Табиғат, оның адам өміріндегі маңызы
І КІРІСПЕ.
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І.ТАРАУ. ТАБИҒАТ, ОНЫҢ АДАМ ӨМІРІНДЕГІ МАҢЫЗЫН ЗЕРДЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ..
1.1 Табиғаттың адам өміріндегі маңызы ...
1.2 Адамның табиғатпен байланысы
1.3 Адам мен табиғаттың даму заңдары .тұлғаның өзін.өзі тануы мен дамытуының негіздері
ІІ.ТАРАУ. ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫНЫҢ АДАМ ӨМІРІНДЕГІ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... .
2.1 Ауаның адам, өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі маңызы ... ... ... .
2.2 Адам өміріндегі және шаруашылық қызметіндегі судың маңызы ... .
2.3 Топырақтың адамзат үшін маңызы..
2.4 Қоршаған ортаның ластануының, адам денсаулығына әсері ... ... ... ..
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ІV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І.ТАРАУ. ТАБИҒАТ, ОНЫҢ АДАМ ӨМІРІНДЕГІ МАҢЫЗЫН ЗЕРДЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ..
1.1 Табиғаттың адам өміріндегі маңызы ...
1.2 Адамның табиғатпен байланысы
1.3 Адам мен табиғаттың даму заңдары .тұлғаның өзін.өзі тануы мен дамытуының негіздері
ІІ.ТАРАУ. ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫНЫҢ АДАМ ӨМІРІНДЕГІ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... .
2.1 Ауаның адам, өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі маңызы ... ... ... .
2.2 Адам өміріндегі және шаруашылық қызметіндегі судың маңызы ... .
2.3 Топырақтың адамзат үшін маңызы..
2.4 Қоршаған ортаның ластануының, адам денсаулығына әсері ... ... ... ..
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ІV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
Табиғат! Осы бір жүрекке жылы, көңілге қонымды естілетін салиқалы сөзге қаншама мазмұн, терең мағына, ұлағатты мол, тұжырымы кең ой жатыр десеңші!
Табиғат-күллі тіршілік атаулының құтты қоныс мекені, алтын ұя бесігі, құт-берекесі. Ал адам үшін табиғат ең қасиетті де қастерлі ұғым. Өткені адамның өзін дүниеге келтіретін аяулы Анасы, сондықтан да адамның табиғатты Ана деп құрметтеуінде өте үлкен ұғым жатыр.
Қазақ халқының бар өмірі тіршілігі табиғатпен тікелей етене байланыста өтіп келеді. Сан ғасырлар бойы халқымыз сол өзін аялаған табиғат аясында тіршілік ете жүріп оның саналуан құпия сырларына көңіл бөлді және сол туралы орынды пікірлерге келді Халқымыздың табиғат жөніндегі ой-пікірлері табиғат құбылыстарымен, заңдылықтарымен үнемі үндесіп жатты.Халық өзін табиғаттың бөлінбес бір бөлшегі, құрамдас тобы деп есептеледі. Сондықтан да табиғатпен бірлікте өмір сүруі қажеттігін ерте кезден-ақ сезіне біледі. Табиғаттың қатаң жағдайына, түрлі өзгерістеріне сай көшіп-қонып жүріп, өз шаруашылығын табиғатпен үйлесімді жүргізіп отырды және табиғатқа аялы алақан, жылы жүрек сезімі, көздің қарашығындай қамқорлық қажет екендігін ерте сезінді.Осыған орай халқымыздың да мінез-құлқы бірте-бірте қалыптасып, ондай қасиеттер атадан-балаға, ұрпақтан ұрпаққа асыл мұра ретінде жеткізіліп отырды.
Қазақ халқының халық педагокикасындағы асыл мұраларының бірі-табиғатқа деген аса зор сүйіспеншілігі мен оған деген асқан адамгершілік қасиеті болды. Халық ұғымында табиғат деген қасиетті сөз, туған жер, өскен ел, атамекен, аяулым деген тұла бойыңа нәр беріп, жүрегіңді шымырлататын аса қымбат сөздермен қатар тұрады
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада, адамзат қоғамы мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынас қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Экологиялық жағдай дың нашарлауы қоршаған ортадағы қайтарымсыз табиғи өзгерістерге әкеліп соғып отыр. Айталық, климаттың жылынуы, өзен-көлдердің суының азаюы, мұздықтардың еруі, сел тасқындардың жиі қайталануы,биологиялық алуантүрліліктің азайып, тіршіліктің жұтаңдануы және т.б. ғаламдық экологиялық проблемалар адамзат баласының болашағына деген алаңдатушылық туғызып отырғаны сөзсіз.
Табиғат-күллі тіршілік атаулының құтты қоныс мекені, алтын ұя бесігі, құт-берекесі. Ал адам үшін табиғат ең қасиетті де қастерлі ұғым. Өткені адамның өзін дүниеге келтіретін аяулы Анасы, сондықтан да адамның табиғатты Ана деп құрметтеуінде өте үлкен ұғым жатыр.
Қазақ халқының бар өмірі тіршілігі табиғатпен тікелей етене байланыста өтіп келеді. Сан ғасырлар бойы халқымыз сол өзін аялаған табиғат аясында тіршілік ете жүріп оның саналуан құпия сырларына көңіл бөлді және сол туралы орынды пікірлерге келді Халқымыздың табиғат жөніндегі ой-пікірлері табиғат құбылыстарымен, заңдылықтарымен үнемі үндесіп жатты.Халық өзін табиғаттың бөлінбес бір бөлшегі, құрамдас тобы деп есептеледі. Сондықтан да табиғатпен бірлікте өмір сүруі қажеттігін ерте кезден-ақ сезіне біледі. Табиғаттың қатаң жағдайына, түрлі өзгерістеріне сай көшіп-қонып жүріп, өз шаруашылығын табиғатпен үйлесімді жүргізіп отырды және табиғатқа аялы алақан, жылы жүрек сезімі, көздің қарашығындай қамқорлық қажет екендігін ерте сезінді.Осыған орай халқымыздың да мінез-құлқы бірте-бірте қалыптасып, ондай қасиеттер атадан-балаға, ұрпақтан ұрпаққа асыл мұра ретінде жеткізіліп отырды.
Қазақ халқының халық педагокикасындағы асыл мұраларының бірі-табиғатқа деген аса зор сүйіспеншілігі мен оған деген асқан адамгершілік қасиеті болды. Халық ұғымында табиғат деген қасиетті сөз, туған жер, өскен ел, атамекен, аяулым деген тұла бойыңа нәр беріп, жүрегіңді шымырлататын аса қымбат сөздермен қатар тұрады
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада, адамзат қоғамы мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынас қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Экологиялық жағдай дың нашарлауы қоршаған ортадағы қайтарымсыз табиғи өзгерістерге әкеліп соғып отыр. Айталық, климаттың жылынуы, өзен-көлдердің суының азаюы, мұздықтардың еруі, сел тасқындардың жиі қайталануы,биологиялық алуантүрліліктің азайып, тіршіліктің жұтаңдануы және т.б. ғаламдық экологиялық проблемалар адамзат баласының болашағына деген алаңдатушылық туғызып отырғаны сөзсіз.
1. «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шiлдедегi N 160 Заңы,
2. Аймағанбетова К. Айналамен балаларды таныстыру. «Балауса баспасы» Алматы, 2003ж.
3. Павлович С.А. Табиғат тану негіздері мен методикасы. «Мектеп» Алматы 1973ж.
4. Ж.Н. Мукашев. Жалпы жер тану. Оқу құралы. Алматы. «Қазақ университеті» 2002ж.
5. Керiмбаева Р. Табиғат. Бала. Тәрбие.\\ Отбасы және балабақша. – 1997. № 1 – 3. 50 – 52б.
6. Қалықбаева З. Табиғат – тал бесiгiң. \\ Отбасы және балалақша. – 1995. № 6. 30б.
7. Қоқанбаева Р. И. Экологиялық тәрбие беру. \\ Отбасы және балабақша. – 2006. № 5. 20 – 22б.
8. Қожахметова К.Ж. Адам мен табиғаттың даму заңдары – тұлғаның өзін өзі тануы мен дамытуының негіздері
9. Асқарова Ұ. Б. Экология жəне қоршаған ортаны қорғау. Жоғары оқу орындарының студенттерiне арналған оқу құралы.— Ал- маты: Заң əдебиеті, 2004.— 90 бет.
10. Баешов Ә.Б. “Экология және таза су проблемалары” 2003 ж.
11. Дәрібаев Ж.Е., Баешов Ә.Б., Сермаңызов С.С. “Экология”, “Астана”, “Дәнекер”. 2005 ж.
12. Шілдебаев Ж. “Қызықты экология”.
13. Бушман Л.Н. “Шөлімізді қандыра аламыз ба?” 2002 ж.
14. Асқарова Ұ.Б. “Экология және қоршаған ортаны қорғау”. 2005 ж.
15. “География және табиғат” журнал. №2, 2006 ж.
16. Канаев А.Т., Сагындыкова С.З. Экология окружающей среды Казахстана. Алматы, 2002 г.
2. Аймағанбетова К. Айналамен балаларды таныстыру. «Балауса баспасы» Алматы, 2003ж.
3. Павлович С.А. Табиғат тану негіздері мен методикасы. «Мектеп» Алматы 1973ж.
4. Ж.Н. Мукашев. Жалпы жер тану. Оқу құралы. Алматы. «Қазақ университеті» 2002ж.
5. Керiмбаева Р. Табиғат. Бала. Тәрбие.\\ Отбасы және балабақша. – 1997. № 1 – 3. 50 – 52б.
6. Қалықбаева З. Табиғат – тал бесiгiң. \\ Отбасы және балалақша. – 1995. № 6. 30б.
7. Қоқанбаева Р. И. Экологиялық тәрбие беру. \\ Отбасы және балабақша. – 2006. № 5. 20 – 22б.
8. Қожахметова К.Ж. Адам мен табиғаттың даму заңдары – тұлғаның өзін өзі тануы мен дамытуының негіздері
9. Асқарова Ұ. Б. Экология жəне қоршаған ортаны қорғау. Жоғары оқу орындарының студенттерiне арналған оқу құралы.— Ал- маты: Заң əдебиеті, 2004.— 90 бет.
10. Баешов Ә.Б. “Экология және таза су проблемалары” 2003 ж.
11. Дәрібаев Ж.Е., Баешов Ә.Б., Сермаңызов С.С. “Экология”, “Астана”, “Дәнекер”. 2005 ж.
12. Шілдебаев Ж. “Қызықты экология”.
13. Бушман Л.Н. “Шөлімізді қандыра аламыз ба?” 2002 ж.
14. Асқарова Ұ.Б. “Экология және қоршаған ортаны қорғау”. 2005 ж.
15. “География және табиғат” журнал. №2, 2006 ж.
16. Канаев А.Т., Сагындыкова С.З. Экология окружающей среды Казахстана. Алматы, 2002 г.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қарағанды Болашақ маңызды білім беру колледжі
Жеке пәндер әдістемесі пәнінен
Курстық жұмыс
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Табиғат, оның адам өміріндегі маңызы
Орындаған:
Тексерген:
Қарағанды - 2017ж
ЖОспар
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ Негізгі бөлім
І-Тарау. Табиғат, оның адам өміріндегі маңызын зерделеудің
теориялық-әдіснамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
1.1 Табиғаттың адам өміріндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.2 Адамның табиғатпен байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Адам мен табиғаттың даму заңдары -тұлғаның өзін-өзі тануы мен
дамытуының негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ-Тарау. Табиғат ресурстарының адам өміріндегі маңызы ... ... ... ... .
2.1 Ауаның адам, өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі маңызы ... ... ... .
2.2 Адам өміріндегі және шаруашылық қызметіндегі судың маңызы ... .
2.3 Топырақтың адамзат үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Қоршаған ортаның ластануының, адам денсаулығына әсері ... ... ... ..
іІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІV Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
3
5
5
8
9
13
13
17
21
30
33
35
Кіріспе
Адамдардың табиғатсыз күні жоқ,
Табиғаттың мұны айтуға тілі жоқ
Табиғат! Осы бір жүрекке жылы, көңілге қонымды естілетін салиқалы сөзге қаншама мазмұн, терең мағына, ұлағатты мол, тұжырымы кең ой жатыр десеңші!
Табиғат-күллі тіршілік атаулының құтты қоныс мекені, алтын ұя бесігі, құт-берекесі. Ал адам үшін табиғат ең қасиетті де қастерлі ұғым. Өткені адамның өзін дүниеге келтіретін аяулы Анасы, сондықтан да адамның табиғатты Ана деп құрметтеуінде өте үлкен ұғым жатыр.
Қазақ халқының бар өмірі тіршілігі табиғатпен тікелей етене байланыста өтіп келеді. Сан ғасырлар бойы халқымыз сол өзін аялаған табиғат аясында тіршілік ете жүріп оның саналуан құпия сырларына көңіл бөлді және сол туралы орынды пікірлерге келді Халқымыздың табиғат жөніндегі ой-пікірлері табиғат құбылыстарымен, заңдылықтарымен үнемі үндесіп жатты.Халық өзін табиғаттың бөлінбес бір бөлшегі, құрамдас тобы деп есептеледі. Сондықтан да табиғатпен бірлікте өмір сүруі қажеттігін ерте кезден-ақ сезіне біледі. Табиғаттың қатаң жағдайына, түрлі өзгерістеріне сай көшіп-қонып жүріп, өз шаруашылығын табиғатпен үйлесімді жүргізіп отырды және табиғатқа аялы алақан, жылы жүрек сезімі, көздің қарашығындай қамқорлық қажет екендігін ерте сезінді.Осыған орай халқымыздың да мінез-құлқы бірте-бірте қалыптасып, ондай қасиеттер атадан-балаға, ұрпақтан ұрпаққа асыл мұра ретінде жеткізіліп отырды.
