбағыс
2. Үпілмәлік
3. Қыша
4. Шырғанақ
5. Рапс
6. Мақсыр
7. Өгейшөп
V. Талшықты өсімдіктер.
1. Мақта
2. Зығыр
3. Соя
4. Бұйдакендір
VІ. Алкалоидты өсімдіктер.
1. Темекі
2. Есірткі
3. Кофе
VІІ. Қантты өсімдіктер.
1. Қант қызылшасы
2. Қант қамысы
3. Асханалық қызылша
VІІІ. Ақуызға немесе белокқа бай өсімдіктер.
1. Ас бұршақ
2. Жасымық
3. Ноқат
4. Майбұршақ
ІХ. Крахмалға бай өсімдіктер.
1. Картоп
2. Қарақұмық (гречиха)
І. КІРІСПЕ.
ІІ. Астық тұқымдастары.
1. Бидай
2. Қарабидай
3. Күріш
4. Екпе күріш
5. Жүгері
6. Тары
7. Сұлы
8. Құмай
ІІІ. Көкөністік өсімдіктер.
1. Орамжапырақ (капуста)
2. Қызанақ (помидор)
3. Баклажан
ІV. Майлы өсімдіктер.
1. Күнбағыс
2. Үпілмәлік
3. Қыша
4. Шырғанақ
5. Рапс
6. Мақсыр
7. Өгейшөп
V. Талшықты өсімдіктер.
1. Мақта
2. Зығыр
3. Соя
4. Бұйдакендір
VІ. Алкалоидты өсімдіктер.
1. Темекі
2. Есірткі
3. Кофе
VІІ. Қантты өсімдіктер.
1. Қант қызылшасы
2. Қант қамысы
3. Асханалық қызылша
VІІІ. Ақуызға немесе белокқа бай өсімдіктер.
1. Ас бұршақ
2. Жасымық
3. Ноқат
4. Майбұршақ
ІХ. Крахмалға бай өсімдіктер.
1. Картоп
2. Қарақұмық (гречиха)
І. КІРІСПЕ.
Ботаника өсімдiктер туралы ғылым. Ботаникалық бiлiм адамның практикалық тiршiлiгiне байланысты пайда болып тез дамып қалыптасқан. Өсiмдiктер байлығын пайдаланудың алғаш кезеңiнде адамдар олардың жемiстерiн, тұқымдарын, түйнектерін, пиязшықтарын және тамырсабақтарын жинастырып өз қажетіне жаратқан. Ол үшiн өсiмдiктердi танып, олардың жеуге келетiндерiнен, жеуге келмейтiндерiн, дәрілік өсiмдiктердi улы өсiмдiктерден ажырата бiлген. Сонымен бiрге пайдалы өсiмдiктердiң өсетiн жерлерiн анықтап, оларды жинаудың мерзiмiн белгiлеп және сақтау меңгеру қажет болған.
Ботаника ғылым ретiнде осыдан шамамен 2300 жылдай бұрын қалыптасқан. Оның алғашкы салған көрнектi, ертедегi грек философы Аристотелъ(бiздiң эрамызға дейiн 384–322 жж.) мен оның оқушысы және жақын досы Теофраст болған (бiздiң эрамызға дейiн 371–286 жж.). Олар өсiмдiктердiң алуан түрлiлiгi мен қасиеттерi, егудiң тәсілдері, көбею жолдары және шаруашылықта қолданылуы, географиялық таралуы жөнiндегi мәліметтерді жинақтап кiтап етiп жарыққа шығарды.Теофрастқа пайдалы өсiмдiктердiң б00-дей түрі белгiлi болған, олардың қатарына европаның өсiмдiктерiнен басқа шығыс елдерiнен алып келген өсiмдiктерде кiрген.
Қазiргi уақытта ботаника үлкен көпсалалы ғылым болып отыр. Ботаниканың жалпы мiндеттерiне жекелеген өсiмдiктердi және олардың жиынтығын, басқаша айтқанда өсiмдiктер қауымдастықтарын жан–жақты зерттеу жатады. Осы өсiмдiктер қауымдастықтары орманның, шалғынның, шөлейттің өсiмдiктер жабынын түзедi.
Өсiмдiк шаруашылығының бүгiнгi бейнесi.
Мәдени өсiмдiктердi адамзат азық–түлiк пен мал азығындық киiм кешек пен тұрмыстық бұйымдар, құрылыс материалдары мен дәрі–дәрмек және ауыл–селолар мен қалаларды безендендiру, қоршаған ортаны қорғап, оны көркейту үшiн өсiредi. Дәрі және басқада барлық мәдени өсiмдiктерге тән қасиет олардың жылу сүйгiштiгi мен аяусыз мезгiлде өсiп, өнiм беруi. Бүгiнгi таңда жер бетiндегi барлық егiстiк мөлшерi 1 млрд гектарға жеттi. Мұнда 1500 мәдени өсiмдiктер түрлерi өсiрiледi. Ең көп өсiрiлетiн өсiмдiктер қатарына бидай, күрiш, жүгерi, арпа, тары, сұлы, қара бидай секiлдi дәнді дақылдар жатады. Олар егiстiктiң 70%–iн, қамтиды, яғни 700 млн гектарға жуық жерге өсiрiледi. Әр гектардан алынатын дәнді дақылдардың орташа өнiмдiлiгi 19,5 центнерге жеттi. Ал, жалпы жиналатын өнiм мөлшерi 1477,3 млн тоннаны кұрайды.
Дәнді дақылдардан соң көп өсiрiлетiн өсiмдiктер картоп, қант қызылшасы мен борыққамыс. Майлы өсiмдiктердiң iшiндегi ең көп өсiрiлетiндерге қытайбұршақ пен зығыр жатса, талшықты өсiмдiктерден мақта, зығыр, кенеп өсiрiледi. Жер бетiндегi адам санының көбеюi тек жаңа жерлердi игерумен шектелiп қоймай, ауыл шаруашылығы дақыларының жаңа, түсiмi мол, сапасы жоғары, ортаның әртүрлi қолайсыз жағдайларына аса төзiмдi сорттарын шығаруды талап еттi. Бұл кезең жасыл революция кезеңi деп аталды.
Бүгiнгi өсiмдiктану ғылымының жетiстiктерi, кезеңiнде осы салаға көп еңбек сiңiрген К.А.Тимирязевтiң, Н.И.Вавиловтың есiмдерiмен тiкелей байланысты. Егер, К.А.Тимирязев биология мен жер өңдеу ғылымының классигi болса, ал Н.И.Вавилов болса мәдени өсiмдiктердiң биологиялық ерекшелiктерiн, таралу заңдылығын, пайда болып қалыптасуын зерттейдi.
Ботаника өсімдiктер туралы ғылым. Ботаникалық бiлiм адамның практикалық тiршiлiгiне байланысты пайда болып тез дамып қалыптасқан. Өсiмдiктер байлығын пайдаланудың алғаш кезеңiнде адамдар олардың жемiстерiн, тұқымдарын, түйнектерін, пиязшықтарын және тамырсабақтарын жинастырып өз қажетіне жаратқан. Ол үшiн өсiмдiктердi танып, олардың жеуге келетiндерiнен, жеуге келмейтiндерiн, дәрілік өсiмдiктердi улы өсiмдiктерден ажырата бiлген. Сонымен бiрге пайдалы өсiмдiктердiң өсетiн жерлерiн анықтап, оларды жинаудың мерзiмiн белгiлеп және сақтау меңгеру қажет болған.
Ботаника ғылым ретiнде осыдан шамамен 2300 жылдай бұрын қалыптасқан. Оның алғашкы салған көрнектi, ертедегi грек философы Аристотелъ(бiздiң эрамызға дейiн 384–322 жж.) мен оның оқушысы және жақын досы Теофраст болған (бiздiң эрамызға дейiн 371–286 жж.). Олар өсiмдiктердiң алуан түрлiлiгi мен қасиеттерi, егудiң тәсілдері, көбею жолдары және шаруашылықта қолданылуы, географиялық таралуы жөнiндегi мәліметтерді жинақтап кiтап етiп жарыққа шығарды.Теофрастқа пайдалы өсiмдiктердiң б00-дей түрі белгiлi болған, олардың қатарына европаның өсiмдiктерiнен басқа шығыс елдерiнен алып келген өсiмдiктерде кiрген.
Қазiргi уақытта ботаника үлкен көпсалалы ғылым болып отыр. Ботаниканың жалпы мiндеттерiне жекелеген өсiмдiктердi және олардың жиынтығын, басқаша айтқанда өсiмдiктер қауымдастықтарын жан–жақты зерттеу жатады. Осы өсiмдiктер қауымдастықтары орманның, шалғынның, шөлейттің өсiмдiктер жабынын түзедi.
Өсiмдiк шаруашылығының бүгiнгi бейнесi.
Мәдени өсiмдiктердi адамзат азық–түлiк пен мал азығындық киiм кешек пен тұрмыстық бұйымдар, құрылыс материалдары мен дәрі–дәрмек және ауыл–селолар мен қалаларды безендендiру, қоршаған ортаны қорғап, оны көркейту үшiн өсiредi. Дәрі және басқада барлық мәдени өсiмдiктерге тән қасиет олардың жылу сүйгiштiгi мен аяусыз мезгiлде өсiп, өнiм беруi. Бүгiнгi таңда жер бетiндегi барлық егiстiк мөлшерi 1 млрд гектарға жеттi. Мұнда 1500 мәдени өсiмдiктер түрлерi өсiрiледi. Ең көп өсiрiлетiн өсiмдiктер қатарына бидай, күрiш, жүгерi, арпа, тары, сұлы, қара бидай секiлдi дәнді дақылдар жатады. Олар егiстiктiң 70%–iн, қамтиды, яғни 700 млн гектарға жуық жерге өсiрiледi. Әр гектардан алынатын дәнді дақылдардың орташа өнiмдiлiгi 19,5 центнерге жеттi. Ал, жалпы жиналатын өнiм мөлшерi 1477,3 млн тоннаны кұрайды.
Дәнді дақылдардан соң көп өсiрiлетiн өсiмдiктер картоп, қант қызылшасы мен борыққамыс. Майлы өсiмдiктердiң iшiндегi ең көп өсiрiлетiндерге қытайбұршақ пен зығыр жатса, талшықты өсiмдiктерден мақта, зығыр, кенеп өсiрiледi. Жер бетiндегi адам санының көбеюi тек жаңа жерлердi игерумен шектелiп қоймай, ауыл шаруашылығы дақыларының жаңа, түсiмi мол, сапасы жоғары, ортаның әртүрлi қолайсыз жағдайларына аса төзiмдi сорттарын шығаруды талап еттi. Бұл кезең жасыл революция кезеңi деп аталды.
Бүгiнгi өсiмдiктану ғылымының жетiстiктерi, кезеңiнде осы салаға көп еңбек сiңiрген К.А.Тимирязевтiң, Н.И.Вавиловтың есiмдерiмен тiкелей байланысты. Егер, К.А.Тимирязев биология мен жер өңдеу ғылымының классигi болса, ал Н.И.Вавилов болса мәдени өсiмдiктердiң биологиялық ерекшелiктерiн, таралу заңдылығын, пайда болып қалыптасуын зерттейдi.
А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ – ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Жаратылыстану факультеті
БИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Түркістан – 2009
Биология
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ.
ІІ. Астық тұқымдастары.
1. Бидай
2. Қарабидай
3. Күріш
4. Екпе күріш
5. Жүгері
6. Тары
7. Сұлы
8. Құмай
ІІІ. Көкөністік өсімдіктер.
1. Орамжапырақ (капуста)
2. Қызанақ (помидор)
3. Баклажан
ІV. Майлы өсімдіктер.
1. Күнбағыс
2. Үпілмәлік
3. Қыша
4. Шырғанақ
5. Рапс
6. Мақсыр
7. Өгейшөп
V. Талшықты өсімдіктер.
1. Мақта
2. Зығыр
3. Соя
4. Бұйдакендір
VІ. Алкалоидты өсімдіктер.
1. Темекі
2. Есірткі
3. Кофе
VІІ. Қантты өсімдіктер.
1. Қант қызылшасы
2. Қант қамысы
3. Асханалық қызылша
VІІІ. Ақуызға немесе белокқа бай өсімдіктер.
1. Ас бұршақ
2. Жасымық
3. Ноқат
4. Майбұршақ
ІХ. Крахмалға бай өсімдіктер.
1. Картоп
2. Қарақұмық (гречиха)
І. КІРІСПЕ.
Ботаника өсімдiктер туралы ғылым. Ботаникалық бiлiм адамның
практикалық тiршiлiгiне байланысты пайда болып тез дамып қалыптасқан.
Өсiмдiктер байлығын пайдаланудың алғаш кезеңiнде адамдар олардың
жемiстерiн, тұқымдарын, түйнектерін, пиязшықтарын және тамырсабақтарын
жинастырып өз қажетіне жаратқан. Ол үшiн өсiмдiктердi танып, олардың жеуге
келетiндерiнен, жеуге келмейтiндерiн, дәрілік өсiмдiктердi улы
өсiмдiктерден ажырата бiлген. Сонымен бiрге пайдалы өсiмдiктердiң өсетiн
жерлерiн анықтап, оларды жинаудың мерзiмiн белгiлеп және сақтау меңгеру
қажет болған.
Ботаника ғылым ретiнде осыдан шамамен 2300 жылдай бұрын қалыптасқан.
Оның алғашкы салған көрнектi, ертедегi грек философы Аристотелъ(бiздiң
эрамызға дейiн 384–322 жж.) мен оның оқушысы және жақын досы Теофраст
болған (бiздiң эрамызға дейiн 371–286 жж.). Олар өсiмдiктердiң алуан
түрлiлiгi мен қасиеттерi, егудiң тәсілдері, көбею жолдары және шаруашылықта
қолданылуы, географиялық таралуы жөнiндегi мәліметтерді жинақтап кiтап етiп
жарыққа шығарды.Теофрастқа пайдалы өсiмдiктердiң б00-дей түрі белгiлi
болған, олардың қатарына европаның өсiмдiктерiнен басқа шығыс елдерiнен
алып келген өсiмдiктерде кiрген.
Қазiргi уақытта ботаника үлкен көпсалалы ғылым болып отыр. Ботаниканың
жалпы мiндеттерiне жекелеген өсiмдiктердi және олардың жиынтығын, басқаша
айтқанда өсiмдiктер қауымдастықтарын жан–жақты зерттеу жатады. Осы
өсiмдiктер қауымдастықтары орманның, шалғынның, шөлейттің өсiмдiктер
жабынын түзедi.
Өсiмдiк шаруашылығының бүгiнгi бейнесi.
Мәдени өсiмдiктердi адамзат азық–түлiк пен мал азығындық киiм кешек
пен тұрмыстық бұйымдар, құрылыс материалдары мен дәрі–дәрмек және
ауыл–селолар мен қалаларды безендендiру, қоршаған ортаны қорғап, оны
көркейту үшiн өсiредi. Дәрі және басқада барлық мәдени өсiмдiктерге тән
қасиет олардың жылу сүйгiштiгi мен аяусыз мезгiлде өсiп, өнiм беруi.
Бүгiнгi таңда жер бетiндегi барлық егiстiк мөлшерi 1 млрд гектарға жеттi.
Мұнда 1500 мәдени өсiмдiктер түрлерi өсiрiледi. Ең көп өсiрiлетiн
өсiмдiктер қатарына бидай, күрiш, жүгерi, арпа, тары, сұлы, қара бидай
секiлдi дәнді дақылдар жатады. Олар егiстiктiң 70%–iн, қамтиды, яғни 700
млн гектарға жуық жерге өсiрiледi. Әр гектардан алынатын дәнді дақылдардың
орташа өнiмдiлiгi 19,5 центнерге жеттi. Ал, жалпы жиналатын өнiм мөлшерi
1477,3 млн тоннаны кұрайды.
Дәнді дақылдардан соң көп өсiрiлетiн өсiмдiктер картоп, қант қызылшасы
мен борыққамыс. Майлы өсiмдiктердiң iшiндегi ең көп өсiрiлетiндерге
қытайбұршақ пен зығыр жатса, талшықты өсiмдiктерден мақта, зығыр, кенеп
өсiрiледi. Жер бетiндегi адам санының көбеюi тек жаңа жерлердi игерумен
шектелiп қоймай, ауыл шаруашылығы дақыларының жаңа, түсiмi мол, сапасы
жоғары, ортаның әртүрлi қолайсыз жағдайларына аса төзiмдi сорттарын
шығаруды талап еттi. Бұл кезең жасыл революция кезеңi деп аталды.
