Қазақстандағы банк реформасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... 5
1. БАНК ЖӘНЕ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. БАНКТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ... ... ..12
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ..21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ...31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... 32
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ..33
1. БАНК ЖӘНЕ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. БАНКТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ... ... ..12
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ..21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ...31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... 32
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ..33
Берілген жұмыста нарықтық экономикадағы банк жүйесінің дамуы зерттеледі. Курстық жұмыста Қазақстандағы банк реформасы, екі буынды банк жүйесі: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің жаңа жағдайдағы операциялары мен міндеттемелерінің өзгерісі, банк жүйесінің жоғарғы және төменгі буын арасындағы қарым-қатынасы, банк және оның клиенттерінің өзара қарым-қатынасының принциптері, Ұлттық банктің ақша-несие саясаты талданады.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды әрі ажырағысыз құрылымы. Банктер мен ақша – тауар қатынасы тарихи тұрғыда қатар дамып, бір-бірімен тығыз байланыста болады. Банктер басқарудың барлық деңгейіндегі халық шаруашылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы өндіріс процесіне қатысушалардың экономикалық мүдделері қанағаттан- дырылып отырды. Бұл арада банктер қаржы делдалдары ретінде халықтың жинақ ақшасын, шаруашылық органдардың капиталын және басқа да шаруашылық процесінен босаған еркін ақшалай қаражатты тартып, оларды қарыз алушыларға уақытша пайдалануы үшін береді, бұл қаражатпен ақшалай есеп айырысуды жүргізеді, экономикаға басқа да көптеген қызмет түрлерін көрсетті.
Банк жүйелерінің дамуы елдегі саяси жағдай мен экономикалық қатынас- тың және т.б. даму деңгейіне тәуелді. Банк жүйесінің мақсаттары мен міндетте- рі негізінен тұтас экономиканы басқарудың мақсаттары мен міндеттеріне ұқсас. Алайда, банктер басқарудың қосалқы жүйесі ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсаттарына қол жеткізуді қамтамасыз ететін өзіндік ерекшелігі бар жеке міндеттерді орындайды. Банктердің рөлі экономиканы басқарудың органы ретінде өздерінің қызметтерін орындау процесінде және банк ісін ұйымдасты- рудың жалпы принциптері сақталғанда анықталады.
Бірінші бөлім. “Банк0 және банк жүйесінің пайда болуы мен дамуы”. Бұл бөлімде “банк” сөзінің шығу тарихы, банктің құрылуы, банк – банк жүйесінің элементі ретінде, банк жүйесінің даму үлгісі мен бірнеше мемлекеттің банк жүйелері қарастырылады.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды әрі ажырағысыз құрылымы. Банктер мен ақша – тауар қатынасы тарихи тұрғыда қатар дамып, бір-бірімен тығыз байланыста болады. Банктер басқарудың барлық деңгейіндегі халық шаруашылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы өндіріс процесіне қатысушалардың экономикалық мүдделері қанағаттан- дырылып отырды. Бұл арада банктер қаржы делдалдары ретінде халықтың жинақ ақшасын, шаруашылық органдардың капиталын және басқа да шаруашылық процесінен босаған еркін ақшалай қаражатты тартып, оларды қарыз алушыларға уақытша пайдалануы үшін береді, бұл қаражатпен ақшалай есеп айырысуды жүргізеді, экономикаға басқа да көптеген қызмет түрлерін көрсетті.
Банк жүйелерінің дамуы елдегі саяси жағдай мен экономикалық қатынас- тың және т.б. даму деңгейіне тәуелді. Банк жүйесінің мақсаттары мен міндетте- рі негізінен тұтас экономиканы басқарудың мақсаттары мен міндеттеріне ұқсас. Алайда, банктер басқарудың қосалқы жүйесі ретінде экономиканы басқарудың жалпы мақсаттарына қол жеткізуді қамтамасыз ететін өзіндік ерекшелігі бар жеке міндеттерді орындайды. Банктердің рөлі экономиканы басқарудың органы ретінде өздерінің қызметтерін орындау процесінде және банк ісін ұйымдасты- рудың жалпы принциптері сақталғанда анықталады.
Бірінші бөлім. “Банк0 және банк жүйесінің пайда болуы мен дамуы”. Бұл бөлімде “банк” сөзінің шығу тарихы, банктің құрылуы, банк – банк жүйесінің элементі ретінде, банк жүйесінің даму үлгісі мен бірнеше мемлекеттің банк жүйелері қарастырылады.
1) Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы //Егемен Қазақстан, 2006-2 наурыз.
2) Қазақстан Республикасының “Банктер мен банк қызметі” туралы заңы, 1995-31 тамыз.
3) Әубәкіров Я.Ә. және т.б. Экономикалық теория негіздері: Оқулық, – Алматы: “Санат”, 1998.
4) Лаврушин О.И. Банковское дело, – Москва, 2000г.
5) Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: Оқулық, – Алматы: “ИздатМаркет”, 2004.
6) Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары: Оқулық, – Алматы: “ИздатМаркет”, 2004.
7) Райымқұлұлы С.Р., Утемисова Г.Т., Жұманова Г.М. Экономика- лық теория негіздері: Көрнекі әдістемелік оқу құралы, – Шымкент: “М.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің баспасы”, 2006.
8) Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы: “Экономика”, 2005.
9) Шеденов О.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория: Оқулық, – Алматы-Ақтөбе, 2002.
10) Ілиясов К.К., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық, – Алматы, 2003.
МЕРЗІМДІК БАСЫЛЫМДАР ТІЗІМІ:
1) Бүкіләлемдік банктің басты қадамы //Қаржы-қаражат.-1998-№11.
2) Екінші деңгейдегі банктер бойынша монетарлық шолу //Статистикалық бюллетень.- 2002-№1.
3) “Цеснабанк” АҚ-тың 2007 жылғы 1 қаңтарға Бухгалтерлік балансы //Егемен Қазақстан.-2007-13 қаңтар.
4) “Цеснабанк” АҚ-тың 2007 жылғы 1 қаңтарға табыстары мен шығыстары туралы есебі //Егемен Қазақстан.-2007-13 қаңтар.
2) Қазақстан Республикасының “Банктер мен банк қызметі” туралы заңы, 1995-31 тамыз.
3) Әубәкіров Я.Ә. және т.б. Экономикалық теория негіздері: Оқулық, – Алматы: “Санат”, 1998.
4) Лаврушин О.И. Банковское дело, – Москва, 2000г.
5) Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: Оқулық, – Алматы: “ИздатМаркет”, 2004.
6) Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары: Оқулық, – Алматы: “ИздатМаркет”, 2004.
7) Райымқұлұлы С.Р., Утемисова Г.Т., Жұманова Г.М. Экономика- лық теория негіздері: Көрнекі әдістемелік оқу құралы, – Шымкент: “М.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің баспасы”, 2006.
8) Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы: “Экономика”, 2005.
9) Шеденов О.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория: Оқулық, – Алматы-Ақтөбе, 2002.
10) Ілиясов К.К., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық, – Алматы, 2003.
МЕРЗІМДІК БАСЫЛЫМДАР ТІЗІМІ:
1) Бүкіләлемдік банктің басты қадамы //Қаржы-қаражат.-1998-№11.
2) Екінші деңгейдегі банктер бойынша монетарлық шолу //Статистикалық бюллетень.- 2002-№1.
3) “Цеснабанк” АҚ-тың 2007 жылғы 1 қаңтарға Бухгалтерлік балансы //Егемен Қазақстан.-2007-13 қаңтар.
4) “Цеснабанк” АҚ-тың 2007 жылғы 1 қаңтарға табыстары мен шығыстары туралы есебі //Егемен Қазақстан.-2007-13 қаңтар.
Ф.4.7.-006-05
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және қаржы факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
Бекітемін
кафедра
меңгерушісі,_________________
___ _______________2007
Курстық жұмысты қорғауға
N_ ХАТТАМА
___________________________________ _____________________ пәні бойынша
_____________тобының студенті___________________________ _____________
Курстық жұмыстың тақырыбы___________________________ _______________
___________________________________ _________________________________
Қорғау барысында келесідей сұрақтарға жауап алынды
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Курстық жұмыс орындау барысында жинаған балы 60 балдан_______, қорғау
бағаланады 40балдан_______ балға. Қосынды балы_______________________
Жобаның бағасы___________________
Курстық жұмыстың жетекшісі__________________________ ________________
Комиссия мүшесі_____________________________ ________________________
Комиссия мүшесі_____________________________ ________________________
Қорғалған күні____________2007ж.
Ф.4.7.-006-02
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік
Университеті
Экономикалық теория кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
___________________________________ _____________________ пәні бойынша
Мамандығы: ___________________________________ ______________________
Тақырыбы: ___________________________________ _______________________
___________________________________ _________________________________
Курстық жұмыстың
қорғалған бағасы
Орындаған
студент __________________
(тобы)(бағасы, күні)
(аты-жөні,қолы)
Комиссия мүшелері
Садыбек Е.К.
(Аты-жөні қолы, қызмет) Жетекші
Райымқұлұлы С
(аты-жөні,қолы)
Оразалиева Э.А.
(Аты-жөні қолы, қызмет)
Шымкент 2007 ж.
Ф.4.7.-006-03
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Экономикалық теория кафедрасы
Бекітемін
кафедра
меңгерушісі,_________________
___ _______________2007
____________________ пәні бойынша курстық жұмысқа
тапсырма
Студент ____________________ тобы ________________
(аты-жөні)
Жұмыс тақырыбы___________________________ __________________________
Алғашқы деректер___________________________ _________________________
___________________________________ _________________________________
№ Курстық жұмыстың мазмұны Орындалу мерзімі көлемі
(парақ саны)
1
2
3
4
5
6
№ Графикалық бөлім мазмұны Орындалу мерзімі парақ формат
cаны
Әдебиеттер: 1__________________________________ _________________
2__________________________________ _________________
3__________________________________ _________________
Тапсырма алған күні________, жобаны қорғау күні_____________________
жоба жетекшісі ___________________________________ ________________
(қызметі, аты – жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға__________________________ __________________
қабылдадым (аты –жөні, студент қолы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. БАНК ЖӘНЕ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. БАНКТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
АННОТАЦИЯ
Курстық жұмыста Қазақстан Республикасының банк жүйесі, екі буынды
банк жүйесінің қызметтері мен міндет- тері, Қазақстандағы банк реформасы
қарастырылған.
Банк өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорын ретінде материал -дық өндіріс
саласындағы өнімдерден көп өзгешілігі бар өнімді өндіреді, Ұлттық банк пен
екінші деңгейдегі коммер- циялық банктер, банктік операциялар құрылымы
келтіріледі.
Курстық жұмыс 35 бет көлемді қамтиды. Жұмыс өзінің мазмұнынан,
аннотациядан, кіріспеден, үш бөлімнен тұратын жұмыстың негізгі мазмұнынан
және қорытындыдан, қолда- нылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады. Сонымен бірге қосымшадағы 2 кесте, 2 слайд және 1 сурет те бар.
Курстық жұмыс 14 қолданылған әдебиет көлемінде жазылған.
КІРІСПЕ
Берілген жұмыста нарықтық экономикадағы банк жүйесінің дамуы
зерттеледі. Курстық жұмыста Қазақстандағы банк реформасы, екі буынды банк
жүйесі: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі
коммерциялық банктердің жаңа жағдайдағы операциялары мен міндеттемелерінің
өзгерісі, банк жүйесінің жоғарғы және төменгі буын арасындағы қарым-
қатынасы, банк және оның клиенттерінің өзара қарым-қатынасының принциптері,
Ұлттық банктің ақша-несие саясаты талданады.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды әрі ажырағысыз
құрылымы. Банктер мен ақша – тауар қатынасы тарихи тұрғыда қатар дамып, бір-
бірімен тығыз байланыста болады. Банктер басқарудың барлық деңгейіндегі
халық шаруашылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы
өндіріс процесіне қатысушалардың экономикалық мүдделері қанағаттан- дырылып
отырды. Бұл арада банктер қаржы делдалдары ретінде халықтың жинақ ақшасын,
шаруашылық органдардың капиталын және басқа да шаруашылық процесінен
босаған еркін ақшалай қаражатты тартып, оларды қарыз алушыларға уақытша
пайдалануы үшін береді, бұл қаражатпен ақшалай есеп айырысуды жүргізеді,
экономикаға басқа да көптеген қызмет түрлерін көрсетті.
Банк жүйелерінің дамуы елдегі саяси жағдай мен экономикалық қатынас-
тың және т.б. даму деңгейіне тәуелді. Банк жүйесінің мақсаттары мен
міндетте- рі негізінен тұтас экономиканы басқарудың мақсаттары мен
міндеттеріне ұқсас. Алайда, банктер басқарудың қосалқы жүйесі ретінде
экономиканы басқарудың жалпы мақсаттарына қол жеткізуді қамтамасыз ететін
өзіндік ерекшелігі бар жеке міндеттерді орындайды. Банктердің рөлі
экономиканы басқарудың органы ретінде өздерінің қызметтерін орындау
процесінде және банк ісін ұйымдасты- рудың жалпы принциптері сақталғанда
анықталады.
Бірінші бөлім. “Банк0 және банк жүйесінің пайда болуы мен дамуы”.
Бұл бөлімде “банк” сөзінің шығу тарихы, банктің құрылуы, банк – банк
жүйесінің элементі ретінде, банк жүйесінің даму үлгісі мен бірнеше
мемлекеттің банк жүйелері қарастырылады.
Екінші бөлім. “Банктік операциялар”. Курстық жұмыстың осы бөлімінде
Қазақстан Республикасның Ұлттық Банкі: қызметтері және операциялары,
банктің тартылған қаражаттары мен коммерциялық банктердің пассивті және
активті операциялары талданады.
Үшінші бөлім. “Қазақстан Республикасының банк жүйесі” бөлімінде
Қазақстандағы банк жүйесінің даму тарихы, банктердің нарықтық экономика-
дағы рөлі, еліміздегі банктік реформа, атап айтқанда, банк жүйесінің
реформасын жүргізудің қажеттілігі, 1995 жылына арналған Қазақстанның банк
жүйесін реформалаудың бағдарламасы мен банк жүйесін одан ары реформалау
туралы жазылған.
1. Банк және банк жүйесінің пайда болуы мен дамуы
“Банк” сөзі “үстел” мағынасын бертін итальяндық “banco” сөзінен шық-
қан. Банко – үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға
қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалалар- да
шақа соғылатын әр түрлі монеталармен жүзеге асырылады. Бұл жағдайда
көптеген монетаның әр түрлі айналысынан хабары бар, айырбас бағамы бойынша
кеңестер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл
айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықтарда отырады. Х ға-
сырда Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің
ерекше банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады әрі олар
Ежелгі Грецияда (трапезиттер деп аталған, “трапеза” – үстел), Ежелгі Вави-
лонда және басқа да елдерде кеңінен тарайды.
Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау мақсатында айырбас-
таушы-үстелдер айырбастаушы-үйге айналды. Бұл үйде құны әр түрлі монета-
лардың айырбасталуы жүзеге асырылды.
Сауда-саттық агенттіктері және сауда үйлері жүзеге асырған
барлық ақша операциялары банктердің қалыптасуына себепші болды. Банк – бұл
аса ірі не- сие кәсіпорны. Несие операциялары қалай жүйеге айналады, солай
өсімқорлық та тоқтайды, өйткені несие берушілердің арасында бәсекелестік
пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер
жоғары пайыз белгілейтін болса, қарыз алушы одан бас тартады. Несие
мәмілерін орындау- мен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша
есеп айырысу опера- цияларын бір орталыққа шоғырландыратын ақша
шаруашылығының даму деңгейі. Мұндай мекемелер Солтүстік Италияда XVII
ғасырда пайда болды.
1619 жылы Венеция қаласындағы қоғамдық серіктестік жиробанк (латын-
ша giro – айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны қағаз
серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары болды.
Еуропа мемлекет құрған экономикалық қызметке, банктердің пайда болуына тән
ақшалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банк ісінің шынайы
мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму процесінде
айқындалды. Банк ісін жүргізудің итальяндық тәжірибесі өзіндік банктерді
құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік банк-
ке және жиробанкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айналды. Германияда
итальяндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып,
одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда француз банктері пайда болды және
т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропаның бүкіл мемлекеттерінде пайда
болып үлгерді.
Ежелгі банктердің несие операцияларымен қатар трансферит деп
аталатын операцияның көмегімен есеп айырысу да біртіндеп дамыды, яғни
ақшалай қаражатты бір шоттан екіншісіне ауыстыру кезінен қолданыла бастады.
Банктер клиенттермен өзара және клиенттер арасында келісімшарттар
бекітіліп, сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп айырысуды
қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер ақшамен тең дәрежеде айналыста жүретін
банк билеттерін шығарды.
Осылайша, несие, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа,
яғни банкке шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк
секілді аса ірі несие мекемелері пайда бола бастады.
XVII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық
операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және XIX ғасырдың басында оған
елдің эмиссиялық банкісі деген атақ берілді. Оның банкноттары төлемнің
әмбебап, заңды құралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген
елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялық банк құрылды.
Ресейде банк ісі мемлекеттік тұрғыдан дамыды, ал жекеше эмиссиялық
банктер болған жоқ, тек 1894 жылы ғана орталық эмиссиялық банк ретінде
Мемлекеттік банк пайда болды.
XX ғасырдағы 90-шы жылдардың басына дейін Қазақстанның банктері
болған емес.
Банк оның (банк) жүйесінің негізгі элементі болып табылады. Бұл оның
мынадай болу керектігін ұйғарады:
– оған біртұтастың органикалық бөлігі болуға, жалпы ойын ережесі
бойынша әрекет етуіне мүмкіндік беретін өзіне ғана тән өзгешілікке ие
болуы керек;
– бірыңғай заң аясында, қоғамның заң нормалары шегінде жұмыс істеуі
қажет;
– өзін-өзі реттеуге, банк жүйесінің басқа элементтеріне (банктік емес
институттармен) өзара әрекеттесуге икемді болуы керек.
Банк теориясының маңызды мәселесіне оның қызмет ету аясы туралы мәселе
кіреді. Оны банк мәнін талдау барысында пайдаланылатын әдістемелік
тәсілдемелердің көмегімен анықтау керек. Банктің қызмет ету аясы – бұл
басқа экономикалық институттарға қарағанда тек банктің өзіне ғана тән
қызметі.
Банктің мәні банктердің тұрпаттары мен түрлеріне қарамастан бірыңғай
болады әрі оның мәні комерциялық банкке де, инвестициялық банкке де,
эмиссиялық банкке де және т.б. барлық банктерге бірдей тән болып табылады.
Бұл аталған банктердегі операциялар да, қызмет ету аясы да және т.б. бір-
бірінен өзгеше болады, бірақ бұл арадағы банктің мәні өзгеріссіз қалады
және олардың барлығына бірдей тән. Бұл ерекшеліктер біртұтас ретінде
банктердің әр түрлілігін көрсетеді.
Банк жүйесі – несие жүйесінің негізгі буыны, нарықтық экономиканың
маңызды құрамдық бөлігі болып табылады. Ол несие және қаржы операцияла-
рының негізгі массасын шоғырландырады.
Кез келген жүйе барлық қажетті элементтер мен қажетті пропорцияларды
қамтуы керек, онда олар өзара әрекеттесіп, бір-бірін толықтыруы қажет,
әдеттегіше, бір жүйе өзінен де ауқымды басқа жүйеге енеді.
Банк жүйесіне бұл принциптердің де тікелей қатысы бар. Мәселен, кез
келген елдің банк жүйесінде оның негізгі элементтері кездеседі: әр түрлі
тұрпаттағы банктер, банктік емес мекемелер, банктік инфрақұрылым,
банктердің бірлестігі және т.б.
Бұл элементтер бір-бірімен өзара әрекеттеседі, бір-бірін органикалық
тұрғыдан толықтырады және белгілі бір тұтастықты құрайды.
Банктің қызмет көрсету саласындағы негізгі өніміне заттай өндіріс,
тұтыну заттары емес, несие ұсыну жатады.
Банк жүйесі құрамдық бөлік ретінде үлкен жүйе – елдің несие жүйесіне
кіреді. Ал, несие жүйесі елдің экономикалық жүйесіне кіреді. Сол себепті де
банктің қызметі мен дамуын қоғамның ұдайы өндірістік процесімен тығыз
байланыстырып қарау қажет. Банктер мен банк жүйесі өзінің нақты кызметінде
бюджеттік-салықтық және басқа да жүйелермен өзара тығыз әрекеттесіп,
экономикалық өмірді басқару мен реттеудің жалпы тетігімен шектеліп,
сабақтасады.
Банк жүйесі белгілі бір өзгешеліктер мен белгілерге ие. Бұған
қысқаша тоқталамын. Сонымен, басқа жүйелерден айрықшалап көрсететін банк
жүйесінің белгілері қандай:
1. Банк жүйесінің элементтері алғы шебін Орталық банк құрайтын нақты
бірлікке бағына отырып өзара әрекеттеседі. Онда кездейсоқ
элементтер болмайды.
2. Банк жүйесі өзінің құрамдық элементтерімен, олардың өзара
әрекетімен анықталатын өзіндік ерекшелікке ие. Онда елдің Орталық банкі
белгілеген қосымша міндеттерді, ережені орындайтын өзіне ғана тән тетік
жұмыс істейді.
3. Банк жүйесі элементтерді өзара алмастыруға қабілетті. Оны біртұтас
ретінде және бір бүтінге бағынатын әр түрлі бөліктер ретінде керсетуге
болады. Бұл оның жекелеген бөліктерінің кажет болған жағдайда бір-бірін
алмастыра алатындай етіп байланысқанын білдіреді. Мысалы, Жинақ ақша
банкісінің депозиттік операцияларын коммерциялық банктер орындай алады, ал
ауылдық жерлерде бұл істі пошталық жинақ ақша жүйесіне сеніп тапсыруға
болады. Қандай да бір банк банкротқа ұшыраса да, банк жүйесі сақталып
қалады.
4. Банк жүйесі динамикалық жүйе болып табылады. Ол ұдайы даму, қозғалыс
үстінде болады. Ол жаңа элементтермен, жаңа байланыстармен толығуы мүмкін.
Жаңа несие түрлері мен қаржы институттары пайда болады.
5. Банк жүйесі жабық тұрпаттағы жүйе ретінде де алға шығады. Олардың
тек өздеріне ғана тән, осы жүйеге ғана арналған өз тәртібі, ережесі,
нұсқауы бар және банктің өз құпиялары болады.
Алайда, оны толық мағынасында жабық деуге де болмайды, өйткені ол
сыртқы ортамен, басқа жүйелермен өзара әрекеттеседі.
6. Банк жүйесі өзін-өзі реттейтін, өзін-өзі ұйымдастыратын жүйенің
сипатына ие. Тұтастай алғанда жүйе өзінің әрекет ету саясатын экономикалық,
әлеуметтік, саяси ахуалдарға қарай өзгертіп отырады. Экономикалық дағдарыс
орын алса оған өзінше саясат ұстанады, экономиканың тұрақты даму жағдайында
басқа саясатты жүргізеді.
7. Банк жүйесі - басқарылатын жүйе. Ол арнайы банк заңдарымен әрекет
етеді әрі реттеледі және орталық атқару немесе өкілетті органдарға
бағынады.
Осы аталған белгілердің барлығы Қазақстанның банк жүйесіне тән. ҚР
Банктер мен банк кызметі туралы заңының 3-бабына сәйкес:
1. Қазақстан Республикасы екі деңгейлі банк жүйесіне ие.
2. Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкісі болып табылады әрі банк
жүйесінің бірінші деңгейін білдіреді.
3. ҚР Заң актілерімен анықталған айрықша құкықтық мәртебесі бар
Қазақстан даму банкісін қоспағанда барлық басқа банктер банк жүйесінің
екінші деңгейін білдіреді.
4. Шетелдік қатысушылар банкісі - екінші деңгейлі банк, меншігінде
және басқаруында акцияның үштен бір бөлігіне ие:
а) ҚР бейрезиденттері;
ә) заңды тұлғалар – ҚР резиденттері.
ҚР бейрезиденттерінің меншігінде және басқаруында 50%-дан астам акция-
сына ие (оқушылардың салым ақшасы); ҚР резиденттері ҚР бейрезиденттері- нің
(сенімді тұлғалардың) қаражатына.
5. Мемлекетаралық банк - халықаралық келісімшарттың негізінде құрыл-
ған әрі әрекет ететін банк.
Банк жүйесіне, сонымен бірге, банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын банктік емес жеке мекемелер де, сондай-ақ, банк
инфрақұрылымын қалыптастыратын әрі несие институттарының өмірлік әрекетін
қамтамасыз ететін кейбір қосымша мекемелер де кіреді.
О.И. Лаврушин банк жүйесінің жеті белгісін былайша бөліп көрсетеді:
1) бірыңғай мақсатқа жауап беретін нақтыға бағынышты элементтерді
қамтиды;
2) өзіндік ерекшелігі бар;
3) элементтерді өзара алмастыруға қабілетті;
4) динамикалық жүйе болып табылады;
5) жабық тұрпат жүйесі ретінде алға шығады;
6) өзін-өзі реттейтін жүйе сипатына ие;
7) басқарылатын жүйе болып табылады.
Әлемдік іс-тәжірибе тарихында банк жүйесінің бірнеше тұрпаты болған:
- банктің орталықтандырылған бөлу жүйесі;
- нарықтық банк жүйесі;
- өтпелі кезең жүйесі.
Банк орталықтандырылған бөлу жүйесі бұрынғы КСРО-да және социа-
листік жүйедегі елдерде жұмыс істеді. КСРО-да ол КСРО Мемлекеттік банк- пен
бір деңгейде болды, ал банктік емес мекемелер болған емес. Ол елдің бірден-
бір эмиссиялық және несие институты болды. Онда барлық несие ресурстары
орталықтандырылып, бөлінеді.
Осы жүйеге қарама-қарсы нарықтық банк жүйесі банктерге мемлекеттік
монополияның болмауымен сипатталады. Нарықтық шаруашылықта орталық-
сыздандырылған баскару жүйесімен көптеген банк түрлері жұмыс істейді. Олар
эмиссиялық және несиелік қызметтерді өзара бөлісіп алған. Коммерциялық
банктер мемлекеттің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, сол сияқты
мемлекет коммерциялық банктердің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Өтпелі кезеңнің банк жүйесіне Шығыс Еуропаның және посткеңестік
мемлекеттердің, оның ішінде Қазақстанның осы заманғы банк жүйелерін
жатқызуға болады. Оны нарықтық жүйеге де жатқызуға болады, алайда, ол
алдындағы банк жүйесінің меңдік дағынан әлі арылып біткен жоқ, әлі де
өтпелі кезең, даму жағдайында тұр. Бұл жүйені дамушы банк жүйесіне, дамыған
тұрақты жүйедегі өнеркәсібі өркендеген елдердің банк жүйесіне де жатқызуға
болады. Оның біріншісінде банк қызметінің нормативтік және заңдық базасы
әрдайым өзгеріп отырады, банктердің саны, банк жүйесінің құрылымы ұдайы
өзгереді. Мәселен, Қазақстанның да, Ресейдің де банк заңдары соңғы 10-15 –
жылда кем дегенде 2 мәрте түбегейлі өзгерді, оларға ұдайы толықтырулар мен
өзгерістер енгізілді.
Банктердің саны он және одан да көп есеге кемісе, кейде жаңа
банктер, банктік емес мекемелер пайда болады, енді бірде олар банкротқа
ұшырайды немесе бір-бірімен қосылады. Немесе банктен банктік емес мекемеге
айналады. Бір сөзбен тұжырымдап айтқанда, өтпелі кезеңнің әлі тұрақтанбаған
банк жүйесі даму сатысында тұр.
Банк жүйелерінің дамуы елдегі саяси жағдай мен экономикалық
қатынастың және т.б. даму деңгейіне тәуелді. Банк қызметі қандай шамада
реттелетініне қарай банк ісін ұйымдастырудың екі тұрпаты бөліп көрсетіледі:
1) мамандандырылған банк ісі, онда банктер мен банктік емес мекемелер
операцияларының арасына қатаң шекара қойылады, соңғысы үшін заңға тыйымдар
мен шектеулер енгізеді;
2) барлық несие институттарына әр түрлі қаржылық-несиелік қызмет көрсе-
туін жүзеге асыруына мүмкіндік беретін әмбебап банк ісі.
Батыс және Орталық Еуропа елдерінде, АҚШ-та, Жапонияда және басқа да
енеркәсібі дамыған елдерде несие институттарының арасындағы дәстүрлі
шекараның жойылуынан байқалып отырған банктерді әмбебаптандыру тен-
денциясына артықшылық береді. Функционалдық тұрғыдан мамандандыруды басқару
осы заманғы банктерді өз клиенттеріне 200-ге дейінгі қызмет түрлерін
ұсынуға қабілеті бар көп қызметті несие мекемесіне айналдыруға мүмкіндік
береді. Бұл жағынан клиенттерге кызмет көрсетудің жоғары деңгейіне жетуге
мүмкіндік беретін осы заманғы банк технологияларын қолдану, өз қызметін жан-
жақты дамыту арқылы сенімділік пен инвестиция үшін үлкен қаржылық
мүмкіндіктерге ие болу мақсатында банктер өздерін ірілендіруге әрі капитал-
дандыруға ұмтылыс жасап отыр. Мұндай тенденция көптеген мемлекеттерге тән.
Мәселен, XX ғасырдың 90-шы жылдары АҚШ-та коммерциялық банктер 15,5 млрд.
доллар пайда алып, 2,5 трлн доллар сомасындағы активтерді бақылайды. 2000
жылы жуық шамамен 17 млрд доллар пайда алған, 5 трлн доллар сомасындағы
активтерге ие 9500 коммерциялық банктер ғана қалды.
Банк жүйесінің даму үлгісімен бірнеше мемлекеттің банк жүйелерін
келтірейін.
Ағылшын банк жүйесі – Англия Банкісінен, депозиттік банктерден,
сауда банктерінен, достастық банктерінен, шетелдік банктерден,
консорциумдік банктерден, есеп-қисап үйлерінен және бірқатар банктік емес
мекемелерден тұрады.
Швейцария банктердің елі, әрбір 1,5 мың тұрғынға бір банктен келеді.
Оның банк жүйесі 500-ден де көп банктік ұйымдарды біріктіріп отыр. Бұл елде
ұлттық банктерден басқа 3 банк категориясы бар:
1) 3 аса ірі банк – Швейцарияның Біріккен банкісі, Швейцариялық банк
корпорациясы, Швейцариялық несие банкісі;
2) несиелеу мен есеп айырысуға маманданған, негізінен жергілікті салым-
шылармен жұмыс істейтін контоналдық, жергілікті және жинақ ақша банктері;
3) инвестициялык портфельдерді басқарумен айналысатын жекеше банктер.
Швейцариялық банк жүйесінің айрықша белгісіне банктердің құпиялылығы
және банктермен инвестициялық компаниялар қызметінің бақыланатындығы
жатады. Банктерге бақылауды орнатудың үш сатылы жүйесіне ие және оларды
Федералдық Банк комиссиясы, Ұлттық банк, Швейцариялық банктер ассоциациясы
жүзеге асырады.
АҚШ-тың банк жүйесіне Федералдық дамыған жүйе (ФДЖ) кіреді. Ол 12
федералдық резервтік банктен тұрады, 6 мың коммерциялық банк ФДЖ-ға мүше,
ал ФДЖ-ға мүше емес коммерциялық банктер Депозиттерді сақтандырудың
федералдық корпорациясына (ДСФК) кіреді, олардың саны шамамен 3 мыңдай
болады және ФДЖ мен ДСФК-ге мүше емес банктер бар.
Жапонияның банк жүйесі Жапония Банкісін, коммерциялық банктерді,
мамандандырылған несие институттарын, қаржы компанияларын, үкіметтік несие
мекемелерін, пошталық-жинақ ақша кассаларын қамтиды.
2. Банктік операциялар
Банктің тартылған қаражаттары. Банк ресурстарының құрылымында
тартылған қаражаттар үлесі меншікті қаражаттармен салыстырған өте жоғары,
олардың есебінен банктің активтік операциларының басым бөлігі жүзеге
асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік
жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсіл-
дерінің болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілде-
ріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
– депозиттік қаражаттар;
– депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты клиен-
тінің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту инициати-
васы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банк-
тер айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып алына-
тындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға бола- ды.
Банктің депозиттік операциялары. Депозиттік операциялар активті жә-
не пассивті болып бөлінеді. Активті депозиттік операциялар — банктің уақыт-
ша бос ақша қаражаттарын басқа корреспондент-банктердегі шоттарда орна-
ластыруымен байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде,
яғни жалпы активтердің өте аз бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар — бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байла-
нысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив
жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстар қалыптастырудың негізгі
көзі. Қазіргі несие-банк жүйесіндегі мекемелер бірнеше шартты түрден
құралған. Олардың өзара айырмашылығы активті және пассивті ерекшелікте-
рімен айқындалады.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және
депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл
банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер
топтарының сұраны- сын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен
уақытша бос қаражат- тарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай
жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
– талап етуіне дейінгі депозиттер;
– мерзімді депозиттер;
– жинақ салымдары;
– бағалы қағаздар;
Сондай-ақ, оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеуге
болады:
– мерзімдеріне қарай;
– салым иелерінің категорияларына қарай;
– қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
– пайыз төлеу тәсіліне қарай;
– банктің активті операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
– тағы басқалар.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мына-
дай түрлерге бөлінеді:
– жеке тұлғалардың шоттарына;
– кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
– жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
– қаржылық мекемелердің шоттарына;
– шетелдік азаматтардың шоттарына.
Талап етуіне дейінгі депозиттер — бұл салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын
әр түрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге
мыналар жатады:
– мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
– әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
– есеп айырысудағы қаражаттар;
– жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
– басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері
үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуге дейінгі
депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың
жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне, осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
мынадай өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
– ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
– шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
– банктер талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды
сақтаға- ны үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де
мүмкін;
– талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық
банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
АҚШ-тың банктік тәжірибесінде, талап етуге дейінгі депозиттік шоттар-
мен қатар, сондай шоттар түріндегі Нау-шотты және куәландырылған чектер
сияқты депозиттер АҚШ банктерінде кеңінен қолданылады.(сурет 1).
Сурет 1
АҚШ-тың коммерциялық банкілеріндегі депозиттер
Нау-шоттар — бұл пайыз төленетін, чектік депозиттер.
Нау-шоттың мынадай өзіне тән ерекшеліктері болады:
– бұл шот түрі бойынша пайыз төленеді;
– бұл шот жеке тұлғаларға немесе пайда таппайтын ұйымдарға ашылады;
– салым иелерінен бұл шотта ең төменгі қаражат болуы талап
етілмейді.
Куәландырылған чектер шоттары — бұл куәландырылған чектерді төлеу
үшін, сақталатын банктердегі талап етуіне дейінгі депозиттік шоттағы
қаражаттарды білдіреді.
Куәландырылған чектер — бұл банктің шоттағы қаражаттың барлығын
чектер арқылы куәландыруы.
Американдық банктік тәжірибелерде жаңа депозит түріне ақша нарығы-
ның депозиттік шоты жатады.
Оның мынадай ерекшелігі бар:
1) ақша нарығының басқа құралдары бойынша мөлшерлемелерінің өзге-
руіне байланысты, әр аптада шот бойынша пайыз мөлшерлемесінің өзгеріп
отыруы;
2) шот бойынша ең төменгі қалдықтың болуының талап етілуі;
3) салымдардың сақтандырылуы;
4) иемденуші, үшінші жақтан төлемдер үшін айына шоттан алты рет
аударма жасауына болады, мұның ішінде үшеуі чекті көшіріп жазу жолымен,
үшеуі телефон арқылы жүзеге асады.
Мерзімді депозит — бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз
төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айып-пұл
төлеуге міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі — талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты
жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы
алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
– меншікті-мерзімді депозиттер;
– алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай
жіктеледі:
1) 30 күнге дейінгі;
2) 30 – 90 күнге дейінгі;
3) 90 –180 күнге дейінгі;
4) 180 күннен 360 күнге дейінгі;
5) 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депози-
ті бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын
ала келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді.
Әдетте, алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
– есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да
есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
– шоттағы қаражат баяу айналады;
– тұрақты пайыз төленеді;
– пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан
реттеліп отырады;
– ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап
етіледі;
– бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер
белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі — жинақ салымдары.
Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді,
салымның жоғары шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ
кітапшасын көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: опера-
цияны ресімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай
екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған
жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдармен басқа салым-
дарды ауыстыруға мүмкіндігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдардың тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді.
Жинақ салымдар жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдардың мынадай ерекшеліктері болады:
1. ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
2. шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту
талап етілмейді;
3. ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана
ашылады. Ал шетел тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға
және іскер фирмаларға ашыла береді.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдар
салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге
бөлінеді:
– мерзімді жинақ салымдар;
– қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдар;
– ұтыс салымдары;
– ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
– мақсатты және ағымдық салымдар;
– алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
– валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол
мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салым-
дарға басқа жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар – бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын
салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа
жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлем-
дерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды білдіре-
ді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Отандық банктер тәжірибесінде халық салымдарының бірнеше түрлері
қолданылады. Айталық, Халық Жинақ банкі мынадай салымдардың түрлерін жеке
тұлғаларға ұсынады:
– НАРОДНЫЙ салымы — жоғары сыйақы мөлшерлемесі бар және оны
мерзімнің соңында төлейтін, мерзімді салым. Төменгі сомасы — 2000 теңге не
50 АҚШ доллары немесе 50 еуро. Мерзімі: 3,6,12 және 24 ай.
– СЕНІМ-ПЛЮС салымы — ай сайын пайыз төленетін мерзімді салым.
Төменгі сомасы — 1000 теңге не 50 АҚШ доллары немесе 50 еуро. Мерзімі:
3,6,12 және 24 ай.
– НАКОПИТЕЛЬНЫЙ ПЛЮС салымы — қорлану мерзімі: 1 жыл, 3 жыл және 5
жылдың қорлану салымдары. Төменгі сомасы — 2000 теңге не 50 АҚШ доллары
немесе 50 еуро. Мерзімі: 1 жыл, 3 жыл және 5 жыл.
– ПРОЦЕНТЫ ВПЕРЕД салымы — салымды ашқан күні пайызды төлейтін
мерзімді салым. Төменгі сомасы — 1000 теңге не 100 АҚШ долла- ры немесе
100 еуро. Мерзімі: 3 және 6 ай.
– ПРИЕМИАЛЬНЫЙ салымы — сыйлық ақы мөлшерлемесі бар әмбе- бап
талап етуге дейінгі салым. Төменгі сома — 500 теңге.
– 3ОЛОТОЙ ВОЗРАСТ салымы — 50 жасқа толған адамдар мен зейнет-
керлерге арналған арнайы салым. Төменгі салым — 100 теңге. Мерзімі: 90 күн.
– АҚ БОТА салымы — арнайы балаларға арналған салым.Төменгі салым
— 500 теңге не 5 АҚШ доллары. Мерзімі: 5 жыл.
– ИНТЕРНЕТ салымы ― Интернет-Банкинг жүйесінде ашылған салым.
Төменгі салым 10000 теңге не 100 АҚШ долллары. Мерзімі: 30 күн, 90 күн, 180
күн, 270 күн, 360 күн.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдардың бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік және жинақ сертификаты — бұл салым иесіне белгілі мер-
зім өткен соң, тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық
беретін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыра-тын
банк-эмитенттің жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі
болып келеді:
1) атаулы сертификаттар;
2) мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің
атына толтырылып беріледі. Ал мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-
жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып
саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетіл-
ген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қыз-
метін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарыла-
тындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі
түрі бар:
1) аударылатын;
2) аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші на-
рықта сатып алу-сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ серти-
фикатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды. Жи- нақ
сертификаты тек жеке тұлғаларға ғана беріледі.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеу-
ге ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ
төменгі мөлшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер үшін бұл сертифи- кат
ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге
түсуін сипаттайды.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активті операцияларын
қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражат- тарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі. Депозиттік
операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін
сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
– депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активті операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
– депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
– депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді
депо- зиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
– салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға
тиіс.
Банктің депозиттік емес ресурстары. Банк депозиттік емес ресурстары
банктің қысқа мерзімді өтімділігін қолдау мақсатында тартылады. Оларға:
банкаралық несиелер, Ұлттық банктің несиелері, банктердің меншікті бағалы
қағаздарын эмиссиялау нәтижесінде тартқан ресурстары, сондай-ақ отандық
және шетелдік басқа да қаржы нарығынан сатып алынған ресурстары жатады.
Банкаралық несие — бұл коммерциялық банктердің бір-біріне беретін
несиелері.
Банкаралық несие бұл басқа ресурстармен салыстырғанда өте қымбат
ресурс болып табылады.
Банкаралық несиенің негізін банкаралық депозиттер құрайды.
Банкаралық депозиттер — бұл банктердің бір-бірінде ашқан корршотын-
дағы қаражат қалдықтары.
Депозиттік емес қаражаттардың бір түріне Ұлттық банктің коммерциялық
банктерге қысқа мерзімді өтімділігін қолдап отыру мақсатында беріліп
отырған мынадай несиелерін жатқызуға болады: овернайт (бір түндік) және
күндізгі заемдар.
Овернайт — банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шотында
дебеттік қалдықтың пайда болуына байланысты бір түнге берілетін несие.
Мысалға, оны бүгін кешке алған жағдайда, ертеңіне кешке қайтаруға
тура келеді. Кей жағдайда бұл несиені алу жұмыс аптасының соңғы күні немесе
жұма күнге түссе, онда несие келесі аптаның бірінші күні қайтарылуы тиіс.
Күндізгі заем — банктік жұмыс күні ішінде банктердің Ұлттық банкте
ашқан корреспонденттік шотында уақытша қаражат жоқтығына немесе жетіс-
пеуіне байланысты ақшалай аударымдар мен төлемдер жасау мақсатында
берілетін несие.
Бұл аталған несиелер қысқа мерзімді. Ұлттық банк екінші деңгейдегі
банктерге бүгінгі күні орта және ұзақ мерзімде несиелерді бермейді.
Бағалы қағаздарды қайта сатып алу негізінде сату келісімі (РЕПО
опера- циясы) — қазыналық міндеттемелермен қамтамасыз етілетін қысқа
мерзімді займның түрін білдіреді.
Мұндағы қарыз алушының міндеттемесі, яғни ол келісілген күні және
алдын ала белгіленген бағада, өзінің сатқан бағалы қағазын қайта сатып
алуды көздейді.
Ұлттық банктерде вексельдерді қайта есепке алу және несие беру — бұл
қосымша қаражатқа деген қажеттілікке байланысты коммерциялық банктердің
Ұлттық банкке өздерінің вексельдерін кепілге бере отырып, ресурстар тарту
тәсілі.
Банктік ресурстарды тартудың жаңа бір формасына банктің вексельдерін
жатқызуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және қаржы факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
Бекітемін
кафедра
меңгерушісі,_________________
___ _______________2007
Курстық жұмысты қорғауға
N_ ХАТТАМА
___________________________________ _____________________ пәні бойынша
_____________тобының студенті___________________________ _____________
Курстық жұмыстың тақырыбы___________________________ _______________
___________________________________ _________________________________
Қорғау барысында келесідей сұрақтарға жауап алынды
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Курстық жұмыс орындау барысында жинаған балы 60 балдан_______, қорғау
бағаланады 40балдан_______ балға. Қосынды балы_______________________
Жобаның бағасы___________________
Курстық жұмыстың жетекшісі__________________________ ________________
Комиссия мүшесі_____________________________ ________________________
Комиссия мүшесі_____________________________ ________________________
Қорғалған күні____________2007ж.
Ф.4.7.-006-02
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік
Университеті
Экономикалық теория кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
___________________________________ _____________________ пәні бойынша
Мамандығы: ___________________________________ ______________________
Тақырыбы: ___________________________________ _______________________
___________________________________ _________________________________
Курстық жұмыстың
қорғалған бағасы
Орындаған
студент __________________
(тобы)(бағасы, күні)
(аты-жөні,қолы)
Комиссия мүшелері
Садыбек Е.К.
(Аты-жөні қолы, қызмет) Жетекші
Райымқұлұлы С
(аты-жөні,қолы)
Оразалиева Э.А.
(Аты-жөні қолы, қызмет)
Шымкент 2007 ж.
Ф.4.7.-006-03
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Экономикалық теория кафедрасы
Бекітемін
кафедра
меңгерушісі,_________________
___ _______________2007
____________________ пәні бойынша курстық жұмысқа
тапсырма
Студент ____________________ тобы ________________
(аты-жөні)
Жұмыс тақырыбы___________________________ __________________________
Алғашқы деректер___________________________ _________________________
___________________________________ _________________________________
№ Курстық жұмыстың мазмұны Орындалу мерзімі көлемі
(парақ саны)
1
2
3
4
5
6
№ Графикалық бөлім мазмұны Орындалу мерзімі парақ формат
cаны
Әдебиеттер: 1__________________________________ _________________
2__________________________________ _________________
3__________________________________ _________________
Тапсырма алған күні________, жобаны қорғау күні_____________________
жоба жетекшісі ___________________________________ ________________
(қызметі, аты – жөні, қолы)
Тапсырманы орындауға__________________________ __________________
қабылдадым (аты –жөні, студент қолы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. БАНК ЖӘНЕ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. БАНКТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
АННОТАЦИЯ
Курстық жұмыста Қазақстан Республикасының банк жүйесі, екі буынды
банк жүйесінің қызметтері мен міндет- тері, Қазақстандағы банк реформасы
қарастырылған.
Банк өзіндік ерекшелігі бар кәсіпорын ретінде материал -дық өндіріс
саласындағы өнімдерден көп өзгешілігі бар өнімді өндіреді, Ұлттық банк пен
екінші деңгейдегі коммер- циялық банктер, банктік операциялар құрылымы
келтіріледі.
Курстық жұмыс 35 бет көлемді қамтиды. Жұмыс өзінің мазмұнынан,
аннотациядан, кіріспеден, үш бөлімнен тұратын жұмыстың негізгі мазмұнынан
және қорытындыдан, қолда- нылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады. Сонымен бірге қосымшадағы 2 кесте, 2 слайд және 1 сурет те бар.
Курстық жұмыс 14 қолданылған әдебиет көлемінде жазылған.
КІРІСПЕ
Берілген жұмыста нарықтық экономикадағы банк жүйесінің дамуы
зерттеледі. Курстық жұмыста Қазақстандағы банк реформасы, екі буынды банк
жүйесі: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі
коммерциялық банктердің жаңа жағдайдағы операциялары мен міндеттемелерінің
өзгерісі, банк жүйесінің жоғарғы және төменгі буын арасындағы қарым-
қатынасы, банк және оның клиенттерінің өзара қарым-қатынасының принциптері,
Ұлттық банктің ақша-несие саясаты талданады.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды әрі ажырағысыз
құрылымы. Банктер мен ақша – тауар қатынасы тарихи тұрғыда қатар дамып, бір-
бірімен тығыз байланыста болады. Банктер басқарудың барлық деңгейіндегі
халық шаруашылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы
өндіріс процесіне қатысушалардың экономикалық мүдделері қанағаттан- дырылып
отырды. Бұл арада банктер қаржы делдалдары ретінде халықтың жинақ ақшасын,
шаруашылық органдардың капиталын және басқа да шаруашылық процесінен
босаған еркін ақшалай қаражатты тартып, оларды қарыз алушыларға уақытша
пайдалануы үшін береді, бұл қаражатпен ақшалай есеп айырысуды жүргізеді,
экономикаға басқа да көптеген қызмет түрлерін көрсетті.
Банк жүйелерінің дамуы елдегі саяси жағдай мен экономикалық қатынас-
тың және т.б. даму деңгейіне тәуелді. Банк жүйесінің мақсаттары мен
міндетте- рі негізінен тұтас экономиканы басқарудың мақсаттары мен
міндеттеріне ұқсас. Алайда, банктер басқарудың қосалқы жүйесі ретінде
экономиканы басқарудың жалпы мақсаттарына қол жеткізуді қамтамасыз ететін
өзіндік ерекшелігі бар жеке міндеттерді орындайды. Банктердің рөлі
экономиканы басқарудың органы ретінде өздерінің қызметтерін орындау
процесінде және банк ісін ұйымдасты- рудың жалпы принциптері сақталғанда
анықталады.
Бірінші бөлім. “Банк0 және банк жүйесінің пайда болуы мен дамуы”.
Бұл бөлімде “банк” сөзінің шығу тарихы, банктің құрылуы, банк – банк
жүйесінің элементі ретінде, банк жүйесінің даму үлгісі мен бірнеше
мемлекеттің банк жүйелері қарастырылады.
Екінші бөлім. “Банктік операциялар”. Курстық жұмыстың осы бөлімінде
Қазақстан Республикасның Ұлттық Банкі: қызметтері және операциялары,
банктің тартылған қаражаттары мен коммерциялық банктердің пассивті және
активті операциялары талданады.
Үшінші бөлім. “Қазақстан Республикасының банк жүйесі” бөлімінде
Қазақстандағы банк жүйесінің даму тарихы, банктердің нарықтық экономика-
дағы рөлі, еліміздегі банктік реформа, атап айтқанда, банк жүйесінің
реформасын жүргізудің қажеттілігі, 1995 жылына арналған Қазақстанның банк
жүйесін реформалаудың бағдарламасы мен банк жүйесін одан ары реформалау
туралы жазылған.
1. Банк және банк жүйесінің пайда болуы мен дамуы
“Банк” сөзі “үстел” мағынасын бертін итальяндық “banco” сөзінен шық-
қан. Банко – үстелдер тауарлардың сауда-саттығы қызу жүретін алаңдарға
қойылатын. Сауда-саттық мемлекеттерде, қалаларда және жекелеген қалалар- да
шақа соғылатын әр түрлі монеталармен жүзеге асырылады. Бұл жағдайда
көптеген монетаның әр түрлі айналысынан хабары бар, айырбас бағамы бойынша
кеңестер беріп, бағалай алатын арнайы мамандар қажет болды. Бұл
айырбастаушы мамандар әдетте өз үстелдерімен нарықтарда отырады. Х ға-
сырда Италия әлемдік сауданың орталығына айналды, сол себепті де өздерінің
ерекше банко-үстелдері бар айырбастаушы банкирлер әйгілі болады әрі олар
Ежелгі Грецияда (трапезиттер деп аталған, “трапеза” – үстел), Ежелгі Вави-
лонда және басқа да елдерде кеңінен тарайды.
Әр түрлі монеталарды бір-бірімен үзбей айырбастау мақсатында айырбас-
таушы-үстелдер айырбастаушы-үйге айналды. Бұл үйде құны әр түрлі монета-
лардың айырбасталуы жүзеге асырылды.
Сауда-саттық агенттіктері және сауда үйлері жүзеге асырған
барлық ақша операциялары банктердің қалыптасуына себепші болды. Банк – бұл
аса ірі не- сие кәсіпорны. Несие операциялары қалай жүйеге айналады, солай
өсімқорлық та тоқтайды, өйткені несие берушілердің арасында бәсекелестік
пайда болады, өсімқор өз ссудасы үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, егер
жоғары пайыз белгілейтін болса, қарыз алушы одан бас тартады. Несие
мәмілерін орындау- мен қатар несие беруші өз клиенттерінің өкімі бойынша
есеп айырысу опера- цияларын бір орталыққа шоғырландыратын ақша
шаруашылығының даму деңгейі. Мұндай мекемелер Солтүстік Италияда XVII
ғасырда пайда болды.
1619 жылы Венеция қаласындағы қоғамдық серіктестік жиробанк (латын-
ша giro – айналым) деп аталды. Металдық монеталар төлемі мен оны қағаз
серіктестіктеріне ауыстыру олардың айналысатын негізгі операциялары болды.
Еуропа мемлекет құрған экономикалық қызметке, банктердің пайда болуына тән
ақшалай операциялардың тұрақты ену орталығына айналды. Банк ісінің шынайы
мәні мемлекеттер арасындағы сауда-саттық байланыстың даму процесінде
айқындалды. Банк ісін жүргізудің итальяндық тәжірибесі өзіндік банктерді
құрудың тек ынталандырушы факторы ғана болды.
Амстердамда айырбастаушы банк құрылды, содан соң ол депозиттік банк-
ке және жиробанкке, ақыр аяғында ссуда банкісіне айналды. Германияда
итальяндық сауда үйлерінің филиалдары негізінде неміс сауда үйі құрылып,
одан алғашқы неміс банктері, ал Францияда француз банктері пайда болды және
т.б. XVII ғасырдың ішінде банктер Еуропаның бүкіл мемлекеттерінде пайда
болып үлгерді.
Ежелгі банктердің несие операцияларымен қатар трансферит деп
аталатын операцияның көмегімен есеп айырысу да біртіндеп дамыды, яғни
ақшалай қаражатты бір шоттан екіншісіне ауыстыру кезінен қолданыла бастады.
Банктер клиенттермен өзара және клиенттер арасында келісімшарттар
бекітіліп, сауда мәмілесінде делдал ретінде алға шықты. Есеп айырысуды
қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер ақшамен тең дәрежеде айналыста жүретін
банк билеттерін шығарды.
Осылайша, несие, ақша және есеп айырысу операциялары бір орталыққа,
яғни банкке шоғырлана бастады. Ақша шаруашылығының бұл даму кезеңінде банк
секілді аса ірі несие мекемелері пайда бола бастады.
XVII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап, банктердегі эмиссиялық
операциялар Англияда да жүзеге асатын болды және XIX ғасырдың басында оған
елдің эмиссиялық банкісі деген атақ берілді. Оның банкноттары төлемнің
әмбебап, заңды құралына айналды.
1846 жылы Германияда жергілікті 33 эмиссиялық банктерді біріктірген
елдің орталық банкісі ретінде Пруссиялық банк құрылды.
Ресейде банк ісі мемлекеттік тұрғыдан дамыды, ал жекеше эмиссиялық
банктер болған жоқ, тек 1894 жылы ғана орталық эмиссиялық банк ретінде
Мемлекеттік банк пайда болды.
XX ғасырдағы 90-шы жылдардың басына дейін Қазақстанның банктері
болған емес.
Банк оның (банк) жүйесінің негізгі элементі болып табылады. Бұл оның
мынадай болу керектігін ұйғарады:
– оған біртұтастың органикалық бөлігі болуға, жалпы ойын ережесі
бойынша әрекет етуіне мүмкіндік беретін өзіне ғана тән өзгешілікке ие
болуы керек;
– бірыңғай заң аясында, қоғамның заң нормалары шегінде жұмыс істеуі
қажет;
– өзін-өзі реттеуге, банк жүйесінің басқа элементтеріне (банктік емес
институттармен) өзара әрекеттесуге икемді болуы керек.
Банк теориясының маңызды мәселесіне оның қызмет ету аясы туралы мәселе
кіреді. Оны банк мәнін талдау барысында пайдаланылатын әдістемелік
тәсілдемелердің көмегімен анықтау керек. Банктің қызмет ету аясы – бұл
басқа экономикалық институттарға қарағанда тек банктің өзіне ғана тән
қызметі.
Банктің мәні банктердің тұрпаттары мен түрлеріне қарамастан бірыңғай
болады әрі оның мәні комерциялық банкке де, инвестициялық банкке де,
эмиссиялық банкке де және т.б. барлық банктерге бірдей тән болып табылады.
Бұл аталған банктердегі операциялар да, қызмет ету аясы да және т.б. бір-
бірінен өзгеше болады, бірақ бұл арадағы банктің мәні өзгеріссіз қалады
және олардың барлығына бірдей тән. Бұл ерекшеліктер біртұтас ретінде
банктердің әр түрлілігін көрсетеді.
Банк жүйесі – несие жүйесінің негізгі буыны, нарықтық экономиканың
маңызды құрамдық бөлігі болып табылады. Ол несие және қаржы операцияла-
рының негізгі массасын шоғырландырады.
Кез келген жүйе барлық қажетті элементтер мен қажетті пропорцияларды
қамтуы керек, онда олар өзара әрекеттесіп, бір-бірін толықтыруы қажет,
әдеттегіше, бір жүйе өзінен де ауқымды басқа жүйеге енеді.
Банк жүйесіне бұл принциптердің де тікелей қатысы бар. Мәселен, кез
келген елдің банк жүйесінде оның негізгі элементтері кездеседі: әр түрлі
тұрпаттағы банктер, банктік емес мекемелер, банктік инфрақұрылым,
банктердің бірлестігі және т.б.
Бұл элементтер бір-бірімен өзара әрекеттеседі, бір-бірін органикалық
тұрғыдан толықтырады және белгілі бір тұтастықты құрайды.
Банктің қызмет көрсету саласындағы негізгі өніміне заттай өндіріс,
тұтыну заттары емес, несие ұсыну жатады.
Банк жүйесі құрамдық бөлік ретінде үлкен жүйе – елдің несие жүйесіне
кіреді. Ал, несие жүйесі елдің экономикалық жүйесіне кіреді. Сол себепті де
банктің қызметі мен дамуын қоғамның ұдайы өндірістік процесімен тығыз
байланыстырып қарау қажет. Банктер мен банк жүйесі өзінің нақты кызметінде
бюджеттік-салықтық және басқа да жүйелермен өзара тығыз әрекеттесіп,
экономикалық өмірді басқару мен реттеудің жалпы тетігімен шектеліп,
сабақтасады.
Банк жүйесі белгілі бір өзгешеліктер мен белгілерге ие. Бұған
қысқаша тоқталамын. Сонымен, басқа жүйелерден айрықшалап көрсететін банк
жүйесінің белгілері қандай:
1. Банк жүйесінің элементтері алғы шебін Орталық банк құрайтын нақты
бірлікке бағына отырып өзара әрекеттеседі. Онда кездейсоқ
элементтер болмайды.
2. Банк жүйесі өзінің құрамдық элементтерімен, олардың өзара
әрекетімен анықталатын өзіндік ерекшелікке ие. Онда елдің Орталық банкі
белгілеген қосымша міндеттерді, ережені орындайтын өзіне ғана тән тетік
жұмыс істейді.
3. Банк жүйесі элементтерді өзара алмастыруға қабілетті. Оны біртұтас
ретінде және бір бүтінге бағынатын әр түрлі бөліктер ретінде керсетуге
болады. Бұл оның жекелеген бөліктерінің кажет болған жағдайда бір-бірін
алмастыра алатындай етіп байланысқанын білдіреді. Мысалы, Жинақ ақша
банкісінің депозиттік операцияларын коммерциялық банктер орындай алады, ал
ауылдық жерлерде бұл істі пошталық жинақ ақша жүйесіне сеніп тапсыруға
болады. Қандай да бір банк банкротқа ұшыраса да, банк жүйесі сақталып
қалады.
4. Банк жүйесі динамикалық жүйе болып табылады. Ол ұдайы даму, қозғалыс
үстінде болады. Ол жаңа элементтермен, жаңа байланыстармен толығуы мүмкін.
Жаңа несие түрлері мен қаржы институттары пайда болады.
5. Банк жүйесі жабық тұрпаттағы жүйе ретінде де алға шығады. Олардың
тек өздеріне ғана тән, осы жүйеге ғана арналған өз тәртібі, ережесі,
нұсқауы бар және банктің өз құпиялары болады.
Алайда, оны толық мағынасында жабық деуге де болмайды, өйткені ол
сыртқы ортамен, басқа жүйелермен өзара әрекеттеседі.
6. Банк жүйесі өзін-өзі реттейтін, өзін-өзі ұйымдастыратын жүйенің
сипатына ие. Тұтастай алғанда жүйе өзінің әрекет ету саясатын экономикалық,
әлеуметтік, саяси ахуалдарға қарай өзгертіп отырады. Экономикалық дағдарыс
орын алса оған өзінше саясат ұстанады, экономиканың тұрақты даму жағдайында
басқа саясатты жүргізеді.
7. Банк жүйесі - басқарылатын жүйе. Ол арнайы банк заңдарымен әрекет
етеді әрі реттеледі және орталық атқару немесе өкілетті органдарға
бағынады.
Осы аталған белгілердің барлығы Қазақстанның банк жүйесіне тән. ҚР
Банктер мен банк кызметі туралы заңының 3-бабына сәйкес:
1. Қазақстан Республикасы екі деңгейлі банк жүйесіне ие.
2. Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкісі болып табылады әрі банк
жүйесінің бірінші деңгейін білдіреді.
3. ҚР Заң актілерімен анықталған айрықша құкықтық мәртебесі бар
Қазақстан даму банкісін қоспағанда барлық басқа банктер банк жүйесінің
екінші деңгейін білдіреді.
4. Шетелдік қатысушылар банкісі - екінші деңгейлі банк, меншігінде
және басқаруында акцияның үштен бір бөлігіне ие:
а) ҚР бейрезиденттері;
ә) заңды тұлғалар – ҚР резиденттері.
ҚР бейрезиденттерінің меншігінде және басқаруында 50%-дан астам акция-
сына ие (оқушылардың салым ақшасы); ҚР резиденттері ҚР бейрезиденттері- нің
(сенімді тұлғалардың) қаражатына.
5. Мемлекетаралық банк - халықаралық келісімшарттың негізінде құрыл-
ған әрі әрекет ететін банк.
Банк жүйесіне, сонымен бірге, банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын банктік емес жеке мекемелер де, сондай-ақ, банк
инфрақұрылымын қалыптастыратын әрі несие институттарының өмірлік әрекетін
қамтамасыз ететін кейбір қосымша мекемелер де кіреді.
О.И. Лаврушин банк жүйесінің жеті белгісін былайша бөліп көрсетеді:
1) бірыңғай мақсатқа жауап беретін нақтыға бағынышты элементтерді
қамтиды;
2) өзіндік ерекшелігі бар;
3) элементтерді өзара алмастыруға қабілетті;
4) динамикалық жүйе болып табылады;
5) жабық тұрпат жүйесі ретінде алға шығады;
6) өзін-өзі реттейтін жүйе сипатына ие;
7) басқарылатын жүйе болып табылады.
Әлемдік іс-тәжірибе тарихында банк жүйесінің бірнеше тұрпаты болған:
- банктің орталықтандырылған бөлу жүйесі;
- нарықтық банк жүйесі;
- өтпелі кезең жүйесі.
Банк орталықтандырылған бөлу жүйесі бұрынғы КСРО-да және социа-
листік жүйедегі елдерде жұмыс істеді. КСРО-да ол КСРО Мемлекеттік банк- пен
бір деңгейде болды, ал банктік емес мекемелер болған емес. Ол елдің бірден-
бір эмиссиялық және несие институты болды. Онда барлық несие ресурстары
орталықтандырылып, бөлінеді.
Осы жүйеге қарама-қарсы нарықтық банк жүйесі банктерге мемлекеттік
монополияның болмауымен сипатталады. Нарықтық шаруашылықта орталық-
сыздандырылған баскару жүйесімен көптеген банк түрлері жұмыс істейді. Олар
эмиссиялық және несиелік қызметтерді өзара бөлісіп алған. Коммерциялық
банктер мемлекеттің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, сол сияқты
мемлекет коммерциялық банктердің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Өтпелі кезеңнің банк жүйесіне Шығыс Еуропаның және посткеңестік
мемлекеттердің, оның ішінде Қазақстанның осы заманғы банк жүйелерін
жатқызуға болады. Оны нарықтық жүйеге де жатқызуға болады, алайда, ол
алдындағы банк жүйесінің меңдік дағынан әлі арылып біткен жоқ, әлі де
өтпелі кезең, даму жағдайында тұр. Бұл жүйені дамушы банк жүйесіне, дамыған
тұрақты жүйедегі өнеркәсібі өркендеген елдердің банк жүйесіне де жатқызуға
болады. Оның біріншісінде банк қызметінің нормативтік және заңдық базасы
әрдайым өзгеріп отырады, банктердің саны, банк жүйесінің құрылымы ұдайы
өзгереді. Мәселен, Қазақстанның да, Ресейдің де банк заңдары соңғы 10-15 –
жылда кем дегенде 2 мәрте түбегейлі өзгерді, оларға ұдайы толықтырулар мен
өзгерістер енгізілді.
Банктердің саны он және одан да көп есеге кемісе, кейде жаңа
банктер, банктік емес мекемелер пайда болады, енді бірде олар банкротқа
ұшырайды немесе бір-бірімен қосылады. Немесе банктен банктік емес мекемеге
айналады. Бір сөзбен тұжырымдап айтқанда, өтпелі кезеңнің әлі тұрақтанбаған
банк жүйесі даму сатысында тұр.
Банк жүйелерінің дамуы елдегі саяси жағдай мен экономикалық
қатынастың және т.б. даму деңгейіне тәуелді. Банк қызметі қандай шамада
реттелетініне қарай банк ісін ұйымдастырудың екі тұрпаты бөліп көрсетіледі:
1) мамандандырылған банк ісі, онда банктер мен банктік емес мекемелер
операцияларының арасына қатаң шекара қойылады, соңғысы үшін заңға тыйымдар
мен шектеулер енгізеді;
2) барлық несие институттарына әр түрлі қаржылық-несиелік қызмет көрсе-
туін жүзеге асыруына мүмкіндік беретін әмбебап банк ісі.
Батыс және Орталық Еуропа елдерінде, АҚШ-та, Жапонияда және басқа да
енеркәсібі дамыған елдерде несие институттарының арасындағы дәстүрлі
шекараның жойылуынан байқалып отырған банктерді әмбебаптандыру тен-
денциясына артықшылық береді. Функционалдық тұрғыдан мамандандыруды басқару
осы заманғы банктерді өз клиенттеріне 200-ге дейінгі қызмет түрлерін
ұсынуға қабілеті бар көп қызметті несие мекемесіне айналдыруға мүмкіндік
береді. Бұл жағынан клиенттерге кызмет көрсетудің жоғары деңгейіне жетуге
мүмкіндік беретін осы заманғы банк технологияларын қолдану, өз қызметін жан-
жақты дамыту арқылы сенімділік пен инвестиция үшін үлкен қаржылық
мүмкіндіктерге ие болу мақсатында банктер өздерін ірілендіруге әрі капитал-
дандыруға ұмтылыс жасап отыр. Мұндай тенденция көптеген мемлекеттерге тән.
Мәселен, XX ғасырдың 90-шы жылдары АҚШ-та коммерциялық банктер 15,5 млрд.
доллар пайда алып, 2,5 трлн доллар сомасындағы активтерді бақылайды. 2000
жылы жуық шамамен 17 млрд доллар пайда алған, 5 трлн доллар сомасындағы
активтерге ие 9500 коммерциялық банктер ғана қалды.
Банк жүйесінің даму үлгісімен бірнеше мемлекеттің банк жүйелерін
келтірейін.
Ағылшын банк жүйесі – Англия Банкісінен, депозиттік банктерден,
сауда банктерінен, достастық банктерінен, шетелдік банктерден,
консорциумдік банктерден, есеп-қисап үйлерінен және бірқатар банктік емес
мекемелерден тұрады.
Швейцария банктердің елі, әрбір 1,5 мың тұрғынға бір банктен келеді.
Оның банк жүйесі 500-ден де көп банктік ұйымдарды біріктіріп отыр. Бұл елде
ұлттық банктерден басқа 3 банк категориясы бар:
1) 3 аса ірі банк – Швейцарияның Біріккен банкісі, Швейцариялық банк
корпорациясы, Швейцариялық несие банкісі;
2) несиелеу мен есеп айырысуға маманданған, негізінен жергілікті салым-
шылармен жұмыс істейтін контоналдық, жергілікті және жинақ ақша банктері;
3) инвестициялык портфельдерді басқарумен айналысатын жекеше банктер.
Швейцариялық банк жүйесінің айрықша белгісіне банктердің құпиялылығы
және банктермен инвестициялық компаниялар қызметінің бақыланатындығы
жатады. Банктерге бақылауды орнатудың үш сатылы жүйесіне ие және оларды
Федералдық Банк комиссиясы, Ұлттық банк, Швейцариялық банктер ассоциациясы
жүзеге асырады.
АҚШ-тың банк жүйесіне Федералдық дамыған жүйе (ФДЖ) кіреді. Ол 12
федералдық резервтік банктен тұрады, 6 мың коммерциялық банк ФДЖ-ға мүше,
ал ФДЖ-ға мүше емес коммерциялық банктер Депозиттерді сақтандырудың
федералдық корпорациясына (ДСФК) кіреді, олардың саны шамамен 3 мыңдай
болады және ФДЖ мен ДСФК-ге мүше емес банктер бар.
Жапонияның банк жүйесі Жапония Банкісін, коммерциялық банктерді,
мамандандырылған несие институттарын, қаржы компанияларын, үкіметтік несие
мекемелерін, пошталық-жинақ ақша кассаларын қамтиды.
2. Банктік операциялар
Банктің тартылған қаражаттары. Банк ресурстарының құрылымында
тартылған қаражаттар үлесі меншікті қаражаттармен салыстырған өте жоғары,
олардың есебінен банктің активтік операциларының басым бөлігі жүзеге
асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік
жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсіл-
дерінің болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілде-
ріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
– депозиттік қаражаттар;
– депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит – бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты клиен-
тінің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту инициати-
васы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банк-
тер айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып алына-
тындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға бола- ды.
Банктің депозиттік операциялары. Депозиттік операциялар активті жә-
не пассивті болып бөлінеді. Активті депозиттік операциялар — банктің уақыт-
ша бос ақша қаражаттарын басқа корреспондент-банктердегі шоттарда орна-
ластыруымен байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде,
яғни жалпы активтердің өте аз бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар — бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байла-
нысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив
жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстар қалыптастырудың негізгі
көзі. Қазіргі несие-банк жүйесіндегі мекемелер бірнеше шартты түрден
құралған. Олардың өзара айырмашылығы активті және пассивті ерекшелікте-
рімен айқындалады.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және
депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл
банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер
топтарының сұраны- сын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен
уақытша бос қаражат- тарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай
жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
– талап етуіне дейінгі депозиттер;
– мерзімді депозиттер;
– жинақ салымдары;
– бағалы қағаздар;
Сондай-ақ, оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеуге
болады:
– мерзімдеріне қарай;
– салым иелерінің категорияларына қарай;
– қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
– пайыз төлеу тәсіліне қарай;
– банктің активті операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
– тағы басқалар.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мына-
дай түрлерге бөлінеді:
– жеке тұлғалардың шоттарына;
– кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
– жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
– қаржылық мекемелердің шоттарына;
– шетелдік азаматтардың шоттарына.
Талап етуіне дейінгі депозиттер — бұл салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын
әр түрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге
мыналар жатады:
– мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
– әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
– есеп айырысудағы қаражаттар;
– жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
– басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері
үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуге дейінгі
депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың
жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мөлшерде төленеді. Міне, осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
мынадай өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
– ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
– шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
– банктер талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды
сақтаға- ны үшін өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де
мүмкін;
– талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық
банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
АҚШ-тың банктік тәжірибесінде, талап етуге дейінгі депозиттік шоттар-
мен қатар, сондай шоттар түріндегі Нау-шотты және куәландырылған чектер
сияқты депозиттер АҚШ банктерінде кеңінен қолданылады.(сурет 1).
Сурет 1
АҚШ-тың коммерциялық банкілеріндегі депозиттер
Нау-шоттар — бұл пайыз төленетін, чектік депозиттер.
Нау-шоттың мынадай өзіне тән ерекшеліктері болады:
– бұл шот түрі бойынша пайыз төленеді;
– бұл шот жеке тұлғаларға немесе пайда таппайтын ұйымдарға ашылады;
– салым иелерінен бұл шотта ең төменгі қаражат болуы талап
етілмейді.
Куәландырылған чектер шоттары — бұл куәландырылған чектерді төлеу
үшін, сақталатын банктердегі талап етуіне дейінгі депозиттік шоттағы
қаражаттарды білдіреді.
Куәландырылған чектер — бұл банктің шоттағы қаражаттың барлығын
чектер арқылы куәландыруы.
Американдық банктік тәжірибелерде жаңа депозит түріне ақша нарығы-
ның депозиттік шоты жатады.
Оның мынадай ерекшелігі бар:
1) ақша нарығының басқа құралдары бойынша мөлшерлемелерінің өзге-
руіне байланысты, әр аптада шот бойынша пайыз мөлшерлемесінің өзгеріп
отыруы;
2) шот бойынша ең төменгі қалдықтың болуының талап етілуі;
3) салымдардың сақтандырылуы;
4) иемденуші, үшінші жақтан төлемдер үшін айына шоттан алты рет
аударма жасауына болады, мұның ішінде үшеуі чекті көшіріп жазу жолымен,
үшеуі телефон арқылы жүзеге асады.
Мерзімді депозит — бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз
төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айып-пұл
төлеуге міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі — талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты
жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы
алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
– меншікті-мерзімді депозиттер;
– алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай
жіктеледі:
1) 30 күнге дейінгі;
2) 30 – 90 күнге дейінгі;
3) 90 –180 күнге дейінгі;
4) 180 күннен 360 күнге дейінгі;
5) 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депози-
ті бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын
ала келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді.
Әдетте, алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
– есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да
есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
– шоттағы қаражат баяу айналады;
– тұрақты пайыз төленеді;
– пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан
реттеліп отырады;
– ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап
етіледі;
– бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер
белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі — жинақ салымдары.
Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді,
салымның жоғары шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ
кітапшасын көрсетуі қажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: опера-
цияны ресімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай
екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған
жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдармен басқа салым-
дарды ауыстыруға мүмкіндігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдардың тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді.
Жинақ салымдар жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдардың мынадай ерекшеліктері болады:
1. ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
2. шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту
талап етілмейді;
3. ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана
ашылады. Ал шетел тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға
және іскер фирмаларға ашыла береді.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдар
салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге
бөлінеді:
– мерзімді жинақ салымдар;
– қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдар;
– ұтыс салымдары;
– ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
– мақсатты және ағымдық салымдар;
– алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
– валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол
мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салым-
дарға басқа жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар – бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын
салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа
жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлем-
дерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды білдіре-
ді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Отандық банктер тәжірибесінде халық салымдарының бірнеше түрлері
қолданылады. Айталық, Халық Жинақ банкі мынадай салымдардың түрлерін жеке
тұлғаларға ұсынады:
– НАРОДНЫЙ салымы — жоғары сыйақы мөлшерлемесі бар және оны
мерзімнің соңында төлейтін, мерзімді салым. Төменгі сомасы — 2000 теңге не
50 АҚШ доллары немесе 50 еуро. Мерзімі: 3,6,12 және 24 ай.
– СЕНІМ-ПЛЮС салымы — ай сайын пайыз төленетін мерзімді салым.
Төменгі сомасы — 1000 теңге не 50 АҚШ доллары немесе 50 еуро. Мерзімі:
3,6,12 және 24 ай.
– НАКОПИТЕЛЬНЫЙ ПЛЮС салымы — қорлану мерзімі: 1 жыл, 3 жыл және 5
жылдың қорлану салымдары. Төменгі сомасы — 2000 теңге не 50 АҚШ доллары
немесе 50 еуро. Мерзімі: 1 жыл, 3 жыл және 5 жыл.
– ПРОЦЕНТЫ ВПЕРЕД салымы — салымды ашқан күні пайызды төлейтін
мерзімді салым. Төменгі сомасы — 1000 теңге не 100 АҚШ долла- ры немесе
100 еуро. Мерзімі: 3 және 6 ай.
– ПРИЕМИАЛЬНЫЙ салымы — сыйлық ақы мөлшерлемесі бар әмбе- бап
талап етуге дейінгі салым. Төменгі сома — 500 теңге.
– 3ОЛОТОЙ ВОЗРАСТ салымы — 50 жасқа толған адамдар мен зейнет-
керлерге арналған арнайы салым. Төменгі салым — 100 теңге. Мерзімі: 90 күн.
– АҚ БОТА салымы — арнайы балаларға арналған салым.Төменгі салым
— 500 теңге не 5 АҚШ доллары. Мерзімі: 5 жыл.
– ИНТЕРНЕТ салымы ― Интернет-Банкинг жүйесінде ашылған салым.
Төменгі салым 10000 теңге не 100 АҚШ долллары. Мерзімі: 30 күн, 90 күн, 180
күн, 270 күн, 360 күн.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдардың бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік және жинақ сертификаты — бұл салым иесіне белгілі мер-
зім өткен соң, тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық
беретін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыра-тын
банк-эмитенттің жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі
болып келеді:
1) атаулы сертификаттар;
2) мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің
атына толтырылып беріледі. Ал мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-
жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып
саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетіл-
ген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қыз-
метін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарыла-
тындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі
түрі бар:
1) аударылатын;
2) аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші на-
рықта сатып алу-сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарылады. Жинақ серти-
фикатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды. Жи- нақ
сертификаты тек жеке тұлғаларға ғана беріледі.
Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеу-
ге ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ
төменгі мөлшерде пайыз төлейді. Коммерциялық банктер үшін бұл сертифи- кат
ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге
түсуін сипаттайды.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активті операцияларын
қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражат- тарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі. Депозиттік
операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін
сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
– депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активті операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
– депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта
пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
– депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді
депо- зиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
– салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға
тиіс.
Банктің депозиттік емес ресурстары. Банк депозиттік емес ресурстары
банктің қысқа мерзімді өтімділігін қолдау мақсатында тартылады. Оларға:
банкаралық несиелер, Ұлттық банктің несиелері, банктердің меншікті бағалы
қағаздарын эмиссиялау нәтижесінде тартқан ресурстары, сондай-ақ отандық
және шетелдік басқа да қаржы нарығынан сатып алынған ресурстары жатады.
Банкаралық несие — бұл коммерциялық банктердің бір-біріне беретін
несиелері.
Банкаралық несие бұл басқа ресурстармен салыстырғанда өте қымбат
ресурс болып табылады.
Банкаралық несиенің негізін банкаралық депозиттер құрайды.
Банкаралық депозиттер — бұл банктердің бір-бірінде ашқан корршотын-
дағы қаражат қалдықтары.
Депозиттік емес қаражаттардың бір түріне Ұлттық банктің коммерциялық
банктерге қысқа мерзімді өтімділігін қолдап отыру мақсатында беріліп
отырған мынадай несиелерін жатқызуға болады: овернайт (бір түндік) және
күндізгі заемдар.
Овернайт — банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шотында
дебеттік қалдықтың пайда болуына байланысты бір түнге берілетін несие.
Мысалға, оны бүгін кешке алған жағдайда, ертеңіне кешке қайтаруға
тура келеді. Кей жағдайда бұл несиені алу жұмыс аптасының соңғы күні немесе
жұма күнге түссе, онда несие келесі аптаның бірінші күні қайтарылуы тиіс.
Күндізгі заем — банктік жұмыс күні ішінде банктердің Ұлттық банкте
ашқан корреспонденттік шотында уақытша қаражат жоқтығына немесе жетіс-
пеуіне байланысты ақшалай аударымдар мен төлемдер жасау мақсатында
берілетін несие.
Бұл аталған несиелер қысқа мерзімді. Ұлттық банк екінші деңгейдегі
банктерге бүгінгі күні орта және ұзақ мерзімде несиелерді бермейді.
Бағалы қағаздарды қайта сатып алу негізінде сату келісімі (РЕПО
опера- циясы) — қазыналық міндеттемелермен қамтамасыз етілетін қысқа
мерзімді займның түрін білдіреді.
Мұндағы қарыз алушының міндеттемесі, яғни ол келісілген күні және
алдын ала белгіленген бағада, өзінің сатқан бағалы қағазын қайта сатып
алуды көздейді.
Ұлттық банктерде вексельдерді қайта есепке алу және несие беру — бұл
қосымша қаражатқа деген қажеттілікке байланысты коммерциялық банктердің
Ұлттық банкке өздерінің вексельдерін кепілге бере отырып, ресурстар тарту
тәсілі.
Банктік ресурстарды тартудың жаңа бір формасына банктің вексельдерін
жатқызуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz