Жеміс дақылдарының маңызы

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

I. КІРІСПЕ

Жеміс дақылдарының маңызы . . . , ,, , . . . 4

II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ :

2. 1 Жеміс дақылының карантинді зиянкестері . . . 5-

2. 2 Жеміс дақылының карантинді аурулары . . .

2. 3 Кешенді қорғау шаралары . . .

III. ҚОРЫТЫНДЫ . . .

IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

КІРІСПЕ

Жемiс дақылының маңызы, оның пайдалылығы, әсiресе, азық-түлiктiк, емдiк, диеталық қасиеттерi адамға өте ерте заманнан белгiлi болған. Жасаң немесе қайта өңделген жемiстер азық-түлiк және халық емшiлiгiнде сан ғасырлар бойы пайдаланылып келедi.

Олар аса маңызды емдiк қасиеттерi бар азық-түлiк қана емес, сонымен бiрге, тамақ өнеркәсiбiнде таптырмайтын шикiзат, қоршаған ортаны қорғауда санитарлық-гигиеналық шаралардың бiрi де болып саналады. Оны өсiрумен тек шаруашылықтар ғана емес, жекелеген азаматтар да шұғылданады. Түрлi бақтар, саяжайлар қала мен ауылды желден, шаңнан қорғайды, олардың жапырақтары көмiр-қышқыл газын бойына сiңiрсе, елдi мекендерге көлеңке түсiрiп, жердi құрғатпайды, сөйтiп ауа-райын бұрынғыдан да жақсарта түседi. Жемiс бақтары елдi мекендерге сән берiп, адамдардың эстетикалық сезiмiне әсер етедi. Сондай-ақ бақ егiп, оны күтiп-баптау адамдарды шынықтырып, сауықтырады, әрi табиғатпен байланысын жақындатады. Оның маңыздылығы кейiнгi уақытта мүлде күшейiп отыр. Қазiргi кезде азаматтық энергиялық, транспорттық, агрономиялық, гидротехникалық алып құрылыстардың өрiс алуы, адам баласының өсу қарқыны, олардың қоршаған ортаға әсерi, табиғаттың өзi әкелген зиянды құбылыстар орнын толтыру есебiнен әлденеше есе артып кеттi. Сондай-ақ, XX ғасырдың екiншi жартысында, қоршаған ортаның зиянды қоқыстармен, канцерогендi және радиоактивтi заттармен ластануы адамзат денсаулығына керi әсерiн тигiзуде. Сондықтан қоғамдық өндiрiс процестерiнiң барысында жер, ауа, су т. б. қоршаған ортаның экологиялық тепе-теңдiгiн сақтауда және адамдардың тамақтануын дұрыс ұйымдастыруда жемiс-жидек дақылдарының мiндетi зор. Тiптi, бiздiң арғы тегiмiз - алғашқы адамдар күнделiктi тiршiлiгiнде өсiмдiк жемiсiн жинап күн көрген. Жемiс және жидек құрамында қоректiк заттардан басқа витаминдердiң (А, В2, В6, С, РР т. б. ), жеке биологиялық белсендiлiгi жоғары заттардың болуы, олардың пектиндермен үйлесуi адам организмiне зиянды бөлшектерiнiң енуiнен сақтап немесе бөлiнуiн тездетедi.

Жемiс және жидек құрамындағы қанттардың басым көпшiлiгi моноқанттардан (глюкоза мен фруктозадан) тұрады. Жемiс қанты адам организмiнде энергиялық процестердi тездетуге қатысса, яғни атеросклерозға шалдықтырмай, қан қысымының көтерiлуiн (гипертония) тежейдi. Яғни, адамдар үшiн жемiстi көп мөлшерде пайдалану тиiмдi. Жемiстер құрамында әр түрлi макро және микроэлементтер (темiр, фосфор, магний, калий, йод, марганец, селен т. б. ) де бар.

2. 1 Жеміс дақылының карантинді зиянкестері

Калифорниялық қалқаншалы сымыр - Quadraspidiotus perniciosus gomstock.

Зиянкес теңқанаттылар (Homoptera) отряды, сымырлар отряд тармағының (Соссіpеа) қалқаншалылар (Diaspididae) тұқымдасына жатады.

Калифорниялық қалқаншалы сымыр Батые Еуропа мен Азияның көптеген елдерінде, Африка және АҚШ-та сонымен қатар Ресейде де кең таралған.

Қазақстанда ішкі карантиндік нысанға жатады. Сымырдың аналығының ұзындығы 1, 3 мм, лимондай сары түсті, денесі дөңгелек болады, аяғы, қанаты және көзі редуцияланған, бір орында қозғалмай тіршілік етеді, шаншып-сорғыш ауыз мүшесі жақсы жетілген, қалқаншасының орта бөлімі дөңестеу, түсі бозғылттау қоңыр, диаметрі 1, 5-2 мм (1- сурет ) .

$C:\Users\User\Desktop\сымыр.jpg$

1-сурет. Калифорниялық қалқаншалы сымыр

Аталығы бірнеше сағат қана өмір сүреді, түсі қызғылт-сары, кеудесінде көлденең орналасқан қара жолақ бар, ауыз мүшесі редуцияланған, бір жұп қанаты, 3 жұп аяғы, ұзын мұртшалары болады, денесінің ұзындығы 0, 8-0, 9 мм, қалқаншасының ұзындығы 1 мм жетеді, қалқаншасы ұзыншақ, түсі аналығына ұқсас.

Дернәсілдерінің денесі сопақша, түсі сарғылт, жақсы жетілген ұзын тұмсығы бар, көздері, мұртшалары және 3 жұп аяғы болады.

Денесінің ұзындығы 0, 26-0, 3 мм, ені 0, 14-0, 19мм.

Калифорниялық қалқаншалы сымыр бір жастағы дернәсіл күйінде қалқанша астында қыстайды. Кейбір жағдайларда 2 жастағы дернәсілдері және аталықтары да қыстап шығады. Қыстаушы дернәсілдің қалқаншасы тығыз қара түсті болады.

Көктемде жеміс ағаштарында "шырын жүру" кезеңі басталысымен дернәсілдер қысқы ұйқыдан оянады да, 10-12 күн ішінде 2 рет түлеп, ересек бунақденеге айналады. Ұрықтанған аналық сымырлар 50-60 күн өмір сүреді. Осы мерзім ішінде олардың әрқайсысы 60-80 дернәсіл туады.

Дернәсілдер ("кезбелер") алғашында тез қимылдап, ағаштың өң бойына түгел таралады, Кейіннен олар ағаштың діңімен бұтақтарының қабығына сүлікше қадала жабысады да бірте-бірте қозғалу қабілетін жоғалтады және олардың арқа жағында қалқанша пайда болады. Зиянкес қоректенген жеміс ағашының діңі мен бұтақтарының ескіре бастаған қабығында ұзын-салалы және көлденең сызықтар , ал жапырақтары мен жемістерінде және жас қабығында осы түрге ғана тән кызғылт дақтар пайда болады Нәтижесінде ондай ағаштардың беретін өнімі азайып, жемістерінің сапасы төмендейді. Мекендеген жерлерінің ерекшелігіне байланысты калифорниялық қалқаншалы сымыр жылына 2-4 ұрпақ береді.

Американдық ақ көбелек - Hyphantria cunea drury

Зиянкес қабыршаққанаттылар (Lepidoptera) отрады Arctiidae тұқымдасына жатады. Көбелектің қанаттарының өрісі 20-36 мм, денесінің ұзындығы 9-15 мм. Қанаттары әппақ немесе ақкүңгірт қоңыр дақтары болады 2- сурет) .

Аталықтарының мұртшалары екі қатарлы тарақты, аналықтарынікі - екі қатарлы ара тісті болады.

Бір жастағы жұлдызқұрттары ашық-сары түсті, олардың ұзындығы 1-1, 5 мм, ересек жұлдызқұрттарының ұзындығы 30-40 мм. Стадиясының денесін тығыз түк басқан және арқа жағында eкі қатар қылшықты сүйелдері және бүйір бөлігінде 3- қатар ашық-сары сүйелдері бар.

Қуыршағы ұзыншақ жұмыртқа пішінді, ұзындығы 10-15 мм. Құрсағының сегменттерінің жіктері осы түрге тән ірі нүкте тәрізді шұңқырлармен шектелген. Кремастері екі айырылған және 15-ке жуық шоқ өсінділері басады.

$C:\Users\User\Desktop\америк ак коб.jpg$

2-сурет - Американдық ақ көбелек

Жұмыртқасы шар тәрізді табаны тегіс, көлемі 0, 5-0, 6 мм.

Қуыршақ күйінде піллә ішінде ағаш қабығының астындағы сызаттарда, құрғақ жапырақтарда, топырақ бетіндегі өсімдік қалдықтарында, қаша сызаттарында, ғимараттардың саңлауларында қыстайды. Қуыршақтардың көпшілігі топырақ ішінде 3-5 см терендікте, кейбіреулері 15 см терендікте кездеседі. Жазғы ұрпақ жұлдызқұрттарының кейбіреулері бөрік бастағы жапырақтарда қуыршақтанады.

Қуыршақтардың кейбір бөлігі (10-15%) диапаузаға кетеді, яғни олардан бір жылдан кейін көбелек шығады.

Американдық ақ көбелектің жұлдызқұрттарының зақымдауы нәтижесінде ағаш жапырақтарынан жалаңаштанады, оның әсерінен ағаш әлсірейді және бірнеше peт қайтара зақымдаудың нәтижесінде кейбір өсімдіктер өледі. Зиянкестің жұлдызқұрттары көп қоректі, 230 ағаш пен бұта, шөптесін өсімдіктерді зақымдайды.

Американдық ақкөбелек ауа райына, жер ерекшеліктеріне байланысты жылына 1-2 ұрпақ береді.

Америкаңдық ақ көбелек Еуропаның көптеген елдерінде, оның ішінде Ресей мен Украинада, Азияда (Қытай, Өзбекстан) таралған.

Қазақстанда американдық ақ көбелек сыртқы карантиндік нысанға жатады.

2. 2. Жеміс дақылының карантинді аурулары

Алхорының американдық салалы өрнегі

Ауру қоздырғышы - American plum line pattern virus , вирустардың (viruses) Ilarvirus group (probable) тобына жатады.

Алхорының салалы өрнегі Канада, Мексика және АҚШ - та таралған. Сыртқы карантиндік нысанға жатады.

Седиментация коэффиценттеріне қарай квазиизометриялық түйіршіктері, 4 түрлі көлемді (26, 28, 31 және 33 нм) болады.

Аурудың белгілері көктемде, температура күнделікті 15°С төмен болған топырақтарда жақсы сақталады. Көктемде және жаздың бас кезінде шабдалының көптеген сорттарында жапырақ беттерінің негізгі жүйке жағынан жіңішке, пішінсіз, солғын-жасыл, толқынды жолақтар пайда болады. Олар симметриялы, немесе төңкерілген әртүрлі пішінді өрнектер түзеді. Кейбір жапырақтарда сақинаша біріккен жолақты немесе алтындай тор жүйке жиегінде байқалады. Оны емен өрнегі деп те атайды. Әдетте жазда ауру белгілері жойылады.

Американдық салалы өрнегі вирусына тән қасиет, ол қиярға тасымалданбайды. Ауру қоздырғыштың табиғи таралу жолдары белгісіз. Вирус ауруға шалдыққан өсімдіктің шырынымен жеңіл тасымалданады. Вирус тұқыммен тасымалданбайды. Халықаралық жағдайда отырғызылатын ауруға шалдыққан заттардың көмегімен таралуы мүмкін. Алыс жерге табиғи жолмен таралуы қаупі өте аз болуы тиіс.

$C:\Users\Куанай\Desktop\Жайдар\viruses-04-02853-g001-1024.png$

7-сурет. Американдық салалы өрнегі

Шабдалының жасырын мозайкасы

Ауру қоздырғышы - Peach latent mosaic yiroid , вироидтарға (Viroids) жатады. Европа, Азия (Қытай, Жапон), Африка және Америкада таралған қауіпті аурулар қатарына жатады.

8-сурет. Шабдалының жасырын мозайкасы

Қазақстанда бұл індет сыртқы карантиндік нысанға жатады.

Шабдалының латентті мозайкасы сақиналы вироидтың әсерімен қоздырылады. Аурудың белгілеріне өсімдіктің өсуінің тежелуі, өркендердің қаптап түзілуі, жүйке хлорозы, сарғыш теңбілділік, дақтылық жатады. Кейбір сорттар солғын-жасыл түсті және жіңішке пішінді жапырақтарымен анықталады. Бүршіктердің ашылуы кешігеді. Жазда теңбілділік жойылып, жапырақтар күңгірт-жасыл түске енеді. Олар пішінсіз және шытынап жарылуы мүмкін. Залалданған ұлпалар желдің әсерінен түсіп, онда тесік пайда болуы мүмкін. Ауруға шалдыққан өрік ағашының жапырақтарында сарғыш-жасыл дақтар және қызыл сақина, сүйекті жемістерінде сақина дақтар байқалады. Ауруға шалдыққан өсімдіктердің жемістері кейіпсіз, мозайкалы, бұдырлы болады; тауарлық сапасынан айырылады. Шабдалының жасырын мозайкасының негізгі таралуы отырғызылатын және телу материалдары арқылы. Жұқпаның табиғи таралуы баяу жүреді.

Жеміс ағаштарының бактериялы күйігі

Ауру қоздырғышы - Erwinia amylovora (Burill) Winslow etl бактериясы, Bacteriaceae тұқымдасының Gracilicutes туысына жатады.

Жеміс ағаштарының күйігі Еуропа, Азия, АҚШ, Африкада таралған.

Қазақстанда тіркелмеген сыртқы карантиндік нысанға жатады.

Erwinia amylovora көлемі 1, 1-1, 6x0, 6-0, 9 мкм қозғалмалы таяқша, спора, капсула түзбейтін бактерия.

9-сурет. Жеміс ағаштарының бактериялы күйігі

Дара, тізбекті немесе жұп жасуша, Грам-теріс, аэробты болады. Агардағы тобы дөңгелек, кішкене, жиектері тегіс, ақ жылтыр, майлы консистенция күйінде кездеседі. Ет ортасында түйіршікті қабыршақ түзеді, желатин баяу ериді; сүт іриді және аздап пептонданады; крахмал ыдырамайды. Жеміс ағаштарының бактериялы күйігінің қоздырғышы қышқыл түзеді, бірақ глюкозада, сахарозада, лактозада, глицеринде газ бөлмейді; индол, күкіртті сутек түзбейді. Қоздырғыштың дамуына оңтайлы температура 22-25°С, 43, 7°С-та ол өледі; кепкен жағдайда және суығанда төзімді келеді (9-сурет) .

Аурудың белгісі көктемде, өсімдіктің гүлдеу кезеңінде білінеді. Залалдану гүл шоғырынан басталып бұтақтарына көшеді. Ауруға шалдыққан ағаштардың гүлдері кенеттен қарайып, солады, бірақ түспей ілініп тұрады. Жас бұтақтар мен жапырақтар ұшынан бастап қарайып, кейін соңғылары ширатылып, қурайды, бірақ түспейді.

Өсіп жетілген жапырақтар шетінен бастап қарайып, кейін қызыл-қоңыр түске еніп, жаз маусымының соңына дейін ағашта қалып қояды, .

Ағаш қабығында қоңыр-жасыл, немесе қара-қоңыр түсті шеті көмескі сулы дақтар пайда болып, көлденең кесіндісінде қоңыр-жасыл немесе қоңыр түсті ұлпалар көрінеді. Сау және ауру ұлпалардың аралығы мәрмәр тәрізді камбиймен шектеледі. Қабық жұмсарып, ақшыл экссудат пайда болып, соңында кеуіп, қоңырланады. Эпидермис қабықтан ажырап, кейін ауру қабық шытынап, сауларынан бөлектенеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.