Сүтқоректілерді қорғау

Жоспар
Кіріспе

1 СҮТҚОРЕКТІЛЕРДІ ҚОРҒАУ
2 ЖАНУАРЛАРДЫҢ ТАБИҒАТТАҒЫ ЖӘНЕ АДАМ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ МАҢЫЗЫ.

Сүтқоректі жануарлар да табиғатының ажырамас бір бөлігі, сондықтан жер бетіндегі пайдалы –зиянды жан –жануарлардың барлығын да қорғап, сақтап қалуға міндеттіміз. Осы мақсатта кәсіптік маңызы бар сүтқоректілерді аңшылық жасап алуға шек қойылған. Мысалы: бұрынғы КСРО -ның және Қазақстан қызыл кітабына тіркелген Қобыланды аумағында аңшылық шаруашылығын жүргізу ережелерін бұзған азаматтар лауазымына қарамастан, өте көп мөлшерде ойып пұл тө леуге міндетті. Табиғитта сирек кездесе бастаған жануариен арнаулы қорық жаға бекітіп, кейбіреуі өсуі мүмкіндігі бар жерлерге жерсіндіріл уде. Бұған Барсакелмес қорығынан Қапшағай қорықшасына, Маңғыстауға, Шу өңіріне жерсіндірілген Құланды мысал ете аламыз. Қорықтағы және қорықшалардағы аңдарды аулауға мүлде рұқсат етілмейді. Андатра да Қазақстанға жерсіндірілген бағалы аңның бірі. Табиғатта сан алуан түрлері кездесетін құстардан тек 10-ны ғана, бунақденелілерден тек екі түрі ғана қолға үйретілгенде сүтқоре ктілердің 15-тен астам тү рінің қолға үйретілу, сүтқоректілерді қорғауға адамзаттың ерекше назар аударатынын көрсетеді. Осы мақсатта халықаралық табиғат қорғау одағының қызыл кітабына ұйымдастырылып, 1966ж оның ғаламшарда жойылып кету қауіпі төнген аңдар туралы алғашқы томы жарық көрді. 1978 ж. бұрыңғыКСРО-ның және Қазақстанның қызыл кітабы баспадан шығып, бұрыңғы КСРО-ның қызыл кітабына сүтқореткілердің 62 түрі т іркелді. С оңғы кезде табиғатта сирек кездесетін және жойылып кету қауіпі бар жануарлардың саны арта түскені байқалады. Осының нәтижесінде 1984 жылы жарияланған КСРО-ның қызыл кітабында сүтқоректілердің 94 түрі мен түр тармақтары тіркелген 1996 жылы Қазақстанныің қызыл кітабында жарық көрді, оны омыфртқалы жануарлардың 125 түрі мен түр тармағы тіркелген.Қазақстанда мекендейтін сүтқоректің 40 түрі Республиканың Қызыл кітабына тіркеліп, арнайықорғауды қажет етіп отыр. МММұндай сирек кездесетін және жойылып кету қауіпі бар жануарлар сүтқоре ктілердің қолқанаттылар, бұнақденелі сүтқоректілер, кемірушілер, жыртқыштар, тақтұяқтылар және жұптұяқтылар отрядына жатады.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

СҮТҚОРЕКТІЛЕРДІ ҚОРҒАУ
Сүтқоректі жануарлар да табиғатының ажырамас бір бөлігі, сондықтан
жер бетіндегі пайдалы –зиянды жан –жануарлардың барлығын да қорғап,
сақтап қалуға міндеттіміз. Осы мақсатта кәсіптік маңызы бар
сүтқоректілерді аңшылық жасап алуға шек қойылған. Мысалы: бұрынғы КСРО
-ның және Қазақстан қызыл кітабына тіркелген Қобыланды аумағында
аңшылық шаруашылығын жүргізу ережелерін бұзған азаматтар лауазымына
қарамастан, өте көп мөлшерде ойып пұл тө леуге міндетті. Табиғитта
