Тасада қалған тарих

1 Қазақтар әскерге неге алынбады?
2 Күнкөріс қамымен...
3 Ұрыс даласында

XV ғасырдың орта кезінде өз алдына отау тігіп, өзге жұрттардан бөлініп шық¬қан кезден бастап қазақ халқы жүздеген жылдарға созылған жаугершілік заманды басынан кешірді. Жері мен елінің бос¬тан¬дығы үшін жан берісіп, жан алысқан ұрыс¬тар барысында әлемнің бірде-бір халқында жоқ батырлар институты қалыптасты. Жан-жағынан анталаған жауларға қарсы тұруда қазақтар отбасы, ошақ қасында қалмай, ту астында жинала білді. Ұранға шық¬пай, өз үйінде бұғып қалу қазақ үшін өлімге теңелді.
XIX ғасырдың 70-жылдарында қазақ даласы арқылы Хиуаға орыс әскерлерімен бірге сапар шеккен америкалық дипломат Ю.Скайлер: «Ерен, ерлік пен тәуелсіздікті жоғары ұстаған қазақтар қай кезеңде де Сырым, Арынғазы немесе Кенесары сияқ¬ты дала төсінде атқа қонған батырлар туы астында жиналуға дайын тұратын», – деп жазған болатын.
Сол себепті кезінде патша өкіметі ең алдымен елдіктің, қазақ жерінің азаттығы мен бүтіндігінің жоқшысы – батырлардан құтылуға, осы арқылы қазақ халқын рух¬сыз¬дандыруға, құлақкесті құлға айнал¬ды¬ру¬ға тырысты. 1806 жылдың 31 мамырында Бөкей ордасы үшін бекітілген «Хан ке¬ңесі ережелерінде» «батырлар пайда болмасын және күшеймесін» деген нақтылы нұсқау берілуі осының дәлелі.
Алайда, батырлардың ерлік істерін ха¬лық жадынан өшіріп тастау мүмкін емес еді. Қазақ баласы белі бесіктен шыға салып батырлар жырын тыңдап, жауын¬гер¬лік рухта тәрбиеленді емес пе?!
Осыған қарамастан, мүмкін, осы себептен патша өкіметі қазақтарды әскерге алмады, олардың өздері де бұл іске құл¬шы¬ныс танытпады. Мұның себебі неде еді? Бұл сұраққа жауаптың кілті үстем ұлт пен оған бағынышты «жатжұрттықтардың» ара¬сындағы сенімсіздік тамырының терең¬ді¬гінде болса керек. Сонау XVIII ғасырдың басында I Петр: «Мунгал в солдаты не брать», деп жарлық шығарады. «Мунгал» деп орыс патшасы моңғолды да, қазақтар мен буряттарды, басқа да шығыс халық¬тарын атады.
I Петрдің қазақ, қырғыз секілді халық¬тар¬ға сенбеушілік саясаты алға қарай заңи тұрғыдан негізделіп, орыс қайрат¬кер¬лері¬нің еңбектерінде жан-жақты қарастырыл¬ды. 1822 жылы граф М.Сперанский Сібір жатжұрттықтарының қолына қару бермеу және оларды орыс әскерлері қатарына алмау туралы ереже Сібірді жаулап алған кезден бастап саяси сақтық шарасы ре¬тін¬де қабылданды деп көрсетті (М.Венюков. Краткие исторические сведения о сибирских инородцах по отношению их к всеобщей воинской повинности. СПб, 1874.С.4).
1834 жылы Ақмола округінің аға сұл¬та¬ны Қоңырқұлжа Құдаймендеұлы Санкт-Петербургке барған кезінде көшпелі қа¬зақ¬тардың рекруттан босатылғаны жөнінде анық хабарының жоқтығына байланысты жасаған сауалына сол жылы 31 мамырда Ішкі істер министрі Д.Блудовтан Көк¬ше¬тау, Қарқаралы, Аягөз, Баянауыл, Үшбұлақ қазақтарымен бірге Ақмола округінің қа¬зақ¬тары да әскерге мәңгі-бақи алын¬бай¬тын¬¬дығы туралы құжат алады.