Эволюциялық ілім пәні бойынша дәріс

Пән: Валеология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ІЛІМ пәні бойынша дәріс

1 бөлім. Дарвинге дейінгі ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ұғымдар

ТҮР. ТАБИҒИ СҰРЫПТАЛУ. ТІРШІЛІК ҮШІН КҮРЕС.

Глоссарий:

Тұқым қуалаушылық - ағзалардың өздерінің белгілері мен қасиеттерін келесі ұрпағына беруге қабілеттілігі. Оның арқасында бір түрге жататын даралардың бәрі біріне-бірі ұқсас болады.

Өзгергіштік - жеке даму процесінде ағзалардың жаңа белгілерге ие болу қасиеті. Анықталған топтық (модификациялық) өзгергіштік тұқым қуаламайды. Анықталмаған емес, жеке (мутациялық) өзгергіштік тұқым қуалайды.

Тіршілік үшін күрес - ағзалардың сыртқы орта жағдайларымен және басқа тірі даралармен қарым-қатынасы. Тіршілік үшін күрестің формалары: түрішілік, түраралық, табиғаттың қолайсыз жағдайларымен күрес.

Табиғи сұрыпталу - тіршілік үшін күрестің нәтижесі. Сыртқы орта факторларының әсер етуінен белгілі бір орта жағдайына бейімделген даралар сақталып қалады да белсенді немесе қарқынды түрде көбейіп артына ұрпақ қалдырады. Ал бейімделе алмаған даралар элиминацияға немесе өлімге ұшырайды. Сөйтіп табиғи сұрыпталу арқылы эволюция процесі жүзеге асады.

Ағзалардың бейімделгіштігі - ағзалардың құрылысы және атқаратын қызметінің табиғи сұрыпталу арқылы сыртқы орта жағдайына салыстырмалы сипатта бейімделушілігі.

Эволюция - өзгергіштік, тұқым қуалаушылық және табиғи сұрыпталу негізінде жүзеге асатын тірі табиғаттың тарихи даму процесі.

Түр - тұқым қуалауда морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық ерекшеліктері ұқсас, еркін будандасып, өнімді ұрпақ беретін, белгілі тіршілік жағдайларына бейімделген және табиғатта белгілі аймақты - ареалды алып жататын популяция дараларының жиынтығы.

Популяция - шығу тегі, генетикалық негізі бір, бір-бірімен еркін будандаса алатын, ареалдың белгілі бөлігінде тіршілік ететін бір түрге жататын даралардың жиынтығы, және олар сол түрдің басқа популяцияларынан салыстырмалы, түрде оқшауланған.

Конвергенция - табиғи сүрыпталу барысында ұқсас бірдей ортада тіршілік етуге байланысты әртүрлі систематикалық топтарға жататын тірі ағзаларда ұқсас сыртқы белгілердің дамуы байқалады яғни белгілердің жақындасуы. Белгілердің жақындасуы сыртқы ортаның бірдей жағдайларының әсерінен дамиды.

Дивергенция - табиғи сұрыпталудың әсерінен түр немесе популяция ішіндегі даралардың белгілерінің ажырауы. Бұл эволюцияның жалпы заңдылығы, табиғатта жаңа түрлердің, туыстардың, кластардың пайда болуына әкелетін.

Микроэволюция - түр ішінде жүретін - эволюцияның бастапқы кезеңі. Ол тұқым қуалайтын өзгергіштік негізінде табиғи сұрыпталудың бақылауымен жүзеге асып - жаңа түрлердің пайда болуын тудырады.

Макроэволюция (түрүстілік эволюция) - микроэволюция нәтижесінде пайда болған түрлерден - жаңа туыстардың, туыстардан - жаңа тұқымдастардың пайда болуы яғни түрден жоғары тұратын систематикалық категорияларға тән (ұзақ уақыт аралығында жүреді) .

Түр түзілу - тарихи даму процесі кезінде табиғи сұрыпталу әсері арқылы жаңа түрлердің пайда болуы.

Элементарлы эволюция факторлары - табиғи сұрыпталу, мутация, популяциялық толқындар (тіршілік толқыны), кедіргілер (изоляциялар географиялық, экологиялық, генетикалық) .

Географиялық түр түзілу - популяцияда географиялық изоляция әсерімен жаңа түрлердің жасалуы, ареалдың кеңеюі немесе бөлшектенуі арқылы.

Экологиялық түр түзілу - белгілі бір түрдің ареалы ішінде популяция дараларының жаңа тіршілік ортасын игеруі арқылы түзілген жаңа түрлер.

Элементарлы эволюциялық құбылыс - популяция генофондының ұзаққа бағытталған өзгерісі.

Генофонд - популяцияда белгілі жиілікпен кездесетін гендердің жиынтығы.

Органикалық бейімделушілік - сұрыптаудың әсерімен қалыптасқан түрлердің бейімделу қасиеті, ол салыстырмалы сипатта болады, түрдің ұзақ уақыт тіршілік еткен орта жағдайлары өзгермеген жағдайда ғана түр даралары үшін пайдалы болады.

Түрлердің көптүрлілігі - ұзақ уақытқа созылған тарихи дамудың немесе эволюцияның нәтижесінде түрлердің біреулерінің өлімге ұшырауы, екінші біреулерінің тіршілік жағдайларына бейімделіп өзгермеуі, үшіншілерінің ағзалардың құрылысы күрделенген жоғары топтарына бас болуы (яғни олардан күрделі құрылысты жоғары деңгейдегі ағзалардың шығуы) .

Ағзалар құрылысының бірте-бірте күрделенуі - эволюция процесі барысында табиғи сұрыпталудың шығармашылық ролінің әсері арқылы тірі ағзалардың құрылыс деңгейлерінің күрделеніп прогрессивті бағытта өзгеруі.

1 дәріс - Дарвинге дейінгі кезеңдегі тірі табиғаттың дамуы жайлы ұғымдар

Дәрістің мақсаты: Эволюциялық ілім пәні мен алдына қойған мақсаттарымен ХҮІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында эволюциялық көзқарастарының дамуы. Ж:Б. Ламарктың ілімімен таныстыру.

Сұрақтар:

Эволюция анықтамасы. Курстың негізгі мақсаттары. Эволюциялық ілімнің мәні және оның методологиялық маңызы.
Эволюциялық идеялардың даму тарихы. Көне заман ойшылдары тіршіліктің мәні, тірі және өлі табиғаттың бірлігі туралы. Даму идеялары және дамудың себептері, органикалық дүниені жіқтеу әрекеттері. Қайта өрлеу дәуірінде жаратылыс танудың дамуы.
Линней жүйесі. Жаратылыстанудың метафизикалылығы. Алғашқы эволюциялық концепциялардың жасалуы. Ламарктың түсініктері.

Ертедегі философтар тірі ағзалар эволюция әрекетінде бір түрден екінші түрге айналады деген пікірде болды. Солардың бірі Гераклит барлық тірі ағзалар ең алғашқы материядан табиғи жолмен дамып жетілді деп есептеді. Жануарлар мен өсімдіктер арасында өтпелі формалардың бар екені жайлы болжауды алғашқы ұсынушылардың бірі Ертедегі грецияның көрнекті ғалымы, философ Аристотель болды. Ол өзінің „жануарлар тарихы”, “жануарлардың пайда болуы” деген еңбектерінде жануарлардың 454 түріне сипаттама берді.

Сол кездегі материалистік бағыттағы ой пікірге қарсы табиғатта қарапайымнан күрделіге дейінгі дамудың бар екенін жоққа шығаруға тырысқан метафизикалық көзқарас та қалыптаса бастады. Метафизиктердің пікірлері бойынша табиғат тұрақты, өзгермейді, ең алғашында қалай жаратылса, біз оны солай көреміз деді.

XVIII ғасырда өсімдіктер мен жануарлардың өзгергіштігі туралы пікірлер айтылып олар трансформисттер деп аталды.

XVI - XVII ғасырлар аралығында тірі ағзаълардың түрлері жайлы деректі материалдар, жинақтамалар көбейе бастады. Тірі табиғаттың өлшем бірлігі түр деп тауып, ағылшын ботанигі Джон Рей (1628 -1705) оған ең алғаш анықтама берді.

Тірі табиғатты жүйелеуде аса зор еңбек сіңірген швед ғалымы және дәрігер Карл Линней (1707-1778) . Ол биологияның бір саласы тірі ағзаларды белгілі бір систематикалық категориялар бойынша жүйелейтін - систематиканың дамуына ықпалын тигізді. Ол ғылымға 4 систематикалық категориялар енгізді: класс, отряд, туыс, түр. Жақын түрлер туысқа, туыстар отрядқа, отрядтар класқа біріктірілді.

Линней түрді латын тілінде қос атпен атауды (бинарлық номенклатура) ғылымға енгізді, оны жүйелеуге негіз етіп пайдаланды. Бірінші сөз түрдің туысының аты, екінші сөз түрдің аты.

Линней барлық өсімдіктерді гүліндегі аталықтары мен аналығының саны, пішіні, көлемі және құрылысына қарай 24 класқа, ал жануарларды тыныс алу, қанайналым мүшелерінің құрылысына қарай 6 класқа топтастырды. Жануарлар кластарына: сүткоректілер, құстар, сұмпайылар (гадтар), балықтар, бунақденелілер және құрттарды жатқызды. Бастапқы 4 класс омыртқалы жануарлар, ақырғы екі класы - омыртқасыз жануарлар. Ол топтастырған 4 200 жануарлар түрлерінің 400 ғана омыртқасыздар болып шықты. Ең соңғы құрттар класына Линней қарапайымдыларды, тікентерілерді, тіпті дөңгелекауыздыларды да еңгізді.

Линнейдің құрастырған бұл жүйесі жасанды деп аталды, өйткені бұл жүйе түрлер арасындағы туыстықты емес, тек сыртқы белгілері бойынша ұқсастықты ғана көрсететін жүйе болды.

Линней түр өзгермейді деп есептеп табиғат туралы метафизикалық көзқараста бола отырып, адамның жануарлар дүниесіндегі орнын дәл тауып, оны адам тәрізді маймылдармен бір отрядқа орналастырды, түрлерді латынша қосарынан атауды еңгізді (бинарлық номенклатура ғылымда осы уақытқа дейін қолданылады) .

Тірі табиғатты жүйелеуде жіберген бір қатар кемшіліктеріне қарамастан Линней еңбектері систематиканың ары қарай дамуына жол ашты.

XIX ғасырдың басында алғашқы эволюциялық теорияның негізін қалаушы француз ғалымы Ж. Б. Ламарк болды. 1809 жылы басылып шыққан “Зоология философиясы” атты еңбегінде ол түрлер тұрақты деген пікірге қарсы болып, түрлердің өзгеретіндігін, бірақ бұл әрекет өте баяу жүретіндіктен оны байқау қиын екенін түсіндірді. Оның ілімі тірі табиғатта қарапайымнан күрделіге қарай тарихи даму жүретіндігін яғни эволюцияның бар екенін тұжырымдады. Ол жануарлар дүниесін омыртқалылар, омыртқасыздар деп екі топқа бөлді, ал Аристотель жануарларды топқа жіктегенде қансыздар және қандылар деген ат берген.

Линней жасаған жүйеде омыртқасыздар бар жоғы 2 класқа біріктірілсе, Ламарк оларды келесідей 10 класқа топтастырды: инфузориялар, полиптер, сәулелілер, құрттар, насекомдар, өрмекшітәрізділер, шаянтәрізділер, мұртаяқтылар, былқылдақденелілер. Омыртқалы жануарларды келесідей 4 класқа біріктірді: балықтар, , құстар, сүткоректілер.

Ламарктың жүйесіндегі жануарлар реті бір жасушалы қарапайым жәндік кебісшеден басталып, сүткоректілермен аяқталған. Оған белгілі барлық жануарлар 6 сатыға, 14 класқа жіктелу арқылы орналастырылған. Бұл жүйеден баспалдақ сипатында жануарлар құрылысының біртіндеп күрделенуін, яғни жоғарылауын көруге болады. Ламарктың пікірі бойынша ағзалардың қарапайым құрылыстан күрделі құрылысқа қарай біртіндеп жоғарылауы тарихи дамудың нәтижесі.

Бұл тарихи дамудың қорзаушы күшін түсіндіргенде ол мүшелердің жаттығуы немесе жаттықпауы деген қате идеалистік көзқараста болды.

Ламарк табиғи дамудың қозғаушы күштерін дұрыс көрсете алмай, оны түсіндіруде әр ағзада прогреске іштей ұмтылыс болады, және ортаға бейімделуде әуел бастан мақсатқа сәйкестілік бар деген идеалистік қате ұғымда болды.

Ламарк ғылым тарихында эволюциялық идеяны алғаш ұсынған ғалым ретінде белгілі. Ол табиғатта түрлердің тұрақты еместігін, бір түрдің екінші түрге біртіндеп айналатындығын айта келіп, табиғатта түрдің шын мәнісінде бар екенін жоққа шығарды.

Осыған қарамастан Дарвин эволюциялық идеяларды тұжырымдаған кезде Ламаркты өзінің ізбасары деп танып, оның еңбектерін өте жоғары бағалады.

Чарлз Дарвиннің эволюциялық ілімінің пайда болуына ғылыми және қоғамдық-экономикалық алғы шарттар себепкер болды.

XIX ғасырдың алғашқы жартысында Батыс елдерінде, әсіресе Англияда капитализм қарқынды дамып, ол ғылымның, өнеркәсіп пен техниканың өрістеуіне қозғау жасады. Өнеркәсіптің шикізатқа және өскелең қалалар тұрғын халықтарының азық-түлік өнімдеріне деген сұраныстары ауыл-шаруашылығын дамытуға жәрдемдесті.

«Селекционерлер немесе сұрыптаушылар қолдан сұрыптаудың әдістерін қолдана отырып, жануарлардың жаңа тұқымдары мен өсімдіктердің жаңа іріктемелерін шығара бастады».

Ғылыми алғы шарттарға жаратылыстану ғылымының табыстарын жатқызуға болады.

1. Салыстырмалы морфологиялық және анатомиялық зерттеулер нәтижесінде бірқатар жануарлардың дене құрылысының жалпы көрінісі ұқсас болатыны анықталды, ал мұның өзі олардың ата-тегінің бір екенін дәлелдеді.

2. М. Шлейден және Т. Шванн ашқан, ал кейінірек Р. Вирхов толықтырған жасуша теориясы өсімдік пен жануарлар жасушаларының құрылысы мен химиялық құрамының ұқсастығын анықтап, соның нәтижесінде органикалық дүниенің біртұтастығын көрсетті.

3. Салыстырмалы эмбриология ғылымындағы зерттеулер желілілер ұрықтарының алғашқы даму сатысында бір-біріне ұқсас болатынын, ал мұның өзі олардың арасында туыстық қатынастың бар екнін көрсетті.

4. Химиялық зерттеулер өлі және тірі табиғаттың бірдей химиялық элементтерден тұратынын көрсетті.

5. Геология саласындағы мәліметтер жер қыртысының әр түрлі шөгінді қабаттардан тұратынын, ол қабаттардың ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде біртіндеп түзілгенін дәлелдеді.

6. Палеонтологиялық деректер жер бетінде жануарлар формаларының үнемі алмасып отырғанын, оған дәлел ретінде аралық өтпелі формалардың тіршілік ететінін тұжырымдады.

Олай болса түрлер тұрақты емес, әртүрлі сыртқы орта жағдайларына байланысты үнемі өзгеріп отырғаны дәлелденді.

Қолдан сұрыптау нәтижесінде шығарылған жануарлар тұқымы мен өсімдіктер іріктемелері метафизикалық көзқарасқа үйлеспеді. Экспедиция кездерінде жинақталған мол материалды белгілі бір идея тұрғысында топтастырып олардың тарихи дамуының себептерін ашатын данышпан ақыл қажет болды.

Білімді тексеруге арналған сұрақтар:

Биологияның дамуына К. Линней қандай үлес қосты?
К. Линней жасаған жүйе неліктен жасанды деп аталады?
Биологияның дамуына Ж. Б. Ламарк қандай үлес қосты?
Ламарктың эволюциялық теориясының негізгі қағидалары қандай?
Ж. Б. Ламаркты неліктен алғашқы эволюционист деп атаймыз?

Әдебиет: 1, 2, 5, 10

2 дәріс -Чарлз Дарвиннің ілімі.

Дәрістің мақсаты: Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясының негізгі қағидаларымен, эволюцияның негізгі факторларымен, табиғаттағы түрлердің алуантүрлілігімен, олардың бейімделу ерекшкліктерімен таныстыру.

Сұрақтар:

1. Чарлз Дарвин өмірбаяны

2. Ч. Дарвин эволюциялық ілімнің негізгі қалаушысы

Чарлз Дарвин (1809 -1882) міне осындай ғалым болып шықты. Ол жастық шағынан коллекция жинап, химиялық тәжірибелер жасауға, жануарларды бақылауға әуес болды. Ол 1826 жылы Эдинбург университетінің дәрігерлік факультетіне түсіп, 2 жылдан кейін әкесінің ұйғаруымен Кембридж университетінің діни факультетіне ауысады. Бірақ оны діни оқу емес, жаратылыстану ғылымы (ботаника, зоология) көп қызықтырады. 1831 жылы ол университетті бітіріп, профессор Дж. Генслоның ұсынысы бойынша сол жылы «Бигль» кемесіне табиғатты зерттеуші есебінде қабылданып, бес жылға созылған саяхат кезінде Дарвин түрлердің өзгергіштігіне толық сеніп, зерттеулер нәтижесінде жинақталған материалдардың ықпалымен онда дүние тануға жаңа көзқарас қалыптасады.

Дарвиннің 1868 шыққан “Үй хайуанаттары мен мәдени өсімдіктердің өзгеруі” деген кітабы жарыққа шықты. Бұл кітабында ол органикалық дүние үнемі өзгеріп отырады - оған дәлел адамның пайдалы қол тұқымдары шығаруы деп көрсетті. 1871 жылы “Адамның шығу тегі және жыныстық сұрыпталу” деген еңбегі жарияланды. Дарвин бұл кітабында эволюциялық теорияны қолдана отырып адамның жануарлардан шыққанын дәлелдеді.

Тіршілік үшін күрес пен өзгергіштіктің нәтижелерін салыстыра отырып, Дарвин табиғи сұрыпталу кезінде белгілі бір орта жағдайларына сәйкес тұқым қуалайтын пайдалы өзгерістері бар даралар басымырақ сақталып, артына өсімтал ұрпақ қалдырады деп есептейді. Оған керісінше, сол орта жағдайларына сай келмейтін, зиянды өзгерістері бар даралар барған сайын аз ұрпақ қалдыра отырып, сан мөлшері азайып, ең соңында түрдің жойылып кетуіне әкеліп соғады.

Дарвин табиғатта тірі ағзалар құрылысының бірте бірте күрделенуі және жоғары сатыға көтерілуі - тұқым қуалайтын өзгергіштік, тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыпталудың нәтижесі деп тұжырымдады.

Ч. Дарвин эволюциялық ілімнің негізін қалап, оның қозғаушы күштерін ашты:

Тұқым қуалайтын өзгергіштік эволюцияға материал береді.
Тіршілік үшін күресте тұқым қуалайтын пайдалы өзгерістері бар даралар сыртқы орта жағдайларына сәйкес бейімделіп табиғатта басымырақ сақталып, артына өсімтал ұрпақ қалдыра алады. Ал орта жағдайына сай келмейтін зиянды өзгерістері бар даралар бірте бірте жойылады.
Табиғи сұрыпталу кезінде ұзақ эволюциялық жолмен тарихи даму нәтижесінде табиғатта жаңа түрлер пайда болады.

Ағылшынның көрнекті зоологы Альфред Уоллес өз зерттеулерінің нәтижесін қорыта келе, дәл өсындай эволюция жайлы тұжырым жасап, оны Дарвинге хат арқылы баяндады. Дарвин жас ғылымның табиғи сұрыпталу жайындағы идеясына өте жоғары баға берді.

Дарвин бүкіл органикалық дүниенің даму себептерін ашты. Табиғатта түр түзілу және ағзалардың бейімделгіштігін толық қанағаттанарлық тұрғыдан түсіндіріп, шешімін дұрыс дәлелдеді. Міне, осыған байланысты эволюциялық ілім - эволюциялық теорияға айналып дүние жүзінде қолдау тапты. Эволюцияның қозғаушы күштері немесе факторлары анықталды (тұқым қуалайтын өзгергіштік, тіршілік үшін күрес, табиғи сұрыпталу) .

Дарвинизмнің одан ары дамуына аса көрнекті оқымыстылар ағайынды Ковалевскийлер (В. О. Ковалевский және А. О. Ковалевский), И. И. Мечников, И. П. Павлов, Н. И. Вавилов, А. Н. Северцев, И. И. Шмальгаузен, С. С. Четвериков т. б. үлкен үлестерін қосты, олар өз зерттеулеріне Дарвин идеясын негіз етті.

Білімді тексеруге арналған сұрақтар:

Ч. Дарвин ілімінің дамуына қандай алғы шарттар әсерін тигізеді?
Эволюциялық дамуды Ч. Дарвин қандай еңбектері арқылы дәлелдеді?
Ч. Дарвиннің ілімінің негізгі қағидалары қандай?

Әдебиет: 1, 2, 5, 10

3 дәріс - Микроэволюция. Популяция - эволюцияның элементарлық өлшем бірлігі

Дәрістің мақсаты: Популяция ұғымымен, оның морфо-физиологиялық сипаттамасымен, популяция динамикасымен, ареалымен, популяцияның генетикалық бірлілілгімен, попудяцияда жүретін микроэволюция процесімен таныстыру.

Сұрақтар:

Микроэволюция түсініктері.
Популяция - эволюцияның қарапайым бірлігі. Популяция түсінігі. Популяцияның негізгі сипаттамалары: морфофизиологиялық, экологиялық, генетиалық. Популяциялар динамикасы.
Эволюцияның генетикалық негіздері. Фенотиптік, генотиптік және паратиптік өзгергіштік. Модификациялар. Реакция нормасы.

Табиғатта тірі ағзалар түр түрінде кездеседі. Түрдің құрамында жеке даралар бар. Түрдің табиғаттағы таралу аймағын ареал деп атайды. Түрдің даралары өз аймағының көлемінде түрлі тіршілік жағдайларына байланысты жиілігі әр түрлі топтар құрып орналасады. Мұндай түрдің жекеленген табиғи топтары популяция деп аталады. Сөйтіп түрдің құрамына популяция, популяция құрамына даралар енеді.

Популяция дегеніміз - эволюциялық ұзақ уақыт бойы ареалдың белгілі бір бөлігінде тіршілік етіп, өз алдына дербес генетикалық жүйе құра алатын, еркін шағылысып, өсімтал ұрпақ беретін бір түр дараларының шағын тобы.

Популяция ішіндегі әртүрлі даралардың бір-бірімен кездесу мүмкіндігі едәуір жоғары болады.

Популяция дараларының барлық қасиеттері мен белгілері өзара ұқсас болып келеді.

Түрдің бір бөлігі болып табылатындықтан популяцияның өзіне тән ареалы болады. Әдетте бір түрге жататын популяциялардың әрқайсысының алып жатқан ареалының көлемі біркелкі болмайды.

Түрдің дараларының шағын топтпары популяция өз ареалын кеңейте алады, жаңа аймақтарды игере отырып. Осылай таралу барысында олар бір-бірінмен тозаңдана алмайтындай арақашықтықта орналасып, шағын ареалы бар жеке популяцияларды құрады.

Әрбір популяция белгілі бір жағдайда тіршілік етеді. Кез келген популяция табиғи сұрыпталудың нәтижесінде өзі тіршілік еткен ортаға бейімделетін болады.

Популяциялардың араласып кетуіне көптеген кедергілер әсер етеді: тау, өзен, теңіз, құм тағы басқалар (бұл географиялық кедіргілер) .

Биологиялық кедіргілерге - жыныс мүшелерінің құрылыстарының әртүрлі болуы, жануарлардың ұя, ін салу мерзімдері, шағылысу кезіндегі мінез-құлықтары.

Популяция ішінде жүретін эволюция процесі - микроэволюция деп аталады. Популяция ішінде жүретін табиғи сұрыпталу нәтиджесінде ең алдымен түршелер - одан ары қарай белгілердің ажырауы кезінде жаңа түрлер дамуы мүмкін.

Өзгергіштік және тұқым қуалаушылық

Өзгергіштік дегеніміз пайда болған ұрпақтың ата-анасынан морфологиялық, физиологиялық және де басқа белгілерімен, немесе жеке басының даму ерекшеліктерімен өзгешеленетін қасиеті.

Немесе ағзалар даму барысында жаңа белгілерге ие болып, сондықтанда түр ішіндегі даралар арасында болатын айырмашылықтарды - өзгергіштік деп атайды.

Ағзалардың барлық белгілері: сыртқы және ішкі құрылысы, физиологиясы, мінез-қылығы тағы да басқа ерекшеліктері өзгеріп отырады.

Дарвин кезінде тұқым қуалайтын өзгергіштіктердің пайда болу себебі аз зерттелген болатын, сондықтан өзгергіштіктің бұл түріне ол - анықталмаған деген ат берген.

Кәзіргі уақытта әсіресе генетиканың дамуына байланысты, тұқым қуалайтын өзгерістер гендердің өзгеруі немесе олардың жаңа комбинацияларының түзілуі арқылы қамтамасыз етілетіндігі белгілі. Генотиптің өзгеруіне байланысты ағзалар әртүрлі мутацияға ұшырайды.

Мутациялар ағзалардың морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне әсер етеді өзгеріске немесе мутацияға ұшыраған дараны мутант деп, ал оны тудыратын факторларды мутагенді факторлар деп атайды. Мутагенді факторларға радиоактивті изотоптар, ультракөгілдір иондық және рентген сәулелері, ағзаға тигізетін әсерлері бар химиялық заттар (колхицин, иприт) жатады.

Генотиптің өзгеруіне байланысты ағзалар әр түрлі мутацияға ұшырайды.

Генотип дегеніміз ұрпақтың ата-анасынан алатын барлық гендерінің жиынтығы.

Тұқым қуалайтын өзгергіштіктің үш түрі бар:

Мутация (оның болуына гендердің өзгеруі себеп болады)
Комбинациялық өзгергіштік - ұрпақта ата- анасының гендері жаңадан үйлесуінен туындайды
Арақатынастық (корреляциялық) өзгергіштік, ол геннің бір ғана емес, екі немесе одан да көп белгілердің қалыптасуына әсер етуіне байланысты болады.

кесте Тұқым қуалайтын немесе генотиптік өзгергіштіктің түрлері немесе формалары

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.