Қазақ халқының халық педагокикасындағы асыл мұраларының бірі-табиғатқа деген аса зор сүйіспеншілігі мен оған деген асқан адамгершілік қасиеті болды. Халық ұғымында табиғат деген қасиетті сөз, туған жер, өскен ел, атамекен, аяулым деген тұла бойыңа нәр беріп, жүрегіңді шымырлататын аса қымбат сөздермен қатар тұрады
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада, адамзат қоғамы мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынас қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Экологиялық жағдай дың нашарлауы қоршаған ортадағы қайтарымсыз табиғи өзгерістерге әкеліп соғып отыр. Айталық, климаттың жылынуы, өзен-көлдердің суының азаюы, мұздықтардың еруі, сел тасқындардың жиі қайталануы,биологиялық алуантүрліліктің азайып, тіршіліктің жұтаңдануы және т.б. ғаламдық экологиялық проблемалар адамзат баласының болашағына деген алаңдатушылық туғызып отырғаны сөзсіз.
Табиғатты қорғау мен аялауды, табиғаттың адам өміріндегі маңызын балабақшадан балаларымыздың санасына сіңірмесек ертең тым кеш болатыны белгілі. Осыған сай курстық жұмысымның тақырыбын: Табиғат, оның адам өміріндегі маңызы деп алуымызға негіз болды.
Курстық жұмыстың мақсаты - табиғаттың адам өміріндегі маңыздылығын негіздеп, оны сақтап қалу шараларын зерделеу.
Зерттеу мақсатына жету үшін курстық жұмыстың құрылымы мен зерттеу логикасын анықтайтын мынадай міндеттер қойылған:
- табиғаттың адам өміріндегі маңызына тоқталу;
- адамның табиғатпен байланысын негіздеу;
- адам мен табиғаттың даму заңдары -тұлғаның өзін-өзі тануы мен дамытуының негіздерін қарастыру;
- ауаның адам, өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі маңызына тоқталу;
- адам өміріндегі және шаруашылық қызметіндегі судың маңызын негіздеу;
- топырақтың адамзат үшін маңызын анықтау;
- қоршаған ортаның ластануының, адам денсаулығына әсеріне тоқталу болмақ.
Зерттеу объектісі: табиғат элементтерінің адам өмірінде алатын орны, маңызы.
Зерттеу пәні: табиғаттың адам өмірі үшін маңыздылығын көрсететін элементтерін айқындау.
Курстық жұмыстың әдіснамалық негіздері ретінде Мәңгілік Ел мектеп жасына дейінгі балаларды рухани-адамгершілік тәрбиелеу бойынша ұлттық идея мәнмәтінінде әдістемелік ұсынымдар, Қоршаған ортаны қорғау туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шiлдедегi N 160 Заңы алынды. Адамгершілікке тәрбиелеу мәселелері Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, С. Көбеев, М. Дулатов, А. Байтұрсынов секілді қазақ ойшылдарының, К. Д. Ушинский, В. А. Сухомлинский, А.С Макаренко сияқты көрнекті педогогтардың еңбектерінде кең талданған.
Жұмыстың теориялық мәні. Табиғаттың адам өміріндегі маңыздылығын дәлелдейтін нақты ғылыми-тәжірибелік мағлұматтармен танысу.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы, жұмыстағы айтылған табиғаттың адам өміріндегі маңыздылығын ескере отырып, табиғатты ары қарай сақтап қалу үшін әдістемелік ұсынымдарға негіз ретінде пайдалануға бағытталған.
І-Тарау. Табиғат, оның адам өміріндегі маңызын зерделеудің теориялық-әдіснамалық негізі
1.1 Табиғаттың адам өміріндегі маңызы
Бізді қоршаған орта: жан-жануарлар мен өсімдіктер, Жер мен Ай, Күн мен алыстағы жұлдыздар -- осылардың барлығы да табиғат деген ауқымды ұғымды білдіреді.
Адам - табиғаттың ажырамас бөлігі. Сондықтан халқымызда Жер-Ана деген егіз үғым қалыптаскан. Жерді өз Анасындай, Анасын Күндей қастерлеу Ата қостаған салтымыз. Жер шоқтығы - Көкшетау, Жер жаннаты - Жетісу деп, бабаларымыз туған жерге, табиғатқа деген ыстық махаббатын білдірген.
Сондықтан орман-тоғайларды сақтап, қоршаған ортаның, өзен мен көлдердің ластанбауына ерекше мән берген.
Су ішкен құдығыңа түкірме
Бұлақ көрсең, көзін аш - деп, жас ұрпақтың бойына табиғатты қорғаудың тәрбиесін сіңірген.
Табиғатта үздіксіз өзгерістер болып жатады. Мысалы, жанартаудың атқылауы, найзағайдың жарқылы, судың мұзға айналуы сияқты құбылыстар табиғаттағы өзгерістерді көрсетеді.
Аспан денелерінің қозғалысы, гүлдердің шешек атуы, ағаштың жайкалып өсуі, өзеннің тасуы немесе көлдердің тартылып суалуы - осылардың барлығы да қоршаған ортадағы өзгерістер.
Әлемде орын алатын сан алуан өзгерістер табиғат құбылыстары деп аталады.
Табиғат қүбылыстары бір-бірімен тығыз байланысты. Оларды физика, астрономия, география, геология, биология, химия сияқты ғылымдар зерттейді. Әр ғылымның табиғатты зерттеуде өз мақсаты мен міндеті бар. Мысалы, физика негізінен механикалық қозғалысты, жылу, электр, жарық құбылыстарын зерттейді. Физика ғылымы зерттейтін табиғат құбылыстары физикалық құбылыстар деп аталады.
Физика басқа да жаратылыстану ғылымдарымен өзара тығыз байланыста болады. Мәселен, географияда физика заңдарын өзендердің қалай ағатынын, желдің қалай пайда болатынын түсіндіру үшін қолданады. Сол сияқты биологияда физика заңдарын пайдаланып, хайуанаттардың қалай қозғалатынын және көру мүшелерінің қалай жұмыс жасайтынын түсіндіреді.
Сондықтан физика заңдары мен құбылыстарын инженерлер, конструкторлар, дәрігерлер, агрономдар, көлік жүргізушілер және т.б. көптеген мамандар оқып пайдаланады.
Астрономия ғылымы физика заңдарына сүйеніп, бақылайтын аспан денелері мен құбылыстарының табиғатын түсіндіреді. Олардың қасиеттері мен көрінісін ұғындыруға, құбылыстардың себеп-салдарын ашуға тырысады.
Мысалы, физика мен астрономияға ортақ құбылыстар - күн мен түннің ауысуын және Күннің түтылуын қарастырайық. Жарық күн мен қараңғы түннің алма-кезек ауысуының себебі Жердің өз осінің төңірегінде үздіксіз айналуы болып табылады.
Жер өз осін бір тәулікте (24 сағатта) толық бір айналып шығады. Жердің айналуы барысында оның Күн сәулесі түскен беті жарық болады да, ал қарсы көлеңке бетін түн басады. Сөйтіп күн мен түн үнемі алмасып отырады.
Ертеде адамдар күн мен түннің алмасуын Жерді төңіректеп Күннің айналуынан деп қате түсіндірген. Шындығында, Жер бір жылда (365 тәулікте) Күнді бір рет айналады. Жыл мезгілдерінің ауысуы Жердің Күн төңірегіндегі қозғалысына байланысты туындайды.
Күннің түтылуы да табиғат құбылыстарының бірі болып табылады.
Ал табиғатпен адам қатар ұғым. табиғатсыз адам , адамсыз табиғат өмір сүруі мүмкін емес. Себебі адам өз керектісін, қажеттісін табиғаттан табиғи күйінде немесе өндіріп алады. Адам табиғаттын бір бөлшегі болып табылады.
Табиғатты қорғау, табиғатты сақтау болашақ жастар біздің қолда
Таза болса табиғат - аман болар адамзат
Табиғат , сен - тіршілік, тұнып тұрған,
Сен - күнсің, көтерілген күліп қырдан,
Сен - көлсің,
Сен - ормансың,
Сен - бұлбұлсың,
Адамға сұлулықты шын ұқтырған, - деп ақын ағамыз Садықбек Хангелдин жырлағандай табиғат күллі тіршілік атаулының құтты қоныс-мекені, алтын ұя бесігі, құт-берекесі.
Адам үшін табиғат - ең қасиетті де қастерлі ұғым. Өйткені, адамның өзін дүниеге әкелетін аяулы да қадірлі жаны анасы болса, адамның табиғаты Ана деп құрметтеуінде өте үлкен мән жатыр, Адам - табиғаттың бір бөлшегі әрі ғажайып туындысы. Адамның табиғатсыз өмір сүруі мүмкін емес. Себебі, адам өзіне керекті, қоректі заттардың бәрін табиғаттан алады. Сондықтан табиғат пен адамды бөліп қарауға болмайды. Әсіресе, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін табиғатсыз елестету мүмкін емес. Сан ғасыр бойы халқымыз кең далада өзін аялаған табиғат аясында көшіп-қонып тіршілік еткен. Табиғаттың сан алуан құпия сырларына үңіліп, өзіндік ой түйген. Сол арқылы табиғат заңдылықтарына үндесіп, бірлікте өмір сүрген. Әсіресе, мал шаруашылығымен айналысқан халқымыз өз кәсібін табиғатпен үйлесімді жүргізіп отырған. Табиғатқа аялы алақан, жылы жүрек сезімі, көздің қарашығындай қамқорлық керек екеніне ерекше мән берген.
Өкінішке орай, қазіргі таңда табиғатқа көңіл бөлінбей, жанашырлық танытылмай отырған жайы бар. Бүгінгі күн бүкіл адам баласын ойландырып отырған үлкен экологиялық мәселелер бар. Дүниежүзінде туындап
отырған ірі экологиялық зардаптарды айтпаған күннің өзінде, бір ғана өз елімізде шешуін таппай отырған экологиялық мәселелер ұшаң-теңіз. Семей полигоны мен Арал теңізінің құрғап кету мәселесін былай қойғанда, күнделікті ауа мен судың ластануы, ормандардың отқа орануы, кейбір жануарлар мен өсімдік түрлерінің жоғалып кету қаупі, тіпті, қоршаған ортаның көң-қоқысқа көмілуі - осының бәрі кезек күттірмейтін үлкен экологиялық мәселелер. Бұл мәселелердің адам өмірінде маңызы зор. Адам табиғатқа тәуелді әрі тығыз байланыста болғандықтан, аталған мәселелерді шешіп, өзі өмір сүріп отырған табиғат - үйіне қамқорлық жасауы тиіс.
Таза болса табиғат - Аман болар адамзат, - деп ақынымыз Фариза Оңғарсынова айтқандай, қоршаған ортаның, табиғаттың неғұрлым таза болуы- адамзат денсаулығының мықты болуының кепілі. Яғни, адамдардың амандығы, көтеріңкі көңіл күй мен ерекше шабытта, күш-қуатта болуы табиғат тазалығымен тікелей байланысты. Табиғаттың ластануы адам денсаулығына, өсімдіктердің өсуіне, жануарлардың тіршілік етуіне зиянын тигізеді. Әсіресе, ауа мен судың ластануы жоғары деңгейде. Негізінен ауа екі түрлі жолмен - табиғи және адамның іс-әрекет нәтижесінде ластанады. Ауаның табиғи жолмен ластануы вулкандар атқылағанда, тау жыныстарының үгітілуінен, шаңды дауылдан, орман өрттерінен болады. Алайда бұл ластану атмосферадағы газдардың тепе-теңдігін бұза алмайды. Ал, ауаның адамзат әрекетінің нәтижесінде ластануы атмосфера үшін ең қауіпті. Оларға өндіріс, көлік және тұрмыс қалдықтары жатады. Бұл кезде ауаның төменгі қабаты көбірек ластанады, өйткені оған өндіріс орындарының шаң-тозандары күнде қосылып отырады.
Бұл адам денсаулығы мен өсімдік, жан-жануарлар дүниесінің бірқалыпты тіршілік етуіне үлкен зиянын тигізіп отыр деген сөз. Сондықтан да ауаны ластамай таза ұстау - барлық адамзаттың алдына қойылып отырған түбегейлі міндеті.
Біз жас ұрпақ - табиғат қорғаны. Атадан балаға мирас болып келе жатқан табиғатымызды көздің қарашығындай сақтап, анамыздай аялап келер ұрпаққа таза күйінде қалдыруымыз керек. Табиғат - адамның бойына қуат, көңіліне шабыт, сезіміне ләззат шапағатын ұялататын сұлулық пен әсемдік әлемі. Сол сұлулық пен әсемдікті талай ақын жырға қосып, небір әншілер ән арнаған. Сол сұлулықты, әсемдікті жоғалтпай қастерлеуіміз керек. Бұл жайында халқымыздың қалдырған тағылымдық, тәрбиелік мәні зор Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын, Бұлақ көрсең көзін аш, Бір тал кессең, он тал ек тағы да басқа ұлағатты сөздері, табиғатқа деген сүйіспеншіліктері қазіргі ұрпаққа үлгі-өнеге.
Бұл орайда жерлес ғұлама ғалымымыз Қаныш Сәтбаевтің: Туған жердің тағдыры толғантпаған, жаны тебіреніп, ол туралы ойламаған жігітті қайтіп азамат дейміз? Туған жердің қара тасын мақтан ете білмеген азамат бөгде жердің алтын тасын да мақтап жарытпақ емес деген жан тебіренісі еріксіз ойға оралады. Ендеше, елім, жерім деген ел азаматы өз туған жерінің тағдырына немқұрайлы қарамай, қоршаған ортаның тазалығына атсалысуы тиіс. Табиғаттың адам үшін маңызы зор. Қазіргі таңда табиғатты қорғаудың түрлі жолдары қарастырылған. Бірінші жолы -түрлі заңдар шығарып, оны жүзеге асыру. Ұлттық пакртер, қорықтар санын молайту. Әрі Қызыл кітапқа енген өсімдік, жануар түрлерін қорғап, көбейту. Табиғатты тиімді және ұқыпты пайдалану. Жасыл ел ұйымының жұмысын нығайту, жандандыру.
Адам табиғатқа мейірімділікпен, сүйіспеншілікпен, қамқорлықпен қарап, үйлесімділік сақтағанда, адамзат баласы үшін табиғат - кең сарай, мәңгі тозбас құтты қоныс болады. Жер бетіндегі барлық тіршілік атаулы табиғат-анаға қарыздар. Сондықтан да Табиғатқа немкетті қарау, онымен санаспау - ана сүтін ақтамағанмен пара-пар. Адам баласы Табиғаттың ең ұлы перзенті болумен бірге, ең ұлы қамқоршысы да екенін ешқашан естен шығармауымыз керек.
1.2 Адамның табиғатпен байланысы
Жер бетінде тіршіліктің пайда болғанына 4 млрд. Жылдан артық уақыт өтті. Ұзаққа созылған бұл мерзім ішінде бір жасушалы қарапайым ағзалардан құрылымыда, түр өзгешелігіде басқа өсімдіктермен жануарлардың таңғажайып түрлері пайда болды. Адамның өз табиғатына сай қоғам құра бастағанына он мың жылдай, ормандарды өртеп отырған темір мен пайдалы қазбаларды пайдалана бастағанына 4-5 мың жыл уақыт өтті. Ұзақ уақыт бойы адамдардың табиғатқа тигізетін әсері негізінен алғанда, халық санының аздығына және ғылыммен техниканың өте жай өркенденуіне байланысты тежеліп қалды.
Дамудың жоғары сатысына көтерілген аңшылар аң аулауды жеңілдету мақсатында ормандарды өртеп отырған. Аңшылар қолымен болған өрттер көптеген жерлердің өсімдігінің мүлдем өзгеруіне себепші болды. Бұл тым ертеде-ақ адам табиғаттың тепе-теңдігін күрт өзгертіп, бүтіндей алқаптардаң тозып кетуіне себепші болғанының айғағы.
Сонымен, алғашқы қалыптасқан табиғаттың тепе-теңдік процесі халық саны көбейіп адам жаңа техникалық құралдарды пайдалана бастады. Табиғатқа ырықсыз жасалған зорлықтың нәтижесінде құрлықтағы көптеген өсімдіктер мен жануарлар түрлері жер бетінен жойылып кетті .Кейбір жағдайда олар ертеңін ойламай өсімдіктермен жануарлар түрін әдейі немесе абайсызда құртқан адамның іс-әрекетіне байланысты болды. Ал басқа уақытта ол бүтіндей бір экожүйені өзгертумен, мысалы, орманды, қиыр батпақты құрғатумен байланысты еді. Себебі тек белгілі бір мекендерде ғана өмір сүре алатын көптеген өсімдіктермен жануарлардың тағдыры, сол жерлерге байланысты болған Сондықтанда, мұндай кездерде өсімдіктер мен жануарлардың түрлерінің тез жоғалып кеткені байқалмай қалатын. Жер шарының барлық аудандарында орман көлемінің азаюы, жалпы табиғат дағдарысын және топырақ эрозиясын туғызатыны белгілі. Орман азаюынан судың жер бетіндегі айналымы әлдеқайда жылдамдайды. Соның салдарынан топырақтың құнарлы қабатының шайылуы, егін мен жайылымдардың істен шығарылып, қатер туғызатын су тасқындарын жиілетті.
Қазба байлықтарын өндіру ,өнеркәсіппен қалалардың санының өсуі ландшафтың өзгеруіне, топырақтың, судың ауаның түрлі өнеркәсіп қалдықтарымен ластануына әкелді.
XX ғасырда энергетиканың,химия өнеркәсібінің ,транспорт қозғалысының дамуы биосфераға орны толмас өзгерістер әкелді.
Адамның іс-әрекеті нәтижесінде табиғи байлықтар азайып , биосфера түрлі өндіріс қалдықтарымен ластанып , табиғаттаға эко жүйелер бұзылып , климаттың өзгеруіне әкелді. Сөйтіп,аданың қоғам дамуының әртүрлі сатысында табиғатқа тигізетін әсері,оның байлықтарын пайдалануы әртүрлі жағдайда болды.
1.3 Адам мен табиғаттың даму заңдары - тұлғаның өзін өзі тануы мен дамытуының негіздері
Қазіргі күндегі тәрбиенің негізгі мақсаты - тәрбиесі мен дамуы еркін, адамгершілікті мінез-құлық пен шығармашылықты іс-әрекет етуге дайын сабырлы және ымырашыл ойлауды меңгерген, қоғам және табиғат жөнінде ғылыми бай білімді тұлға. Бұл мақсатқа тұлғаның өзіндік еңбек жасамайынша қол жеткізу мүмкін емес. Дәл бүгінгі күндері тәрбие қысыммен болмайды, баланың өзі қатыспайынша, тәрбие жоқ, ол өзін-өзі ұйымдастырып, өзі міндет қойып, өзі әрекет ететін дамыған тұлға-тәрбие субъектісі - деген идеялар өзектілене түсуде. Міне сондықтан да тұлғаның өзіндік әрекеті мен оның өзін -өзі тәрбиелеуі - тәрбие жұмыстарының маңызды аспектілерінің бірі.
Адам жер бетіндегі жан иелері сияқты белгілі бір заңдар бойынша өмір сүреді, еңбек етеді, дамиды, жетіледі. Заңдар адамдар талап-тілегіне бағынбастан объективті түрде жүзеге асырылады.
Қазіргі адами білімнің негізгі идеялары төменгі заңдарға сүйене отырып түсіндіріледі. Олар адамды табиғаттың бөлінбес бөлшегі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді, сондықтан ол заңдарды меңгеру арқылы тұлға өзін өзі танып, өзін дамытудың басты шарттары мен тетіктерін тиімді пайдалануға үйренеді.
Өмір сүру заңы. Барлық жан иелері өзара байланысты, тірі жандар бір-бірінің арқасында өмір сүреді. Өмір - қастерлі, ал табиғат - біздің үйіміз.Табиғатпен адамның үйлесімділігі, оның өмірінің мақсаты, мәні, рухани дамуының қайнар көзі.
Бұл заң қоғамдық жүйелердің іске асырылуына да қатысты. Жер бетінен өсімдіктер мен жануарлар жойыла бастағанда адам кедейленеді, рухани таяздайды, ал елдер мен мемлекеттің, халық пен нәсілдер жойылғанда кедейлік тіпті меңдейді. Кез-келген қоғам қырып-жоюмен байымайды, бірігіп еңбек етумен, серіктестікпен, бірігумен көркейеді.
Тірі және өлі табиғаттың, биосфера және ноосфераның бірігу заңы. Адамдар Антей тәрізді туған жерден күш алып, шабыттанады. Бірақ, табиғаттан ала отырып, оған өсімімен бере де білу керек. Адам қолы арқылы жер адам қолы тимеген кездегіден де көбірек беруі шарт. Адамдар мәдениетті өз қолымен жасауға аса жауапты. Ғылым адамзатқа зиян жасауға пайдаланылмауы тиіс. Адам денсаулығына зияны бар нәрсені жасаудың бәрі - қылмыс.
Тепе-теңдік заңы. Барлық жанды нәрселер өмір мен өлім арасында өмір сүреді. Жердегі өмір жансыз материялардың алапат қақтығысынан пайда болды; мәңгілік болып көрінгенімен де ол нәзік; әртүрлі болып бөлінгенімен ол тұтас; онда өмір үшін күрес пен өзара байланыс шиеленіскен түрде; оның жаралуы бар, соңы да болады. Табиғаттың катаклизмдерінен, галактикалардың соқтығысынан немесе күннің әсерінен жер жоғалар болса, оның жөні басқа. Ал, жер бетіндегі өмірді гүлдендіру кезеңінде жеңіл ойлауға жол берушіліктен күйресе, ол басқа...
Басқа қажеттіліктерді іздей жүріп, жоғалтып алуымыз мүмкін. Жоғары мүдде бұл - Өмір. Осыны есте сақтаған жөн.
Биосфера - өмір бар жердің бетіндегі және атмосферадағы жұқа қабық.
Ноосфера - адам әрекеті саласы; басқаша техносфера, антропосфера, социосфера
Табиғи салдарлар заңы. Жамандықтан жамандық шығады, жақсылық жақсылықты көбейтеді. Басқаға жамандық ойлап, қатал да рақымсыз бола отырып, жақсылық күту дұрыс болмас. Адамзаттың табиғатқа, әлем мәдениетінің рухани құндылықтарына жасаған қылмыстық әрекеті жер бетіндегі өркениеттің күйреуіне әкеліп соғуы мүмкін.
Қауіпсіздік заңы. Адамға, табиғатқа, қоғамға зиян болатын әрекет жасауға болмайды. Көне Грек елінде Зиян келтірме! деген дәрігерлік ұран болған. Бүгінде ол жалпыға ортақ заң. Қауіпсіздік заңы - баянды болашақ жолындағы өмірлік күрестің жақсылық жағына тірек және сенім. Қауіпсіздік заңы ел, халық, қоғамдық жүйелер қарым-қатынасына ықпал етеді.
Өмірдің дәстүрлі емес даму заңы. Барлық тіршілік өзінше дамиды. Егер бұл ерекшелік табиғатта және қоғамда өмір дамуының негізгі бағыттарымен сәйкес келсе ғана мақсатты. Бір жүйені екінші жүйе дәстүрлі емес түрде ауыстырады, әр халық мұны өз бетінше жасайды.
Белсенділік заңы. Белсенділік заңына сәйкес, тірі жүйе тек өзінің өміршеңдігі мен белсенділігінің арқасында өмір сүреді, қызмет атқарады, дамиды. Белсенділік жоғалғанда адам өмірі бітеді де, қоғам да күйрейді.
Өмірдің бағыттылық заңы. Барлық жан иелері саналы немесе санадан тыс қандай да бір мақсатқа ұмтылады. Біздің қай-қайсымызда да өмірлік бағдарлама бар: өзімізден құрмет пен сенімге лайықты басқалардың махаббаты мен таңдануына тұрарлық талантты шығармашыл адам жасау.
Шұғылданатын іс-әрекетте тұлғаның даму заңы. Тұлға таниды, дамиды, қалыптасады. Және кездескен қарым-қатынас пен іс-әрекеттерде өзін сомдайды.
Тұлға мен ұжымның бірлесе қалыптасу заңы. Тұлға мен ұжым бірге өзара ықпалдастық жолымен дамиды. Ортақ істе өз жолдастарымызды тәрбиелей отырып, біз өзімізді де тәрбиелейміз.
Дамудың қалыпсыздық заңы. Барлық адамдар даму мен қалыптасудың жалпы кезеңдерінен өтеді, бірақ, өту ырғағы әр түрлі. Дамудың қалыпсыздығын кез келген жаста, әркімде де кездестіруге болады. Бұл жөнінде әр адамның өмір кезеңінде бір нәрсеге қолы жетпей қалуы, ақылдың кемшіндігі, мақсатқа жетуге міндетті дұрыс қою мүмкіндігіне қабілетсіздік танытуы, бірақ, бүгін орындалмаған нәрсе сәті келгенде бәрі мүмкін болатындығын білу маңызды. Әркімде де бұл әр түрлі болады.
Жалпы және жеке дамудың өзара байланыс заңы. Балалық шақтағы жалпы даму (есте сақтау, зейін, ойлау, сөйлеу) даралық дамуды анықтайды. Бірақ 12-13 жаста жыныстық жетілу кезеңінде жалпы даму даралық дамудың қарқынына тәуелді (нышандар, дарыны, қабілеттері т.с.с.).
Бұл жаста жалпы мәдениетті көтеру үшін өзіндік білім мен өзін өзі тәрбиелеуді пайдалану қажет, өйткені 12 жастан бастап баланы қажет етпеген нәрсесіне күштеп тәрбиелеуге болмайды.
Тұлға - тәрбиенің объектісі және субъектісі. Адам ата-ана, мұғалім, бұқаралық ақпарат құралдары және тағы басқалардың ықпалымен ғана тәрбиеленбейді, өзін өзі де тәрбиелей алады. Поляк ағартушысы Януш Корчак айтқандай, баланың өзі қатыспайынша, тәрбие жүзеге аспайды.
Адамгершілік-рухани тәрбиені жүзеге асыруда жоғарыда аталған заңдардың маңызы өте зор екені айтпаса да түсінікті. Дей тұрғанмен, бұл заңдардың ықпалын күшейтіп, тәрбиенің сапасын көтеруге ықпал жасайтын төмендегі педагогикалық ұстанымдарды да ескермеуге болмайды, олар:
- Әлеуметтік өзара әрекеттің тиімділігі ұстанымы
- Тұлға біліктілігінің әлеуметтік және мәдени дамуына тәрбиені шоғырландыру ұстанымы
- Мәдени сәйкестілік ұстанымы
- Табиғатқа сәйкестілік ұстанымы.
- Даралық және жас ерекшеліктерін ескеру ұстанымы.
- Этникалылық ұстанымы.
- Көпмәденилік ұстанымы.
- Жалпы адамзаттық және ұлттықтың диалектикалық бірлік ұстанымы.
- Адамдағы әлеуметтік және биологиялықтың диалектикалық бірлігі ұстанымы.
Өзін-өзі тәрбиелеу өзін-өзі танудан басталады. Өзін-өзі тану - өзін-өзі тәрбиелеудің қажетті қыры және алғы шарты. Өзіндік таным адамға не және қалай өзгереді, қандай сапалар табысты немесе сәтсіз тәрбиеленеді деген ақпараттарды береді. Өзіндік таным - өзіңе өзіңнің қарым-қатынасың және өзіңді білуіңнің біртұтастығы. Өзіндік танымның негізгі шарты тұлғаның белсенді әрекеті болып табылады.
Өзіндік таныммен бірге өзін-өзі тәрбиелеудің ішкі алғы шарты өзіндік сана болып табылады. Өзіндік танымның үш негізгі жолы бар: іс-әрекет нәтижелерінің өзіңде бар жағымды және жағымсыз сапалармен байланысы, басқа адамдармен өзін салыстырып көру және өзі туралы өзінің пікірі және басқа адамдардың өзі туралы пікірлерін салыстыру (сын мен өзіндік сынның үйлесуі).
Өзін-өзі қабылдау - тұлғаның әлеуметтік денсаулығы үшін аса маңызды психологиялық негіз. Өзін-өзі қабылдау өз болмысының нақтылығына, заңдылығына және өз жауапкершілігіне сенім ретінде болады. Бұл позитивті "Мен-тұжырымдамалы" тұлға, ол өзі қандай болса, өзін сол қалпында қабылдайтын, соған қанағаттанатын, қарым-қатынас пен өзара әрекетке дайын, ішкі емес, сыртқы проблемаларға көңіл аударатын, сондықтан да белсенді, жасампаз, конструктивті тұлға.
ІІ-Тарау. Табиғат ресурстарының адам өміріндегі маңызы
2.1 Ауаның адам, өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі маңызы
Ауа - жер атмосферасын құрайтын табиғи газдар қоспасы: азот (78,09%), оттек (20,95%), инертті газдар (0,94%), көмірқышқыл газ (0,03%). Тығызд. 1,2928 гл, суда ерігіштігі 29,18 см3л; Ауа - адамның, жануар мен өсімдіктер әлемінің тіршілік ететін ортасы.[1]; аздап басқа инертті газдардың, сутектің, азот оксидтерінің, көміртек оксидтерінің, аммиактың, метанның, күкіртті газдың және тағы да басқалары мөлшері бар. Жердің ендігіне байланысты ауадағы су буының орташа мөлшері 0,2-ден 2,6%-ға дейін барады, Ауа массасының 45-іне жуығы тропосферада шоғырланады; атмосфераның жоғары қабаттарында гелий мен сутек басым болады.
Өсімдіктер мен жануарлар тірі табиғат болғандықтан, оларға ауа қажет. Ауасыз тіршілік жоқ. Экологияның бұзылуына байланысты көптеген орман, тоғай жойылып кетті. Ауаның ластануы көптеген жануарлар мен өсімдіктердің өміріне қауіп төндіруде. Ауа өсімдіктердің тек жер үсті мүшелеріне ғана емес, жер астындағы тамырларына да қажет. Тамырға ауа бармаса, өсімдіктің тыныс алуы нашарлап, шіриді.
Адам әрекеті тек жер бетіндегі суды ғана емес ауаны да ластап келеді. Күн сайын өнеркәсіп орындары ауаға орасан зор улы газ және оларға қоса өте майда бөлшектерден тұратын қоспаларды шығарып жатады. Олар ауамен бірге адам мен жануарлардың денесіне сіңеді жене жер бетіне шөгеді. Кейде оларды жел алғашқы шыққан орнына мындаған километр жерге айдап апарады. Міне сондықтан да газ немесе қатты зат түрінде бөлініп шығатын заттардан ауаны қорғау адам денсаулығы үшін де, тіршілік үшін де үлкен мән алады.
Осы уақытта ауаға улы қосындыларды жібермеу, адамзат баласының алдында тұрған үлкен проблемалардың бірі.
Ауаның әр түрлі жолмен былғануы атмосферада бірте-бірте түпкілікті мутагенді өзгерістср тудыратыны анықталып отыр. Мысалы, қалалардың үстін, 2000 -- 2500 м биіктік көлемінде, әр түрлі газдар мен ұсақ бөлшектерден тұратын қарақошқыл (не тұман екені, не бұлт екені белгісіз) түтін басып тұрады.
Осындай көрініс Алматы қаласына тән құбылыс. Осындай құбылстардан қала ішіне күн сәулесінің ультракүлгін сәулесі жетпейді. Осыған байланысты қала ішінде неше түрлі жұқпалы ауру тарататын микробтар көбейіп кетеді. Олар неше түрлі көз, тері өкпе дерттерін адамдарға дарытады.
Адамдар көп мөлшерде ауруға шалдығады. Әсіресе тұмау адамдарды әбден әлсіретіп жібереді. Арнаулы түрде жүргізілген деректер бойынша, жаз айларында күн сәулесінің 20-дан 50 процесінтіне дейін қала үстіндегі қарақошқыл көрініс тұтып қалатыны анықталды. Қарақошқыл көрініс күн сәулесінің спектрлік құрамын өзгертеді. Алматы үстіндегі күн сәулесінің спектрлік құрамында тек 0,5 процент ультракүлгін сәуле бар екені анықталады, ал тау бөктерлеріндегі ультракүлгін сәулелердің мөлшері 20 %-ке жететіні белгілі болды. Өнеркәсіп орындары атмосфераны әр түрлі газдармен және ұзақ қалқып жүретін майда шаң-тозандармен де ластайды. Әсіресе миллиондаған тонна көмір мен мұнайдың жануы негізінде пайда болатын көмір қышқыл газының көлемі аса үлкен. Халықаралық зерттеулердің қорытындылары бойынша, бұл газдың көлемі жылына 0,3 -- 0,5 процент өсіп отыратыны анықталды. Ал оның табиғи мөлшері 0,003 %. 1988 жылдан бері оның көлемі тағы да 1,13 процентке ості. Егер ауаның көмір қышқыл газымен толықтырылуы жақсы нәтижеге бермейтіні
белгілі. Егер көмірқышқыл газы жинала берсе, онда күн сөулесінің энергиясы жерге жетпей биосферадағы сулар қатып қалып мұзға айналады, яғни, мұз дәуірі қайтадан оралуы мүмкін деген болжам бар. Ал екінші көзқарасқа тоқталатын болсақ, онда ауада көмір қышқыл газының мөлшері көбейеді де, жер бетінденгі энергия космос кеңістігіне тарамай калады, ауаның температурасын жоғарлатып жібереді. Сол себептен жер бетіндегі мәңгі қарлар мен мұздар еріп теңіздер мен мұхиттардың сулары көбейіп, деңгейлері көтеріледі, яғни жер бетін топан суы басып кете ме деген болжам бар. Қазіргі кезде ауаның жылынуын көпшілік біледі. Оның күнделікті радио-телевизор хабарлары айтыл жатады. Газет-журналдардан оқып жатырмыз 0,04 продентке дейін СО2 жиналуы ғалымдардың болжауы бойынша, дүние жүзінде тірі организмдерге қолайсыз парниктік эффект дейітн құбылысты тудырады. Климат мүлдем өзгеріп кетеді, жылдық орташа температурас 0,8 -- 3 градусқа дейін өседі.
Ауада кейінгі кезде оттектің азаюы байқалып отыр. Өйткені оны көптеген организмдер, неше түрлі транспорттар пайдаланады. Бір автомобиль 1000 километрдей жол жүргендс бір адамның бір жыл ішінде дем алуға жұмсайтын оттектің мөлшеріндей оттекті жояды. Жағылған бір тонна таскөмір 10 адамға бір жылда тыныс алатын оттекті жояды. Тек қана жанар маймен таскөмір ағаш, торф, газ жанғанның өзінде жер жүзіндегі оттектің сұрапыл көп бөлігі жанып, тіршілік дүниесінен жойылып жатады. Бұл жолдарды айлаудың өзі қорқынышты.
Қазіргі кезде атмосфералық ауаның аса көп мөлшерден тыс улануы АҚШ-та болып отыр. Әбден шегіне жеткен өндіріс жүйелері басқа биосфсра байлықтарын аяусыз пайдаланумен қоймай дем алатын ауаны да адам өміріне қауіп туғызатын улы газға айналдырып отыр. Бұның өзі тек Америка халқы емес, басқа да көршілес отырған елдерге нұсқан келтіруде. Өйткені ауа өне бойы бір жерде тұра бермейді. Жел арқылы басқа жаққа ауысып отырады да улы, зиянды заттарды тарата береді.
АҚШ-та жыл сайын ауаға 150 -- 160 миллион тоннадай зиянды заттар қосылып отырады. Яғни жан басына шаққанда бұл әрбір адамға 400 -- 500 килограмнан келеді. Зиянды заттардың жалпы химиялық құрамында 5,2 проценттей көміртектің тотығы, 18 про-цент күкірт тотығы, 12 процент көмірлі өттек, 6 процент азот тотығы, 12 процент әртүрлі заттар бары анықталды. Осындай улы газдардың 60 проценттейі транспорттардан шығады. 150 миллионнан астам автомобильдерден бір жыл ішінде ауаға 100 миллион тоннадай зиянды газдар қосылып отырады. Ал жер жүзінде 300 миллиондай аетомобильдерден ауаға қосылып отыратын улы газдардың көлемі 200 -- 250 миллион тоннадай болады.
Атмосфераның түтін және газ қосындыларымен ластануы адам денсаулығына зиянды құбылыстар туғызады. Бұл құбылыс әсіресе метеорологиялық жағдайдың әсерінен ауа сирек алмасатын қалаларда жиі кездеседі оны смог деп атайды. Ағылшын сөзі -- тұман деген мағына береді.
Жер шарының аса ірі қалаларында фотохимиялық тұман (смог) түзілу үрдісі жылдан-жылға қарай өсіп отыр. Фотохимиялық тұман (улы қосылыс) өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесіне, сондай-ақ адамзат баласына өте үлкен зиян келтіруде. Осы жағдайларға сәйкес, шет елдің мемілекеттерінде және біздің республикамызда атмосфералық ауаны қорғау мақсатында автомобильдердің қозғаушы күшін жетілдіру, нейтрализатарлар орнату, газбен және электр қуатымен жүретін электромобильдерді шығару проблемалары туып отыр. Сонымен бірге сутек отындарын пайдалану және жанар майлардың альтернативті түрлерін жасау проблемаларын шешу жолдары зерттелуде.
Ауаның жер бетіндегі қабатын автомобиль және өнеркәсіп газдары мен түтіннен тұратын қалың тұман басады. Күн сәулесі жиналған газдарды (фотохимиялық реакция) ыдыратып, әр түрлі улы қоспалар түзеді. Ол кезде адамдардың көзі ауырады, өкпесін улы газ толтырады, үздіксіз жөтеліп тынысы тарылады. Бұл орасан үлкен күйзеліске ұшыратады, жүздеген, мындаған адамдардың өмірін алып кетеді. Міне, 1952 жылы аса зардапты Лондонның түтінді тұманын американ ғалымы Л.Баттонның жазғанын төмендегі тараулардан оқисыздар.
Ортаны қорғау агенттігі 1984 жьшды Америка Құрама Штат-тары конгресіне Ауаның ластануынан болатын экономикалық зиян деген баяндама әзірледі. Зиянның жалпы көлемі орта есеппен алғанда жылына 2,3 миллиард доллар болған. 1900 жылы оның көлемі 16,9 миллиардқа жеткен.
1960 жылдардың басы мен ортасында біздің елімізде (бұрынғы СССР-де) химия өнеркөсібі ғана жыл сайын атмосфераға 95 мың тонна изотопты, 12 мың тонна күкірт қышқылды, 30 мың тонна күкіртті ангидритті және көптеген басқа затгарды атмосфералық ауаға таратқан.
Атмосфера ластануының зардабы сан алуан, әрі өте салмақты болып келеді. Күн радиациясының интенсивтілігі шұғыл төмендейді. Күн сәулесі энергиясының 40 -- 50 процентке жуығын Нью-Йорк және басқада ірі қалалардың атмосферасы сіңіріп тұрады. Бағалы өнімнің көптеген мөлшері жоғалады. Егер біздің ` еліміздің (ТМД-елдерінің) барлық цемент заводтарында жетілдірілген тозаң ұстағыш қондырғылар орнатылған болса, олар өнеркәсіп үшін жыл сайын 2 миллион тоннаға дейін цемент материалдарын сақтаған болар еді. Шаң-тозаң жер бетіне шөгеді де оны ластайды. Нью-Йоркте ғана бір шаршы километр территорияда айына 26 тонна күйе жиналатыны туралы ғылыми деректер біздің қолымызда бар.
Планетаның радиоакгивті элементтер мен ластануы (улануы) -- саналы және сауатты адамдарға белгілі. Бұл түсінікті дс. Жапонияда атом бомбасын жарылу қасіретінің салдарын сипаттап жазу, атмосферадағы ядролық қаруларды сынауға қарсы шығу біздің барлығмызды бұл зәру проблемаға егжей-тегжейлі қанықтырады.
Ядролық жарылыстың зәрлі сәукелелері бірде-бір сауатты және саналы адамды тыныш қалдыру мүмкін емес. Семей атом полигонінде болған оқиға былай сипатталынады. Атом бомбасын жару үшін жергілікті халықты көшірген сымақты болып, бір жеті күн халықты басқа жерде ұстаған. Ал ауылда үлкенді-кішілі 54 адам қалған, олар атом бомбасы жарылған жаққа қарап қара түтіннің ішінен қызылды-жасылды оттарды көріп тамашалаған. Қараңғы қазақ қайдан білсін! Ол оттардың нағыз жан азабы екенін. Сол адамдардан күні бүгінге біреуі де қалмай барлығы өліп қалған.
Қолда бар ғылыми деректерге қарағанда, Невада штатындағы полигонда 1957 жылдан бастап ядро қондырғыларынан 200-ден астам жер астында жарылыс сыналған. Барлық сынаулардың үштен бірі радиоактивтік элементтердің атмосфераға енуімен байланысты. Атом қаруының сынағы жүргізілетін Невада шөлінде 540 шаршы километрдей алаң уланып кеткен. Аляскадағы атом жарылыстары мұхит суларының радиоактивтік төгінділермен уланған. Бұл кемінде 66 жыл сақталынады деп ғалымдар тұжырым жасайды.
Атом энергетикасы дамып келеді. Мұның өзі радиоактивті заттардың ағуы болмауына ғалым-физиктер, атом саласындағы мамандар кепілдік бере алмайды. Ғалымдар атап көрсеткендей, ядролық технологияның соның ішінде бейбітшілік мақсатын-дағының ең күрделі проблемасы -- жоғары активтік заттардың қалдықтары -- цезий-137, стронций -- 90 және басқаларын сақтауда болып отыр. Қазіргі Америкда осындай қалдықтардың 340 мың тоннасы жинақталған. Бұлардың қоймасы сенімді деп айтуға болмайды. Ричленде, Вашинітон штатында ғана соңғы 15 жыл ішінде осындай ағып кету 16 рет болған. Сыртқы ортаға 1400 тонна радиоактивтік қалдықтар түскен.
1971 жылы Америка сенаторларының бірі былай деп жазды:
Тіпті елде жыл сайын өндірілетін радиоактивті қалдықтардың бір проценті ғана айналаны қоршаған ортаға түссе, радиоактиитік қарулану ауқымы жағынан кезінде Хиросимаға тасталған 100 атом бомбасының жарылыс зардабымен тең түседі.
Бірақ атом энергиясы жөніндегі комииссия қалдықтардың қалған 90% қауіпсіз етіп жерлей ала ма?
Құрылықты радиоактивті зарарлаудан қорғай отырып, мұхитты ластайды. Көптеген қалдықтарды бетон контейнерлерге салып бітеп, мұхиттың ең терең жерлеріне тастайды. Контейнерлердің беріктігі мен бұлар тасталынатын тереңдік қауіпсіздікті біраз уақытқа қамтамасыз етеді. Бірақ қанша уақытқа? Мұны ешкім білмейді.
Цирконий-93-тің радиоактивтік ыдырау кезеңі миллион жылдай, ал цезий-137-тікі үш миллион жылдай болады т.б. Өзімізді радиоактивтік қалдықтардан қауіпсіз ете отырып, кейінгі ұрпақ-тарымыз үшін біз мейлінше қисапсыз да қауіпті қалжыңға басып отырған жоқпыз ба? Бұлар қашан да болсын контейнерлерден сөзсіз шығып, терең сулы мұхит шұңғылдарына шығып кетуі мүмкін ғой.
Басқа да тастандылар бар. Олар радиоактивті емес, алайда өте қауіпті тұтынушы өзіне-өзі қызмет ететін магазиннен сіз күні бұрын өлшеніп, целлофан қапшыққа орап салынып қойылған конфеттерді сөреден аласыз. Сіз өзініндің ұлыңызға сыйға тартатын плюш аюды синтетикалық мөлдір қапшыққа мүқият оралып, сырты өсем бантпен байланған. Шампунь немесе ваннаға арналған қылқан сүйығы жұмсақ пластик флакондар сатылады. Біздің тұрмысымызда товарды көріктендіретін химиялық ыдыстар биосфераға түседі де, оны ластайды.
2.2 Адам өміріндегі және шаруашылық қызметіндегі судың маңызы
Су - тіршілік көзі деп бекер айтылмаған. Себебі алғашқы тіршілік суда басталады. Жердегі ең көп таралған заттың бірі су. Мұхит, теңіз, көл, өзендерден басқа су барлық тірі ағзаның құрамында кездеседі. Мысалға адам ағзасындағы қанның немесе шырынның негізгі құрамы судан тұрады. Кәдімгі құрғақ өсімдік дәнінде де белгілі бір мөлшерде су болады. Кейбір теңіз жәндіктері, мысалыға медузаның 97-98% - ы судан тұрады. Судың құрамында еріген оттегі болғандықтан жануарлар және өсімдіктер тіршілік ете береді. Су көптеген жануарлар мен өсімдіктер үшін тіршілік ортасы болып саналады. Оның құрамындағы жануарлар мен өсімдіктерді құрлықтан кездестіре бермейміз. Судың жарық түсе бермейтін қабатында терең емес жерлерінде жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрі мекендейді. Мұхиттер мен теңіздердің терең қабаттарына - жарық түспегеннен қараңғы болып келеді. Ол жерлерде тек қана сондай тіршілік ортасына бейімделген жануарлар мекендейді, өсімдіктер мүлдем кездеспейді. Судағы еріген оттегімен су жануарлары желбезек арқылы тыныс алады.Қыста көлдер мен тоғандардың қатуы су жанураларына қиындық туғызады. Оттегінің жетіспеуі салдарынан жануарлардың жаппай қырылып қалуы мүмкін. Ондай жағдайда мұзды бірнеше жерден ойып, суды оттегімен байытып отыру керек. Көптеген жануарлар суда өмір сүруге бейімделген - жүзбе қанаттары, ескек тәрізді аяқтары және саусақтарының арасында жарғақтары болады. Мұхиттар мен теңіздердің тұзды суларында көптеген балдырлар кездеседі. Балдырдың кейбіреуі су бетінде қалқып жүрсе , енді біреулері су түбіне бекініп өседі. Балдырларды су жануарларының қорегі ретінде, кішігірім балықтар тұрақты мекені ретінде пайдаланады. Ең маңыздысы ауаны оттегімен байытып отырады.
Таяз болып келетін тұщы суларда қамыс, қоға сияқты өсімдіктер тамырымен су түбіне бекініп өседі. Олардың жоғарғы жағы су бетіне шығып, жайқалып, бір жерге жинақталып өседі. Бұл өсімдіктерде балық, көлбақа, инелік және т. б. жануарлардың қоректенетін және жауыннан корғанатын аймағы ретінде пайдаланады. Жағалаудан біраз қашықтықта су бетінде көрініп тұрған сары тұңғиықты және тұңғиықты көруге болады. Тұщы суларда бұлардан басқа көптеген балдырлардың түрлері, балықтар, шаян тәрізділер тіршілік етеді.
Адам өмірі үшін су тек қана ішу үшін емес, тамақ пісіруге, жуынып-шайынуға, әр түрлі тұрмыстық заттарды тазалауға керек. Суда кеме, қайық арқылы серуендеуге, жағалауында шомылуға, кемемен жүк тасымалдауға болады. Сонымен бірге су зауыт-фабрикалардың жұмыс істеуі үшін өте кажет.
Бірде-бір тірі ағзалар сусыз өмір сүре алмайды. Өсімдіктер су арқылы топырақтан минералды заттарды қабылдап, сабақтары арқылы жапыраққа жеткізеді, жапырақ өз кезегінде фотосинтез процесіне қатынасады. Топырақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қарағанды Болашақ маңызды білім беру колледжі
Жеке пәндер әдістемесі пәнінен
Курстық жұмыс
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Табиғат, оның адам өміріндегі маңызы
Орындаған:
Тексерген:
Қарағанды - 2017ж
ЖОспар
І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ Негізгі бөлім
І-Тарау. Табиғат, оның адам өміріндегі маңызын зерделеудің
теориялық-әдіснамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
1.1 Табиғаттың адам өміріндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.2 Адамның табиғатпен байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Адам мен табиғаттың даму заңдары -тұлғаның өзін-өзі тануы мен
дамытуының негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ-Тарау. Табиғат ресурстарының адам өміріндегі маңызы ... ... ... ... .
2.1 Ауаның адам, өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі маңызы ... ... ... .
2.2 Адам өміріндегі және шаруашылық қызметіндегі судың маңызы ... .
2.3 Топырақтың адамзат үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Қоршаған ортаның ластануының, адам денсаулығына әсері ... ... ... ..
іІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІV Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
3
5
5
8
9
13
13
17
21
30
33
35
Кіріспе
Адамдардың табиғатсыз күні жоқ,
Табиғаттың мұны айтуға тілі жоқ
Табиғат! Осы бір жүрекке жылы, көңілге қонымды естілетін салиқалы сөзге қаншама мазмұн, терең мағына, ұлағатты мол, тұжырымы кең ой жатыр десеңші!
Табиғат-күллі тіршілік атаулының құтты қоныс мекені, алтын ұя бесігі, құт-берекесі. Ал адам үшін табиғат ең қасиетті де қастерлі ұғым. Өткені адамның өзін дүниеге келтіретін аяулы Анасы, сондықтан да адамның табиғатты Ана деп құрметтеуінде өте үлкен ұғым жатыр.
Қазақ халқының бар өмірі тіршілігі табиғатпен тікелей етене байланыста өтіп келеді. Сан ғасырлар бойы халқымыз сол өзін аялаған табиғат аясында тіршілік ете жүріп оның саналуан құпия сырларына көңіл бөлді және сол туралы орынды пікірлерге келді Халқымыздың табиғат жөніндегі ой-пікірлері табиғат құбылыстарымен, заңдылықтарымен үнемі үндесіп жатты.Халық өзін табиғаттың бөлінбес бір бөлшегі, құрамдас тобы деп есептеледі. Сондықтан да табиғатпен бірлікте өмір сүруі қажеттігін ерте кезден-ақ сезіне біледі. Табиғаттың қатаң жағдайына, түрлі өзгерістеріне сай көшіп-қонып жүріп, өз шаруашылығын табиғатпен үйлесімді жүргізіп отырды және табиғатқа аялы алақан, жылы жүрек сезімі, көздің қарашығындай қамқорлық қажет екендігін ерте сезінді.Осыған орай халқымыздың да мінез-құлқы бірте-бірте қалыптасып, ондай қасиеттер атадан-балаға, ұрпақтан ұрпаққа асыл мұра ретінде жеткізіліп отырды.
Қазақ халқының халық педагокикасындағы асыл мұраларының бірі-табиғатқа деген аса зор сүйіспеншілігі мен оған деген асқан адамгершілік қасиеті болды. Халық ұғымында табиғат деген қасиетті сөз, туған жер, өскен ел, атамекен, аяулым деген тұла бойыңа нәр беріп, жүрегіңді шымырлататын аса қымбат сөздермен қатар тұрады
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада, адамзат қоғамы мен табиғи орта арасындағы қарым-қатынас қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Экологиялық жағдай дың нашарлауы қоршаған ортадағы қайтарымсыз табиғи өзгерістерге әкеліп соғып отыр. Айталық, климаттың жылынуы, өзен-көлдердің суының азаюы, мұздықтардың еруі, сел тасқындардың жиі қайталануы,биологиялық алуантүрліліктің азайып, тіршіліктің жұтаңдануы және т.б. ғаламдық экологиялық проблемалар адамзат баласының болашағына деген алаңдатушылық туғызып отырғаны сөзсіз.
Табиғатты қорғау мен аялауды, табиғаттың адам өміріндегі маңызын балабақшадан балаларымыздың санасына сіңірмесек ертең тым кеш болатыны белгілі. Осыған сай курстық жұмысымның тақырыбын: Табиғат, оның адам өміріндегі маңызы деп алуымызға негіз болды.
Курстық жұмыстың мақсаты - табиғаттың адам өміріндегі маңыздылығын негіздеп, оны сақтап қалу шараларын зерделеу.
Зерттеу мақсатына жету үшін курстық жұмыстың құрылымы мен зерттеу логикасын анықтайтын мынадай міндеттер қойылған:
- табиғаттың адам өміріндегі маңызына тоқталу;
- адамның табиғатпен байланысын негіздеу;
- адам мен табиғаттың даму заңдары -тұлғаның өзін-өзі тануы мен дамытуының негіздерін қарастыру;
- ауаның адам, өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі маңызына тоқталу;
- адам өміріндегі және шаруашылық қызметіндегі судың маңызын негіздеу;
- топырақтың адамзат үшін маңызын анықтау;
- қоршаған ортаның ластануының, адам денсаулығына әсеріне тоқталу болмақ.
Зерттеу объектісі: табиғат элементтерінің адам өмірінде алатын орны, маңызы.
Зерттеу пәні: табиғаттың адам өмірі үшін маңыздылығын көрсететін элементтерін айқындау.
Курстық жұмыстың әдіснамалық негіздері ретінде Мәңгілік Ел мектеп жасына дейінгі балаларды рухани-адамгершілік тәрбиелеу бойынша ұлттық идея мәнмәтінінде әдістемелік ұсынымдар, Қоршаған ортаны қорғау туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шiлдедегi N 160 Заңы алынды. Адамгершілікке тәрбиелеу мәселелері Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, С. Көбеев, М. Дулатов, А. Байтұрсынов секілді қазақ ойшылдарының, К. Д. Ушинский, В. А. Сухомлинский, А.С Макаренко сияқты көрнекті педогогтардың еңбектерінде кең талданған.
Жұмыстың теориялық мәні. Табиғаттың адам өміріндегі маңыздылығын дәлелдейтін нақты ғылыми-тәжірибелік мағлұматтармен танысу.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы, жұмыстағы айтылған табиғаттың адам өміріндегі маңыздылығын ескере отырып, табиғатты ары қарай сақтап қалу үшін әдістемелік ұсынымдарға негіз ретінде пайдалануға бағытталған.
І-Тарау. Табиғат, оның адам өміріндегі маңызын зерделеудің теориялық-әдіснамалық негізі
1.1 Табиғаттың адам өміріндегі маңызы
Бізді қоршаған орта: жан-жануарлар мен өсімдіктер, Жер мен Ай, Күн мен алыстағы жұлдыздар -- осылардың барлығы да табиғат деген ауқымды ұғымды білдіреді.
Адам - табиғаттың ажырамас бөлігі. Сондықтан халқымызда Жер-Ана деген егіз үғым қалыптаскан. Жерді өз Анасындай, Анасын Күндей қастерлеу Ата қостаған салтымыз. Жер шоқтығы - Көкшетау, Жер жаннаты - Жетісу деп, бабаларымыз туған жерге, табиғатқа деген ыстық махаббатын білдірген.
Сондықтан орман-тоғайларды сақтап, қоршаған ортаның, өзен мен көлдердің ластанбауына ерекше мән берген.
Су ішкен құдығыңа түкірме
Бұлақ көрсең, көзін аш - деп, жас ұрпақтың бойына табиғатты қорғаудың тәрбиесін сіңірген.
Табиғатта үздіксіз өзгерістер болып жатады. Мысалы, жанартаудың атқылауы, найзағайдың жарқылы, судың мұзға айналуы сияқты құбылыстар табиғаттағы өзгерістерді көрсетеді.
Аспан денелерінің қозғалысы, гүлдердің шешек атуы, ағаштың жайкалып өсуі, өзеннің тасуы немесе көлдердің тартылып суалуы - осылардың барлығы да қоршаған ортадағы өзгерістер.
Әлемде орын алатын сан алуан өзгерістер табиғат құбылыстары деп аталады.
Табиғат қүбылыстары бір-бірімен тығыз байланысты. Оларды физика, астрономия, география, геология, биология, химия сияқты ғылымдар зерттейді. Әр ғылымның табиғатты зерттеуде өз мақсаты мен міндеті бар. Мысалы, физика негізінен механикалық қозғалысты, жылу, электр, жарық құбылыстарын зерттейді. Физика ғылымы зерттейтін табиғат құбылыстары физикалық құбылыстар деп аталады.
Физика басқа да жаратылыстану ғылымдарымен өзара тығыз байланыста болады. Мәселен, географияда физика заңдарын өзендердің қалай ағатынын, желдің қалай пайда болатынын түсіндіру үшін қолданады. Сол сияқты биологияда физика заңдарын пайдаланып, хайуанаттардың қалай қозғалатынын және көру мүшелерінің қалай жұмыс жасайтынын түсіндіреді.
Сондықтан физика заңдары мен құбылыстарын инженерлер, конструкторлар, дәрігерлер, агрономдар, көлік жүргізушілер және т.б. көптеген мамандар оқып пайдаланады.
Астрономия ғылымы физика заңдарына сүйеніп, бақылайтын аспан денелері мен құбылыстарының табиғатын түсіндіреді. Олардың қасиеттері мен көрінісін ұғындыруға, құбылыстардың себеп-салдарын ашуға тырысады.
Мысалы, физика мен астрономияға ортақ құбылыстар - күн мен түннің ауысуын және Күннің түтылуын қарастырайық. Жарық күн мен қараңғы түннің алма-кезек ауысуының себебі Жердің өз осінің төңірегінде үздіксіз айналуы болып табылады.
Жер өз осін бір тәулікте (24 сағатта) толық бір айналып шығады. Жердің айналуы барысында оның Күн сәулесі түскен беті жарық болады да, ал қарсы көлеңке бетін түн басады. Сөйтіп күн мен түн үнемі алмасып отырады.
Ертеде адамдар күн мен түннің алмасуын Жерді төңіректеп Күннің айналуынан деп қате түсіндірген. Шындығында, Жер бір жылда (365 тәулікте) Күнді бір рет айналады. Жыл мезгілдерінің ауысуы Жердің Күн төңірегіндегі қозғалысына байланысты туындайды.
Күннің түтылуы да табиғат құбылыстарының бірі болып табылады.
Ал табиғатпен адам қатар ұғым. табиғатсыз адам , адамсыз табиғат өмір сүруі мүмкін емес. Себебі адам өз керектісін, қажеттісін табиғаттан табиғи күйінде немесе өндіріп алады. Адам табиғаттын бір бөлшегі болып табылады.
Табиғатты қорғау, табиғатты сақтау болашақ жастар біздің қолда
Таза болса табиғат - аман болар адамзат
Табиғат , сен - тіршілік, тұнып тұрған,
Сен - күнсің, көтерілген күліп қырдан,
Сен - көлсің,
Сен - ормансың,
Сен - бұлбұлсың,
Адамға сұлулықты шын ұқтырған, - деп ақын ағамыз Садықбек Хангелдин жырлағандай табиғат күллі тіршілік атаулының құтты қоныс-мекені, алтын ұя бесігі, құт-берекесі.
Адам үшін табиғат - ең қасиетті де қастерлі ұғым. Өйткені, адамның өзін дүниеге әкелетін аяулы да қадірлі жаны анасы болса, адамның табиғаты Ана деп құрметтеуінде өте үлкен мән жатыр, Адам - табиғаттың бір бөлшегі әрі ғажайып туындысы. Адамның табиғатсыз өмір сүруі мүмкін емес. Себебі, адам өзіне керекті, қоректі заттардың бәрін табиғаттан алады. Сондықтан табиғат пен адамды бөліп қарауға болмайды. Әсіресе, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін табиғатсыз елестету мүмкін емес. Сан ғасыр бойы халқымыз кең далада өзін аялаған табиғат аясында көшіп-қонып тіршілік еткен. Табиғаттың сан алуан құпия сырларына үңіліп, өзіндік ой түйген. Сол арқылы табиғат заңдылықтарына үндесіп, бірлікте өмір сүрген. Әсіресе, мал шаруашылығымен айналысқан халқымыз өз кәсібін табиғатпен үйлесімді жүргізіп отырған. Табиғатқа аялы алақан, жылы жүрек сезімі, көздің қарашығындай қамқорлық керек екеніне ерекше мән берген.
Өкінішке орай, қазіргі таңда табиғатқа көңіл бөлінбей, жанашырлық танытылмай отырған жайы бар. Бүгінгі күн бүкіл адам баласын ойландырып отырған үлкен экологиялық мәселелер бар. Дүниежүзінде туындап
отырған ірі экологиялық зардаптарды айтпаған күннің өзінде, бір ғана өз елімізде шешуін таппай отырған экологиялық мәселелер ұшаң-теңіз. Семей полигоны мен Арал теңізінің құрғап кету мәселесін былай қойғанда, күнделікті ауа мен судың ластануы, ормандардың отқа орануы, кейбір жануарлар мен өсімдік түрлерінің жоғалып кету қаупі, тіпті, қоршаған ортаның көң-қоқысқа көмілуі - осының бәрі кезек күттірмейтін үлкен экологиялық мәселелер. Бұл мәселелердің адам өмірінде маңызы зор. Адам табиғатқа тәуелді әрі тығыз байланыста болғандықтан, аталған мәселелерді шешіп, өзі өмір сүріп отырған табиғат - үйіне қамқорлық жасауы тиіс.
Таза болса табиғат - Аман болар адамзат, - деп ақынымыз Фариза Оңғарсынова айтқандай, қоршаған ортаның, табиғаттың неғұрлым таза болуы- адамзат денсаулығының мықты болуының кепілі. Яғни, адамдардың амандығы, көтеріңкі көңіл күй мен ерекше шабытта, күш-қуатта болуы табиғат тазалығымен тікелей байланысты. Табиғаттың ластануы адам денсаулығына, өсімдіктердің өсуіне, жануарлардың тіршілік етуіне зиянын тигізеді. Әсіресе, ауа мен судың ластануы жоғары деңгейде. Негізінен ауа екі түрлі жолмен - табиғи және адамның іс-әрекет нәтижесінде ластанады. Ауаның табиғи жолмен ластануы вулкандар атқылағанда, тау жыныстарының үгітілуінен, шаңды дауылдан, орман өрттерінен болады. Алайда бұл ластану атмосферадағы газдардың тепе-теңдігін бұза алмайды. Ал, ауаның адамзат әрекетінің нәтижесінде ластануы атмосфера үшін ең қауіпті. Оларға өндіріс, көлік және тұрмыс қалдықтары жатады. Бұл кезде ауаның төменгі қабаты көбірек ластанады, өйткені оған өндіріс орындарының шаң-тозандары күнде қосылып отырады.
Бұл адам денсаулығы мен өсімдік, жан-жануарлар дүниесінің бірқалыпты тіршілік етуіне үлкен зиянын тигізіп отыр деген сөз. Сондықтан да ауаны ластамай таза ұстау - барлық адамзаттың алдына қойылып отырған түбегейлі міндеті.
Біз жас ұрпақ - табиғат қорғаны. Атадан балаға мирас болып келе жатқан табиғатымызды көздің қарашығындай сақтап, анамыздай аялап келер ұрпаққа таза күйінде қалдыруымыз керек. Табиғат - адамның бойына қуат, көңіліне шабыт, сезіміне ләззат шапағатын ұялататын сұлулық пен әсемдік әлемі. Сол сұлулық пен әсемдікті талай ақын жырға қосып, небір әншілер ән арнаған. Сол сұлулықты, әсемдікті жоғалтпай қастерлеуіміз керек. Бұл жайында халқымыздың қалдырған тағылымдық, тәрбиелік мәні зор Атаңнан мал қалғанша, тал қалсын, Бұлақ көрсең көзін аш, Бір тал кессең, он тал ек тағы да басқа ұлағатты сөздері, табиғатқа деген сүйіспеншіліктері қазіргі ұрпаққа үлгі-өнеге.
Бұл орайда жерлес ғұлама ғалымымыз Қаныш Сәтбаевтің: Туған жердің тағдыры толғантпаған, жаны тебіреніп, ол туралы ойламаған жігітті қайтіп азамат дейміз? Туған жердің қара тасын мақтан ете білмеген азамат бөгде жердің алтын тасын да мақтап жарытпақ емес деген жан тебіренісі еріксіз ойға оралады. Ендеше, елім, жерім деген ел азаматы өз туған жерінің тағдырына немқұрайлы қарамай, қоршаған ортаның тазалығына атсалысуы тиіс. Табиғаттың адам үшін маңызы зор. Қазіргі таңда табиғатты қорғаудың түрлі жолдары қарастырылған. Бірінші жолы -түрлі заңдар шығарып, оны жүзеге асыру. Ұлттық пакртер, қорықтар санын молайту. Әрі Қызыл кітапқа енген өсімдік, жануар түрлерін қорғап, көбейту. Табиғатты тиімді және ұқыпты пайдалану. Жасыл ел ұйымының жұмысын нығайту, жандандыру.
Адам табиғатқа мейірімділікпен, сүйіспеншілікпен, қамқорлықпен қарап, үйлесімділік сақтағанда, адамзат баласы үшін табиғат - кең сарай, мәңгі тозбас құтты қоныс болады. Жер бетіндегі барлық тіршілік атаулы табиғат-анаға қарыздар. Сондықтан да Табиғатқа немкетті қарау, онымен санаспау - ана сүтін ақтамағанмен пара-пар. Адам баласы Табиғаттың ең ұлы перзенті болумен бірге, ең ұлы қамқоршысы да екенін ешқашан естен шығармауымыз керек.
1.2 Адамның табиғатпен байланысы
Жер бетінде тіршіліктің пайда болғанына 4 млрд. Жылдан артық уақыт өтті. Ұзаққа созылған бұл мерзім ішінде бір жасушалы қарапайым ағзалардан құрылымыда, түр өзгешелігіде басқа өсімдіктермен жануарлардың таңғажайып түрлері пайда болды. Адамның өз табиғатына сай қоғам құра бастағанына он мың жылдай, ормандарды өртеп отырған темір мен пайдалы қазбаларды пайдалана бастағанына 4-5 мың жыл уақыт өтті. Ұзақ уақыт бойы адамдардың табиғатқа тигізетін әсері негізінен алғанда, халық санының аздығына және ғылыммен техниканың өте жай өркенденуіне байланысты тежеліп қалды.
Дамудың жоғары сатысына көтерілген аңшылар аң аулауды жеңілдету мақсатында ормандарды өртеп отырған. Аңшылар қолымен болған өрттер көптеген жерлердің өсімдігінің мүлдем өзгеруіне себепші болды. Бұл тым ертеде-ақ адам табиғаттың тепе-теңдігін күрт өзгертіп, бүтіндей алқаптардаң тозып кетуіне себепші болғанының айғағы.
Сонымен, алғашқы қалыптасқан табиғаттың тепе-теңдік процесі халық саны көбейіп адам жаңа техникалық құралдарды пайдалана бастады. Табиғатқа ырықсыз жасалған зорлықтың нәтижесінде құрлықтағы көптеген өсімдіктер мен жануарлар түрлері жер бетінен жойылып кетті .Кейбір жағдайда олар ертеңін ойламай өсімдіктермен жануарлар түрін әдейі немесе абайсызда құртқан адамның іс-әрекетіне байланысты болды. Ал басқа уақытта ол бүтіндей бір экожүйені өзгертумен, мысалы, орманды, қиыр батпақты құрғатумен байланысты еді. Себебі тек белгілі бір мекендерде ғана өмір сүре алатын көптеген өсімдіктермен жануарлардың тағдыры, сол жерлерге байланысты болған Сондықтанда, мұндай кездерде өсімдіктер мен жануарлардың түрлерінің тез жоғалып кеткені байқалмай қалатын. Жер шарының барлық аудандарында орман көлемінің азаюы, жалпы табиғат дағдарысын және топырақ эрозиясын туғызатыны белгілі. Орман азаюынан судың жер бетіндегі айналымы әлдеқайда жылдамдайды. Соның салдарынан топырақтың құнарлы қабатының шайылуы, егін мен жайылымдардың істен шығарылып, қатер туғызатын су тасқындарын жиілетті.
Қазба байлықтарын өндіру ,өнеркәсіппен қалалардың санының өсуі ландшафтың өзгеруіне, топырақтың, судың ауаның түрлі өнеркәсіп қалдықтарымен ластануына әкелді.
XX ғасырда энергетиканың,химия өнеркәсібінің ,транспорт қозғалысының дамуы биосфераға орны толмас өзгерістер әкелді.
Адамның іс-әрекеті нәтижесінде табиғи байлықтар азайып , биосфера түрлі өндіріс қалдықтарымен ластанып , табиғаттаға эко жүйелер бұзылып , климаттың өзгеруіне әкелді. Сөйтіп,аданың қоғам дамуының әртүрлі сатысында табиғатқа тигізетін әсері,оның байлықтарын пайдалануы әртүрлі жағдайда болды.
1.3 Адам мен табиғаттың даму заңдары - тұлғаның өзін өзі тануы мен дамытуының негіздері
Қазіргі күндегі тәрбиенің негізгі мақсаты - тәрбиесі мен дамуы еркін, адамгершілікті мінез-құлық пен шығармашылықты іс-әрекет етуге дайын сабырлы және ымырашыл ойлауды меңгерген, қоғам және табиғат жөнінде ғылыми бай білімді тұлға. Бұл мақсатқа тұлғаның өзіндік еңбек жасамайынша қол жеткізу мүмкін емес. Дәл бүгінгі күндері тәрбие қысыммен болмайды, баланың өзі қатыспайынша, тәрбие жоқ, ол өзін-өзі ұйымдастырып, өзі міндет қойып, өзі әрекет ететін дамыған тұлға-тәрбие субъектісі - деген идеялар өзектілене түсуде. Міне сондықтан да тұлғаның өзіндік әрекеті мен оның өзін -өзі тәрбиелеуі - тәрбие жұмыстарының маңызды аспектілерінің бірі.
Адам жер бетіндегі жан иелері сияқты белгілі бір заңдар бойынша өмір сүреді, еңбек етеді, дамиды, жетіледі. Заңдар адамдар талап-тілегіне бағынбастан объективті түрде жүзеге асырылады.
Қазіргі адами білімнің негізгі идеялары төменгі заңдарға сүйене отырып түсіндіріледі. Олар адамды табиғаттың бөлінбес бөлшегі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді, сондықтан ол заңдарды меңгеру арқылы тұлға өзін өзі танып, өзін дамытудың басты шарттары мен тетіктерін тиімді пайдалануға үйренеді.
Өмір сүру заңы. Барлық жан иелері өзара байланысты, тірі жандар бір-бірінің арқасында өмір сүреді. Өмір - қастерлі, ал табиғат - біздің үйіміз.Табиғатпен адамның үйлесімділігі, оның өмірінің мақсаты, мәні, рухани дамуының қайнар көзі.
Бұл заң қоғамдық жүйелердің іске асырылуына да қатысты. Жер бетінен өсімдіктер мен жануарлар жойыла бастағанда адам кедейленеді, рухани таяздайды, ал елдер мен мемлекеттің, халық пен нәсілдер жойылғанда кедейлік тіпті меңдейді. Кез-келген қоғам қырып-жоюмен байымайды, бірігіп еңбек етумен, серіктестікпен, бірігумен көркейеді.
Тірі және өлі табиғаттың, биосфера және ноосфераның бірігу заңы. Адамдар Антей тәрізді туған жерден күш алып, шабыттанады. Бірақ, табиғаттан ала отырып, оған өсімімен бере де білу керек. Адам қолы арқылы жер адам қолы тимеген кездегіден де көбірек беруі шарт. Адамдар мәдениетті өз қолымен жасауға аса жауапты. Ғылым адамзатқа зиян жасауға пайдаланылмауы тиіс. Адам денсаулығына зияны бар нәрсені жасаудың бәрі - қылмыс.
Тепе-теңдік заңы. Барлық жанды нәрселер өмір мен өлім арасында өмір сүреді. Жердегі өмір жансыз материялардың алапат қақтығысынан пайда болды; мәңгілік болып көрінгенімен де ол нәзік; әртүрлі болып бөлінгенімен ол тұтас; онда өмір үшін күрес пен өзара байланыс шиеленіскен түрде; оның жаралуы бар, соңы да болады. Табиғаттың катаклизмдерінен, галактикалардың соқтығысынан немесе күннің әсерінен жер жоғалар болса, оның жөні басқа. Ал, жер бетіндегі өмірді гүлдендіру кезеңінде жеңіл ойлауға жол берушіліктен күйресе, ол басқа...
Басқа қажеттіліктерді іздей жүріп, жоғалтып алуымыз мүмкін. Жоғары мүдде бұл - Өмір. Осыны есте сақтаған жөн.
Биосфера - өмір бар жердің бетіндегі және атмосферадағы жұқа қабық.
Ноосфера - адам әрекеті саласы; басқаша техносфера, антропосфера, социосфера
Табиғи салдарлар заңы. Жамандықтан жамандық шығады, жақсылық жақсылықты көбейтеді. Басқаға жамандық ойлап, қатал да рақымсыз бола отырып, жақсылық күту дұрыс болмас. Адамзаттың табиғатқа, әлем мәдениетінің рухани құндылықтарына жасаған қылмыстық әрекеті жер бетіндегі өркениеттің күйреуіне әкеліп соғуы мүмкін.
Қауіпсіздік заңы. Адамға, табиғатқа, қоғамға зиян болатын әрекет жасауға болмайды. Көне Грек елінде Зиян келтірме! деген дәрігерлік ұран болған. Бүгінде ол жалпыға ортақ заң. Қауіпсіздік заңы - баянды болашақ жолындағы өмірлік күрестің жақсылық жағына тірек және сенім. Қауіпсіздік заңы ел, халық, қоғамдық жүйелер қарым-қатынасына ықпал етеді.
Өмірдің дәстүрлі емес даму заңы. Барлық тіршілік өзінше дамиды. Егер бұл ерекшелік табиғатта және қоғамда өмір дамуының негізгі бағыттарымен сәйкес келсе ғана мақсатты. Бір жүйені екінші жүйе дәстүрлі емес түрде ауыстырады, әр халық мұны өз бетінше жасайды.
Белсенділік заңы. Белсенділік заңына сәйкес, тірі жүйе тек өзінің өміршеңдігі мен белсенділігінің арқасында өмір сүреді, қызмет атқарады, дамиды. Белсенділік жоғалғанда адам өмірі бітеді де, қоғам да күйрейді.
Өмірдің бағыттылық заңы. Барлық жан иелері саналы немесе санадан тыс қандай да бір мақсатқа ұмтылады. Біздің қай-қайсымызда да өмірлік бағдарлама бар: өзімізден құрмет пен сенімге лайықты басқалардың махаббаты мен таңдануына тұрарлық талантты шығармашыл адам жасау.
Шұғылданатын іс-әрекетте тұлғаның даму заңы. Тұлға таниды, дамиды, қалыптасады. Және кездескен қарым-қатынас пен іс-әрекеттерде өзін сомдайды.
Тұлға мен ұжымның бірлесе қалыптасу заңы. Тұлға мен ұжым бірге өзара ықпалдастық жолымен дамиды. Ортақ істе өз жолдастарымызды тәрбиелей отырып, біз өзімізді де тәрбиелейміз.
Дамудың қалыпсыздық заңы. Барлық адамдар даму мен қалыптасудың жалпы кезеңдерінен өтеді, бірақ, өту ырғағы әр түрлі. Дамудың қалыпсыздығын кез келген жаста, әркімде де кездестіруге болады. Бұл жөнінде әр адамның өмір кезеңінде бір нәрсеге қолы жетпей қалуы, ақылдың кемшіндігі, мақсатқа жетуге міндетті дұрыс қою мүмкіндігіне қабілетсіздік танытуы, бірақ, бүгін орындалмаған нәрсе сәті келгенде бәрі мүмкін болатындығын білу маңызды. Әркімде де бұл әр түрлі болады.
Жалпы және жеке дамудың өзара байланыс заңы. Балалық шақтағы жалпы даму (есте сақтау, зейін, ойлау, сөйлеу) даралық дамуды анықтайды. Бірақ 12-13 жаста жыныстық жетілу кезеңінде жалпы даму даралық дамудың қарқынына тәуелді (нышандар, дарыны, қабілеттері т.с.с.).
Бұл жаста жалпы мәдениетті көтеру үшін өзіндік білім мен өзін өзі тәрбиелеуді пайдалану қажет, өйткені 12 жастан бастап баланы қажет етпеген нәрсесіне күштеп тәрбиелеуге болмайды.
Тұлға - тәрбиенің объектісі және субъектісі. Адам ата-ана, мұғалім, бұқаралық ақпарат құралдары және тағы басқалардың ықпалымен ғана тәрбиеленбейді, өзін өзі де тәрбиелей алады. Поляк ағартушысы Януш Корчак айтқандай, баланың өзі қатыспайынша, тәрбие жүзеге аспайды.
Адамгершілік-рухани тәрбиені жүзеге асыруда жоғарыда аталған заңдардың маңызы өте зор екені айтпаса да түсінікті. Дей тұрғанмен, бұл заңдардың ықпалын күшейтіп, тәрбиенің сапасын көтеруге ықпал жасайтын төмендегі педагогикалық ұстанымдарды да ескермеуге болмайды, олар:
- Әлеуметтік өзара әрекеттің тиімділігі ұстанымы
- Тұлға біліктілігінің әлеуметтік және мәдени дамуына тәрбиені шоғырландыру ұстанымы
- Мәдени сәйкестілік ұстанымы
- Табиғатқа сәйкестілік ұстанымы.
- Даралық және жас ерекшеліктерін ескеру ұстанымы.
- Этникалылық ұстанымы.
- Көпмәденилік ұстанымы.
- Жалпы адамзаттық және ұлттықтың диалектикалық бірлік ұстанымы.
- Адамдағы әлеуметтік және биологиялықтың диалектикалық бірлігі ұстанымы.
Өзін-өзі тәрбиелеу өзін-өзі танудан басталады. Өзін-өзі тану - өзін-өзі тәрбиелеудің қажетті қыры және алғы шарты. Өзіндік таным адамға не және қалай өзгереді, қандай сапалар табысты немесе сәтсіз тәрбиеленеді деген ақпараттарды береді. Өзіндік таным - өзіңе өзіңнің қарым-қатынасың және өзіңді білуіңнің біртұтастығы. Өзіндік танымның негізгі шарты тұлғаның белсенді әрекеті болып табылады.
Өзіндік таныммен бірге өзін-өзі тәрбиелеудің ішкі алғы шарты өзіндік сана болып табылады. Өзіндік танымның үш негізгі жолы бар: іс-әрекет нәтижелерінің өзіңде бар жағымды және жағымсыз сапалармен байланысы, басқа адамдармен өзін салыстырып көру және өзі туралы өзінің пікірі және басқа адамдардың өзі туралы пікірлерін салыстыру (сын мен өзіндік сынның үйлесуі).
Өзін-өзі қабылдау - тұлғаның әлеуметтік денсаулығы үшін аса маңызды психологиялық негіз. Өзін-өзі қабылдау өз болмысының нақтылығына, заңдылығына және өз жауапкершілігіне сенім ретінде болады. Бұл позитивті "Мен-тұжырымдамалы" тұлға, ол өзі қандай болса, өзін сол қалпында қабылдайтын, соған қанағаттанатын, қарым-қатынас пен өзара әрекетке дайын, ішкі емес, сыртқы проблемаларға көңіл аударатын, сондықтан да белсенді, жасампаз, конструктивті тұлға.
ІІ-Тарау. Табиғат ресурстарының адам өміріндегі маңызы
2.1 Ауаның адам, өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі маңызы
Ауа - жер атмосферасын құрайтын табиғи газдар қоспасы: азот (78,09%), оттек (20,95%), инертті газдар (0,94%), көмірқышқыл газ (0,03%). Тығызд. 1,2928 гл, суда ерігіштігі 29,18 см3л; Ауа - адамның, жануар мен өсімдіктер әлемінің тіршілік ететін ортасы.[1]; аздап басқа инертті газдардың, сутектің, азот оксидтерінің, көміртек оксидтерінің, аммиактың, метанның, күкіртті газдың және тағы да басқалары мөлшері бар. Жердің ендігіне байланысты ауадағы су буының орташа мөлшері 0,2-ден 2,6%-ға дейін барады, Ауа массасының 45-іне жуығы тропосферада шоғырланады; атмосфераның жоғары қабаттарында гелий мен сутек басым болады.
Өсімдіктер мен жануарлар тірі табиғат болғандықтан, оларға ауа қажет. Ауасыз тіршілік жоқ. Экологияның бұзылуына байланысты көптеген орман, тоғай жойылып кетті. Ауаның ластануы көптеген жануарлар мен өсімдіктердің өміріне қауіп төндіруде. Ауа өсімдіктердің тек жер үсті мүшелеріне ғана емес, жер астындағы тамырларына да қажет. Тамырға ауа бармаса, өсімдіктің тыныс алуы нашарлап, шіриді.
Адам әрекеті тек жер бетіндегі суды ғана емес ауаны да ластап келеді. Күн сайын өнеркәсіп орындары ауаға орасан зор улы газ және оларға қоса өте майда бөлшектерден тұратын қоспаларды шығарып жатады. Олар ауамен бірге адам мен жануарлардың денесіне сіңеді жене жер бетіне шөгеді. Кейде оларды жел алғашқы шыққан орнына мындаған километр жерге айдап апарады. Міне сондықтан да газ немесе қатты зат түрінде бөлініп шығатын заттардан ауаны қорғау адам денсаулығы үшін де, тіршілік үшін де үлкен мән алады.
Осы уақытта ауаға улы қосындыларды жібермеу, адамзат баласының алдында тұрған үлкен проблемалардың бірі.
Ауаның әр түрлі жолмен былғануы атмосферада бірте-бірте түпкілікті мутагенді өзгерістср тудыратыны анықталып отыр. Мысалы, қалалардың үстін, 2000 -- 2500 м биіктік көлемінде, әр түрлі газдар мен ұсақ бөлшектерден тұратын қарақошқыл (не тұман екені, не бұлт екені белгісіз) түтін басып тұрады.
Осындай көрініс Алматы қаласына тән құбылыс. Осындай құбылстардан қала ішіне күн сәулесінің ультракүлгін сәулесі жетпейді. Осыған байланысты қала ішінде неше түрлі жұқпалы ауру тарататын микробтар көбейіп кетеді. Олар неше түрлі көз, тері өкпе дерттерін адамдарға дарытады.
Адамдар көп мөлшерде ауруға шалдығады. Әсіресе тұмау адамдарды әбден әлсіретіп жібереді. Арнаулы түрде жүргізілген деректер бойынша, жаз айларында күн сәулесінің 20-дан 50 процесінтіне дейін қала үстіндегі қарақошқыл көрініс тұтып қалатыны анықталды. Қарақошқыл көрініс күн сәулесінің спектрлік құрамын өзгертеді. Алматы үстіндегі күн сәулесінің спектрлік құрамында тек 0,5 процент ультракүлгін сәуле бар екені анықталады, ал тау бөктерлеріндегі ультракүлгін сәулелердің мөлшері 20 %-ке жететіні белгілі болды. Өнеркәсіп орындары атмосфераны әр түрлі газдармен және ұзақ қалқып жүретін майда шаң-тозандармен де ластайды. Әсіресе миллиондаған тонна көмір мен мұнайдың жануы негізінде пайда болатын көмір қышқыл газының көлемі аса үлкен. Халықаралық зерттеулердің қорытындылары бойынша, бұл газдың көлемі жылына 0,3 -- 0,5 процент өсіп отыратыны анықталды. Ал оның табиғи мөлшері 0,003 %. 1988 жылдан бері оның көлемі тағы да 1,13 процентке ості. Егер ауаның көмір қышқыл газымен толықтырылуы жақсы нәтижеге бермейтіні
белгілі. Егер көмірқышқыл газы жинала берсе, онда күн сөулесінің энергиясы жерге жетпей биосферадағы сулар қатып қалып мұзға айналады, яғни, мұз дәуірі қайтадан оралуы мүмкін деген болжам бар. Ал екінші көзқарасқа тоқталатын болсақ, онда ауада көмір қышқыл газының мөлшері көбейеді де, жер бетінденгі энергия космос кеңістігіне тарамай калады, ауаның температурасын жоғарлатып жібереді. Сол себептен жер бетіндегі мәңгі қарлар мен мұздар еріп теңіздер мен мұхиттардың сулары көбейіп, деңгейлері көтеріледі, яғни жер бетін топан суы басып кете ме деген болжам бар. Қазіргі кезде ауаның жылынуын көпшілік біледі. Оның күнделікті радио-телевизор хабарлары айтыл жатады. Газет-журналдардан оқып жатырмыз 0,04 продентке дейін СО2 жиналуы ғалымдардың болжауы бойынша, дүние жүзінде тірі организмдерге қолайсыз парниктік эффект дейітн құбылысты тудырады. Климат мүлдем өзгеріп кетеді, жылдық орташа температурас 0,8 -- 3 градусқа дейін өседі.
Ауада кейінгі кезде оттектің азаюы байқалып отыр. Өйткені оны көптеген организмдер, неше түрлі транспорттар пайдаланады. Бір автомобиль 1000 километрдей жол жүргендс бір адамның бір жыл ішінде дем алуға жұмсайтын оттектің мөлшеріндей оттекті жояды. Жағылған бір тонна таскөмір 10 адамға бір жылда тыныс алатын оттекті жояды. Тек қана жанар маймен таскөмір ағаш, торф, газ жанғанның өзінде жер жүзіндегі оттектің сұрапыл көп бөлігі жанып, тіршілік дүниесінен жойылып жатады. Бұл жолдарды айлаудың өзі қорқынышты.
Қазіргі кезде атмосфералық ауаның аса көп мөлшерден тыс улануы АҚШ-та болып отыр. Әбден шегіне жеткен өндіріс жүйелері басқа биосфсра байлықтарын аяусыз пайдаланумен қоймай дем алатын ауаны да адам өміріне қауіп туғызатын улы газға айналдырып отыр. Бұның өзі тек Америка халқы емес, басқа да көршілес отырған елдерге нұсқан келтіруде. Өйткені ауа өне бойы бір жерде тұра бермейді. Жел арқылы басқа жаққа ауысып отырады да улы, зиянды заттарды тарата береді.
АҚШ-та жыл сайын ауаға 150 -- 160 миллион тоннадай зиянды заттар қосылып отырады. Яғни жан басына шаққанда бұл әрбір адамға 400 -- 500 килограмнан келеді. Зиянды заттардың жалпы химиялық құрамында 5,2 проценттей көміртектің тотығы, 18 про-цент күкірт тотығы, 12 процент көмірлі өттек, 6 процент азот тотығы, 12 процент әртүрлі заттар бары анықталды. Осындай улы газдардың 60 проценттейі транспорттардан шығады. 150 миллионнан астам автомобильдерден бір жыл ішінде ауаға 100 миллион тоннадай зиянды газдар қосылып отырады. Ал жер жүзінде 300 миллиондай аетомобильдерден ауаға қосылып отыратын улы газдардың көлемі 200 -- 250 миллион тоннадай болады.
Атмосфераның түтін және газ қосындыларымен ластануы адам денсаулығына зиянды құбылыстар туғызады. Бұл құбылыс әсіресе метеорологиялық жағдайдың әсерінен ауа сирек алмасатын қалаларда жиі кездеседі оны смог деп атайды. Ағылшын сөзі -- тұман деген мағына береді.
Жер шарының аса ірі қалаларында фотохимиялық тұман (смог) түзілу үрдісі жылдан-жылға қарай өсіп отыр. Фотохимиялық тұман (улы қосылыс) өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесіне, сондай-ақ адамзат баласына өте үлкен зиян келтіруде. Осы жағдайларға сәйкес, шет елдің мемілекеттерінде және біздің республикамызда атмосфералық ауаны қорғау мақсатында автомобильдердің қозғаушы күшін жетілдіру, нейтрализатарлар орнату, газбен және электр қуатымен жүретін электромобильдерді шығару проблемалары туып отыр. Сонымен бірге сутек отындарын пайдалану және жанар майлардың альтернативті түрлерін жасау проблемаларын шешу жолдары зерттелуде.
Ауаның жер бетіндегі қабатын автомобиль және өнеркәсіп газдары мен түтіннен тұратын қалың тұман басады. Күн сәулесі жиналған газдарды (фотохимиялық реакция) ыдыратып, әр түрлі улы қоспалар түзеді. Ол кезде адамдардың көзі ауырады, өкпесін улы газ толтырады, үздіксіз жөтеліп тынысы тарылады. Бұл орасан үлкен күйзеліске ұшыратады, жүздеген, мындаған адамдардың өмірін алып кетеді. Міне, 1952 жылы аса зардапты Лондонның түтінді тұманын американ ғалымы Л.Баттонның жазғанын төмендегі тараулардан оқисыздар.
Ортаны қорғау агенттігі 1984 жьшды Америка Құрама Штат-тары конгресіне Ауаның ластануынан болатын экономикалық зиян деген баяндама әзірледі. Зиянның жалпы көлемі орта есеппен алғанда жылына 2,3 миллиард доллар болған. 1900 жылы оның көлемі 16,9 миллиардқа жеткен.
1960 жылдардың басы мен ортасында біздің елімізде (бұрынғы СССР-де) химия өнеркөсібі ғана жыл сайын атмосфераға 95 мың тонна изотопты, 12 мың тонна күкірт қышқылды, 30 мың тонна күкіртті ангидритті және көптеген басқа затгарды атмосфералық ауаға таратқан.
Атмосфера ластануының зардабы сан алуан, әрі өте салмақты болып келеді. Күн радиациясының интенсивтілігі шұғыл төмендейді. Күн сәулесі энергиясының 40 -- 50 процентке жуығын Нью-Йорк және басқада ірі қалалардың атмосферасы сіңіріп тұрады. Бағалы өнімнің көптеген мөлшері жоғалады. Егер біздің ` еліміздің (ТМД-елдерінің) барлық цемент заводтарында жетілдірілген тозаң ұстағыш қондырғылар орнатылған болса, олар өнеркәсіп үшін жыл сайын 2 миллион тоннаға дейін цемент материалдарын сақтаған болар еді. Шаң-тозаң жер бетіне шөгеді де оны ластайды. Нью-Йоркте ғана бір шаршы километр территорияда айына 26 тонна күйе жиналатыны туралы ғылыми деректер біздің қолымызда бар.
Планетаның радиоакгивті элементтер мен ластануы (улануы) -- саналы және сауатты адамдарға белгілі. Бұл түсінікті дс. Жапонияда атом бомбасын жарылу қасіретінің салдарын сипаттап жазу, атмосферадағы ядролық қаруларды сынауға қарсы шығу біздің барлығмызды бұл зәру проблемаға егжей-тегжейлі қанықтырады.
Ядролық жарылыстың зәрлі сәукелелері бірде-бір сауатты және саналы адамды тыныш қалдыру мүмкін емес. Семей атом полигонінде болған оқиға былай сипатталынады. Атом бомбасын жару үшін жергілікті халықты көшірген сымақты болып, бір жеті күн халықты басқа жерде ұстаған. Ал ауылда үлкенді-кішілі 54 адам қалған, олар атом бомбасы жарылған жаққа қарап қара түтіннің ішінен қызылды-жасылды оттарды көріп тамашалаған. Қараңғы қазақ қайдан білсін! Ол оттардың нағыз жан азабы екенін. Сол адамдардан күні бүгінге біреуі де қалмай барлығы өліп қалған.
Қолда бар ғылыми деректерге қарағанда, Невада штатындағы полигонда 1957 жылдан бастап ядро қондырғыларынан 200-ден астам жер астында жарылыс сыналған. Барлық сынаулардың үштен бірі радиоактивтік элементтердің атмосфераға енуімен байланысты. Атом қаруының сынағы жүргізілетін Невада шөлінде 540 шаршы километрдей алаң уланып кеткен. Аляскадағы атом жарылыстары мұхит суларының радиоактивтік төгінділермен уланған. Бұл кемінде 66 жыл сақталынады деп ғалымдар тұжырым жасайды.
Атом энергетикасы дамып келеді. Мұның өзі радиоактивті заттардың ағуы болмауына ғалым-физиктер, атом саласындағы мамандар кепілдік бере алмайды. Ғалымдар атап көрсеткендей, ядролық технологияның соның ішінде бейбітшілік мақсатын-дағының ең күрделі проблемасы -- жоғары активтік заттардың қалдықтары -- цезий-137, стронций -- 90 және басқаларын сақтауда болып отыр. Қазіргі Америкда осындай қалдықтардың 340 мың тоннасы жинақталған. Бұлардың қоймасы сенімді деп айтуға болмайды. Ричленде, Вашинітон штатында ғана соңғы 15 жыл ішінде осындай ағып кету 16 рет болған. Сыртқы ортаға 1400 тонна радиоактивтік қалдықтар түскен.
1971 жылы Америка сенаторларының бірі былай деп жазды:
Тіпті елде жыл сайын өндірілетін радиоактивті қалдықтардың бір проценті ғана айналаны қоршаған ортаға түссе, радиоактиитік қарулану ауқымы жағынан кезінде Хиросимаға тасталған 100 атом бомбасының жарылыс зардабымен тең түседі.
Бірақ атом энергиясы жөніндегі комииссия қалдықтардың қалған 90% қауіпсіз етіп жерлей ала ма?
Құрылықты радиоактивті зарарлаудан қорғай отырып, мұхитты ластайды. Көптеген қалдықтарды бетон контейнерлерге салып бітеп, мұхиттың ең терең жерлеріне тастайды. Контейнерлердің беріктігі мен бұлар тасталынатын тереңдік қауіпсіздікті біраз уақытқа қамтамасыз етеді. Бірақ қанша уақытқа? Мұны ешкім білмейді.
Цирконий-93-тің радиоактивтік ыдырау кезеңі миллион жылдай, ал цезий-137-тікі үш миллион жылдай болады т.б. Өзімізді радиоактивтік қалдықтардан қауіпсіз ете отырып, кейінгі ұрпақ-тарымыз үшін біз мейлінше қисапсыз да қауіпті қалжыңға басып отырған жоқпыз ба? Бұлар қашан да болсын контейнерлерден сөзсіз шығып, терең сулы мұхит шұңғылдарына шығып кетуі мүмкін ғой.
Басқа да тастандылар бар. Олар радиоактивті емес, алайда өте қауіпті тұтынушы өзіне-өзі қызмет ететін магазиннен сіз күні бұрын өлшеніп, целлофан қапшыққа орап салынып қойылған конфеттерді сөреден аласыз. Сіз өзініндің ұлыңызға сыйға тартатын плюш аюды синтетикалық мөлдір қапшыққа мүқият оралып, сырты өсем бантпен байланған. Шампунь немесе ваннаға арналған қылқан сүйығы жұмсақ пластик флакондар сатылады. Біздің тұрмысымызда товарды көріктендіретін химиялық ыдыстар биосфераға түседі де, оны ластайды.
2.2 Адам өміріндегі және шаруашылық қызметіндегі судың маңызы
Су - тіршілік көзі деп бекер айтылмаған. Себебі алғашқы тіршілік суда басталады. Жердегі ең көп таралған заттың бірі су. Мұхит, теңіз, көл, өзендерден басқа су барлық тірі ағзаның құрамында кездеседі. Мысалға адам ағзасындағы қанның немесе шырынның негізгі құрамы судан тұрады. Кәдімгі құрғақ өсімдік дәнінде де белгілі бір мөлшерде су болады. Кейбір теңіз жәндіктері, мысалыға медузаның 97-98% - ы судан тұрады. Судың құрамында еріген оттегі болғандықтан жануарлар және өсімдіктер тіршілік ете береді. Су көптеген жануарлар мен өсімдіктер үшін тіршілік ортасы болып саналады. Оның құрамындағы жануарлар мен өсімдіктерді құрлықтан кездестіре бермейміз. Судың жарық түсе бермейтін қабатында терең емес жерлерінде жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрі мекендейді. Мұхиттер мен теңіздердің терең қабаттарына - жарық түспегеннен қараңғы болып келеді. Ол жерлерде тек қана сондай тіршілік ортасына бейімделген жануарлар мекендейді, өсімдіктер мүлдем кездеспейді. Судағы еріген оттегімен су жануарлары желбезек арқылы тыныс алады.Қыста көлдер мен тоғандардың қатуы су жанураларына қиындық туғызады. Оттегінің жетіспеуі салдарынан жануарлардың жаппай қырылып қалуы мүмкін. Ондай жағдайда мұзды бірнеше жерден ойып, суды оттегімен байытып отыру керек. Көптеген жануарлар суда өмір сүруге бейімделген - жүзбе қанаттары, ескек тәрізді аяқтары және саусақтарының арасында жарғақтары болады. Мұхиттар мен теңіздердің тұзды суларында көптеген балдырлар кездеседі. Балдырдың кейбіреуі су бетінде қалқып жүрсе , енді біреулері су түбіне бекініп өседі. Балдырларды су жануарларының қорегі ретінде, кішігірім балықтар тұрақты мекені ретінде пайдаланады. Ең маңыздысы ауаны оттегімен байытып отырады.
Таяз болып келетін тұщы суларда қамыс, қоға сияқты өсімдіктер тамырымен су түбіне бекініп өседі. Олардың жоғарғы жағы су бетіне шығып, жайқалып, бір жерге жинақталып өседі. Бұл өсімдіктерде балық, көлбақа, инелік және т. б. жануарлардың қоректенетін және жауыннан корғанатын аймағы ретінде пайдаланады. Жағалаудан біраз қашықтықта су бетінде көрініп тұрған сары тұңғиықты және тұңғиықты көруге болады. Тұщы суларда бұлардан басқа көптеген балдырлардың түрлері, балықтар, шаян тәрізділер тіршілік етеді.
Адам өмірі үшін су тек қана ішу үшін емес, тамақ пісіруге, жуынып-шайынуға, әр түрлі тұрмыстық заттарды тазалауға керек. Суда кеме, қайық арқылы серуендеуге, жағалауында шомылуға, кемемен жүк тасымалдауға болады. Сонымен бірге су зауыт-фабрикалардың жұмыс істеуі үшін өте кажет.
Бірде-бір тірі ағзалар сусыз өмір сүре алмайды. Өсімдіктер су арқылы топырақтан минералды заттарды қабылдап, сабақтары арқылы жапыраққа жеткізеді, жапырақ өз кезегінде фотосинтез процесіне қатынасады. Топырақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz