Генетика дамуының негізгі көрінісі

Кіріспе
1 Генетика туралы жалпы түсінік
1.1 Генетиканың даму тарихы
1.2 Селекция дамуына ғалымдардың қосқан үлесі
2 Генетика дамуының негізгі көрінісі
2.1Генетиканың салалары мен зерттеу әдістері
2.2 Генетикалық инженерия
Қорытынды

: Қазіргі кезде генетиканың ауыл шаруашылық жануарлары, өсімдіктер және микроорганизмдер селекциясында алатын орыны белгілі. Генетика селекцияның теориялық негізі ретінде танылады. Оның ішінде өсімдіктермен жануарлар селекциясының генетикалық негіздері дербес дамуда.
Селекциядағы будандастыру және сұрыптау жұмыстары жалпы және популяциялық генетиканың заңдарына сүйенеді. Популяциядағы организмдер генотипі алуан түрлі болса ғана сұрыптау нәтижелі болатынын, фенотип және генотип сәйкес бола бермейтінін генетика дәлелдеді.Өсімдіктер селекциясындағы жеке дара сұрыптауда генетика таза линия, гомозиготалық пен гетерогизоталық, фенотип пен генотиптің сәйкес еместігі жайлы ұғымдарға негізделген.Белгілердің тәуелсіз тұқым қууы еркін алмасын қосылуы будандастыруға теориялық негіз болады. Будандастыру, сұрыптау арқылы селекционерлер дәнді және техникалық дақылдардың бағалы сорттарын өсіріп шығарды. Сондай-ақ амин қышқылы, лизин, адамның өсуіне қажетті гармон- самутотропинді, целлюлозаны қантқа айналдыратын адамға қажет инсулинді синтездейтін бактериялар штаммдары алынды.Соңғы кезде вакцина және сары су шығару үшін микробиологиялық синтездеу әдісі дамып келе жатыр[1].
Мақсаты: Генетиканың дамуы тарихын даму этаптарымен танысып, ғалымдардың зерттеулері мен жаңалықтарын игеру барысында генетика туралы білім қалыптастыру. Генетиканың заңдылықтары мен қасиеттерін анықтау.
Міндеті: Генетика ғылымы тірі материя жайлы терең ғылыми проблемаларды зерттеумен ғана шектелмейді оның жетістіктері адам денсаулығы, азық-түлік, экология және биотехнология тәрізді іргелі мәселелерді шешу үшін де қолданылатынын білу.

1. Стамбеков С.Ж. Жалпы генетика .Алматы «Ана тілі » 1993ж.
2. Бегімқұлов Б.К, Байдуллаев С.Б. Генетика 1992ж.
3. Мұхамеджанов К.Қ.Генетика және селекция негіздері. Алматы.1996ж.
4. Биология және салауаттылық негіздері.// Вирустардың түрлері.2008ж, №4. 14-17б.
5. Босток К, Самнер Э, Хромосома эукариотической клетки. М, Мир 1981г.
6. Газарян К.Г, Таракул В.З. Геном эукариот. М.МГУ 1983г.
7. Жассүгіров Л.Б, Тажин О.Т, Берсімбаев Л.М. Дрозофила генетикасы бойынша үлкен практикум.Алматы .Қазақ университеті баспасы.1998ж.
8. Иванова О.А.Генетика . Москва «Колос» 1974 г.
9. Қалиев Ә, Жұмабаев Е.Өсімдік генетикасы.Алматы . «Білім» 1994ж.
10. Лобашев Н.Е. Генетика . Изд.ЛГУ.1967г.
11. Мұхамеджанов К.Қ. Генетика .Алматы . «Санат»
12. Бегімқұлов Б.К. Молекулалық биология және биотехнология негіздері. Алматы. 1996ж
13. Мишустин Е.Н, Елщев В.Т.Микробиология . «Колос». 1978ж.
14. Серебровский А.С. Селекция житовных и растений. М. Колос. 1969ж.
15. Стамбеков С.Ж. Генетика .2002ж.
16. Берсімбаев Р.І, Мұхамеджанов К.Қ. Алматы «Қазақ университеті» 2002 ж.
17. Стенд Г, Кэлиндор Р. Молекулярная генетика . М.Мир.1984г.
18. Сойфер В.Н. Молекулярные механизмы мутагенеза. М, 1969г.
19. Шайкенов Б. Табиғаттағы биологиялық тепе-теңдік .Алматы. Қайнар.
1976ж

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Өзектілігі: Қазіргі кезде генетиканың ауыл шаруашылық жануарлары,
өсімдіктер және микроорганизмдер селекциясында алатын орыны белгілі.
Генетика селекцияның теориялық негізі ретінде танылады. Оның ішінде
өсімдіктермен жануарлар селекциясының генетикалық негіздері дербес дамуда.
Селекциядағы будандастыру және сұрыптау жұмыстары жалпы және
популяциялық генетиканың заңдарына сүйенеді. Популяциядағы организмдер
генотипі алуан түрлі болса ғана сұрыптау нәтижелі болатынын, фенотип және
генотип сәйкес бола бермейтінін генетика дәлелдеді.Өсімдіктер
селекциясындағы жеке дара сұрыптауда генетика таза линия, гомозиготалық
пен гетерогизоталық, фенотип пен генотиптің сәйкес еместігі жайлы
ұғымдарға негізделген.Белгілердің тәуелсіз тұқым қууы еркін алмасын
қосылуы будандастыруға теориялық негіз болады. Будандастыру, сұрыптау
арқылы селекционерлер дәнді және техникалық дақылдардың бағалы сорттарын
өсіріп шығарды. Сондай-ақ амин қышқылы, лизин, адамның өсуіне қажетті
гармон- самутотропинді, целлюлозаны қантқа айналдыратын адамға қажет
инсулинді синтездейтін бактериялар штаммдары алынды.Соңғы кезде вакцина
және сары су шығару үшін микробиологиялық синтездеу әдісі дамып келе
жатыр[1].
Мақсаты: Генетиканың дамуы тарихын даму этаптарымен танысып,
ғалымдардың зерттеулері мен жаңалықтарын игеру барысында генетика туралы
білім қалыптастыру. Генетиканың заңдылықтары мен қасиеттерін анықтау.
Міндеті: Генетика ғылымы тірі материя жайлы терең ғылыми
проблемаларды зерттеумен ғана шектелмейді оның жетістіктері адам
денсаулығы, азық-түлік, экология және биотехнология тәрізді іргелі
мәселелерді шешу үшін де қолданылатынын білу.

1 Генетика туралы жалпы түсінік

Генетика бүкіл тірі организмдерге тән қасиеттер-тұқым қуалаушылық пен
өзгергіштікті зерттейтін биология ғылымының бір саласы.
Адам баласы әрқашан да тіршіліктің сырын терең ұғынуға,оның құрылымдық-
функционалдық ерекшеліктерін, сыртқы ортаға бейімделуін, даму
заңдылықтарын т.б. білуге ұмтылып отырған. Тұқым қуалаушылық пен
өзгергіштіктің заңдылықтарын ашып, оларды қоғамды дамыту үшін пайдаланудың
жолдарын шешуде генетика ғылымы үлкен роль атқарады. Сондықтан да ол
биология ғылымының басқа салаларының арасында маңызды орын алады. Жер
бетіндегі тірі материяның дамуы олардың үздіксіз ұрпақ алмастыруымен қатар
жүріп отырады. Тіршілік- организмдердің көбеюуімен тікелей байланысты. Сол
арқылы белгілі бір биологиялық түрге тән белгілер мен қасиеттер ұрпақтан-
ұрпаққа беріледі. Басқаша айтқанда ұрпағы белгілі дәрежеде өзінің ата-
анасына ұқса болып туады. Мұны тұқым қуалаушылық дейді. Көпшілік жағдайда
организмнің белгілері мен қасиеттері өзгермей біпшама тұрақты түрде беріліп
отырады, яғни ұрпағы өзінің ата-аналарына ұқса болып келеді. Бірақ олардың
арасында толық ұқсастық ешқашанда болмайды. Бір ата-анадан тарайтын
ұрпақтың бір-бірінен қандай болмасын бір белгі-қасиетінде айырмашылығы да
болады.
Организмнің тұқым қуалаушылық қасиеті өзгермейтін нәрсе емес. Ол
сыртқы орта факторларының әсерінен үнемі өзгеріп отырады.Оны өзгергіштік
деп атайды. Организмнің көбеюі барысында бір белгі- қасиеттердің тұрақты
түрде сақталуымен қатар екінші біреулері өзгеріске ұшырайды. Соған
байланысты олар жаңарып, түрленіп отырады. Тұқым қуалаушылық пен
өзгергіштік бірімен-бірі қатар жүретін, бір жағынан бір-бірімен қарама-
қайшы , сөйте тұра тығыз байланысты процестер.
Организмдердің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылымды
генетика деп атайды (грекше genesis – шығу тегі ). Мұндай атауды 1906 жылы
ағылшын оқымыстысы В.Бэтсон ұсынған болатын[2].

1. Генетиканың даму тарихы

Тұқым қуалаушылық жайлы алғашқы түсініктер көне дәуірдегі ғалымдар-
Демокрит, Гиппократ,Платон ,Аристотельдердің еңбектерінде кездеседі.
Гиппократ жұмыртқа клеткасы мен спермия организмнің барлық бөліктерінің
қатысуымен қалыптасады және ата-ананың бойындағы белгі-қасиеттері ұрпағына
тікелей беріледі деп есептеді. Ал Аристотельдің көзқарасы бойынша белгі-
қасиеттердің тұқым қуалауы тікелей жолмен жүрмейді, яғни тұқым қуалайтын
материал дененің барлық бөліктерінен келіп түспейді, керісінше оның әр
түрлі бөлшектерін құрастыруға арналған қоректік заттардан жасалады.Осы
мәселе тұрғысында бұдан кейінгі маңызды орын алатын Ч.Дарвиннің
пангенезис теориясы. Бұл теория бойынша өсімдіктер мен жануарлардың барлық
клеткалары өзінен ұсақ бөлшектер- геммулалар бөліп шығарады. Ал ол
геммулалар репродуктивтік органдарға өтеді де, белгілер мен қасиеттер
ұрпаққа солар арқылы беріледі. Дарвин кейде геммуналар мүлгіген жағдайда
болып, тек бірнеше буындардан соң білінуі мүмкін, соған байланысты,
ұрпақтарда өткен алыс ата-ана тектерінің белгі- қасиетері қайталана алады
деп есептеді.
ХІХ ғасырдың 80 жылдарында пангенезис теориясын А.Вейсман өткір сынға
алды. Ол организмде тек қана жыныс клеткаларында кездесетін ерекше тұқым
қуалайтын заттың болатындығы туралы гипотеза ұсынды. Оны ұрық плазмасы
деп атады. А.Вейсман сол кездегі кейбір цитологтар айтқандай тұқым
қуалайтын материал клетканың ядросында болатын зат, яғни хромосомаларда
жинақталады деген көзқарасты дамытты.
Генетиканың биология ғылымының жеке бір саласы ретінде қалыптасуына
ХІХ ғасырдың екінші жартысында ашылған ірі ғылыми жаңалықтар себепкер
болды. 1865 жылы. Словакия ғалымы Грегор Мендельдің өсімдік гибридтерімен
жүргізілген тәжірибелер деген еңбегі жарық көрді.Онда ол тұқым
қуалаушылықтың негізгі заңдарын қалыптастырды. Сөйтіп, Мендель шын мәнінде
генетиканың негізін салушы болып есептеледі. Бірақ оның еңбегі 1865 жылдан
бастап 35 жыл бойы көпшілік биологтарға, соның ішінде Ч.Дарвинге де танымал
болмай келді. Дегенмен, Мендельден бұрын да тұқым қуалау заңдылықтарына
көңіл аударған ғалымдар болды. Олардың ішінде О.Сарже, И.Г.Кельрейтер,
Т.Э.Найт, Ш.Ноден, Дж. Госстарды атауға болады. Олар доминаттылық
құбылысын, ата-аналар белгілерінің келесі ұрпақтарда ажырайтындығын
байқады. Бірақ олардың жүргізген тәжірибелері Мендель зерттеулеріндегідей
аса терең, белгілі бір мақсат көздейтіндей болған жоқ және алынған
деректерге нақты есеп жүргі зілмеді.
Г.Мендельдің негізгі бір жетістігі ол дискретті факторлардың тұқым
қуалауы жайлы болжамын дәлелдеу үшін гибридологиялық талдау тәсілін
қолданды. Мендель ашқан тұқым қуалау заңдылықтары тек 1900 жылы ғана өзінің
тиісті бағасын алды, себебі үш елдің ғалымдары –Голландиялық-Де-Фриз
,Германиялық- К.Корренс және Австриялық-Э.Чермак әр түрлі объектілермен
тәжірибелер жүргізіп, нәтижесінде Мендел заңдарының дұрыс екендігі
дәлелденді. Көп кешікпей бұл заңдылықтардың жануарларға да тән екендігі
анықталды. Оны 1902 жылы .У.Бэтсон тауықтар айдары пішінінің, ал Кюэно үй
тышқандары жүндерінің ақ және сұр түстерінің тұқым қуалауы мысалында
көрсетті. 1909 жылы. У.Бэтсон өсімдіктер мен жануарлардың әрқайсысының жүз-
шақты белгілерінің тұқым қуалауы Мендель заңдарына сәйкес жүретіндігін
дәлелдейтін ғылыми деректерді жариялады. Сөйтіп Мендель ілімі ғылымнан
берік орын алды[3].
1909 жылы Дания оқымыстысы В. Иоганнсен биологияда аса маңызды болып
есептелетін ген (грекше genos-шығу тегі ), генотип және фенотип деген
ұығмдарды қалыптастырды. Генетика тарихының бұл кезеңінде организмдердің
жекелеген белгілерінің ұрпақтан-ұрпаққа берілуіне жауапты тұқым
қуалаушылықтың материалдық бірлігі-ген туралы ұғым қалыптасып,Мендель
ілімінің әрі қарай дамуына мүмкіндік туды. Сол кезде (1901) Голландия
оқымыстысы Де Фриз организмнің тұқым қуалайтын қасиеттерінің өзгеретіндігін
көрсететін мутация теориясын ұсынды.
Генетика тарихындағы шешуші бір кезең-Америка генетигі әрі эмбриологы
Томас Морганның (1866-1945) және оның ғылыми мектебінің тұқым
қуалаушылықтың хромосомдық теориясын ашумен тығыз байланысты.Жеміс
шіркейімен ( Drosophila melonogaster ) жүргізген эксперименттердің
негізінде Морган өзінің шәкірттері К.Бриджс, А.Стертевант, Г.Меллермен
бірге хромосомалардың бойында гендердің орналасу реті жайлы ұғымды
қалыптастырады және тұқым қуалайтын информацияны алып жүретін ген туралы
теорияның алғашқы үлгісін жасады. Кейінен жеміс шіркейіне тәжірибе жасау
кезінде Морган пайдаланған хромосомалардағы гендердің орналасу ретін
анықтау пирнциптері өсімдіктер мен жануарлар объектілерінде де қолданылды
және оның барлық организмдерге тән екендігі анықталды.
Тұқым қуалайтын өзгергіштік туралы ілімді дамытушы орыс оқымыстысы
Н.И. Вавилов (1887-1943). Ол 1920 жылы тұқым қуалайтын өзгергіштіктің
гомологты қатарлары заңын қалыптастырды. Бұл заң бір-біріне жақын туыстар
мен түрлерде болатын тұқым қуалайтын өзгерістердің ұқсас болып келетіндігі
дәлелденді. Сөйтіп ол генетика мен эволюциялық ілімді ұштастыру үшін
жасалған алғашқы қадам болды.
1925 жылы Ресей ғалымдары Г.А.Надсон мен Г.С.Филиппов радиоактивті
сәулелердің төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда мутация тудыра алатындығы
анықталды. 1927 жылы Америка генетигі Г.Меллер рентген сәулелердің
мутагендік әсерін дрозофиламен жүргізген тәжірибелерден, ал Америка
биологы Дж. Стадлер өсімдіктерден байқады. 1928-1932 жылдары орыс
оқымыстысы А.Сапегин екпе өсімдіктердің шаруашылық жағынан тиімді мутантты
формаларын алды. Олар радиациялық мутагензді селекция үшін қажетті
материалдар алу әдісі ретінде қолдануды ұсынды. Осы жүргізген зерттеу
жұмыстары тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік туралы ілімнің жаңа бір саласы
–радиациялық генетиканың қалыптасуына мүмкіндік туғызды.
30-шы жылдардың бас кезінде В.В.Сахаров пен М.Е. Лобашев кейбір
химиялық қосылыстардың мутация тудыра алатындығы туралы алғашқы деректер
алды. 40-шы жылдардың ортасында Ресей генетигі И.А. Раппорт пен Ш. Ауэрбах
(ағылшын) организмде тұқым қуала йтын өзгергіштік тудыратын бірқатар
химиялық қосылыстарды ашты, соның нәтижесінде химиялық мутагенез теориясы
қалыптасты[4].
Ген теориясын дамытуда А.С.Серебровский мен Н.П.Дубиннің
эксперименттік және теориялық жұмыстарының үлкен маңызы болды. 30-шы
жылдардың бас кезінде олар тұңғыш рет ген құрылысының күрделі екенін, оның
түрлі бөлшектерге бөлінетіндігін дәлелдеді. Сөйтіп, хромосомдық теориядағы
генді ең ұсақ, бөлінбейтін, тұқым қуалайтын материал деп қарастыратын
теріс ұғым жоққа шығарылды.
20-30-шы жылдарда Дж.Холдейн мен Р.Фишер Англияда,С.Райт Америкада
организмдер популяциясында болатын процестерді зерттеудің генетикалық-
математикалық әдістерінің негізін салды.Ал популяциялар генетикасы мен
эволюциялық генетиканы қалыптастырудағы орыс оқымыстысы С.С. Четвериковтың
алатын орны ерекше.
Жалпы, генетиканың даму тарихын үш кезеңге бөлуге болады. Оның алғашқы
екеуі 1900-1953 жылдар аралығын, яғни классикалық генетика дәуірін қамтиды.
Генетика тарихындағы үшінші кезең 1953 жылдан басталды. Ол химия,
физика, математика, кибернетика тб. Нақты ғылымдардың зерттеу әдістері
мен принциптерін пайдаланумен байланысты. Биологиялық зерттеулерде
электрондық микроскоп,рентгенструктуралық анализ, ультроцентрфигура,
фотометрлер, радиоактивті изотоптар ,витаминдар, ферменттер ,
аминқышқылдарының таза препараттары кеңінен қолданыла бастады. Сөйтіп,
тұқым қуалаушылықтың материалдық негіздерін зерттеу молекулалық деңгейде
жүргізілетін болды.
40-шы жылдары Америка биохимиктері Г.Бидл мен Э.Татумның қалталы
саңырауқұлақ-нейроспорамен жүргізген жұмыстарының нәтижесінде гендердің
организмдердің барлық морфологиялық белгілері мен физиологиялық
қасиеттердің қалыптасуына және зат алмасуға әсерін қамтамасыз ететін
химиялық процестер анықталды. Бір ген- бір фермент деген қағида
ұсынылды. Ол көптеп жүргізілген эксперименттер арқылы дәлелденіп,
молекулалық генетиканың өзекті бір мәселесіне айналды.
1944 жылы америка микробиологы әрі генетигі О.Эвери өзінің
қызметтестіремен бірге бактериялармен жүргізген тәжірибелерінің негізінде
тұқым қуалаушылықтың материалдық негізі- хромосоманың белоктық
компаненттері емес, ДНҚ екендігін дәлелдеді.1952 жылы А.Херши мен М.Чейздің
зерттеулері бактерия клеткасына фаг барып жабысқанда оған фагтың тек ДНҚ-сы
ғана өтетіндігін , ал белок қабықшасының сырты қалып қоятындығын, соған
байланысты бактерияның тұқым қуалау қасиетінің өзгеретіндігін көрсетті[5].
ДНҚ-ның тұқым қуалаушылықтағы рөлі анықталғаннан кейін 1953 жылы
Америка оқымыстысы Дж. Уотсон мен Ағылшын Ф.Крик оның молекулалық
құрылысының моделін жасады. Бұл генетикалық материалдың репликацияға ,
мутацияға және тұқым қуалайтын информацияны сақтауға қабілетті екендігін
дәлелдеді.
1957 жылы Америка генетигі А.Корнберг көбеюге қабілетті және табиғи
вирустарда болатын барлық қасиеттері бар вирус бөлшектерін қолдан жасады,
ал 1958 жылы ДНҚ молекуласын лаборотория жағдайында жасанды жолмен
синтездеді.1961 -1962 жылдары М.Ниренберг , Г.Маттен , С.Очоа және Ф.Крик
тұқым қуалаушылықтың кодымен белок молекуласының құрамына енетін барлық 20
амин қышқылының нуклеотидті триплеттерінің құрамын анықтады. Сол 1961-1962
жылдары Француз микробиологтары әрі генетиктері Ф.Жакоб пен Ж.Моно белок
синтезі реттелуінің жалпы теориясын жасады, соның негізінде ферменттер
синтезінің генетикалық бақылануы механизмінің схемасын ұсынды. 1969 жылы
Корана ашыту бактериясы клеткасының генін синтездеді, ал Гарварт медицина
мектебінің профессоры Д. Бэквитс пішен таяқшасынан таза күйінде генді
бөліп алды. 1970 жылы Америкадағы Висконсин университеті ғалымдарының РНқ
матрицасы негізінде ДНҚ –ның синтезделуіне дәнекер болатын кері
транскриптаза ферментін табуы молекулалық генетикадағы аса маңызды оқиға
болды.
Қазіргі кездегі генетиканың дамуы тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік
туралы ілімнің барлық салаларында да зерттеудің молекулалық пирнциптерінің
берік орын алатындығымен сипатталады. Мысалы, генді организмнен тыс қолдан
синтездеу, мутацияның молекулалыұ механизмдері, жеке даму процесіндегі
генннің қызметі, генетикалық материал рекомбинациясының, репаратциясының
алғашқы механизмдері, нуклеин қышқылдары мен белоктарды биополимерлерді
қолдан синтездеу, гендік инженерия сияқты проблемаларды зерттеу кең етек
алып отыр.
Генетика мен селекцияның дамуына Қазақстан ғалымдарының да қосқан
үлесі бар. Мысалы, К.Мыңбаев, В.П.Кузьмин, А.М.Ғаббасов, Ғ.Бияшев,
Н.А.Удолиськая. Алшақ будандастыру , мутагенез, полиплоидия , гетерозис
мәселелерді қамтитын генетикалық зерттеулер жүргізілуде.Астық дақылдарын,
техникалық дақылдар мен басқа да дақылдарды түр ішіндік және түр аралық
будандастыру нәтижесінде бидайдың ,арпаның, көксағыздың, жүгері мен қант
қызылшасының мол өнімді гибридтері мен сорттары шығарылды.
Микроорганизмдер генетикасы оның ішінде актиномицеттер табиғатына
мутагендік факторлардың тигізетін әсерлері зерттеліп, олардың
антибиотиктерді көп түзетін мутантты формалары алынды.
Алшақ будандастыру әдісімен жабайы арқарды пайдаланып, қойдың арқар
–меринос тұқымы алынды. Бутарин, Есенжолов, Жандеркин осы ғалымдардың
қосқан үлесі зор.Бірқатар мол өнімді мал тұқымдары, мысалы, қазақтың биязы
жүнді қойы, Оңтүстік Қазақстан және бесқарағай мериносы , қазақтың ақбас
сиыры, алатау сиыры, қостанай жылқысы шығарылды. Ермеков,Еламанов,
Бальмонт, Пак ,Медеубеков сияқты ғалымдардың үлесі зор.
Ауыл шаруашылығы дақылдары мен мал өсірудегі генетикалық селекциялық
жұмыстар биохимиялық және цитологиялық зерттеулермен қатар жүргізілді. Бұл
салада Дарханбаев,Қылышев, Мәсенов ,Мырзамадиев,Омарбаев сияқты ғалымдардың
үлесі зор.
Қазақастанда тұңғыш рет М.Ә.Айтхожиннің басқаруымен молекулалық
биология және ген инженериясы саласында көптеген зерттеулер жүргізілді.
Атап айтқанда, белок синтезін трансляциялық бақылау механизмі білу үшін
өсімдіктердің информациялық рибонуклеин қышқылдарын анықтау, бидай дәнінің
азықтық құрамын арттыруға мүмкіндік туғызатын белок синтезін бақылайтын
гендердің орнын ауыстырып , оны қайтадан қалпына келтіру әдістерін жасау
жөніндегі іргелі зертеулер[6].

1.2 Селекция дамуына ғалымдардың қосқан үлесі

Генетика селекцияның теориялық негізігі болып есептеледі. Солай бола
тұра селекцияның өз алдына тұрған міндеттері,пәні және зерттеу әдістері
бар.
Селекция жануарлардың жаңа тұқымдарын, өсімдіктердің сорттарын
жақсартудың теориясы мен әдістерін қалыптастырады.Сөйтіп, қоғамның өндіргіш
күштерінің дамуына үлес қосады.
Селекция деген сөздің өзін қазақ тіліне аударғанда сұрыптау деген
мағына береді.Бірақ оның мәні тек сұрыптаумен шектелмейді.Селекцияның
міндеті жануарлардың жоғары өнімді тұқымдарын, өсімдіктердің сорттарын,
микроорганизмдердің штаммдарын шығару және үй жануарлары мен мәдени
өсімдіктер эволюциясының заңдылықтарын зерттеу.
Н.И.Вавиловтың айтуынша, селекция мынадай негізгі бөлімдерден тұрады:
1. Селекциялық жұмыстың объектілері болып есептелетін, өсімдіктердің,
жануарлардың және микроорганизмдердің тұқымдық сорттық, түрлік құрамын
зерттеу.
2. Будандастыру және мутациялық процесс жағдайында пайда болатын
тұқым қуатын өзгергіштіктің заңдылықтарына талдау жасау.
3. Өсімдіктер мен жануарлардың және микроорганизмдердің белгілері мен
қасиеттерінің дамуындағы сыртқы ортаның рөлін зерттеу.
4.Организмнің бойындағы пайдалы белгілер мен қасиеттердің бекіп
дамуына жағдай жасайтын қолдан сұрыптаудың жүйесін жасау.
Селекция үшін қажетті бастапқы материалды білмей, олардың шығу тегі
мен эфолюциясын зерттемей тұрып жануарлар мен өсімдіктердің және
микроорганизмдердің қазіргі бар формаларын жаңарту, жақсарту мүмкін емес.
Өсімдіктердің дүниежүзілік ресурстарын зерттей отырып Н.И.Вавилов
басты-басты мәдени өсімдіктердің шығу орталықтарын 8 ошаққа бөлді.
Үндістандық ошақ-күріштің, қант қамысының, цитрустардың отаны, Ортаазиялық-
бидайдың, бұршақтың және басқа дақылдардың; Қытайлық ошақ- дәнді
дақылдардың (тары, қарамық, қытай бұршақ) отаны.Алдыңғы Азиядан бидайдың
қара қара бидайдың көптеген формалары және жеміс-жидектердің көп түрлері
шыққан. Бұлардан басқа Жерорта теңіззі ,Абиссина, оңтүстік Мексика,
оңтүстік Америка ошақтары бар[7].
Үй жануарларын да осы сияқты ошақтардан таратуға болады.
Тұқым, сорт және штамма дегеніміз- тұқым қуалайтын белгілі бір
ерекшеліктері бар, адам қолдан жасап шығарған организмдердің
популяциясы.Бір тұқымның, сорттың немесе штаммның ішіндегі особьтардың
тұқым қуалаушылық жағынан бекіген ұқсас, ортақ қасиеттері болады.Олар:
беретін өнім, физиологиялық және морфологиялық қасиеттердің белгілі бір
жиынтығы және сыртқы орта факторларына бір типті жауап беруі. Мысалы,
Леггорн тұқымына жататын тауықтардың салмағы төмен, бірақ жұмыртқалағыштығы
жоғары келеді, азықтандыру және күтім жағдайларын жақсартқанда олардың
жұмыртқалағыштығы артқанымен салмағы онша өзгермейді.Ал Лангшан тұқымына
жататын тауықтардың, керісінше, салмағы жоғары да, жұмыртқалағыштығы
төмен.Күтім жағдайын жақсартқанда олардың салмағы артады да, жұмыртқа беру
мөлшерінде онша өзгеріс болмайды.Әр тұқымның өзіне тән тұқым қуатын
қасиеттері бар дегеннің бір мысалы осындай[8].
Қандай болсын тұқым, сорт, штамм одан белгілі бір өнім алу мақсатында
шығарылады.Қазіргі кезде жануарлардың, өсімдіктердің және
микроорганизмдердің жоғары өнімді формаларын алуда селекция едәуір
жетістіктерге жетті.Мысалы, сиырдың Голштиннофриз тұқымы 365 күнде
майлылығы орта есеппен 5,1 % 16702 кг сүт берген. Селекционер академик
В.С.Пустовойт шығарған күнбағардың майлылығы 50%-ке дейін жетеді.
Жекелеген қасиетттер мен белгілердің тұқым қуалау заңдылықтарын
ескере отырып, селекционер өзінің қалауы бойынша, будандастыру арқылы
оларды келесі ұрпақтарда бір-біріне сәйкестендіріп дамыта алады.Мысалы,
бидай дәнінің сапасы оның сабанына, жүгері сабағының ұзындығының собығының
мөлшеріне т.б. белгілеріне сәйкестендіруге болады. Мұндай белгілердің тұқым
қууы Мендель заңдарына сай жүреді. Осы заңдылықтарды терең білгенде ғана
селекционер әр түрлі будандастыру әдістерін қолдана отырып, организмнің
бойындағы қажетті қасиеттерді дамытып, қажетсіздерін шығарып тастай
алады.Құндыз, түлкі сияқты бағалы аң терілері түстерінің тұқым қуатындығы
жақсы зерттелген, мұнда кейбір гендерді комбинациялау арқылы бірнеше түсті
тері алу оңай іс[9].
Тұқым қуудың заңдылықтарын селекцияда қолданудың тағы бір мысалы
ретінде тауықтардың автосексті тұқымдарын айту керек. Олардың
балапандарының жынысын жұмыртқадан шығысымен ажыратуға болады, бұл
әтештерді бірден іріктеп алып бордақылап өсіруге ыңғайлы.Мұның өзі мынандай
генетикалық заңдылыққа байланысты нәрсе. Тауықтарда жыныспен тіресіп тұқым
қуатын қауырсынның жолақ болуын анықтайтын доминантты ген (В) болады.
Жалғыз ғана Х-хромосомасы бар ұрғашы балапандарда В генінің дозасы аз, ал
еркек балапандарда екі ХХ-хромосомо болатындықтан, екі ВВ гені, яғни екі
есе артық доза бар. Сондықтан олардың қауырсынының жолағы анық білінеді.
Селекцияда өсімдіктердің әр түрлі сорттарына немесе жануарлардың
тұқымдарына тән генетикалық ерекшеліктерді бір-біріне ұластыру үшін
комбинативтік өзгергіштік қолданылады.Мысалы, селекционер П.П.Лукьяненко
өзінің атақты безостая -1 сортты бидайын шығарғанда бастапқы материал
ретінде аргентиналық жаздық бидай Клейн-33-ті және күздік бидай Лютесценсті
алған. Сонда безостая -1 Клейн-33-тен сабағының қысқалығын, тез пісіп
жетілетіндігін және дақ ауруына төзімділігін, ал Лютенсценстен күздік
белгісін тұқым қуалап алған.
Өсімдіктер мен жануарлардың және микроорганизмдердің селекциясында
мутациялық өзгергіштік те кеңінен қолданылады. Мутация тұқым қуалайтын
өзгергіштіктің бастапқы қайнар көзі болып есептеледі. Кез келген өсімдікте,
жануарларда немесе микроорганизмдерде өздігінен әр түрлі мутация пайда
болып жатады. Табиғи жағдайда мутацияға табиғи сұрыптау әсер етеді. Ал
қолдан сұрыптауда мутацияны селекционер өзі жасайды.
Тұқымдар мен сорттар өздерінің тұқым қуатын ерекшеліктері жағынан
жабайы ататектерінен өзгеше келеді.Жабайы формаларға қаншама қолайлы жағдай
туғызып қолда өсірсе де, өздерінің қолға үйретілген туыстарындай өнім бере
алмайды. Мысалы, жабайы банкив тауықтарын қанша азықтандырып күткеніңмен
жылына 300-350 жұмыртқа бермейді. Өсімдіктер мен жануарлардың мәдени
формаларын адам тек секірмелі түрде өздігінен болатын мутацияны қолдан
сұрыптаудың, оларды бірнеше ұрпақ бойы қалыптастыру арқылы алған[10].
Сонымен бірге қазіргі кезде селекцияда эскпериментальды немесе
индукциялық мутагенезді қолдану кең етек алып отыр.Бұл мақсатта радиация,
химиялық қосылыстар сияқты түрлі мутагенездік факторлар қолданылады.
Радиоактивті сәулелерді селекцияда қолданудың пионерлері бұрынғы Кеңес
Одағы ғалымдары Г.А.Надсон, Г.С.Филиппов, Л.Н.Делоне және А.А.Сапегиндер
болып есептеледі. Индукциялық мутацияны селекцияда қолданудың
антибиотиктердің продуценттері –зең саңырауқұлақтарының жаңа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.