сирек кездесе бастаған жануариен арнаулы қорық жаға бекітіп,
кейбіреуі өсуі мүмкіндігі бар жерлерге жерсіндіріл уде. Бұған
Барсакелмес қорығынан Қапшағай қорықшасына, Маңғыстауға, Шу өңіріне
жерсіндірілген Құланды мысал ете аламыз. Қорықтағы және қорықшалардағы
аңдарды аулауға мүлде рұқсат етілмейді. Андатра да Қазақстанға
жерсіндірілген бағалы аңның бірі. Табиғатта сан алуан түрлері
кездесетін құстардан тек 10-ны ғана, бунақденелілерден тек екі
түрі ғана қолға үйретілгенде сүтқоре ктілердің 15-тен астам тү рінің
қолға үйретілу, сүтқоректілерді қорғауға адамзаттың ерекше назар
аударатынын көрсетеді. Осы мақсатта халықаралық табиғат қорғау
одағының қызыл кітабына ұйымдастырылып, 1966ж оның ғаламшарда
жойылып кету қауіпі төнген аңдар туралы алғашқы томы жарық көрді.
1978 ж. бұрыңғыКСРО-ның және Қазақстанның қызыл кітабы баспадан
шығып, бұрыңғы КСРО-ның қызыл кітабына сүтқореткілердің 62 түрі т
іркелді. С оңғы кезде табиғатта сирек кездесетін және жойылып кету
қауіпі бар жануарлардың саны арта түскені байқалады. Осының
нәтижесінде 1984 жылы жарияланған КСРО-ның қызыл кітабында
сүтқоректілердің 94 түрі мен түр тармақтары тіркелген 1996 жылы
Қазақстанныің қызыл кітабында жарық көрді, оны омыфртқалы жануарлардың
125 түрі мен түр тармағы тіркелген.Қазақстанда мекендейтін сүтқоректің
40 түрі Республиканың Қызыл кітабына тіркеліп, арнайықорғауды
қажет етіп отыр. МММұндай сирек кездесетін және жойылып кету
қауіпі бар жануарлар сүтқоре ктілердің қолқанаттылар, бұнақденелі
сүтқоректілер, кемірушілер, жыртқыштар, тақтұяқтылар және жұптұяқтылар
отрядына жатады. Атап айтқанда: қалқанқұлақты қатпар-ерін жарқанат, қар
кірпі, жұпартышқан, апан жертесер, жайра, көксуар, өзен құндызы,
жалман, бесбашпайлы, ергежей қостаңыртабан атжалман, сары ала қоржын,
алып соқыртышқан, қызыл қасқыр, ақтырнақ аю, еуропалық қаракүзен,
шұбар күзен, ақтас саусар, сілеусін, қобылан, құлан, арқар ерекше
қорғауды қажет етеді.
Казақстаның жер көлемі 2,7 миллион шаршы шақырым. Ол батыстағы Каспий
теңізінен шығыстағы Алтай тауларына дейін 3,5 мың, солтүстіктегі орманды
алқаптан оңтүстіктегі Тяньшан тауларыпа дейін 1.7 мың шақырым жерді алып
жатыр. Республика территориясын орманды дала, дала, шөл-шөлейтті аймақтар
кесіп өтеді. Оңтүстігін таулар көмкереді. Ауа райы да құбылмалы. Табиғат
жағдайының бұлай әр алуан болып келуі Қазақстанда жан-жануарлардың көптеген
түрлерінің тіршілік етуіне мүмкіндік тудырады. Оған дәлел ретінде
республика көлемінде омыртқалы жануарлардың 834 түрі (сүтқоректілердің 178
түрі, құстардың 488 түрі, бауырымен жорғалаушы- лардың 49 түрі,
қосмекенділердің 1.2 түрі, дөңгелек ауыздылар мен балықтың 104 түрі)
мекендейтінін айтсақ та жеткілікті. Ал, бұған қоса омыртқасыз жәндіктердің
шамамен 50 мыңнан асық түрі тағы бар.
Жері байдың — елі бай дегендей, кең өлкені қоныстанған хайуанаттардың,
оның ішінде сүтқоректілердің де халық шаруашылық маңызы өте зор.
Қазакстанда, әсіресе, құнды тері, дәмді ет, дәрі-дәрмектік шикізаттар
беретін аңдардың түрлері көп-ак. Олардың бақ қорын тиімді пайдалану —
республикамыздың аңшылық мал шаруашылығы алдында тұрғы үлкен міндет.
Қазақстанда тұяқты аңдардың 12 түрі — бұл ақбөкен, марал, теңбіл бұғы,
елік, құдыр, қаракқұйрық, таутеке, арқар, Үстірт арқары, кұлан және жабайы
шошқа тіршілік етеді. Сондай-ақ XIX ғасырдың аяғына дейін Сырдария
өзенінің жағасында тоғай Бұғысы (хангул), Солтүстік Қазакстан өңірінде
терістік бұғысы болған.
Үстіміздегі ғасырдын 50-ші жылдарына дейін даламыз бен ормандарымызда
жоғарыда аталған сүтқоректілердің қоры мол болатын. Өлкеміздің шөл-шөлейтті
аймағында қарақұйрық саны көп еді. Тек Маңғыстау облысында ғана ол 100
мындай, ал Қызылорда облысының Қызылкұмында 30 мындайтын. Бірақ соңғы 30
35 жыл ішінде республикамызда халық шаруашылығының карқынды дамуы
қарақұйрық сияқты аңдардың тым азайып кетуіне әкеп соқтырды. Арқар,
қарақұйрық, Үстірт арқары санының күрт азаюына, біріншіден, қысы катты жұт
жылдары себеп болса, екіншіден, өлкемізде браконьерлік етек жайып, кейбір
бағалы хайуанаттар қорының кемуіне зор зиянын тигізді. Сондықтан саны
азайып кеткен қаракұйрық, арқар, Үстірт арқары, кулан сиякты андар дереу
корғауға алынып. Қазакстан Республикасының Қызыл кітабына тіркелген.
Қазірде аттары аталған аңдардың саны өсіп келеді. Келешекте олардың
кәсіптік жол-мен ауланатын аңдардың түрлеріне жататындығы сөзсіз. Оны
ақбөкен мысалы, пам айқын байқауға болады.
Үстіміздегі ғасырда бас кезінде ақбөкеннің жойып кету қаупі туғандықтан
Қеңес өкіметі 1919 жылдан бастап оны аулауға толық тырым салды. Ол кезде
қазақ жерінде бұл аңның 150—300-дей ғана сақталып қалған "еді. Міне, дереу
қорғауға алынған ақбөкеннің саны жылма-жыл өсіп, корының тез өсуіне
мүмкіндік жасалды.
Соның нәтижесінде 1954 жылдан оны кәсіптік жолмен сапасы еті мен бағалы
дәрілік шикізат — мүйізі үшін аулауға рұқсат етілді. Сол жылы ақбөкен саны
900 мыңдай болса, 1973 жылы — 1,5 миллионға жетті. 1982— 1992 жылдары
Казакстанда 1,4 миллион ақбөкен ұсталып, одан 19,5 мың тонна ет, 165 тонна
шипалық мүйізі дәрі дайындайды.. Бұл аңнан алынған өнімнің жалпы құны 32
миллион сом болып. 14.4 миллнон сом таза пайда түсті.
Соңғы жылдары кәсіптік маңызы бар тұяқты хайуанаттар қорының
республикамызда көбейіп келе жатқаны байқалады. Казірде қазақ жерінде 5-6
мыңдай бұғы. 30 мыңдай елік. 15-20 мыңдай таутеке, 10 мыңдай жабайы
шошқа, 10-15 мыңдай марал бар (Бекенов. Байдәулетов, Грачев, 1992).
Бұл, аңшылық шаруашылығын дұрыс жолға қоссақ, республпкамызда жылына
2,5—3,0 мың тонна жабайы аңдардың сапалы етін және биска да шикізаттарын
дайылдал туруға зор мүмкіндік болатындығын көрсетеді.
Сондай-ақ Қазақстанның тағы құз аңдары үй жануарларының жаңа түрлері мен
тұқымдарын шығаруға пайдаланатын таптырмайтын телофонд болып табылады.
Өткен ғасырда Алтай тұрғындары, таудағы жабайы маралды жас мүйізі —
лантасын алу үшін қолға үйрете бастаған. Соның нәтижесінде қазір мал
шаруашылығының жаңа саласы — марал өсірумен айналысады.
Бұл шаруашылықтар жыл сайын маралдың шет елдерге шығарылатын бірнеше
лантасын алып дәрісі алынатыл құнды мүйіздерін өндіреді. Сол сияқты
республикамызда тау жағасы арқар мен маралды будандастыру арқылы койдың
жаңа туқымы — арқармеринос өсіріліп шығарылғалы мәлім. 'Таулы өңірлерде
жыл бойы жайылымда бағылатын бұл қойлар бұлар жүнді мол береді.
Қазақстанда жабайы шошқа мен үй шошқасын будандастырып, жаңа тұқым
шығару жұмыстары да жүргізілуде. Осындай жолмен жоғары өнімді шошқаның
қазақстандық будан тұқымы алынды.
Келешекте қойдың шөлшөлейтті аймакқа өте бейімді әрі ірі жаңа тұқымын
шығару жолында қазақтың еділбай қойын үстірт арқарымен будандастыру ісі де
кездесіп отыр.
Кең байтақ қазақ жерінде мекендейтін сүт қоректілердің ішіндегі ең
маңыздыларының бірі — аса бағалы әрі құнды терісі үшін ауланатын аңдар.
Олардың ішінде е негізгісі'-"- ондатр, ақтиін, суыр, зормал, сарышұнақтар.
қызыл түлкі, қарсақ, қасқыр, сасық кузен және тағы басқалар. Осы аталған
бағалы аңдардың көбісінің құнды терісі шет елдерге шығарылады.
Насекомдармен қоректенетін сүтқоректілер. жарғынаттар және жыртқыш аңдар
орман шаруашылықтарына, адам денсаулығына зиянын тигізетін кеміргіштер және
насекомдармен көптеп қоректеніп, едәуір пайдасын тигізеді. Қомағай
жарканаттар түні бойы ұшып жүріп азықтарын аулап, түрлі зиянды қоңыздар,
көбектер, масаларды құртса, жыртқыш хайуанаттар (дала күзені, сарғыш күзен,
ақкіс, борсық," түлкі, қарсақ) миллиондаған кеміргіштер мен көп зиянды
насекомдарды қорек етеді. Мысалы, сасық күзен тәулігіне бір сарышұнақ
немесе 10—20 ұсақ тоқалтістер жейді. Бір акқалақ жылына 3 мындай ұсақ
кеміргіштерді құртады екен. (Сүтқоректілердің халық шаруашылығына
келтірстін зор пайдасымен қатар, олардың кейбір өкілдері оған үлкен
экономикалық зиянын да тигізеді. Республикамызда егін шаруашылығының
дамуына әртүрлі зиянкестер елеулі нұқсан келтіреді. Мәселен, сарышұнақтар,
қаптесерлер, аламандар, егеуқұйрықтар сияқты кеміргіштердің әрекеті
салдарынан дәнді дақылдар тиімі жыл сайын шамамен 6—8 процент кемиді екен.
Сондай-ақ, зиянды кеміргіштердің бау-бақшаға, қоймады астыққа, орман
алқабына, мал азықтык дақылдарға тигізетін залалдары өз алдына зерттелетін
бір үлкен мәселе. Жалпы, зиянкес кеміргіштердің санын азайтып отыру үшін
ауыл шаруашылығында агротехникалық, химиялық, биологиялық және механикалық
әдістерді кең қолданып отырудың үлкен мәні бар. Қасқыр сияқты жыртқыштардын
мал және аңшылық шаруашылықтарына келтіретін зиянын да айтпай кетуге
болмайды. Мәселен, 1924—1925 жылдарда Қазақстанда бұл жыртқыш тап 193 мың
мал басы шығын болған. Соңғы жылдарда қасқырдың саны азаймай отырғандықтан
(қазірдегі коры 60 мыңдай) онан келетін зиян әлі де үлкен. 1987 жылы
республикамызда 54,2 мың мал қаскырдың жемі болған. Табиғи жағдайда бір
жыртқыштың, жылына 80—90 ақбөкенді құртуы оның аңшылык шаруашылығына да
үлкен әсерін тигізетіндігін дәлелдейді. Сондықтан да Қазақстанда бұл
жыртқыштың 25— 30 мыңдайын аулап, санын азайтып отыру керек.
Сонымен қатар, сүтқоректілердің кейбір түрлері адамға және үй малдарына
түрлі аурулар таратушылар да болып саналады. Әсіресе, олардың оба, аусыл,
қутыру, туляремия, бруцеллез және т. б. түрлі ауруларды жұқтырудағы ролі
айрықша.
Міне, жоғарыдағы айтылған қыскаша шолуда халық шаруашылығы үшін
Казақстанда таралған сүтқоректілердің қандай маңызы барлығы айқын көрінеді.
Соған сәйкес, бұл хайуанаттардың тіршілігімен толық танысу үшін оларды жан-
жақты терең зерттеу жұмыстарын жүргізу ғалым-мамандардың алда тұрған зор
міндеттері. Мұндай ғылыми -зерттеулер сүтқоректілердің даму тарихын білуге,
оларды қорғау мен тиімді пайдаланудың теорнялық негіздерін жасауға
мүмкіндік береді.
Соңғы жылдары республикамызда өндіріс пен ауыл шаруашылығының тез
қарқынмен дами түсуі жан-жануарлар дүниесіне үлкен әсер етті. Жануарлардың
кейбір түрлерінің саны азайып, таралу аймақтары тарыла түсті. Сондықтан да
ондай хайуанаттарды дереу қамқорлыққа алып, Қазақстанның Қызыл кітабына
енгізуге тура келді. Келешекте осы жануарлардың таралуын, биологиясын
зерттеп, оларды сақтап қалудың ғылыми негіздердің жасау мәселесі күн
тәртібінде. Сондай-ақ, бағалы тері, дәмді ет, дәрі-дәрмектік шикізат
беретін аңдардың санын көбейтудің тиімді жолдарын іздестіру де маман-
зоологтардың зор міндеті.

ЖАНУАРЛАРДЫҢ ТАБИҒАТТАҒЫ ЖӘНЕ АДАМ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ МАҢЫЗЫ.

Табиғат байлығын қорғау, қадірлей білу мәселесі — бұл бүкіл жер шары үшін
аса маңызды проблемалардың бірі болып отыр. Сан-саналы табиғат
байлықтарының бірі — жануарлар дүниесі. Қ азіргі кезде дүние жүзінде тек
сүт қоректілердің 3,5 мың түрі, қанаттылардың 8,6 мың түрі кездеседі. Соның
ішінде біздің елімізде аңдардың 332 (9,4%) түрі мен құстардың 750 (8,7%)
түрі бар. Осы табиғат байлықтарын сақтап, халық шаруашылығына пайдалану
үшін дүние жүзінде әр түрлі шараларды жүзеге асыруда. Біздің еліміздегі
табиғат қорғау шаралары жануарлар дүниесін одан әрі молайтуға, көбейтуге
мүмкіндік беруде. Хайуанаттардың бағалы және сирек кездесетін түрлері
мемлекеттік қорықта бағылады. Совет Одағындағы қорықтардың саны 100-ге жуық
болса, соның бесеуі біздің республикамызда орналасқан. Сондай-ақ кейбір
саны аз пайдалы жабайы жануарларды әуесқойлың және кәсіптік тұрғыдан атуға
тыйым салынған.
Табиғатты қорғау жұмыстары Совет Одағында басқа елдерге қарағанда
әлдеқайда жақсы қолға алынған. Партия тіршілік бесігі — табиғатты қорғау
ісіне әрқашан да жете көңіл бөліп келеді. Бұл мәселеге еткен КПСС XXIV
съезінде де ерекше мән беріліп, атап айтылғандығы жоғарыда баяндалған.
Съезд Директиваларында: Министрліктер мен ведомостволардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың табиғат ресурстарын — жерді,
суды, атмосфераны, пайдалы қазбаларды тиімді пайдалану жөніндегі, сондай-ақ
өсімдік пен хайуанат дүниесін қалпына келтіру жөніндегі жауапкершілігі
арттырылсын— деп жазылуы үкімет пен партияның табиғат қорғау проблемасын
әрқашан да алдыңғы кезекке қойып отырғанын айқындайды. Сонымен қатар соңғы
жылдары республика көлемінде жануарлар дүниесін қорғауға арналған қаулы-
қарарлар мен заңдар қабылданды.
Бұл қаулыда табиғаттың басқа да байлықтарымен қатар, хайуанаттар дүниесін
қорғау туралы заңдарды қатаң сақтау атап көрсетілген. Сондай-ақ хайуанаттар
дүниесін қорғау және оны өркендетуге бағытталған шараларды жүзеге асыру
міндеттеріне ерекше мән берілген. Бұлардың бәрі де туған ел, отан көлемінде
бар жануарлар дүниесін одан әрі қорғап, көбейте беруге тікелей бағытталған
аса маңызды документтер екендігі оқушы қауымға белгілі.
1962 жылы табиғат қорғау қоғамының Қазақ бөлімшесі құрылды. Міне, осы
қоғам қазір іргесін кеңейтіп, облыстар мен аудандар да арнаулы ұйымдар
құрды. Мәселен, қазір оның 19 облыстық, 58 қалалық, 192 аудандық,
бөлімшелері мен 13184 ауылдық немесе бастауыш ұйымдары бар. Олардың 1,5
миллионнан астам мүшесі бар. Сонымен қатар жер-жердегі табиғат қорғау
қоғамының жұмысына ғалымдар мен мамандар, туған өлкесін жанындай жақсы
көретін адамдар, табиғаттың жас достары белсене қатысады.
Қазір педагогтың жоғарғы және орта арнаулы білім беретін оқу орындарында
табиғат қорғау тақырыбына 10 сағаттық факультативтік сабақтар өткізіледі.
Мектептер мен оқу орындарында Адам өзін қоршаған ортаның табиғатын қалай
өзгертеді, Сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктер және оларды қорғау
және тағы басқа тақырыптарда лекциялар оқылып, Құстар күні, Гүлдер
күні, Көктем күні сияқты арнаулы күндерді мектепте мейрам есебінде
өткізу әдетке айналған. Мұның өзі жастарымыздың табиғатқа қызығуын
арттырып, оны сүюге баули түседі.
Хайуанаттардың жанама пайдасынан басқа, олардың көптеген түрінің
экономикалың маңызы да өте зор. Кәдімгі жай қорғау шаралары жәрдемімен
бағалы және сирек кездесетін жануарларды сақтап қана қоймай, тіпті олардың
санын кәсіптік тұрғыдан аулау мөлшеріне дейін жеткізуге болатыны практика
жүзінде көрініп жүр. Бұған жақсы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.