Бүгiнгi өсiмдiктану ғылымының жетiстiктерi, кезеңiнде осы салаға көп
еңбек сiңiрген К.А.Тимирязевтiң, Н.И.Вавиловтың есiмдерiмен тiкелей
байланысты. Егер, К.А.Тимирязев биология мен жер өңдеу ғылымының классигi
болса, ал Н.И.Вавилов болса мәдени өсiмдiктердiң биологиялық
ерекшелiктерiн, таралу заңдылығын, пайда болып қалыптасуын зерттейдi.
Мәдени көкөністер.
Әрбiр адам өзiнiң денсаулығымен дене, тән және жан сұлулығын сақтап,
жоғары дәрежеде ұстауы үшiн көкөнiске ерекше көңiл аударуы қажет. Әсiресе,
жас жеткiншек, жаңа дүниеге келген нәрестелердiң күнделiктi азығы құрамында
мiндеттi түрде көкөнiстер болуы шарт. Себебi оларда дене құрылысына, iшкi
ағзаға, ойлау мен жұмыс iстеу қабілетіне жақсы ықпал тигiзетiн витаминдер
мен биологиялық белсендi қосылыстар және минералды заттар мол болады.
Кысқаша айтқанда олар бойды да, ойды да өсiретiн, тiршiлiкке өте қажет
затттарға бай.
Адамзат көкөнiстi шикiлей сол күйiнде пiсiрiп немесе сүрлеп, яғни
консервiлеп пайдаланады. Ең көп тараған және адам өмiрi үшiн өте қажет
көкөнiстiң түрлерiне шығу және таралу тарихтарына көз жүгiртiп көрейiк. Аса
көп тараған көкөнiстер қатарына қырыққабат, пияз, сарымсақ, сәбіз, қызанақ,
қызыл қызылша, шомыр тағы басқа толып жатқан өсiмдiктердi жатқызуға болады.
Ботаника және фитоинтродукция институты.
Қазақстандағы табиғи өсiмдiктер дүниесiн зерттейтiн ғылыми мекеме 1946
жылы Алматы қаласында құрылған. Институттың құрамында споралы өсiмдiктер,
жоғары сатыдағы өсiмдiктер, өсiмдiктер қоры, өсiмдiктер морфологиясы және
гермоплазма, жемiстi өсiмдiктер генофондын сақтау. Республиканың жеке
аймақтарының геоботаникалық карталары құрастырылып өсімдік қорлары
анықталды. Негiзгi ғылыми бағыттары: жергiлiктi және сырттан әкелiнген
өсiмдiктердi өсiру, жерсiндiру, олардың биологиясын, экологиясын мен
физиологиясын, өсiп-өнуiн, селекциясын зертеу; ботаникалық iлiмдi дамыту,
оның жетiстiктерiн жалпы халыққа тарату; республикамызда азайып бара
жатқан, жойылу қаупi төнген өсiмдiктердi қолдан өсiрiп көбейту,
биологиялық, экологиялық ерекшелiктерiн зерттеу, оларды сақтап қалудың,
табиғи таралған орталықтарына қайтарудың жолдарын қарастыру.
ІІ. Астық тұқымдастары.
Бүкіл ғаламшарға кең таралған маңызды дақылдар – даражарнақтылар
класына жататын астық тұқымдас өсімдіктер.
Астық тұқымдастардың 500 дей туысы, 10 000 мыңдай түрі бар.
Қазақстанда 418 түрі өседі. Ол үш тұқымдас тармағына жіктеледі. Олар:
бетеге тәрізділер, тары тәрізділер, бамбук тәрізділер. Астық тұқымдастар
жер шарының барлық аймақтарында шалғындықтарда, далалық жерлерде өседі.
Барлық астық тұқымдастар – шөптесін көп жылдық өсімдіктер. Осы тұқымдастың
басқа өсімдіктерге қарағанда өздеріне тән бірқатар белгілері бар.
Біріншіден, астық тұқымдастардың тамыр жүйесі шашакты болып келеді.
Екіншіден, сабағы ұзын қырлы, іші қуыс немесе өзекке толы түтікше сабағы
буын және буынаралығынан тұрады. Буындары ұлпаға толы болады. Мұндай
сабақты сабансабақ деп атайды.
Үшіншіден, жапырактары жапырақ қынабы және жапырақ алақаны
болып екі бөлімнен құралады. Қынап – жапырақтың түтікше тәрізді кеңейген
түп жағы. Ол сабақты орай орналасқандықтан, өсіп келе жатқан жас сабақты
қолайсыз әсерлерден қорғайды.
Астық тұқымдастардың гүлшоғыры екі түрлі: масақ (Бидай, қарабидай және
арпа) және шашақ басты (сұлы, тары, күріш, сорго) болады. Астық
тұқымдастардың масағы масақты сабақтан құралады. Онда масақшалар
орналасады. Әрбір масақша екі масақша қабыршағынан түзіледі. Бұлардың
мөлшері мен пішіні әр түрлі болады. Осындай масақшалардан күрделі гүл
шоғырлары: жай масақ, күрделі масақ, сыпыртқы бас болып түрленеді. Ал
гүлдер бір гүлден бірнеше гүлден саналады. Көптеген астық тұқымдастардың
әрбір гүлінде екі гүл қабыршағы, 2 гүл үлпегі, 3 аталығы және түк баскан
қондырмалы екі ауызды бір аналығы болады. Жемістері бір тұқымды – дәнек,
жеміс қабы (қауызы) тұқымға жабысып, тұтасып біткен. Эндосперм ұрықты
қоршамай, тұқым жарнаққа жанасып тұрады. Астық тұқымдастардан бидай,
қарабидай, жүгері, арпа, күріш, сұлы секілді дәнді дақылдар бағалы болып
есептеледі. Олар біржылдық азықтық өсімдіктер.
Тамыр жүйесі – шашақ тамырлы. Гж2А3Ж (3) (Гж – гүлжарғақ). Гүлжарғақ
гүл құрылысына жатпайды, ол түрі өзгерген жапырақ.
Астық тұқымдастардың көпшілігі азықтық өсімдіктер. Бидай, күріш,
жүгері, қант қамысы, өзге де өздеріңе таныс өсімдіктерді адам тағамға
пайдаланады. Қарабас, бидайық, атқонақ, бетеге, тарғақ, арпабастардың
малазықтық өсімдіктер екені мәлім. Бамбук, қамыстан қағаз өндіруге шикізат
ретінде пайдаланылады. Сүректі астық тұқымдастар (бамбук, алып сүрекқамыс)
құрылыс материалы ретінде жұмсалады. Қара сұлы, жатаған бидайық, арпабас,
қонақ, итқонақтың кейбір түрлері – шектен шыққан арамшөптер (1-сурет).
1-сурет. Астық тұқымдастар: 1 – егістік қылтанақсыз күріш;
2 – егістік қылтанақты күріш; 3 – кәдімгі тары; 4 –
африкалық тары; 5 – қытайлық тары; 6 – чумиза; 7 – могар;
8 – тарақ бидайық; 9 – шалғындық атқонақ; 10 – масақ
жапырақты бамбук; 11 – қант қамыс
1. Бидай – ерте заманнан келе жатқан мәдени өсімдіктердің бірі.
Археологиялық құжаттарға қарағанда, біздің заманымыздан бұрынғы 5-6 мың
жылдарда Ашхабад Ереван, Еуропаның оңтүстік бөлігінен қазбадан бидай дәні
табылған. Бидай 10 мың жылдан астам уақыттан бері өсіріліп келеді.
Бидай дәні – аса құнарлы да қуатты азық, оның құрамында адам ағзасы үшін
қажетті ақуыздар мен көмірсулар, 70-80 % В дәрумені, РР және Е дәрумендері,
минералды тұздар және басқа қажетті заттар болады.100 г бидай нанында 9 г
ақуыз 60,5 г майы 1 г қанты 46 г крахмал бар. Бидай дәнінен әр түрлі ұн,
жарма, кеспе, крахмал, спирт, т.б. дайындайды. Сабағы мал төсенішіне
пайдаланылады.
Бидай сабағы - сабансабақ .Сабағы тік қуыс цилиндр пішінді
болып келеді, беті теріс қалыпты өскен сабақ буындар мен буын аралықтардан
тұрады.Бидай сабағының әдетте жер бетінде 5 – 6 буыны болады: буынаралығы
сабақтың төменгі жағында төмен болады.Бидайдың өзіне тән ерекшелігі – онда
бірнеше өсу нүктелерінің болуы. Олар әрбір буын аралығының түбіндегі буын
үстінде орналасады. Жоғары буын аралығы төменгі буын аралығынан ұзын
келеді.Жапырағы – жапырақ алақанынан және сағақты қамтитын қынаптан
тұрады. Нағыз жапырақтар сабақта екі қатар болып орналасады.
Гүлшоғыры – күрделі масақ, әр масағында 4-5 тен гүлдері болады.
Бидай гүлінің құрылысы астық тұқымдастар гүлі типтес, оның екі гүл
қабыршағы, екі гүл үлпегі, 3 аталығы екі ауызды аналығы болады. Маусым,
тамыз айларында гүлдейді.Гүл ашылмаса да өздігінен тозаңданады. Жемісі -
дәнек. Жер шарында бидайдың 22 түрі ( мәдени және жабайы), мыңнан аса
іріктемелері бар. Мұның ең көп тарағаны – жұмсақ бидай мен қатты бидай.
Қазақстанның барлық жерінде күздік және жаздық бидай өсіріледі.
Жаздық бидайды көбінесе Петропавл, Көкшетау, Ақмола, Қостанай, т,б.
Солтүстік облыстар өсіреді.
Жастық бидайдың тұқымы 12–14 градус жылыда қаулап өседі. Оны
ерте көктемде себеді. Астық бір жазда пісіп, түсім береді. Жаздық бидай
түптену және сабақтану кезеңінде суды көп тілейді, әрі топырақ талғайды.
Қара, қызыл қоңыр, құнарлы саздақ топырақта жақсы өседі. Күздік бидайды
күзде себеді. Ол сепкеннен кейін біраз уақыт өткен соң кешікпей көктеп
шығады. Көбінде 2–3 жапырақ пайда болған кезде бидай түптене бастайды,
содан соң қар астында қалдырылады. Көктемде қайтадан өсе бастайды да,
жанама өркендер шығып, тамырларының саны артады, сөйтіп өсімдіктің
сабақтары тез өсіп, жаздың соңында мол түсім береді.
Бидайдың даму кезеңдері. Бидайдан мол түсім алу үшін өсімдік
тіршілігінің барлық жақтарына бір мезгілде ықпал ететін агротехникалық
шаралардың тұтас жиынтығын қолдану қажет. Жерді терең айдау, ауыспалы
егісті мезгілінде дұрыс жасау. Сондай – ақ топырақты жақсы өңдеп, сапалы
іріктеме тұқымды себу, тұқымды,себу, тұқымдыдер кезінде себу және тұқым
себудің мөлшерін дұрыстап алу, қар тоқтату, егісті көктемде тырмалау,
қатар аралықтарын қопсыту,органикалық, тыңайтқыштарды қажетті мөлшерде
енгізу, арамшөптерді жою, т.б. шараларды қолдану мол түсім алудың кепілі
болып саналады.
Бидай ұнынан нан тағамының жүздеген түрі пісіріледі. Адам нанды
Қанша жеседе, одан еш уақытта шықпайды, нан – дастарханның берекесі,
тіршілік көзі.
Қазақстанда бидайдың 6 түрі өсіріледі. Олар: еділдік бидай,
польшалық бидай, көжелік бидай, жұмсақ бидай, қатты бидай және көбең бидай.
Бұлардың ішінде жұмсақ және қатты бидай – Қазақстанда өсірілетін
бидайлардың негізгілері.
2. Қарабидай – сабағы ұзын және берік, сондықтан шаруашылыққа
әр түрлі салада және қағаз жасау үшін шикізат есебінде де пайдаланылады.
Қарабидайдың масағы күрделі, әрбір масақшасында жақсы жетілген 2 және
нашар жетілген 1 гүлі болады.Қарабидай жел арқылы тозаңданады.Астық
тұқымдастардың түптену түрлеріне байланысты тамырсабақты, селдір бұталы
және тығыз шоқ бұталы болып үш топқа бөлінеді. Тамырсабақтылардың жер
астындағы бөлігінің ұзындығы бірнеше метрге жетіп, 4–20 м тереңдікте
жатады. Ондай өсімдіктерге бидайық , қияқ, айрауық қоңырбас, түлкі құйрық
,селеу, қамыс туысының бірсыпыра түрлері жатады (қамыс құрағы – тропиктік
өсімдік). Қарабасшалғын, тарғақ шоп, шалғындық бетеге, арпабас көп жылдық
еркекшөп, т.б. өсімдіктер – түптену буыны топырақ бетіне таяу (5 см
тереңдікте) жататын селдір тармақты астық тұқымдастар. Ал тығыз шоқ
тармақты астық тұқымдас өсімдіктерге ақшұнақ бетеге, шалғындық селдірек,
қойбетеге, боз, көде .т.б.жатады.
Сондай –ақ тропиктік елдерде өсетін қамыс құрғы мен бамбук та
астық тұқымдас өсімдіктер.Олардан қант және спирт алынады, химия
өндірісінде құрылыс материяларын дайындайды, оның дәрілік маңызы бар.
3. Күріш – биіктігі 50–150 сантиметрге дейін жететін біржылдық
өсімдік. Сабағы түптеніп өседі. Жасыл, күлгін немесе қызғылтым жапырағының
ұзындығы 10 – 40 см көп масақты сыпыртқыгул. Масақшалары тік өседі , қысқа
гүлсағақта бір ғана гүл болады. Гүл қабыршағы қатқыл қабықшалы, ұзын қырлы
болып келеді. Оның төменгі бөлігінде көбінесе қылтанақ байқалады. Күріштің
аталығы алтыау . Дәнегі – жұқа қабықшалы. Гүл формуласы : Гс2А3+3 Ж(3).
Күріш – жылуды, ылғалды, жарықты және құнарлы топырақты
сүйетін дақыл. Өсімді мерзімі 90-165 күнге созылады. Тұқымы +10-12градуста
өне бастайды. Сәл суық түссе, өркендері тіршілігін тоқтатады. Күріш суда
өседі. Тұқымы себіле салысымен күріш егістігіне су жіберіп, топырақты суға
қандырады. Өркендер көктеп шыққаннан кейін егістігіне су жіберіп, күріш
сабағының төрттен үш биіктігіне дейін жеткізіледі. Суды дәнеге қамырланған
кезде ғана ағызып жібереді. Сөйтіп егістік құрғатылады. Күріш топырағы
тыңайтылған ауыспалы егістікте өсіріледі. Оның тамыр жүйесі нашар дамыған ,
кенеулі заттар болмаса, жеткілікті қоректене алмайды.
4. Екпе күріш – азықтық дақыл. Дәнегінде 9-12 % нәруыз , 65-70%
көмірсу және 4-6% май болады.Күріш дәні ботқа, палау жасауға пайдаланылады.
Күріш қайнатпасы – асқазан ауруына қолданылатын тамаша дәрі. Күріштен
алынатын өнімдер де ( ұн, крахмал) мол. Күріштің дәнегінен сабын мен
шырақтар дайындау үшін май алынады.Ал сабынсабағы жоғары іріктемелі қағаз
жасауға жұмсалады.Сабаны, дән жармасы, кебегі – малға азық. Күріштің
жармасы өте, ағзаға сіңімді дәнінен ұн, крахмал, спирт, фитин. В дәрумені
алынады. Оның сабағынан қағаз, қатырмақағаз, қалпақ жіп жасалады, себет,
бойра тоқиды. Қазба қалдықтардан алынған таңбалар күріш отанының Оңтүстік –
Шығыс Азия екенін дәлелдеді .
Күрішті Оңтүстік-батыс Азияның тропиктік елдері алғаш мәдени
дақылға айналдырды. Үндістанда, Қытайда, Үндіқытайда 4-5мың жыл бұрын күріш
егілгендігі туралы деректер бар . Ғаламшарымызда күріш 140,8 млн гектар
аумаққа егіледі.Дүние жүзілік диқаншылықта әр гектардан 24ц күріш түсімі
алынатыны мәлім. Қазақстан бұл межеден асып түсті.Қызылорда облысы Шиелі
ауданының Қызылту колхозының звено жетекшісі Ы.Жақаев дүниежүзілік рекорд
жасады.Екі мәрте Еңбек Ері, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Ыбырай Жақаев әр
гектардан 174 центнерден күріш алды. Қазір де елімізде күріш өсіруге
мемлекетіміз ерекше назар аударуда.
5. Жүгері - өте ертеден егіліп келе жатқан дәнді дақылдардың бірі.
Археологиялық қазбаладың кейбір мәліметтеріне қарағанда, жүгері собығы
Чилиде және Перуде (Оңтүстік Америка) тұрған адамдардың саздан (қыштан
жасалған ертедегі құралдарының қалдфықтарымен бірге табылған. Ал саздан
жасалған құралдар мыңдаған жылдар бұрын табылғаны белгілі. Жүгеріні
Еуропағы бірінші рет Х. Колумб әкелді, ал 1520 жылы ол Испанияға, 1560 жылы
Жерорта теңізі жағалауларына Түркия мен Англияда таралды. Біртіндеп жүгері
Молдавияда, содан соң Ресейде, бертін келе Қазақстанда өсіріле бастады.
Жүгері бір жылдық астық тұқымдас өсімдік. Сыртқы құрылысы
жөнінен барлық астық тұқымдастардан өзгеше болып келеді. Бұл – дара
жынысты, бір үйлі өсімдік. Аталық және аналық гүлшоғыры бір өсімдікте,
оның әр түрлі бөліктерінде орналасады. Аталық гүлшоғыры сыпыртқы ггүлге
жинақталады, ол масақшалардан құралады. Жүгерінің аталығы сабағының
ұшында, ал аналық гүлшоғыры собық жапырақ қолтығында орналасады.
Собықтың сыртында жапырақ текті бірнеше қабат орамы болады. Аналық гүлдің
әр бір түйінінен жоғары жағында түкті екі айырылған аналық аузы бар шашақ
өседі. Гүлдеу кезеңінде бұлар жібек шашаққа ұқсап, собықтың орамынан сыртқа
шығады және тозаңды қабылдап алады. Сөйтіп, жүгері – айқас тозаңданады.
Оның жемісі – дәнек. Жүгерінің сабағы – тік, жуан, іші бітеу, мықты буыны
мен буын аралығы мығым болады. Буынаралығының ішін жұмсақ өзекше толтырады.
Сабағының биіктігі іріктемесіне, топырақтың құнарлығына және ауа - райының
жағдайына қарай 0,5 метрден 4 – 5 метрге дейін жетеді.
Тропиктік елдерге сабағы 8 метрлік жүгерілер өседі. Жүгеріде
негізгі сабақтан басқа , қосымша сабақ,яғни өгей бұтақтар болады, олар
көбінесе дән бермейді.
Жүгерінің тамыр жүйесі жақсы жетілген. Басқа астық тұқымдастар
сияқты, мұның да тамыры шашақты , яғни негізгі тамыры болмайды. Бидайдан,
арпадан және тарыдан айырмашылығы, жүгерінің тамыры топыраққа 100 – 250
сантиметрге дейін бойлап, жан – жағына 100 – 170 сантиметрге дейін
жайылып кетеді . Осының арқасында жүгеріөніп - өсу кезеңінде топырақтың
ең терең қабаттарына ылғал мен қоректік заттарды жақсы пайдаланады.
Ал сабақтың төменгі Фжағынан ірі қосалқы тамырлар өсіп шығады.
Мұндай тамырлары бар өсіп шығады. Мұндай тамырлары бар өсімдік желге
төзімді келеді, бұл жүгеріге өте қажет. Жүгері жылылықты жақсы көреді,
оның тұқымы 8 – 10 градус жылылықта көктейді де, 12 – 14 градуста қаулап
өседі. Жүгеріні себу алдында топырақтың үстіңгі бетін қопсытып өңдеп, бір
– бірінен қашықтатып қатарлап себеді. Жүгерінің өсу кезеңдерінде азотты,
фосфорды, тағы басқа тыңайтқыштармен қамтамасыз етіп отырса,түсімі арта
түседі.
Жүгері - малға арналған ең жақсы азықтың бірі. Жүгерінің
сабағынан сүрлем дайындайды.В және Е дәрумендері мен техникалық май
алынады, сабағынан жасанды жібек, целлюлоза алуға қажетті шикізат
дайындайды. Сондай – ақ , одан ленолеум, желім, тығын жасалады.Медицинада
жүгерінің жібек шашағының тұнбасын бауыр, бүйрек ауруын емдеуге
пайдаланады. Жасыл массасында 16 процентке дейін қант болады. Бұл дақылдан
150 – ге жуық әр түрлі заттар алынады. Сондықтан да егіншілер жүгеріне
былай дәріптейді:Жүгерінің Днепр – 56, Қазақстан - 587,Алматы – 236
ірікбемелері бар.
6. Тары –сабағы тік, жапырақтары тілгі тәрізді , ені, 1,5 – 4
см түкті, гүлдері сыпыртқы гүлшоғырына жиналған, гүлі қос жынысты, дара
жынысты даболатын өсімдік. Тары өздігінен тозаңданады.Жемісі ұсақ, ұзындығы
2-3 мм, түсі іріктемесіне байланысты сары, қызғылт сары, қызыл, сұр,қара,
т.б.Тары осыдан 1000 жыл бұрын Қытайда өсірілген.Еуропаға көшпелі халықтар
арқылы Азиядан әкелінді.
Тары – сүйгіш, құрғақшылыққа төзімді өсімдік. Ол
Қазақстанда,Орал, Жамбыл, Қызылорда және т,б, облыстарда көптеп өсіріледі.
7. Сұлы – негізінен малазықтық өсімдік ретінде
пайдаланылады.Сұлының гүлшоғыры – сыпыртқыгүл, ал тарының гүлшоғыры –
масақ тәрізді сыпыртқыгүл. Шығанақ Берсиев әйгілі тары өсірүші болған. Ол
тарының әр гектарынан 165-175 центнерге дейін түсім жинады.
8. Құмай – астық тұқымдас біржылдық өсімдік. Сабағының
биіктігі - 100 – 300 см. Сабағы өзегі толық,мықты, қалың өскен. Жапырағы
жалпақ, сырты балауызды өңезбен қапталған. Гүлшоғыры – сыпыртқыгүл.
Сыпыртқыгүлінің пішіні әр түрлі: тік өскен , имек басты болады. Кейбір
сыпыртқыгүлдері тармақты, қымқырылған, жинақы болып келеді.Құмай (сорго) –
азықтық, малазықтық және техникалық өсімдік. Оның отаны –Африка. Бұдан 5
мың жылдан астам бұрын құмайды баптап, өсірген. Құмай жылу сүйгіш, ыстыққа,
құрғақшылыққа төзімді өсімдік.
ІІІ. Көкөністік өсімдіктер.
Көкөніс дақылдарының көптеген сорттарын шартты түрде негізгі
үш топқа бөлуге болады. Олар – ерте пісетін, уақытылы пісетін және
кеш пісеті сорттар.
Көкөніс дақылдарын өсіру жөніндегі ұсыныс негізінен БОР – дың
орталық аймағының жағдайына лайықталып берілген. Қазақстанда бақша
шаруашылығы құмды және құмайтты жерлерде, Ертіс маңында жақсы
дамыған. Әдетте бақша дақылдарының ішінде картопқа, онан соң – тамыр
жемістілерге (асханалық қызылша, сәбіз, шалғам, тарна т.б.) ақ
қауданды капуста, қияр, қызанақ, пияз бен сарымсақтың әр түріне
көбірек орын беріледі. Көкөніс түрлеріне бұрыш, баклажан, асқабақ,
бұршақ, сондай –ақ салат, петрушка, пастернак, рауғаш, балдыркөк, аскөк,
қымыздық, шпинат т.б. енгізу ұсынылады.
2 – сурет. Көкөністік арамжапырақ гүлділер: 1 – шалғам; 2 – шалғам; 3 –
малазықтық шалғам; 4 – екпе шомыр; 5 – ақ жемтамырлы шалғам; 6 – күлгін
жемтамырлы шалғам
1. Орамжапырақ (капуста) – Бұлар шөптекті, кейде шала бұталы, қосжарнақты
өсімдіктер. Ғаламшарымызда орамжапырақгүлділер тұқымдасына жататын 3
000-ға жуық түрлер бар (3-сурет).
3-сурет. Орамжапырақ түрлері: 1 – ақ қауданды; 2 – қызыл қауданды; 3
–савойлық орамжапырақ
Кресткүлділер тұқымдасына жататын өсімдік – капустаны адамдар
бұдан 4 мың жыл бұрын өсіре бастаған. Славяндар капустаны ІХ
ғасырдан бастап өсіріп, алғаш рет оны тұздап ашыту әдісін ойлап
тапты.
Мәдени капустаның арғы тегі – жабайы капуста–қазіргі кезде де
Жерорта теңізінің жағалауында өседі. Ол сабағы биік, қаудан
түзбейтін, дөңгелек жапырақты шағын өсімдік. Адам жабайы капустаны
көптеген ғасырлар бойы өсіріп, мәпелеп күтті және ірі жапырақты
өсімдіктерді тұқым ретінде сұрыптады: бағалы көкөніс дақылы осылай
алынды.
Қазіргі уақытта капустаның алуан түрлі сорттары өсіріледі. Ақ
қауданды капустадан басқа, гүлді капуста да өсіріледі, оның жақсы
жетілмеген гүлдері бар ақ түсті тығыз гүлшоғыры пайдаланылады.
Брюссель капустасын қолтық бүршігінен түзілетін кішкене қауданы үшін,
ал кольбари капустасын – тарнаға немес шалғамға ұқсайтын жуан,
шырынды, жер бетіндегі сабағы үшін өсіреді.
Ақ қауданды – екі жылдық өсімдік. Алғашқы жылы оның тұқымынан
кіндік тамыр жүйелі , қысқарған көсеу сабақты, қаудан түзетінг ірі,
дөңгелек жапырағы бар өсімдік өсіп жетіледі. Сабақтағы жапырақтардың
аралығына кішкене қолтық бүршіктері орналасады және бір төбе
бүршігі болады.
Қауданның сыртқы жапырақтары жасыл болады. Бұл жапырақтардың
хлоропластарында су мен көмірқышқыл газынан қант түзіледі. Бұдан
соң қант суда еріп, қауданның ішкі жағындағы ақ жапырақтарға
жиналады.
Қауданда органикалық заттар көп түзілуі үшін капустаны жақсы
тыңайтылған, ылғалды топырақта өсіріп, өсімдікті өсу кезеңінде
мұқият күтеді.
Көшет алу үшін көктемде капуста тұқымын жылыжайларда себеді.
Көктеп шыққанда өсімдікті қайтадан отырғызады да, ауа райы
жылынғанша жылыжайларда қалдырады. Көктемгі үсік өткен соң көшетті
топыраққа отырғызады. Бұл кезде көшеттерде 3-4 нағыз жапырақ пайда
болады.
Капуста ылғалды көп қажет етеді. Шынында, жетілген әрбір капуста
өсімдігі ауа райы ыстық болған кезде тәулігіне бір шелектей су
сіңіреді. Сондықтан капустаны қандыра суарады, ал топырақтағы
ылғалды сақтау үшін оның қатар аралығының топырағын қопсытады.
Көшетті отырғызудан 10-15 күн өткен соң капустаны суперфосфат
қосылған көң садырасымен қосымша қоректендіреді. Осылай қоректнедіру
соңынан оны түптейді, яғни өсімдіктің сабағына төменгі
жапырақтарына дейін жеткізе ылғалды топырақ үйеді. Капустаның
ылғалды топырақ астындағы сабағынан қосалқы тамырлар өсіп шығады.
Топырақты қопсыт, өсімдікті түптеу және қосымша қоректендіру жұмысын
2-3 апта өткенде қайталап жүргізеді.
Капустаны жинағанда оның тұқым алуға қажетті ең жақсы
қаудандарын іріктейді. Оларды жерден тамырымен қоса қазып алып,
көктемге дейін төледе сақтайды.
Екінші жылы, яғни қыстай сақталған өсімдікті топыраққа
отырғызған соң, капустаның көсеу сабағының қолтық және төбе
бүршігінен жапырағы мен гүлі бар сабақ өсіп шығады. Капустаның
бозғылт –сары гүлдері жиналып, гүлшоғыр –шашақгүл түзеді. Гүлінің
құрылысы крестгүлділер тұқымдасына жататын барлық өсімдіктер гүлінің
құрылысына ұқсайды. Бұл өсімдіктердің күзде жемісі –ішінде тұқымдары
бар бұршаққыны пісіп жетіледі.
Біздің елімізде 70-тен астам көкөніс дақылдары өсіріледі.
Капустадан басқа, қызанақ, қияр, пияз, шалқан, шалғам және басқа
көптеген көкөніс дақылдарын өсіреді.
2. Қызанақ (помидор) – қызанақтың өздігінен тозаңданатын сары
гүлінің бес тісті тостағаншасы, 5 немесе одан да көбірек
күлтежапырақшалардан құралған күлтесі, 5 немесе одан да көбірек
аталығы болады. Оның жемісі - алқаның жемісі сияқты жидек
(помидор), бірақ одан гөрі ірілеу, ашық қызыл, кейде сары немесе
ақ түсті болады (4–сурет). Қызанақтың шыққан жері - Оңтүстік Америка.
Ол біздің елімізге 1850 жылы Батыс Европадан әкелініп, кең таралып
кетті. Қызанақ көшетте өсіріледі. Ашық жерде өсірілетін дақылдың
тұқымын көктемгі қатқақ өтпетен 45-55 күн бұрын себеді. Суықтан
қорғаны бар жерлерде (паркте, теплицаларда) көшеттерді тұрақты
орынға қаша қоюға болатынын есептеп егеді. Көшеттерді
арақашықтығын 60-70 см, қатар арлығын 20-25 см етіп орналастырады.
Алдын ала шұңқыр жасап, оларды шіріндімен толтырады да, үстіне
су құяды. Томаттың ерте пісетін сорттары: Невский, Белый налиев
Алпатьев 605 а, Сибирский; кеш пісетіндері – Талалихин, Превосходный,
Волгоградский 595. Томатты өсірген кезде негізгі бір сабақты ғана
қалдырып, жанамалай өскен басқа жапырақтарын жұлып тастаған дұрыс.
Ескі құнарлы жерге егілсе, 2-3 сабақ қалдыруға болады. Көк
түйнектерді жұлып алып жылы жерге сақтаса, сол жерде жатып та
піседі. Мұндайда температура 15-180С болғаны жөн.
4–сурет. Көкөністік алқа тұқымдастар: 1 – баклажан; 2 –қызанақ
3. Баклажан – Жабайы түрі Үндістанда өседі, көпжылдық алқа тұқымдас
шөптекті өсімдік. Қолдан өсірілетін түрі – біржылдық. Сабағының биіктігі
30–70 см шамасында. Жапырақтары кезектесіп орналасады, шашақ тамырлы.
Баклажанның гүлі жапырақ қолтығында жеке (немесе 2–7) бірігіп, шоғырланып
тұрады. Күлтесі тұтасқан 5 күлте жапырақшадан құралады. 5 аталығы күлтенің
түбіне бекінген, 1 аналықты қоршап өседі. Жемісі – жидек, тұқымы – ұсақ (4-
сурет).
Баклажан – жылу және ылғал сүйетін тағамдық өсімдік. Ол Қазақстанның
оңтүстік облыстарында өсіріледі. Топырақ ылғалдылығы – 80%, қолайлы
температурасы 20–30°С-ге жеткенде ғана өсіп-дамиды. Баклажанның өсімді
кезеңі өте ұзақ. Оның жемісі 100 күннен астам мезгілде ғана жеуге жарамды
болады. Тағамға толық пісіп жетілмеген жеміс пайдаланылады. Ал жемістің
пісіп жетілуі үшін тағы 1–1,5 ай қажет. Сөйтіп баклажанның жеміс беру
кезеңі 3 айға созылады. Ауа температурасы 13°С-де баклажан өсуін тоқтатады.
Үсікке тез шалдығады.
Баклажанды көшет арқылы жылыжайда өсіреді. Қыс ызғары кетіп, орташа
температура 15°С-ден жоғарылаған кезде көшетті отырғызуға болады. Егістікке
отырғызуға дейін көшет 65–75 күн жылыжайда өседі.
Баклажанның жемісі 0,4–1,0 килограмға дейін тартады. Ол алмұрт немесе
қияр тәрізді, түсі қоңыр немесе күлгін қара болып келеді. Жемісінің
құрамында нәруыз, май болады. Бұдан өзге кальций, фосфор, темір және өзге
тұздары да бар. Баклажан медицинада бауыр ауруын емдеуге, қан құрамындағы
зиянды түзілісті (холестеринді) азайту үшін қолданылады.
Баклажан – түсімді дақыл, 1 гектарынан 15–30 т түсім алынады.
ІV. Майлы өсімдіктер.
Майлы өсімдіктер дәнінің құрамында 18-56% шамасында өсімдік майы
кездеседі. Өсімдік майын талшықты дақылдар – мақта, зығыр, сорадан қосымша
өнім ретінде алады. Өсімдік майын тамаққа және техникалық мақсатта
консерві, маргарин, кондитер, сыр- бояу, тері өңдеу, тоқыма, дәрі – дәрмек,
хош иісті шикізат өндіріс салаларында кеңінен қолданылады.
Май бұршақтың күнжарасы мен майкене қоспалары желім пластмасса және
тағы басқа органикалық тыңайтқыштар, жағатын заттаз алуға жұмсалады. Майлы
өсімдіктердің көбінен сапалы бал жиналады.
Дүние жүзіндегі майлы өсімдіктердің егіс көлемі 100 млн гектар
шамасы, ал біздің елімізде ол 6 млн гектар.Ең көп тараған майлы
өсімдіктерге майбұршақ (44 млн гектар), жержаңғақ (19 млн гектар), рапс (10
млн гектар), күнбағыс (9,4 млн гектар), зығыр (7,5 млн гектар), күнжіт (5,2
млн гектар) жатады.
Өсімдік майы дегеніміз үш атомды спирт- глицериннің әр түрлі май
қышқылдарымен қосылысы арқылы құрылған күрделі эфир майы болып табылады.
Белок және углевод қосылыстарымен салыстырғанда өсімдік майы аз
қышқылданатын қосылыстарға жататын, ең көп калориялы органикалық қосылыс.
Мысалы 1 г өсімдік майында- 9500 калория болса, 1 г белокта- 4400-5500
калория, ал 1 г углевод қосылысында 4000-4200 калория болады.
Олиф майының техникалық сапасы құрамындағы қанықпаған қышқылдардың
мөлшерімен бағаланады. Ол көрсеткіш иодтық санмен (100 г майға қосылатын
иодтың г мөлшері) анықталады. Иодтық саны жоғары болған сайын өсімдік майы
қоюланып, қатайып, тез кебеді.
Иодтық санына қарай өсімдік майлары үш топқа бөлінеді:
Тез кебетіндерге- иодтық саны 130- дан жоғары зығыр, дерилла,
ляллеманция өсімдіктерінен алынатын, техникалық мақсатта қолданылатын
майлар жатады.
Баяу кебетіндерге – иодтық саны 85- 130 арасындағы тамаққа
қолданылатын күнбағыс, майбұршақ, қыша, күнжіт, мақсары, рапс майлары
жатады.
Кеппейтін майларға – иодтық саны 85 төмен, техникалық және дәрілік
мақсаттарға пайдаланатын майкене, тағамдық бағытта жұмсалатын жанғақтың
және басқа да дақылдардың майлары жатады.
Шала піскен майлы өсімдіктер тұқымынан алынған май өзінің жоғары
қышқылдылығымен ерекшеленеді.
1. Күнбағыс – елімізде май алатын негізгі дақыл күнбағыс барлық майлы
дақылдар егістігінің 75% алады.
Күнбағыстың қазіргі сорттарының дәнінен 50-54% сарғыш, дәмі жақсы,
баяу кебетін тамақтық май алынады. Ол май, маргарин, консерві өндірісінде,
олиф алу, сабын қайнату, стеарин және олеин қышқылдарын алу үшін
пайдаланылады. Сабағының күлінде 4% шамасында фосфор қышқылы және 36% калий
қышқылы болғандықтан, тыңайтқыш ретінде және химиялық қосынды – сақар
алуға, ал тіл тәріздес гүлшелері емге қолданылады. Май алғаннан кейін тұқым
қалдығынан 8-10% шамасында майы бар күнжара алынады. Бұл бағалы мал
азығының құрамында 40% белок, углевод қосылыстары және күл элементтері
кездеседі. Гүлденуінің ұзақ өтуіне байланысты күнбағыс көп уақыт бойына бал
береді. Дұрыстап сүрлесе, жақсы мал азығы болып саналады.
Отамалы және ықтырма өсімдіктер ретінде қолданғанда ол көптеген
дақылдарға жақсы алғы дақыл болады, сондықтан да күнбағыстың агротехникалық
ролі зор.
Шығу тегі, тараған аудандаы. Астықты дақылдармен салыстырғанда
күнбағыс жас екпе дақыл қатарына жатарды. Оның шыққан тегі саналатын
жабайы түрлері Солтүстік Американың оңтүстік – батыс аудандарында әлі де
бар. Ертеректе оның дәнін тамаққа пайдаланған немесе түрлі тағамдарын
пісіру үшін дәнінен ұн жасаған.
Күнбағыстың екпе дақылға айналуы, 1829 жылы дүние жүзі тәжірибесінде
алғаш рет қол қысқыш арқылы оның дәнінен май алған шаруа Д. С. Бокаревтың
(Воронеж губерниясы, Бирюген уезі, с. Алексеевка ) атымен байланысты. 1865
ж Россияда өсімдік майын алатын завот салынды. Россия күнбағыс дақылының
екінші отанына айналды.
Дүние жүзіндегі күнбағыс егістігінің көлемі – 9,4 млн гектар, оны көп
өсіретін мемлекеттерге біздің елімізден басқа Аргентина (1,2 млн гектар),
Румыния (0,6 млн гектар), Туркиа (0,5 млн гектар) және басқа елдер жатады.
Біздің елімізде күнбағыс өсіретін аудандарға Еділ бойы аймақтары
жатады. Совет өкіметі жылдары бұл бағалы дақыл егістігінің солтүстік
шекарасы кеңіп, 55 градус солтүстік ендікке, шығыста Краснояр өлкесі мен
Сібірдің көптеген аудандарына тарады.
2. Үпілмәлік – сүттеген тұқымдасына жататын, биіктігі 2 метрге дейін
баратын бір жылдық шөптесін өсімдік. Оның өкпе түрінде өсірілетін көптеген
түр тармағы бар. Жабайы үпілмәліктің шыққан жері- Африканың солтүстік
шығысы, мұнда оның биіктігі 10 метрге дейін жетеді. Ол бұта не ағаш түрінде
кездеседі. Үпілмәлік Қазақстанның Іле, Күнгей Алатауларында, Батыс Тянь-
Шаньда, Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстарының тау буктерінде таралған.
Оның тамыр жуйесі күшті дамыған, кіндік тамыры жуан, 2м теренге бойлап
өседі. Жапырағы өте ірі, алақаны саусақ салалы, жиегі ара тісті. Ұзындығы
20-60 см, ені 30-80 см. 5-11 жапырақшалары болады.
Төменгі жағындағы жапырақтары қарама-қарсы оналасқан да, жоғары
жағындағылары өркен бойына кезектесіп орналасады. Гүлдері шашақ тәрізді
гүлшоғырына жиналған. Гүлшоғырының ұзындығы 70 см дейін жетеді. Гүлдері
майда жасылдара жынысты, бір үйлі гүлшоғырынфың төменгі жағында аталық
гүлдері орналасады. Гүлі реңсіз, аталықтары бір шоққа біріккен, аналық аузы
ашық, қызыл түсті, үшке бөлінген, жемісі үш бөлімді қауашақта болады.
Жұмыртқа тәрізді тұқымның сырты жылтыр шубар түсті жұмсақ тікенді
болады. Үпілмәліктен май алу үшін егіледі. Көбіне техникалық және кастор
майы алынады, ол медецинада дәрі ретінде ппйдаланылады. Майын бұлғары
өнеркәсібінде, жасанды каучук және линолеум өнеркәсібінде, метал, авиация
маторларын майлауға қолданылады. Үпілмәлік күнжарасын азот тыңайтқышы
ретінде де пайдаланылады.
Оның майы ащі ішекті, тоқ ішекті тазалауға, көз ауруларына, күйікке,
жараға, шаш өсіруге қолданады. Сәндік үшін Азияда, Украйнада мәдени түрде
өсіреді. Үпілмәлік суар малы аймақтың бәрінде өсіріледі. Қазақстанда
кәдімгі үпілмәлік, т.б. өседі.
3. Қыша –шаршыгүлділер тұқымдасына жататын бір жылдық өсімдік.
Биіктігі 25-100см қауырсын жапырақтың тілімді, күлтелер сарғыш болып
келеді. Жемісі – қос жақтаулы, тұқымы – ұсақ, қара қоңыр сабағы бұтақты
төменгі жапырақтары қауырсынды, күрделі, тілемделген, жоғарғы жапырақтары
ұзынша, қондырмалы болып келеді. Қыша Еуропада, солтүстік Африка, Азияда,
Закавказьеде таралған. Оның жабайы түрі – дала қышасы еліміздің барлық
өңірінде өседі. Қазақстанда, оның ішінде Орал болысында, 20 мың га жерде
қыша өсіріледі. Қышының дәнінде 35-47% май, ақуыз, жасунық, су, күл, т.б.
заттар болады. Қыша тұқымының майы нан пісіруге, тәтте тағам дайындауға,
иіс су өнеркәсібінде пайдаланылады, ұнтағынан медицинада қышы қағазын және
тағамға салатын қыша дайындайды. Қауашағы ашылғанда тұқымы төгіліп көп
ысырап болатындықтан, уақытылы жинап алуға ерекше көңіл бөлу қажет. Қыша
өсімдігінің тұқымының құрамында стеарин, пальмитин, олеин, т.б. қышқылдары
бар. Бұлар ағзаға өте пайдалы.
4. Шырғанақ. Бұл гүлді өсімдіктердің қосжарнақтылар класындағы
жиде тұқымдас кішкене ағаш немесе бұталы өсімдік. Шырғанақ туыстардың 3
қана түрі бар. Ең көп тараған түрі - итшомырт шырғанақ (облепиха
крушиновая). Шырғанақтың бұл түрі Қазақстанда да өседі. Оның кішкене, ұсақ
жемістері тікенекті бұта бұтағына шырмала, біріне-бірі жабыса өсетін
болғандықтан, шырғанақ денп аталған. Жапырақтары жіңішке, салбырап түсіп
қалады. Гүлдері – екіүйлі, ұсақ. Жемісі – кішкене, домалақ – сүйекті жеміс,
жаңғақша. Сәуір-мамыр айларында, жапырақтары түскен кезде, гүлдеп, желмен
тозаңданады. Гүлдерінің иісі болмайды. Сәндік, мәдени дақыл ретінде де
өсіріледі. Түсімділігі 1 га жерден 25-100 ц түсім алуға болады. Күтімі
жақсы болса, бір өсімдіктен 20 килоға дейін жеміс жиналады. Тамырында
түйнекті өскен пайда болады, соның арасында атмосфералық азотты сіңіреді.
5. Рапс – сыртын балаузды өнез қаптаған күздік немесе жаздық
бір жылдық, май және мазалық үшін пайдаланатын мәдени дақыл. Жабайы түрі
кезікпейді. Жапырақты және егістік орам жапырақтары табиғи бұдандастыру
нәтижесінде алынған. Еуропада 16 ғасырдан Рессейде 19 ғасырдан бері
өсіріліп келеді. Рапс – бұтпқтанған сабағының биіктігі 60-160см,
орамжапырақ туыстас қосжарнақты, шөптектік өсімдік. Күздік рапс төзімдірек
және жоғары түсім беретіндіктен, кең таралған. Ылғалдылықты ұнатады,
қуаншылыққа төзімсіз. Жаздық рапс- ылғалды және топырақтың құнарлығын
талғағыш. Гүлі – сары түсті. Жемесі - бұршаққын. Тұқымы – домалақ, қара
немесе қызылтау реңде. Күздік рапстың өсімді кезеңі – 270-300 тәуелік,
жаздық рапстың өсімді кезеңі 80-100 тәуелікке созылады, айқас тозаңданады,
бал алуға болады.
6. Мақсыр. Бұл өсімдіктің жабайы түрі кездеспейді. Жер орта
теңізі елерінде, Орта Азияда мақсырдың қолда өсірілетін 19 түрі бар.
Қазақстанда оның 4 түрі өсіріледі. Олар: түкті мақсыр, тікенді мақсыр,
сортаң мақсыр және бояу мақсыр деп аталады. Енді бояу мақсырға толығрақ
назар аударайық.
Мақсыр (сафлор) – тармақталған тік сабақты, бір жылдық өсімдік.
Оның қандауыр тәрізді сопақ жапырақтары өсімдік сабағына сағақсыз
орналасады. Жапырақтарының жиегінде тікенектер болады. Сабақтың биіктігі –
100см, кейде одан асып түседі. Гүлшоғыры – себетгүл. Гүлінің түсі ашық сары
немесе қызыл-сары болып келеді. Бір өсімдікте 5-тен 60-қа дейін себетгүл
бар. Жемісі - тұқымша. Бір себетгүлдегі ақ түсті, қырлы, жылтыр тұқымшалар
саны 20-дан 100-ге дейін жнтнді.
Мақсырдың тұқымшаларнан май алынады. Олардың құрамында 20-30 %
май болады. Мақсыр майы құнбағыс майынан кем түспейді. Оның майы тағамға
және техникалық мақсатқа (бояу, эмаль, сабын алуға) пайдаланылады.
Мақсырдың тұқымшалары ауыл шаруашылық құстарға жем ретінде беріледі. Ал
тұқым ұны ауыл шаруашылық малдарға күнжара түріндегі малазық болып
саналады. Мақсырдың балаусалы сабақ жапырақтары сүрлемге салынып, малға
беріледі. Күлте жапырақшалары да бағалы. Олардан қызыл және сары бояу
өндіріледі. Аспаздыққа да пайдаланылады. Мата бояйтын бояу салынады.
Солтүстік Африка және Азия елдерінде өсірілетіндіктен, мақсыр
ыстыққа төзімді, құрғақшылыққа төтеп бере алады. Ол суды да үнемді
жұмсайды. Мақсыр топырақ талғамайды. өскіндері -6-10 ̊С температураға
төзеді. өсімді мерзімі 93-117 күн. Мақсыр ауыспалы егістікте астық
дақылдылардан кейін егіледі. Оның тұқымы көктемде қатар аралығы 30-60 см
болатындай етіп себіледі. Егу нормасы – 1 гектарға 8-15 кг тұқым себу. Себу
тереңдігі 5-8 см. Тұқымы толық пісіп, өсімдік қуруған кезде комбайнмен
шауып алады. Бітеугүлдену кезінде – пішен ретінд, ал гүлдеу немесе себетгл
түзу кезінде сүрлемге орып жинайды. Мақсыр - өте пайдалы өсімдік.
7. Өгейшөп – Қазақстанда 1 ғана түрі кездесетін тамырсабақты,
көпжылдық шөптекті өсімдік (5–сурет). Ерте көктемде көптеген шөптекті
өсімдіктерден бұрын өгейшөп шығып гүлдейді. өгейшөп тамырсабағынан дамыған
гүлсидамның биіктігі 10-25 см, жапырақтары қызғылт-қоңыр түсті, сағақсыз,
қабыршақты болады. Гүлдеп болған соң тамырға жағын жнрінен ұзын сағақты,
жүрек пішінді, ені 10-25 сантиметрге жететін үлкен жасыл жапырақтары
дамиды. өгейшөп жапырағы тақтасының үстіңгі беті түксіз жылтыр –
салқындық сезім тудырада. Жапырақтың астыңғы бетінде жұмсақ түктер өсіп,
жылылық шырай білдіреді. Осы екі түрлі ерекшелігіне байланысты өсімдік
өгейшөп аталған. Өгейшөптің сары түсті ұсақ гүлдері ені 1-2 см мөлшерінде
себетгүлге (корзинка) – гүлшоғырға жиналған. Себетгүлде топтасқан гүлдері
екі түрлі: себетгүлдің жиегіндегі (шетіндегі) гүлдердің барлығы – аналық
тілшелі гүлдер, ортасында орналасқандардың барлығы – аталық түтікшелі
гүлдер. Сонымен, өгейшөптің себетгүлінде (гүлшоғырында) аталық та, аналық
да гүлдердің болатынына көз жеткіздік.
5-сурет. Өгейшөп
Өгейшөптің өзен жағалауынан, сайлардан, аласа төбе етектерінен,
өзге де жерлерден кездестіре аламыз. Ол – дәрілік өсімдік. Халықтық
медицинада жапырағы, гүлі, сабағы әр түрлі дертке дәрі ретінде
пайдаланылады. Оның жапырағы қақырық түсіруге жиі қолданылады. Ауатамырдың
қабынуына, сондай-ақ туберкулезді емдеуде де өгейшөп жапырағының маңызы
зор.
Кейде қашқаргүл тұқымдастар деп аталатын күрделігүлділер
тұқымдас өсімдіктер қосжарнақтылардың көбірек назар аударатын тобы болып
саналады. Бұлар гүлшоғырында әр түрлі гүлдер өте көп жиналғандықтан,
күрделігүлділер тұқымдасы деп аталған. Гүлшоғыры – себетгүл,
күрделігүлдерге жататын өсімдіктердің көпшілігі біржылдық, көпжылдық,
едәуір биік шөптекті өсімдіктер. Жапырағындағы бөбешек жапырақ болмайды.
Себетгүлге орналасқан кішкене гүлдердің тостағаншасы үлпекті айдаршаға
айналған, күлтесі 5 күлтежапырақшадан құралады. Себетгүлдегі гүлдердің
барлығы жеміс бере бермейді. Көбінесе қосжынысты (аталықтар және аналықтар)
гүлдер болғанымен, жеміс түзбейтін дара жынысты аталық гүлдер де кездеседі.
Жемісі айдарлы немесе айдарсыз тұқымша. Күрделігүлділердің май алынатын,
көкіністік, дәрілік, малазықтық, сәндік, техникалық түрлері бар. Ойраншөп,
қалуен, гүлкекіре, түйетікендер – арамшөптер.
V. Талшықты өсімдіктер.
1. Мақта – осы кездегі Орта Азия республикалары, Үндістан, Иран,
Қытай, Перу территорияларынында біздің заманымызға дейін-ақ өсірілген
(6–сурет). Шитті мақта Өзбекстанда, Түркменстанда, Қазақстанның Оңтүстік
облыстарының барлық аудандарында өсіріледі. Ол–ерте заманнан егілген
өсімдіктің бірі. Мақта-тоқыма өнеркәсібі мен басқа өндіріс салалары үшін
құнды техникалық шикізат, беретін өсімдік шаруашылығының бір саласы.
Бір тонна шитті мақтадан 290-400 кг мақта талшығы алынады. Бұдан
шамамен 3000 м мата тоқуға болады. Сонымен қатар 600-700кг тұқым алынады.
Ал енді 1т мақта тұқымынан 170кг мақта майы, 400кг күнжара, 300кг қауыз,
ондаған килограмм мақта мамығы, олифа, стеарин, глицерин және басқа да
құнды өнімдер алынады. Мақта биіктігі 1-1,5 м көп жылдық бұталы өсімдік.
Алайда бізде, басқа елдердегідей, бір жылдық өсімдік есебінде ерте көктемде
егіліп келеді. Бірінші жылы мақта сабағының биіктігі 70-100 см болып
қана өседі, мұның өзі мақта көсегін жинауды жеңілдетеді.
Мақтаның кіндік тамыры жер астына қарай тереңдеп кетеді. Көптеген
жанама тамырлары топырақтың үстіңгі қабатында болатындықтан, суару кезінде
пайда болған ылғалды мақтаның пайдалануына мүмкіндік жасалады.
Мақта гүлдері Мақтаның
қауашағы
6–сурет. Мақта
Мақтаның жоғары қарай өсетін өркендері бойлап өсіп, жапырақтар мен
жаңа бұтақтар береді. Ал жемістік өркендері негізгі сабақтан таралып,
көлденең өседі, кейде төмен қарай иіліп тұрады. Ұсақ жапырақшалы жеміс
өркендерінен көктеп шыққан соң гүл пайда болып, екі айдан кейін гүлдей
бастайды және гүлдеуі қоңыр күзге дейін созылады.Оның гүлдері ірі, дара
келеді, 5 тостаған жапырақшадан, 5 күлтежапырақшадан тұрады. Аналықтың
төңірегіндегі түтікшелерге өте көп аталықтар жіпшелерімен жиналып, аналықты
қоршайды. Мақта маусым айында гүлдейді. Жемісі-көсек. Көсегінің пісуі алпыс
күндей уақытты керек етеді, гүлдердің шешек атуы сияқты көсек те біртіндеп
пісіп жетіледі.
Мақтаның ірі тұқымы ұзынша түкпен қапталады, бұл түктердің саны әр
тұқымда 1200-ден 7000-ға дейін болады.Түк кеуіп қураған кезде олардың
қабықшалары түсіп қалады,түктің әрқайсысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жаратылыстану факультеті
БИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
Түркістан – 2009
Биология
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ.
ІІ. Астық тұқымдастары.
1. Бидай
2. Қарабидай
3. Күріш
4. Екпе күріш
5. Жүгері
6. Тары
7. Сұлы
8. Құмай
ІІІ. Көкөністік өсімдіктер.
1. Орамжапырақ (капуста)
2. Қызанақ (помидор)
3. Баклажан
ІV. Майлы өсімдіктер.
1. Күнбағыс
2. Үпілмәлік
3. Қыша
4. Шырғанақ
5. Рапс
6. Мақсыр
7. Өгейшөп
V. Талшықты өсімдіктер.
1. Мақта
2. Зығыр
3. Соя
4. Бұйдакендір
VІ. Алкалоидты өсімдіктер.
1. Темекі
2. Есірткі
3. Кофе
VІІ. Қантты өсімдіктер.
1. Қант қызылшасы
2. Қант қамысы
3. Асханалық қызылша
VІІІ. Ақуызға немесе белокқа бай өсімдіктер.
1. Ас бұршақ
2. Жасымық
3. Ноқат
4. Майбұршақ
ІХ. Крахмалға бай өсімдіктер.
1. Картоп
2. Қарақұмық (гречиха)
І. КІРІСПЕ.
Ботаника өсімдiктер туралы ғылым. Ботаникалық бiлiм адамның
практикалық тiршiлiгiне байланысты пайда болып тез дамып қалыптасқан.
Өсiмдiктер байлығын пайдаланудың алғаш кезеңiнде адамдар олардың
жемiстерiн, тұқымдарын, түйнектерін, пиязшықтарын және тамырсабақтарын
жинастырып өз қажетіне жаратқан. Ол үшiн өсiмдiктердi танып, олардың жеуге
келетiндерiнен, жеуге келмейтiндерiн, дәрілік өсiмдiктердi улы
өсiмдiктерден ажырата бiлген. Сонымен бiрге пайдалы өсiмдiктердiң өсетiн
жерлерiн анықтап, оларды жинаудың мерзiмiн белгiлеп және сақтау меңгеру
қажет болған.
Ботаника ғылым ретiнде осыдан шамамен 2300 жылдай бұрын қалыптасқан.
Оның алғашкы салған көрнектi, ертедегi грек философы Аристотелъ(бiздiң
эрамызға дейiн 384–322 жж.) мен оның оқушысы және жақын досы Теофраст
болған (бiздiң эрамызға дейiн 371–286 жж.). Олар өсiмдiктердiң алуан
түрлiлiгi мен қасиеттерi, егудiң тәсілдері, көбею жолдары және шаруашылықта
қолданылуы, географиялық таралуы жөнiндегi мәліметтерді жинақтап кiтап етiп
жарыққа шығарды.Теофрастқа пайдалы өсiмдiктердiң б00-дей түрі белгiлi
болған, олардың қатарына европаның өсiмдiктерiнен басқа шығыс елдерiнен
алып келген өсiмдiктерде кiрген.
Қазiргi уақытта ботаника үлкен көпсалалы ғылым болып отыр. Ботаниканың
жалпы мiндеттерiне жекелеген өсiмдiктердi және олардың жиынтығын, басқаша
айтқанда өсiмдiктер қауымдастықтарын жан–жақты зерттеу жатады. Осы
өсiмдiктер қауымдастықтары орманның, шалғынның, шөлейттің өсiмдiктер
жабынын түзедi.
Өсiмдiк шаруашылығының бүгiнгi бейнесi.
Мәдени өсiмдiктердi адамзат азық–түлiк пен мал азығындық киiм кешек
пен тұрмыстық бұйымдар, құрылыс материалдары мен дәрі–дәрмек және
ауыл–селолар мен қалаларды безендендiру, қоршаған ортаны қорғап, оны
көркейту үшiн өсiредi. Дәрі және басқада барлық мәдени өсiмдiктерге тән
қасиет олардың жылу сүйгiштiгi мен аяусыз мезгiлде өсiп, өнiм беруi.
Бүгiнгi таңда жер бетiндегi барлық егiстiк мөлшерi 1 млрд гектарға жеттi.
Мұнда 1500 мәдени өсiмдiктер түрлерi өсiрiледi. Ең көп өсiрiлетiн
өсiмдiктер қатарына бидай, күрiш, жүгерi, арпа, тары, сұлы, қара бидай
секiлдi дәнді дақылдар жатады. Олар егiстiктiң 70%–iн, қамтиды, яғни 700
млн гектарға жуық жерге өсiрiледi. Әр гектардан алынатын дәнді дақылдардың
орташа өнiмдiлiгi 19,5 центнерге жеттi. Ал, жалпы жиналатын өнiм мөлшерi
1477,3 млн тоннаны кұрайды.
Дәнді дақылдардан соң көп өсiрiлетiн өсiмдiктер картоп, қант қызылшасы
мен борыққамыс. Майлы өсiмдiктердiң iшiндегi ең көп өсiрiлетiндерге
қытайбұршақ пен зығыр жатса, талшықты өсiмдiктерден мақта, зығыр, кенеп
өсiрiледi. Жер бетiндегi адам санының көбеюi тек жаңа жерлердi игерумен
шектелiп қоймай, ауыл шаруашылығы дақыларының жаңа, түсiмi мол, сапасы
жоғары, ортаның әртүрлi қолайсыз жағдайларына аса төзiмдi сорттарын
шығаруды талап еттi. Бұл кезең жасыл революция кезеңi деп аталды.
Бүгiнгi өсiмдiктану ғылымының жетiстiктерi, кезеңiнде осы салаға көп
еңбек сiңiрген К.А.Тимирязевтiң, Н.И.Вавиловтың есiмдерiмен тiкелей
байланысты. Егер, К.А.Тимирязев биология мен жер өңдеу ғылымының классигi
болса, ал Н.И.Вавилов болса мәдени өсiмдiктердiң биологиялық
ерекшелiктерiн, таралу заңдылығын, пайда болып қалыптасуын зерттейдi.
Мәдени көкөністер.
Әрбiр адам өзiнiң денсаулығымен дене, тән және жан сұлулығын сақтап,
жоғары дәрежеде ұстауы үшiн көкөнiске ерекше көңiл аударуы қажет. Әсiресе,
жас жеткiншек, жаңа дүниеге келген нәрестелердiң күнделiктi азығы құрамында
мiндеттi түрде көкөнiстер болуы шарт. Себебi оларда дене құрылысына, iшкi
ағзаға, ойлау мен жұмыс iстеу қабілетіне жақсы ықпал тигiзетiн витаминдер
мен биологиялық белсендi қосылыстар және минералды заттар мол болады.
Кысқаша айтқанда олар бойды да, ойды да өсiретiн, тiршiлiкке өте қажет
затттарға бай.
Адамзат көкөнiстi шикiлей сол күйiнде пiсiрiп немесе сүрлеп, яғни
консервiлеп пайдаланады. Ең көп тараған және адам өмiрi үшiн өте қажет
көкөнiстiң түрлерiне шығу және таралу тарихтарына көз жүгiртiп көрейiк. Аса
көп тараған көкөнiстер қатарына қырыққабат, пияз, сарымсақ, сәбіз, қызанақ,
қызыл қызылша, шомыр тағы басқа толып жатқан өсiмдiктердi жатқызуға болады.
Ботаника және фитоинтродукция институты.
Қазақстандағы табиғи өсiмдiктер дүниесiн зерттейтiн ғылыми мекеме 1946
жылы Алматы қаласында құрылған. Институттың құрамында споралы өсiмдiктер,
жоғары сатыдағы өсiмдiктер, өсiмдiктер қоры, өсiмдiктер морфологиясы және
гермоплазма, жемiстi өсiмдiктер генофондын сақтау. Республиканың жеке
аймақтарының геоботаникалық карталары құрастырылып өсімдік қорлары
анықталды. Негiзгi ғылыми бағыттары: жергiлiктi және сырттан әкелiнген
өсiмдiктердi өсiру, жерсiндiру, олардың биологиясын, экологиясын мен
физиологиясын, өсiп-өнуiн, селекциясын зертеу; ботаникалық iлiмдi дамыту,
оның жетiстiктерiн жалпы халыққа тарату; республикамызда азайып бара
жатқан, жойылу қаупi төнген өсiмдiктердi қолдан өсiрiп көбейту,
биологиялық, экологиялық ерекшелiктерiн зерттеу, оларды сақтап қалудың,
табиғи таралған орталықтарына қайтарудың жолдарын қарастыру.
ІІ. Астық тұқымдастары.
Бүкіл ғаламшарға кең таралған маңызды дақылдар – даражарнақтылар
класына жататын астық тұқымдас өсімдіктер.
Астық тұқымдастардың 500 дей туысы, 10 000 мыңдай түрі бар.
Қазақстанда 418 түрі өседі. Ол үш тұқымдас тармағына жіктеледі. Олар:
бетеге тәрізділер, тары тәрізділер, бамбук тәрізділер. Астық тұқымдастар
жер шарының барлық аймақтарында шалғындықтарда, далалық жерлерде өседі.
Барлық астық тұқымдастар – шөптесін көп жылдық өсімдіктер. Осы тұқымдастың
басқа өсімдіктерге қарағанда өздеріне тән бірқатар белгілері бар.
Біріншіден, астық тұқымдастардың тамыр жүйесі шашакты болып келеді.
Екіншіден, сабағы ұзын қырлы, іші қуыс немесе өзекке толы түтікше сабағы
буын және буынаралығынан тұрады. Буындары ұлпаға толы болады. Мұндай
сабақты сабансабақ деп атайды.
Үшіншіден, жапырактары жапырақ қынабы және жапырақ алақаны
болып екі бөлімнен құралады. Қынап – жапырақтың түтікше тәрізді кеңейген
түп жағы. Ол сабақты орай орналасқандықтан, өсіп келе жатқан жас сабақты
қолайсыз әсерлерден қорғайды.
Астық тұқымдастардың гүлшоғыры екі түрлі: масақ (Бидай, қарабидай және
арпа) және шашақ басты (сұлы, тары, күріш, сорго) болады. Астық
тұқымдастардың масағы масақты сабақтан құралады. Онда масақшалар
орналасады. Әрбір масақша екі масақша қабыршағынан түзіледі. Бұлардың
мөлшері мен пішіні әр түрлі болады. Осындай масақшалардан күрделі гүл
шоғырлары: жай масақ, күрделі масақ, сыпыртқы бас болып түрленеді. Ал
гүлдер бір гүлден бірнеше гүлден саналады. Көптеген астық тұқымдастардың
әрбір гүлінде екі гүл қабыршағы, 2 гүл үлпегі, 3 аталығы және түк баскан
қондырмалы екі ауызды бір аналығы болады. Жемістері бір тұқымды – дәнек,
жеміс қабы (қауызы) тұқымға жабысып, тұтасып біткен. Эндосперм ұрықты
қоршамай, тұқым жарнаққа жанасып тұрады. Астық тұқымдастардан бидай,
қарабидай, жүгері, арпа, күріш, сұлы секілді дәнді дақылдар бағалы болып
есептеледі. Олар біржылдық азықтық өсімдіктер.
Тамыр жүйесі – шашақ тамырлы. Гж2А3Ж (3) (Гж – гүлжарғақ). Гүлжарғақ
гүл құрылысына жатпайды, ол түрі өзгерген жапырақ.
Астық тұқымдастардың көпшілігі азықтық өсімдіктер. Бидай, күріш,
жүгері, қант қамысы, өзге де өздеріңе таныс өсімдіктерді адам тағамға
пайдаланады. Қарабас, бидайық, атқонақ, бетеге, тарғақ, арпабастардың
малазықтық өсімдіктер екені мәлім. Бамбук, қамыстан қағаз өндіруге шикізат
ретінде пайдаланылады. Сүректі астық тұқымдастар (бамбук, алып сүрекқамыс)
құрылыс материалы ретінде жұмсалады. Қара сұлы, жатаған бидайық, арпабас,
қонақ, итқонақтың кейбір түрлері – шектен шыққан арамшөптер (1-сурет).
1-сурет. Астық тұқымдастар: 1 – егістік қылтанақсыз күріш;
2 – егістік қылтанақты күріш; 3 – кәдімгі тары; 4 –
африкалық тары; 5 – қытайлық тары; 6 – чумиза; 7 – могар;
8 – тарақ бидайық; 9 – шалғындық атқонақ; 10 – масақ
жапырақты бамбук; 11 – қант қамыс
1. Бидай – ерте заманнан келе жатқан мәдени өсімдіктердің бірі.
Археологиялық құжаттарға қарағанда, біздің заманымыздан бұрынғы 5-6 мың
жылдарда Ашхабад Ереван, Еуропаның оңтүстік бөлігінен қазбадан бидай дәні
табылған. Бидай 10 мың жылдан астам уақыттан бері өсіріліп келеді.
Бидай дәні – аса құнарлы да қуатты азық, оның құрамында адам ағзасы үшін
қажетті ақуыздар мен көмірсулар, 70-80 % В дәрумені, РР және Е дәрумендері,
минералды тұздар және басқа қажетті заттар болады.100 г бидай нанында 9 г
ақуыз 60,5 г майы 1 г қанты 46 г крахмал бар. Бидай дәнінен әр түрлі ұн,
жарма, кеспе, крахмал, спирт, т.б. дайындайды. Сабағы мал төсенішіне
пайдаланылады.
Бидай сабағы - сабансабақ .Сабағы тік қуыс цилиндр пішінді
болып келеді, беті теріс қалыпты өскен сабақ буындар мен буын аралықтардан
тұрады.Бидай сабағының әдетте жер бетінде 5 – 6 буыны болады: буынаралығы
сабақтың төменгі жағында төмен болады.Бидайдың өзіне тән ерекшелігі – онда
бірнеше өсу нүктелерінің болуы. Олар әрбір буын аралығының түбіндегі буын
үстінде орналасады. Жоғары буын аралығы төменгі буын аралығынан ұзын
келеді.Жапырағы – жапырақ алақанынан және сағақты қамтитын қынаптан
тұрады. Нағыз жапырақтар сабақта екі қатар болып орналасады.
Гүлшоғыры – күрделі масақ, әр масағында 4-5 тен гүлдері болады.
Бидай гүлінің құрылысы астық тұқымдастар гүлі типтес, оның екі гүл
қабыршағы, екі гүл үлпегі, 3 аталығы екі ауызды аналығы болады. Маусым,
тамыз айларында гүлдейді.Гүл ашылмаса да өздігінен тозаңданады. Жемісі -
дәнек. Жер шарында бидайдың 22 түрі ( мәдени және жабайы), мыңнан аса
іріктемелері бар. Мұның ең көп тарағаны – жұмсақ бидай мен қатты бидай.
Қазақстанның барлық жерінде күздік және жаздық бидай өсіріледі.
Жаздық бидайды көбінесе Петропавл, Көкшетау, Ақмола, Қостанай, т,б.
Солтүстік облыстар өсіреді.
Жастық бидайдың тұқымы 12–14 градус жылыда қаулап өседі. Оны
ерте көктемде себеді. Астық бір жазда пісіп, түсім береді. Жаздық бидай
түптену және сабақтану кезеңінде суды көп тілейді, әрі топырақ талғайды.
Қара, қызыл қоңыр, құнарлы саздақ топырақта жақсы өседі. Күздік бидайды
күзде себеді. Ол сепкеннен кейін біраз уақыт өткен соң кешікпей көктеп
шығады. Көбінде 2–3 жапырақ пайда болған кезде бидай түптене бастайды,
содан соң қар астында қалдырылады. Көктемде қайтадан өсе бастайды да,
жанама өркендер шығып, тамырларының саны артады, сөйтіп өсімдіктің
сабақтары тез өсіп, жаздың соңында мол түсім береді.
Бидайдың даму кезеңдері. Бидайдан мол түсім алу үшін өсімдік
тіршілігінің барлық жақтарына бір мезгілде ықпал ететін агротехникалық
шаралардың тұтас жиынтығын қолдану қажет. Жерді терең айдау, ауыспалы
егісті мезгілінде дұрыс жасау. Сондай – ақ топырақты жақсы өңдеп, сапалы
іріктеме тұқымды себу, тұқымды,себу, тұқымдыдер кезінде себу және тұқым
себудің мөлшерін дұрыстап алу, қар тоқтату, егісті көктемде тырмалау,
қатар аралықтарын қопсыту,органикалық, тыңайтқыштарды қажетті мөлшерде
енгізу, арамшөптерді жою, т.б. шараларды қолдану мол түсім алудың кепілі
болып саналады.
Бидай ұнынан нан тағамының жүздеген түрі пісіріледі. Адам нанды
Қанша жеседе, одан еш уақытта шықпайды, нан – дастарханның берекесі,
тіршілік көзі.
Қазақстанда бидайдың 6 түрі өсіріледі. Олар: еділдік бидай,
польшалық бидай, көжелік бидай, жұмсақ бидай, қатты бидай және көбең бидай.
Бұлардың ішінде жұмсақ және қатты бидай – Қазақстанда өсірілетін
бидайлардың негізгілері.
2. Қарабидай – сабағы ұзын және берік, сондықтан шаруашылыққа
әр түрлі салада және қағаз жасау үшін шикізат есебінде де пайдаланылады.
Қарабидайдың масағы күрделі, әрбір масақшасында жақсы жетілген 2 және
нашар жетілген 1 гүлі болады.Қарабидай жел арқылы тозаңданады.Астық
тұқымдастардың түптену түрлеріне байланысты тамырсабақты, селдір бұталы
және тығыз шоқ бұталы болып үш топқа бөлінеді. Тамырсабақтылардың жер
астындағы бөлігінің ұзындығы бірнеше метрге жетіп, 4–20 м тереңдікте
жатады. Ондай өсімдіктерге бидайық , қияқ, айрауық қоңырбас, түлкі құйрық
,селеу, қамыс туысының бірсыпыра түрлері жатады (қамыс құрағы – тропиктік
өсімдік). Қарабасшалғын, тарғақ шоп, шалғындық бетеге, арпабас көп жылдық
еркекшөп, т.б. өсімдіктер – түптену буыны топырақ бетіне таяу (5 см
тереңдікте) жататын селдір тармақты астық тұқымдастар. Ал тығыз шоқ
тармақты астық тұқымдас өсімдіктерге ақшұнақ бетеге, шалғындық селдірек,
қойбетеге, боз, көде .т.б.жатады.
Сондай –ақ тропиктік елдерде өсетін қамыс құрғы мен бамбук та
астық тұқымдас өсімдіктер.Олардан қант және спирт алынады, химия
өндірісінде құрылыс материяларын дайындайды, оның дәрілік маңызы бар.
3. Күріш – биіктігі 50–150 сантиметрге дейін жететін біржылдық
өсімдік. Сабағы түптеніп өседі. Жасыл, күлгін немесе қызғылтым жапырағының
ұзындығы 10 – 40 см көп масақты сыпыртқыгул. Масақшалары тік өседі , қысқа
гүлсағақта бір ғана гүл болады. Гүл қабыршағы қатқыл қабықшалы, ұзын қырлы
болып келеді. Оның төменгі бөлігінде көбінесе қылтанақ байқалады. Күріштің
аталығы алтыау . Дәнегі – жұқа қабықшалы. Гүл формуласы : Гс2А3+3 Ж(3).
Күріш – жылуды, ылғалды, жарықты және құнарлы топырақты
сүйетін дақыл. Өсімді мерзімі 90-165 күнге созылады. Тұқымы +10-12градуста
өне бастайды. Сәл суық түссе, өркендері тіршілігін тоқтатады. Күріш суда
өседі. Тұқымы себіле салысымен күріш егістігіне су жіберіп, топырақты суға
қандырады. Өркендер көктеп шыққаннан кейін егістігіне су жіберіп, күріш
сабағының төрттен үш биіктігіне дейін жеткізіледі. Суды дәнеге қамырланған
кезде ғана ағызып жібереді. Сөйтіп егістік құрғатылады. Күріш топырағы
тыңайтылған ауыспалы егістікте өсіріледі. Оның тамыр жүйесі нашар дамыған ,
кенеулі заттар болмаса, жеткілікті қоректене алмайды.
4. Екпе күріш – азықтық дақыл. Дәнегінде 9-12 % нәруыз , 65-70%
көмірсу және 4-6% май болады.Күріш дәні ботқа, палау жасауға пайдаланылады.
Күріш қайнатпасы – асқазан ауруына қолданылатын тамаша дәрі. Күріштен
алынатын өнімдер де ( ұн, крахмал) мол. Күріштің дәнегінен сабын мен
шырақтар дайындау үшін май алынады.Ал сабынсабағы жоғары іріктемелі қағаз
жасауға жұмсалады.Сабаны, дән жармасы, кебегі – малға азық. Күріштің
жармасы өте, ағзаға сіңімді дәнінен ұн, крахмал, спирт, фитин. В дәрумені
алынады. Оның сабағынан қағаз, қатырмақағаз, қалпақ жіп жасалады, себет,
бойра тоқиды. Қазба қалдықтардан алынған таңбалар күріш отанының Оңтүстік –
Шығыс Азия екенін дәлелдеді .
Күрішті Оңтүстік-батыс Азияның тропиктік елдері алғаш мәдени
дақылға айналдырды. Үндістанда, Қытайда, Үндіқытайда 4-5мың жыл бұрын күріш
егілгендігі туралы деректер бар . Ғаламшарымызда күріш 140,8 млн гектар
аумаққа егіледі.Дүние жүзілік диқаншылықта әр гектардан 24ц күріш түсімі
алынатыны мәлім. Қазақстан бұл межеден асып түсті.Қызылорда облысы Шиелі
ауданының Қызылту колхозының звено жетекшісі Ы.Жақаев дүниежүзілік рекорд
жасады.Екі мәрте Еңбек Ері, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Ыбырай Жақаев әр
гектардан 174 центнерден күріш алды. Қазір де елімізде күріш өсіруге
мемлекетіміз ерекше назар аударуда.
5. Жүгері - өте ертеден егіліп келе жатқан дәнді дақылдардың бірі.
Археологиялық қазбаладың кейбір мәліметтеріне қарағанда, жүгері собығы
Чилиде және Перуде (Оңтүстік Америка) тұрған адамдардың саздан (қыштан
жасалған ертедегі құралдарының қалдфықтарымен бірге табылған. Ал саздан
жасалған құралдар мыңдаған жылдар бұрын табылғаны белгілі. Жүгеріні
Еуропағы бірінші рет Х. Колумб әкелді, ал 1520 жылы ол Испанияға, 1560 жылы
Жерорта теңізі жағалауларына Түркия мен Англияда таралды. Біртіндеп жүгері
Молдавияда, содан соң Ресейде, бертін келе Қазақстанда өсіріле бастады.
Жүгері бір жылдық астық тұқымдас өсімдік. Сыртқы құрылысы
жөнінен барлық астық тұқымдастардан өзгеше болып келеді. Бұл – дара
жынысты, бір үйлі өсімдік. Аталық және аналық гүлшоғыры бір өсімдікте,
оның әр түрлі бөліктерінде орналасады. Аталық гүлшоғыры сыпыртқы ггүлге
жинақталады, ол масақшалардан құралады. Жүгерінің аталығы сабағының
ұшында, ал аналық гүлшоғыры собық жапырақ қолтығында орналасады.
Собықтың сыртында жапырақ текті бірнеше қабат орамы болады. Аналық гүлдің
әр бір түйінінен жоғары жағында түкті екі айырылған аналық аузы бар шашақ
өседі. Гүлдеу кезеңінде бұлар жібек шашаққа ұқсап, собықтың орамынан сыртқа
шығады және тозаңды қабылдап алады. Сөйтіп, жүгері – айқас тозаңданады.
Оның жемісі – дәнек. Жүгерінің сабағы – тік, жуан, іші бітеу, мықты буыны
мен буын аралығы мығым болады. Буынаралығының ішін жұмсақ өзекше толтырады.
Сабағының биіктігі іріктемесіне, топырақтың құнарлығына және ауа - райының
жағдайына қарай 0,5 метрден 4 – 5 метрге дейін жетеді.
Тропиктік елдерге сабағы 8 метрлік жүгерілер өседі. Жүгеріде
негізгі сабақтан басқа , қосымша сабақ,яғни өгей бұтақтар болады, олар
көбінесе дән бермейді.
Жүгерінің тамыр жүйесі жақсы жетілген. Басқа астық тұқымдастар
сияқты, мұның да тамыры шашақты , яғни негізгі тамыры болмайды. Бидайдан,
арпадан және тарыдан айырмашылығы, жүгерінің тамыры топыраққа 100 – 250
сантиметрге дейін бойлап, жан – жағына 100 – 170 сантиметрге дейін
жайылып кетеді . Осының арқасында жүгеріөніп - өсу кезеңінде топырақтың
ең терең қабаттарына ылғал мен қоректік заттарды жақсы пайдаланады.
Ал сабақтың төменгі Фжағынан ірі қосалқы тамырлар өсіп шығады.
Мұндай тамырлары бар өсіп шығады. Мұндай тамырлары бар өсімдік желге
төзімді келеді, бұл жүгеріге өте қажет. Жүгері жылылықты жақсы көреді,
оның тұқымы 8 – 10 градус жылылықта көктейді де, 12 – 14 градуста қаулап
өседі. Жүгеріні себу алдында топырақтың үстіңгі бетін қопсытып өңдеп, бір
– бірінен қашықтатып қатарлап себеді. Жүгерінің өсу кезеңдерінде азотты,
фосфорды, тағы басқа тыңайтқыштармен қамтамасыз етіп отырса,түсімі арта
түседі.
Жүгері - малға арналған ең жақсы азықтың бірі. Жүгерінің
сабағынан сүрлем дайындайды.В және Е дәрумендері мен техникалық май
алынады, сабағынан жасанды жібек, целлюлоза алуға қажетті шикізат
дайындайды. Сондай – ақ , одан ленолеум, желім, тығын жасалады.Медицинада
жүгерінің жібек шашағының тұнбасын бауыр, бүйрек ауруын емдеуге
пайдаланады. Жасыл массасында 16 процентке дейін қант болады. Бұл дақылдан
150 – ге жуық әр түрлі заттар алынады. Сондықтан да егіншілер жүгеріне
былай дәріптейді:Жүгерінің Днепр – 56, Қазақстан - 587,Алматы – 236
ірікбемелері бар.
6. Тары –сабағы тік, жапырақтары тілгі тәрізді , ені, 1,5 – 4
см түкті, гүлдері сыпыртқы гүлшоғырына жиналған, гүлі қос жынысты, дара
жынысты даболатын өсімдік. Тары өздігінен тозаңданады.Жемісі ұсақ, ұзындығы
2-3 мм, түсі іріктемесіне байланысты сары, қызғылт сары, қызыл, сұр,қара,
т.б.Тары осыдан 1000 жыл бұрын Қытайда өсірілген.Еуропаға көшпелі халықтар
арқылы Азиядан әкелінді.
Тары – сүйгіш, құрғақшылыққа төзімді өсімдік. Ол
Қазақстанда,Орал, Жамбыл, Қызылорда және т,б, облыстарда көптеп өсіріледі.
7. Сұлы – негізінен малазықтық өсімдік ретінде
пайдаланылады.Сұлының гүлшоғыры – сыпыртқыгүл, ал тарының гүлшоғыры –
масақ тәрізді сыпыртқыгүл. Шығанақ Берсиев әйгілі тары өсірүші болған. Ол
тарының әр гектарынан 165-175 центнерге дейін түсім жинады.
8. Құмай – астық тұқымдас біржылдық өсімдік. Сабағының
биіктігі - 100 – 300 см. Сабағы өзегі толық,мықты, қалың өскен. Жапырағы
жалпақ, сырты балауызды өңезбен қапталған. Гүлшоғыры – сыпыртқыгүл.
Сыпыртқыгүлінің пішіні әр түрлі: тік өскен , имек басты болады. Кейбір
сыпыртқыгүлдері тармақты, қымқырылған, жинақы болып келеді.Құмай (сорго) –
азықтық, малазықтық және техникалық өсімдік. Оның отаны –Африка. Бұдан 5
мың жылдан астам бұрын құмайды баптап, өсірген. Құмай жылу сүйгіш, ыстыққа,
құрғақшылыққа төзімді өсімдік.
ІІІ. Көкөністік өсімдіктер.
Көкөніс дақылдарының көптеген сорттарын шартты түрде негізгі
үш топқа бөлуге болады. Олар – ерте пісетін, уақытылы пісетін және
кеш пісеті сорттар.
Көкөніс дақылдарын өсіру жөніндегі ұсыныс негізінен БОР – дың
орталық аймағының жағдайына лайықталып берілген. Қазақстанда бақша
шаруашылығы құмды және құмайтты жерлерде, Ертіс маңында жақсы
дамыған. Әдетте бақша дақылдарының ішінде картопқа, онан соң – тамыр
жемістілерге (асханалық қызылша, сәбіз, шалғам, тарна т.б.) ақ
қауданды капуста, қияр, қызанақ, пияз бен сарымсақтың әр түріне
көбірек орын беріледі. Көкөніс түрлеріне бұрыш, баклажан, асқабақ,
бұршақ, сондай –ақ салат, петрушка, пастернак, рауғаш, балдыркөк, аскөк,
қымыздық, шпинат т.б. енгізу ұсынылады.
2 – сурет. Көкөністік арамжапырақ гүлділер: 1 – шалғам; 2 – шалғам; 3 –
малазықтық шалғам; 4 – екпе шомыр; 5 – ақ жемтамырлы шалғам; 6 – күлгін
жемтамырлы шалғам
1. Орамжапырақ (капуста) – Бұлар шөптекті, кейде шала бұталы, қосжарнақты
өсімдіктер. Ғаламшарымызда орамжапырақгүлділер тұқымдасына жататын 3
000-ға жуық түрлер бар (3-сурет).
3-сурет. Орамжапырақ түрлері: 1 – ақ қауданды; 2 – қызыл қауданды; 3
–савойлық орамжапырақ
Кресткүлділер тұқымдасына жататын өсімдік – капустаны адамдар
бұдан 4 мың жыл бұрын өсіре бастаған. Славяндар капустаны ІХ
ғасырдан бастап өсіріп, алғаш рет оны тұздап ашыту әдісін ойлап
тапты.
Мәдени капустаның арғы тегі – жабайы капуста–қазіргі кезде де
Жерорта теңізінің жағалауында өседі. Ол сабағы биік, қаудан
түзбейтін, дөңгелек жапырақты шағын өсімдік. Адам жабайы капустаны
көптеген ғасырлар бойы өсіріп, мәпелеп күтті және ірі жапырақты
өсімдіктерді тұқым ретінде сұрыптады: бағалы көкөніс дақылы осылай
алынды.
Қазіргі уақытта капустаның алуан түрлі сорттары өсіріледі. Ақ
қауданды капустадан басқа, гүлді капуста да өсіріледі, оның жақсы
жетілмеген гүлдері бар ақ түсті тығыз гүлшоғыры пайдаланылады.
Брюссель капустасын қолтық бүршігінен түзілетін кішкене қауданы үшін,
ал кольбари капустасын – тарнаға немес шалғамға ұқсайтын жуан,
шырынды, жер бетіндегі сабағы үшін өсіреді.
Ақ қауданды – екі жылдық өсімдік. Алғашқы жылы оның тұқымынан
кіндік тамыр жүйелі , қысқарған көсеу сабақты, қаудан түзетінг ірі,
дөңгелек жапырағы бар өсімдік өсіп жетіледі. Сабақтағы жапырақтардың
аралығына кішкене қолтық бүршіктері орналасады және бір төбе
бүршігі болады.
Қауданның сыртқы жапырақтары жасыл болады. Бұл жапырақтардың
хлоропластарында су мен көмірқышқыл газынан қант түзіледі. Бұдан
соң қант суда еріп, қауданның ішкі жағындағы ақ жапырақтарға
жиналады.
Қауданда органикалық заттар көп түзілуі үшін капустаны жақсы
тыңайтылған, ылғалды топырақта өсіріп, өсімдікті өсу кезеңінде
мұқият күтеді.
Көшет алу үшін көктемде капуста тұқымын жылыжайларда себеді.
Көктеп шыққанда өсімдікті қайтадан отырғызады да, ауа райы
жылынғанша жылыжайларда қалдырады. Көктемгі үсік өткен соң көшетті
топыраққа отырғызады. Бұл кезде көшеттерде 3-4 нағыз жапырақ пайда
болады.
Капуста ылғалды көп қажет етеді. Шынында, жетілген әрбір капуста
өсімдігі ауа райы ыстық болған кезде тәулігіне бір шелектей су
сіңіреді. Сондықтан капустаны қандыра суарады, ал топырақтағы
ылғалды сақтау үшін оның қатар аралығының топырағын қопсытады.
Көшетті отырғызудан 10-15 күн өткен соң капустаны суперфосфат
қосылған көң садырасымен қосымша қоректендіреді. Осылай қоректнедіру
соңынан оны түптейді, яғни өсімдіктің сабағына төменгі
жапырақтарына дейін жеткізе ылғалды топырақ үйеді. Капустаның
ылғалды топырақ астындағы сабағынан қосалқы тамырлар өсіп шығады.
Топырақты қопсыт, өсімдікті түптеу және қосымша қоректендіру жұмысын
2-3 апта өткенде қайталап жүргізеді.
Капустаны жинағанда оның тұқым алуға қажетті ең жақсы
қаудандарын іріктейді. Оларды жерден тамырымен қоса қазып алып,
көктемге дейін төледе сақтайды.
Екінші жылы, яғни қыстай сақталған өсімдікті топыраққа
отырғызған соң, капустаның көсеу сабағының қолтық және төбе
бүршігінен жапырағы мен гүлі бар сабақ өсіп шығады. Капустаның
бозғылт –сары гүлдері жиналып, гүлшоғыр –шашақгүл түзеді. Гүлінің
құрылысы крестгүлділер тұқымдасына жататын барлық өсімдіктер гүлінің
құрылысына ұқсайды. Бұл өсімдіктердің күзде жемісі –ішінде тұқымдары
бар бұршаққыны пісіп жетіледі.
Біздің елімізде 70-тен астам көкөніс дақылдары өсіріледі.
Капустадан басқа, қызанақ, қияр, пияз, шалқан, шалғам және басқа
көптеген көкөніс дақылдарын өсіреді.
2. Қызанақ (помидор) – қызанақтың өздігінен тозаңданатын сары
гүлінің бес тісті тостағаншасы, 5 немесе одан да көбірек
күлтежапырақшалардан құралған күлтесі, 5 немесе одан да көбірек
аталығы болады. Оның жемісі - алқаның жемісі сияқты жидек
(помидор), бірақ одан гөрі ірілеу, ашық қызыл, кейде сары немесе
ақ түсті болады (4–сурет). Қызанақтың шыққан жері - Оңтүстік Америка.
Ол біздің елімізге 1850 жылы Батыс Европадан әкелініп, кең таралып
кетті. Қызанақ көшетте өсіріледі. Ашық жерде өсірілетін дақылдың
тұқымын көктемгі қатқақ өтпетен 45-55 күн бұрын себеді. Суықтан
қорғаны бар жерлерде (паркте, теплицаларда) көшеттерді тұрақты
орынға қаша қоюға болатынын есептеп егеді. Көшеттерді
арақашықтығын 60-70 см, қатар арлығын 20-25 см етіп орналастырады.
Алдын ала шұңқыр жасап, оларды шіріндімен толтырады да, үстіне
су құяды. Томаттың ерте пісетін сорттары: Невский, Белый налиев
Алпатьев 605 а, Сибирский; кеш пісетіндері – Талалихин, Превосходный,
Волгоградский 595. Томатты өсірген кезде негізгі бір сабақты ғана
қалдырып, жанамалай өскен басқа жапырақтарын жұлып тастаған дұрыс.
Ескі құнарлы жерге егілсе, 2-3 сабақ қалдыруға болады. Көк
түйнектерді жұлып алып жылы жерге сақтаса, сол жерде жатып та
піседі. Мұндайда температура 15-180С болғаны жөн.
4–сурет. Көкөністік алқа тұқымдастар: 1 – баклажан; 2 –қызанақ
3. Баклажан – Жабайы түрі Үндістанда өседі, көпжылдық алқа тұқымдас
шөптекті өсімдік. Қолдан өсірілетін түрі – біржылдық. Сабағының биіктігі
30–70 см шамасында. Жапырақтары кезектесіп орналасады, шашақ тамырлы.
Баклажанның гүлі жапырақ қолтығында жеке (немесе 2–7) бірігіп, шоғырланып
тұрады. Күлтесі тұтасқан 5 күлте жапырақшадан құралады. 5 аталығы күлтенің
түбіне бекінген, 1 аналықты қоршап өседі. Жемісі – жидек, тұқымы – ұсақ (4-
сурет).
Баклажан – жылу және ылғал сүйетін тағамдық өсімдік. Ол Қазақстанның
оңтүстік облыстарында өсіріледі. Топырақ ылғалдылығы – 80%, қолайлы
температурасы 20–30°С-ге жеткенде ғана өсіп-дамиды. Баклажанның өсімді
кезеңі өте ұзақ. Оның жемісі 100 күннен астам мезгілде ғана жеуге жарамды
болады. Тағамға толық пісіп жетілмеген жеміс пайдаланылады. Ал жемістің
пісіп жетілуі үшін тағы 1–1,5 ай қажет. Сөйтіп баклажанның жеміс беру
кезеңі 3 айға созылады. Ауа температурасы 13°С-де баклажан өсуін тоқтатады.
Үсікке тез шалдығады.
Баклажанды көшет арқылы жылыжайда өсіреді. Қыс ызғары кетіп, орташа
температура 15°С-ден жоғарылаған кезде көшетті отырғызуға болады. Егістікке
отырғызуға дейін көшет 65–75 күн жылыжайда өседі.
Баклажанның жемісі 0,4–1,0 килограмға дейін тартады. Ол алмұрт немесе
қияр тәрізді, түсі қоңыр немесе күлгін қара болып келеді. Жемісінің
құрамында нәруыз, май болады. Бұдан өзге кальций, фосфор, темір және өзге
тұздары да бар. Баклажан медицинада бауыр ауруын емдеуге, қан құрамындағы
зиянды түзілісті (холестеринді) азайту үшін қолданылады.
Баклажан – түсімді дақыл, 1 гектарынан 15–30 т түсім алынады.
ІV. Майлы өсімдіктер.
Майлы өсімдіктер дәнінің құрамында 18-56% шамасында өсімдік майы
кездеседі. Өсімдік майын талшықты дақылдар – мақта, зығыр, сорадан қосымша
өнім ретінде алады. Өсімдік майын тамаққа және техникалық мақсатта
консерві, маргарин, кондитер, сыр- бояу, тері өңдеу, тоқыма, дәрі – дәрмек,
хош иісті шикізат өндіріс салаларында кеңінен қолданылады.
Май бұршақтың күнжарасы мен майкене қоспалары желім пластмасса және
тағы басқа органикалық тыңайтқыштар, жағатын заттаз алуға жұмсалады. Майлы
өсімдіктердің көбінен сапалы бал жиналады.
Дүние жүзіндегі майлы өсімдіктердің егіс көлемі 100 млн гектар
шамасы, ал біздің елімізде ол 6 млн гектар.Ең көп тараған майлы
өсімдіктерге майбұршақ (44 млн гектар), жержаңғақ (19 млн гектар), рапс (10
млн гектар), күнбағыс (9,4 млн гектар), зығыр (7,5 млн гектар), күнжіт (5,2
млн гектар) жатады.
Өсімдік майы дегеніміз үш атомды спирт- глицериннің әр түрлі май
қышқылдарымен қосылысы арқылы құрылған күрделі эфир майы болып табылады.
Белок және углевод қосылыстарымен салыстырғанда өсімдік майы аз
қышқылданатын қосылыстарға жататын, ең көп калориялы органикалық қосылыс.
Мысалы 1 г өсімдік майында- 9500 калория болса, 1 г белокта- 4400-5500
калория, ал 1 г углевод қосылысында 4000-4200 калория болады.
Олиф майының техникалық сапасы құрамындағы қанықпаған қышқылдардың
мөлшерімен бағаланады. Ол көрсеткіш иодтық санмен (100 г майға қосылатын
иодтың г мөлшері) анықталады. Иодтық саны жоғары болған сайын өсімдік майы
қоюланып, қатайып, тез кебеді.
Иодтық санына қарай өсімдік майлары үш топқа бөлінеді:
Тез кебетіндерге- иодтық саны 130- дан жоғары зығыр, дерилла,
ляллеманция өсімдіктерінен алынатын, техникалық мақсатта қолданылатын
майлар жатады.
Баяу кебетіндерге – иодтық саны 85- 130 арасындағы тамаққа
қолданылатын күнбағыс, майбұршақ, қыша, күнжіт, мақсары, рапс майлары
жатады.
Кеппейтін майларға – иодтық саны 85 төмен, техникалық және дәрілік
мақсаттарға пайдаланатын майкене, тағамдық бағытта жұмсалатын жанғақтың
және басқа да дақылдардың майлары жатады.
Шала піскен майлы өсімдіктер тұқымынан алынған май өзінің жоғары
қышқылдылығымен ерекшеленеді.
1. Күнбағыс – елімізде май алатын негізгі дақыл күнбағыс барлық майлы
дақылдар егістігінің 75% алады.
Күнбағыстың қазіргі сорттарының дәнінен 50-54% сарғыш, дәмі жақсы,
баяу кебетін тамақтық май алынады. Ол май, маргарин, консерві өндірісінде,
олиф алу, сабын қайнату, стеарин және олеин қышқылдарын алу үшін
пайдаланылады. Сабағының күлінде 4% шамасында фосфор қышқылы және 36% калий
қышқылы болғандықтан, тыңайтқыш ретінде және химиялық қосынды – сақар
алуға, ал тіл тәріздес гүлшелері емге қолданылады. Май алғаннан кейін тұқым
қалдығынан 8-10% шамасында майы бар күнжара алынады. Бұл бағалы мал
азығының құрамында 40% белок, углевод қосылыстары және күл элементтері
кездеседі. Гүлденуінің ұзақ өтуіне байланысты күнбағыс көп уақыт бойына бал
береді. Дұрыстап сүрлесе, жақсы мал азығы болып саналады.
Отамалы және ықтырма өсімдіктер ретінде қолданғанда ол көптеген
дақылдарға жақсы алғы дақыл болады, сондықтан да күнбағыстың агротехникалық
ролі зор.
Шығу тегі, тараған аудандаы. Астықты дақылдармен салыстырғанда
күнбағыс жас екпе дақыл қатарына жатарды. Оның шыққан тегі саналатын
жабайы түрлері Солтүстік Американың оңтүстік – батыс аудандарында әлі де
бар. Ертеректе оның дәнін тамаққа пайдаланған немесе түрлі тағамдарын
пісіру үшін дәнінен ұн жасаған.
Күнбағыстың екпе дақылға айналуы, 1829 жылы дүние жүзі тәжірибесінде
алғаш рет қол қысқыш арқылы оның дәнінен май алған шаруа Д. С. Бокаревтың
(Воронеж губерниясы, Бирюген уезі, с. Алексеевка ) атымен байланысты. 1865
ж Россияда өсімдік майын алатын завот салынды. Россия күнбағыс дақылының
екінші отанына айналды.
Дүние жүзіндегі күнбағыс егістігінің көлемі – 9,4 млн гектар, оны көп
өсіретін мемлекеттерге біздің елімізден басқа Аргентина (1,2 млн гектар),
Румыния (0,6 млн гектар), Туркиа (0,5 млн гектар) және басқа елдер жатады.
Біздің елімізде күнбағыс өсіретін аудандарға Еділ бойы аймақтары
жатады. Совет өкіметі жылдары бұл бағалы дақыл егістігінің солтүстік
шекарасы кеңіп, 55 градус солтүстік ендікке, шығыста Краснояр өлкесі мен
Сібірдің көптеген аудандарына тарады.
2. Үпілмәлік – сүттеген тұқымдасына жататын, биіктігі 2 метрге дейін
баратын бір жылдық шөптесін өсімдік. Оның өкпе түрінде өсірілетін көптеген
түр тармағы бар. Жабайы үпілмәліктің шыққан жері- Африканың солтүстік
шығысы, мұнда оның биіктігі 10 метрге дейін жетеді. Ол бұта не ағаш түрінде
кездеседі. Үпілмәлік Қазақстанның Іле, Күнгей Алатауларында, Батыс Тянь-
Шаньда, Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстарының тау буктерінде таралған.
Оның тамыр жуйесі күшті дамыған, кіндік тамыры жуан, 2м теренге бойлап
өседі. Жапырағы өте ірі, алақаны саусақ салалы, жиегі ара тісті. Ұзындығы
20-60 см, ені 30-80 см. 5-11 жапырақшалары болады.
Төменгі жағындағы жапырақтары қарама-қарсы оналасқан да, жоғары
жағындағылары өркен бойына кезектесіп орналасады. Гүлдері шашақ тәрізді
гүлшоғырына жиналған. Гүлшоғырының ұзындығы 70 см дейін жетеді. Гүлдері
майда жасылдара жынысты, бір үйлі гүлшоғырынфың төменгі жағында аталық
гүлдері орналасады. Гүлі реңсіз, аталықтары бір шоққа біріккен, аналық аузы
ашық, қызыл түсті, үшке бөлінген, жемісі үш бөлімді қауашақта болады.
Жұмыртқа тәрізді тұқымның сырты жылтыр шубар түсті жұмсақ тікенді
болады. Үпілмәліктен май алу үшін егіледі. Көбіне техникалық және кастор
майы алынады, ол медецинада дәрі ретінде ппйдаланылады. Майын бұлғары
өнеркәсібінде, жасанды каучук және линолеум өнеркәсібінде, метал, авиация
маторларын майлауға қолданылады. Үпілмәлік күнжарасын азот тыңайтқышы
ретінде де пайдаланылады.
Оның майы ащі ішекті, тоқ ішекті тазалауға, көз ауруларына, күйікке,
жараға, шаш өсіруге қолданады. Сәндік үшін Азияда, Украйнада мәдени түрде
өсіреді. Үпілмәлік суар малы аймақтың бәрінде өсіріледі. Қазақстанда
кәдімгі үпілмәлік, т.б. өседі.
3. Қыша –шаршыгүлділер тұқымдасына жататын бір жылдық өсімдік.
Биіктігі 25-100см қауырсын жапырақтың тілімді, күлтелер сарғыш болып
келеді. Жемісі – қос жақтаулы, тұқымы – ұсақ, қара қоңыр сабағы бұтақты
төменгі жапырақтары қауырсынды, күрделі, тілемделген, жоғарғы жапырақтары
ұзынша, қондырмалы болып келеді. Қыша Еуропада, солтүстік Африка, Азияда,
Закавказьеде таралған. Оның жабайы түрі – дала қышасы еліміздің барлық
өңірінде өседі. Қазақстанда, оның ішінде Орал болысында, 20 мың га жерде
қыша өсіріледі. Қышының дәнінде 35-47% май, ақуыз, жасунық, су, күл, т.б.
заттар болады. Қыша тұқымының майы нан пісіруге, тәтте тағам дайындауға,
иіс су өнеркәсібінде пайдаланылады, ұнтағынан медицинада қышы қағазын және
тағамға салатын қыша дайындайды. Қауашағы ашылғанда тұқымы төгіліп көп
ысырап болатындықтан, уақытылы жинап алуға ерекше көңіл бөлу қажет. Қыша
өсімдігінің тұқымының құрамында стеарин, пальмитин, олеин, т.б. қышқылдары
бар. Бұлар ағзаға өте пайдалы.
4. Шырғанақ. Бұл гүлді өсімдіктердің қосжарнақтылар класындағы
жиде тұқымдас кішкене ағаш немесе бұталы өсімдік. Шырғанақ туыстардың 3
қана түрі бар. Ең көп тараған түрі - итшомырт шырғанақ (облепиха
крушиновая). Шырғанақтың бұл түрі Қазақстанда да өседі. Оның кішкене, ұсақ
жемістері тікенекті бұта бұтағына шырмала, біріне-бірі жабыса өсетін
болғандықтан, шырғанақ денп аталған. Жапырақтары жіңішке, салбырап түсіп
қалады. Гүлдері – екіүйлі, ұсақ. Жемісі – кішкене, домалақ – сүйекті жеміс,
жаңғақша. Сәуір-мамыр айларында, жапырақтары түскен кезде, гүлдеп, желмен
тозаңданады. Гүлдерінің иісі болмайды. Сәндік, мәдени дақыл ретінде де
өсіріледі. Түсімділігі 1 га жерден 25-100 ц түсім алуға болады. Күтімі
жақсы болса, бір өсімдіктен 20 килоға дейін жеміс жиналады. Тамырында
түйнекті өскен пайда болады, соның арасында атмосфералық азотты сіңіреді.
5. Рапс – сыртын балаузды өнез қаптаған күздік немесе жаздық
бір жылдық, май және мазалық үшін пайдаланатын мәдени дақыл. Жабайы түрі
кезікпейді. Жапырақты және егістік орам жапырақтары табиғи бұдандастыру
нәтижесінде алынған. Еуропада 16 ғасырдан Рессейде 19 ғасырдан бері
өсіріліп келеді. Рапс – бұтпқтанған сабағының биіктігі 60-160см,
орамжапырақ туыстас қосжарнақты, шөптектік өсімдік. Күздік рапс төзімдірек
және жоғары түсім беретіндіктен, кең таралған. Ылғалдылықты ұнатады,
қуаншылыққа төзімсіз. Жаздық рапс- ылғалды және топырақтың құнарлығын
талғағыш. Гүлі – сары түсті. Жемесі - бұршаққын. Тұқымы – домалақ, қара
немесе қызылтау реңде. Күздік рапстың өсімді кезеңі – 270-300 тәуелік,
жаздық рапстың өсімді кезеңі 80-100 тәуелікке созылады, айқас тозаңданады,
бал алуға болады.
6. Мақсыр. Бұл өсімдіктің жабайы түрі кездеспейді. Жер орта
теңізі елерінде, Орта Азияда мақсырдың қолда өсірілетін 19 түрі бар.
Қазақстанда оның 4 түрі өсіріледі. Олар: түкті мақсыр, тікенді мақсыр,
сортаң мақсыр және бояу мақсыр деп аталады. Енді бояу мақсырға толығрақ
назар аударайық.
Мақсыр (сафлор) – тармақталған тік сабақты, бір жылдық өсімдік.
Оның қандауыр тәрізді сопақ жапырақтары өсімдік сабағына сағақсыз
орналасады. Жапырақтарының жиегінде тікенектер болады. Сабақтың биіктігі –
100см, кейде одан асып түседі. Гүлшоғыры – себетгүл. Гүлінің түсі ашық сары
немесе қызыл-сары болып келеді. Бір өсімдікте 5-тен 60-қа дейін себетгүл
бар. Жемісі - тұқымша. Бір себетгүлдегі ақ түсті, қырлы, жылтыр тұқымшалар
саны 20-дан 100-ге дейін жнтнді.
Мақсырдың тұқымшаларнан май алынады. Олардың құрамында 20-30 %
май болады. Мақсыр майы құнбағыс майынан кем түспейді. Оның майы тағамға
және техникалық мақсатқа (бояу, эмаль, сабын алуға) пайдаланылады.
Мақсырдың тұқымшалары ауыл шаруашылық құстарға жем ретінде беріледі. Ал
тұқым ұны ауыл шаруашылық малдарға күнжара түріндегі малазық болып
саналады. Мақсырдың балаусалы сабақ жапырақтары сүрлемге салынып, малға
беріледі. Күлте жапырақшалары да бағалы. Олардан қызыл және сары бояу
өндіріледі. Аспаздыққа да пайдаланылады. Мата бояйтын бояу салынады.
Солтүстік Африка және Азия елдерінде өсірілетіндіктен, мақсыр
ыстыққа төзімді, құрғақшылыққа төтеп бере алады. Ол суды да үнемді
жұмсайды. Мақсыр топырақ талғамайды. өскіндері -6-10 ̊С температураға
төзеді. өсімді мерзімі 93-117 күн. Мақсыр ауыспалы егістікте астық
дақылдылардан кейін егіледі. Оның тұқымы көктемде қатар аралығы 30-60 см
болатындай етіп себіледі. Егу нормасы – 1 гектарға 8-15 кг тұқым себу. Себу
тереңдігі 5-8 см. Тұқымы толық пісіп, өсімдік қуруған кезде комбайнмен
шауып алады. Бітеугүлдену кезінде – пішен ретінд, ал гүлдеу немесе себетгл
түзу кезінде сүрлемге орып жинайды. Мақсыр - өте пайдалы өсімдік.
7. Өгейшөп – Қазақстанда 1 ғана түрі кездесетін тамырсабақты,
көпжылдық шөптекті өсімдік (5–сурет). Ерте көктемде көптеген шөптекті
өсімдіктерден бұрын өгейшөп шығып гүлдейді. өгейшөп тамырсабағынан дамыған
гүлсидамның биіктігі 10-25 см, жапырақтары қызғылт-қоңыр түсті, сағақсыз,
қабыршақты болады. Гүлдеп болған соң тамырға жағын жнрінен ұзын сағақты,
жүрек пішінді, ені 10-25 сантиметрге жететін үлкен жасыл жапырақтары
дамиды. өгейшөп жапырағы тақтасының үстіңгі беті түксіз жылтыр –
салқындық сезім тудырада. Жапырақтың астыңғы бетінде жұмсақ түктер өсіп,
жылылық шырай білдіреді. Осы екі түрлі ерекшелігіне байланысты өсімдік
өгейшөп аталған. Өгейшөптің сары түсті ұсақ гүлдері ені 1-2 см мөлшерінде
себетгүлге (корзинка) – гүлшоғырға жиналған. Себетгүлде топтасқан гүлдері
екі түрлі: себетгүлдің жиегіндегі (шетіндегі) гүлдердің барлығы – аналық
тілшелі гүлдер, ортасында орналасқандардың барлығы – аталық түтікшелі
гүлдер. Сонымен, өгейшөптің себетгүлінде (гүлшоғырында) аталық та, аналық
да гүлдердің болатынына көз жеткіздік.
5-сурет. Өгейшөп
Өгейшөптің өзен жағалауынан, сайлардан, аласа төбе етектерінен,
өзге де жерлерден кездестіре аламыз. Ол – дәрілік өсімдік. Халықтық
медицинада жапырағы, гүлі, сабағы әр түрлі дертке дәрі ретінде
пайдаланылады. Оның жапырағы қақырық түсіруге жиі қолданылады. Ауатамырдың
қабынуына, сондай-ақ туберкулезді емдеуде де өгейшөп жапырағының маңызы
зор.
Кейде қашқаргүл тұқымдастар деп аталатын күрделігүлділер
тұқымдас өсімдіктер қосжарнақтылардың көбірек назар аударатын тобы болып
саналады. Бұлар гүлшоғырында әр түрлі гүлдер өте көп жиналғандықтан,
күрделігүлділер тұқымдасы деп аталған. Гүлшоғыры – себетгүл,
күрделігүлдерге жататын өсімдіктердің көпшілігі біржылдық, көпжылдық,
едәуір биік шөптекті өсімдіктер. Жапырағындағы бөбешек жапырақ болмайды.
Себетгүлге орналасқан кішкене гүлдердің тостағаншасы үлпекті айдаршаға
айналған, күлтесі 5 күлтежапырақшадан құралады. Себетгүлдегі гүлдердің
барлығы жеміс бере бермейді. Көбінесе қосжынысты (аталықтар және аналықтар)
гүлдер болғанымен, жеміс түзбейтін дара жынысты аталық гүлдер де кездеседі.
Жемісі айдарлы немесе айдарсыз тұқымша. Күрделігүлділердің май алынатын,
көкіністік, дәрілік, малазықтық, сәндік, техникалық түрлері бар. Ойраншөп,
қалуен, гүлкекіре, түйетікендер – арамшөптер.
V. Талшықты өсімдіктер.
1. Мақта – осы кездегі Орта Азия республикалары, Үндістан, Иран,
Қытай, Перу территорияларынында біздің заманымызға дейін-ақ өсірілген
(6–сурет). Шитті мақта Өзбекстанда, Түркменстанда, Қазақстанның Оңтүстік
облыстарының барлық аудандарында өсіріледі. Ол–ерте заманнан егілген
өсімдіктің бірі. Мақта-тоқыма өнеркәсібі мен басқа өндіріс салалары үшін
құнды техникалық шикізат, беретін өсімдік шаруашылығының бір саласы.
Бір тонна шитті мақтадан 290-400 кг мақта талшығы алынады. Бұдан
шамамен 3000 м мата тоқуға болады. Сонымен қатар 600-700кг тұқым алынады.
Ал енді 1т мақта тұқымынан 170кг мақта майы, 400кг күнжара, 300кг қауыз,
ондаған килограмм мақта мамығы, олифа, стеарин, глицерин және басқа да
құнды өнімдер алынады. Мақта биіктігі 1-1,5 м көп жылдық бұталы өсімдік.
Алайда бізде, басқа елдердегідей, бір жылдық өсімдік есебінде ерте көктемде
егіліп келеді. Бірінші жылы мақта сабағының биіктігі 70-100 см болып
қана өседі, мұның өзі мақта көсегін жинауды жеңілдетеді.
Мақтаның кіндік тамыры жер астына қарай тереңдеп кетеді. Көптеген
жанама тамырлары топырақтың үстіңгі қабатында болатындықтан, суару кезінде
пайда болған ылғалды мақтаның пайдалануына мүмкіндік жасалады.
Мақта гүлдері Мақтаның
қауашағы
6–сурет. Мақта
Мақтаның жоғары қарай өсетін өркендері бойлап өсіп, жапырақтар мен
жаңа бұтақтар береді. Ал жемістік өркендері негізгі сабақтан таралып,
көлденең өседі, кейде төмен қарай иіліп тұрады. Ұсақ жапырақшалы жеміс
өркендерінен көктеп шыққан соң гүл пайда болып, екі айдан кейін гүлдей
бастайды және гүлдеуі қоңыр күзге дейін созылады.Оның гүлдері ірі, дара
келеді, 5 тостаған жапырақшадан, 5 күлтежапырақшадан тұрады. Аналықтың
төңірегіндегі түтікшелерге өте көп аталықтар жіпшелерімен жиналып, аналықты
қоршайды. Мақта маусым айында гүлдейді. Жемісі-көсек. Көсегінің пісуі алпыс
күндей уақытты керек етеді, гүлдердің шешек атуы сияқты көсек те біртіндеп
пісіп жетіледі.
Мақтаның ірі тұқымы ұзынша түкпен қапталады, бұл түктердің саны әр
тұқымда 1200-ден 7000-ға дейін болады.Түк кеуіп қураған кезде олардың
қабықшалары түсіп қалады,түктің әрқайсысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz