Әлеуметтік психологиядағы ұжым мәселелері
1 Әлеуметтік топтар мен ұжымдар туралы түсінік
2 Адамдардың әлеуметтік қауымдастығының ең жоғарғы формасы . ұжым
3 «Қазақстандық ұлт» ұғымы туралы
4 Қоғамның этникалық бірлігі
5 Этнос қауымдастығы ұғымы
2 Адамдардың әлеуметтік қауымдастығының ең жоғарғы формасы . ұжым
3 «Қазақстандық ұлт» ұғымы туралы
4 Қоғамның этникалық бірлігі
5 Этнос қауымдастығы ұғымы
Әлеуметтік топтар мен ұжымдар туралы түсінік. Ғылымның негізін қалаушылар адамның қоғамдық мәнін көрсетіп берді. «Инивид дегеніміз, - деп жазды ,- К. Маркс қоғамдық тіршілік иесі. Адамның әлеуметтік мәні оның материалдық және рухани өмірінен көрінеді. Басқа адамдардан оңаша жүрген болса ол табиғатан құлы болудан оның әміршісі болу дәрежесіне жете алмас еді. Тек қоғамдық қызмет қана адамдарды тіршілік құралымен қамтамасыз етті, олардың әлеуметтік орта еңбектегі өзара қарым – қатынас психиканың да болуының шешуші факторына айналды.
Өмірдің және адамдардың өзара қарым – қатынасын тарихи жағдайлар адамдарды ұлт, мемлекет , тап және басқада қауымдықтарға бірігуге әкелді. Олар адамдардың қалаулары бойынша емес, объективті заңдардың әсері нәтижесінде құрылды. Әрбір қауымдықтың белгілі бір психологиялық ерекшелігі бар. Ең алдымен әр түрлі таптар психологиясын өзіне ғана тән белгісі болатынын көрсетеді. Ададмдардың үлкен топтарын , қоғамдық өндірістің тарихи белгілері бір системасында олардың алатын орнына қарай , өндіріс құрал жабдықтарына олардың қатынасына қарай, еңбекті қоғамдық жолмен ұйымдастырудағы олардың роліне қарай , ал олай болса қоғамдық байлықтан олардың алып отырған үлесінің мөлшеріне және ол үлесті алу әдістеріне қарай айырылатын топтарын атайды. Таптар дегеніміз адамдардың мынадай топтары: қоғамдық шаруашылықтың белгілі бір укладына олардың алатын орындарында айырмалық облуының арқасында олардың бір тобы. еіншісінің еңбегін өзіне иемденуі мүмкін».
Таптық психология құрылыстарына ерекше назар аударылу себебі, кез – келген антагонистік формация бір біріне қарама – қарсы таптарға бөлінеді, ал олардың арасындағы күрес тарихи дамудың қозғаушы күші болып табылады.
Шағын және бастапқы топтар. Бір шама тұрақты құрамы жағынан көп емес, мүшелері бір - бірімен тікелей қатынас жасай отырып, ортақ мақсатқа ұмтылған адамдардың бірлестігі шағын топ деп аталады. Оның топтың барлық мүшесінің күш жігері жеуге жұмылдырылған ортақ мақсаты болады. Күші топқа кіретіндер бірін – бірі жақсы біледі және топтың алдында тұрға мінетті орындау кезінде өзара қоян – қолтық қатынаста болады. Кіші топ мүшелерінің саны екі адамнан аз болмайды және 30 – 40 адамнан аспайды. Отбасы өндірістік топ самолет не космос кораблімен экипажы сынып класы сияқты бірлестіктерді кіші топ деп есептеуге болады. Адам бір мезгілде бірнеше кіші топқа мүше болады. Мысалы, оқушы мектептегі барлық іске қатысады, ол ауладағы фудбол командасының капитаны да болып табылады. Кіші топтағылардың өзара қарым – қатынасына шек қойылмайды. Әркім топтағы кез – келген адаммен өз қалауы бойынша және қажетінше қатынас жасайды. Ал, іс жүзінде бтоп мүшелері топтың бір мүшесіне қарағанда екіншісін тұтады. Біреулер өзара жиі қатынасып, олардың қарым – қатынасы жақындық сипат алады. Бұл былайша айтқанда. Бастауыштық немесе қатынас жасаудың бірінші кезеңі болып табылады. Әдетте мндай топ мүшелерінің саны көп болмайды. Оның мүшелері кіші топтың мүшесі болып қала береді, өйткені мұндайда іс бабындағы қатынастан мен өзара қарым- қатынастар үзілмейді. Бастапқы топ шағын топ болып қала отырып, дербес қауым да бола алады. Құрылу принципі мен әдісіне қарай шартты және нақты формалды және формалды емес топтар болады.
Өмірдің және адамдардың өзара қарым – қатынасын тарихи жағдайлар адамдарды ұлт, мемлекет , тап және басқада қауымдықтарға бірігуге әкелді. Олар адамдардың қалаулары бойынша емес, объективті заңдардың әсері нәтижесінде құрылды. Әрбір қауымдықтың белгілі бір психологиялық ерекшелігі бар. Ең алдымен әр түрлі таптар психологиясын өзіне ғана тән белгісі болатынын көрсетеді. Ададмдардың үлкен топтарын , қоғамдық өндірістің тарихи белгілері бір системасында олардың алатын орнына қарай , өндіріс құрал жабдықтарына олардың қатынасына қарай, еңбекті қоғамдық жолмен ұйымдастырудағы олардың роліне қарай , ал олай болса қоғамдық байлықтан олардың алып отырған үлесінің мөлшеріне және ол үлесті алу әдістеріне қарай айырылатын топтарын атайды. Таптар дегеніміз адамдардың мынадай топтары: қоғамдық шаруашылықтың белгілі бір укладына олардың алатын орындарында айырмалық облуының арқасында олардың бір тобы. еіншісінің еңбегін өзіне иемденуі мүмкін».
Таптық психология құрылыстарына ерекше назар аударылу себебі, кез – келген антагонистік формация бір біріне қарама – қарсы таптарға бөлінеді, ал олардың арасындағы күрес тарихи дамудың қозғаушы күші болып табылады.
Шағын және бастапқы топтар. Бір шама тұрақты құрамы жағынан көп емес, мүшелері бір - бірімен тікелей қатынас жасай отырып, ортақ мақсатқа ұмтылған адамдардың бірлестігі шағын топ деп аталады. Оның топтың барлық мүшесінің күш жігері жеуге жұмылдырылған ортақ мақсаты болады. Күші топқа кіретіндер бірін – бірі жақсы біледі және топтың алдында тұрға мінетті орындау кезінде өзара қоян – қолтық қатынаста болады. Кіші топ мүшелерінің саны екі адамнан аз болмайды және 30 – 40 адамнан аспайды. Отбасы өндірістік топ самолет не космос кораблімен экипажы сынып класы сияқты бірлестіктерді кіші топ деп есептеуге болады. Адам бір мезгілде бірнеше кіші топқа мүше болады. Мысалы, оқушы мектептегі барлық іске қатысады, ол ауладағы фудбол командасының капитаны да болып табылады. Кіші топтағылардың өзара қарым – қатынасына шек қойылмайды. Әркім топтағы кез – келген адаммен өз қалауы бойынша және қажетінше қатынас жасайды. Ал, іс жүзінде бтоп мүшелері топтың бір мүшесіне қарағанда екіншісін тұтады. Біреулер өзара жиі қатынасып, олардың қарым – қатынасы жақындық сипат алады. Бұл былайша айтқанда. Бастауыштық немесе қатынас жасаудың бірінші кезеңі болып табылады. Әдетте мндай топ мүшелерінің саны көп болмайды. Оның мүшелері кіші топтың мүшесі болып қала береді, өйткені мұндайда іс бабындағы қатынастан мен өзара қарым- қатынастар үзілмейді. Бастапқы топ шағын топ болып қала отырып, дербес қауым да бола алады. Құрылу принципі мен әдісіне қарай шартты және нақты формалды және формалды емес топтар болады.
Әлеуметтік психологиядағы ұжым мәселелері
Әлеуметтік топтар мен ұжымдар туралы түсінік. Ғылымның негізін қалаушылар
адамның қоғамдық мәнін көрсетіп берді. Инивид дегеніміз, - деп жазды ,- К.
Маркс қоғамдық тіршілік иесі. Адамның әлеуметтік мәні оның материалдық және
рухани өмірінен көрінеді. Басқа адамдардан оңаша жүрген болса ол табиғатан
құлы болудан оның әміршісі болу дәрежесіне жете алмас еді. Тек қоғамдық
қызмет қана адамдарды тіршілік құралымен қамтамасыз етті, олардың
әлеуметтік орта еңбектегі өзара қарым – қатынас психиканың да болуының
шешуші факторына айналды.
Өмірдің және адамдардың өзара қарым – қатынасын тарихи жағдайлар адамдарды
ұлт, мемлекет , тап және басқада қауымдықтарға бірігуге әкелді. Олар
адамдардың қалаулары бойынша емес, объективті заңдардың әсері нәтижесінде
құрылды. Әрбір қауымдықтың белгілі бір психологиялық ерекшелігі бар. Ең
алдымен әр түрлі таптар психологиясын өзіне ғана тән белгісі болатынын
көрсетеді. Ададмдардың үлкен топтарын , қоғамдық өндірістің тарихи
белгілері бір системасында олардың алатын орнына қарай , өндіріс құрал
жабдықтарына олардың қатынасына қарай, еңбекті қоғамдық жолмен
ұйымдастырудағы олардың роліне қарай , ал олай болса қоғамдық байлықтан
олардың алып отырған үлесінің мөлшеріне және ол үлесті алу әдістеріне қарай
айырылатын топтарын атайды. Таптар дегеніміз адамдардың мынадай топтары:
қоғамдық шаруашылықтың белгілі бір укладына олардың алатын орындарында
айырмалық облуының арқасында олардың бір тобы. еіншісінің еңбегін өзіне
иемденуі мүмкін.
Таптық психология құрылыстарына ерекше назар аударылу себебі, кез – келген
антагонистік формация бір біріне қарама – қарсы таптарға бөлінеді, ал
олардың арасындағы күрес тарихи дамудың қозғаушы күші болып табылады.
Шағын және бастапқы топтар. Бір шама тұрақты құрамы жағынан көп емес,
мүшелері бір - бірімен тікелей қатынас жасай отырып, ортақ мақсатқа
ұмтылған адамдардың бірлестігі шағын топ деп аталады. Оның топтың барлық
мүшесінің күш жігері жеуге жұмылдырылған ортақ мақсаты болады. Күші топқа
кіретіндер бірін – бірі жақсы біледі және топтың алдында тұрға мінетті
орындау кезінде өзара қоян – қолтық қатынаста болады. Кіші топ мүшелерінің
саны екі адамнан аз болмайды және 30 – 40 адамнан аспайды. Отбасы
өндірістік топ самолет не космос кораблімен экипажы сынып класы сияқты
бірлестіктерді кіші топ деп есептеуге болады. Адам бір мезгілде бірнеше
кіші топқа мүше болады. Мысалы, оқушы мектептегі барлық іске қатысады, ол
ауладағы фудбол командасының капитаны да болып табылады. Кіші топтағылардың
өзара қарым – қатынасына шек қойылмайды. Әркім топтағы кез – келген адаммен
өз қалауы бойынша және қажетінше қатынас жасайды. Ал, іс жүзінде бтоп
мүшелері топтың бір мүшесіне қарағанда екіншісін тұтады. Біреулер өзара жиі
қатынасып, олардың қарым – қатынасы жақындық сипат алады. Бұл былайша
айтқанда. Бастауыштық немесе қатынас жасаудың бірінші кезеңі болып
табылады. Әдетте мндай топ мүшелерінің саны көп болмайды. Оның мүшелері
кіші топтың мүшесі болып қала береді, өйткені мұндайда іс бабындағы
қатынастан мен өзара қарым- қатынастар үзілмейді. Бастапқы топ шағын топ
болып қала отырып, дербес қауым да бола алады. Құрылу принципі мен әдісіне
қарай шартты және нақты формалды және формалды емес топтар болады.
Топтардың әлеуметтік дамуы деңгейі және ұжым. Әрбір әлеуметтік
қауымдастықтың өз тарихы болады: дүниеге келеді, дамудың белгілі
сатыларынан өтеді, аса жоғары дәрежеге жетеді, сондай - ақ өмір сүруін
тоқтатуы мүмкін. Бұл формалды топқа да формалды топқа да бірдей дәрежеде
қатысты. Топтың қалыптаса бастауы ассоцацияның - адамдардың уақыт және
кеңістік белгілері негізінде бірлесуін алу керек. Мектепте бір сынып
институтта бір курс тобы турситер мен экскурсанттар осылай құрылады.
Ассоцацияда ортақ мақсат жоқ, іскерлік және қарым – қатынас та
қалыптаспаған бірақ оған қажет алғы шарт болады. Ассоцацияға кіруші әрбір
адамның өзіне тән және әдетте басқалардың жеке мақсаттарына ұқсас мақсаты
болады. Бірақ бұл ортақ мақсат емес. Бірігіп әрекет жасау кезінде
ассоцацияға қатысушылар арасында іскерлік және жеке қатынас орнайды. Сонда
ассоцация жағынан мүлдем басқа және әлдеқайда күрделі қауымдастық –
корпорацияға айналады. Корпорация – адамдардың өзімен - өзі тұйық
бірлестігі. Ассоцация сияқты, оның да ортақ мақсаты болмайды. Корпорацияда
әркім өзінің жеке ойын жүзеге асырады, ол басқалардың ойына ұқсас болады.
Корпорацияға оқшаулық тән ол басқалармен мүлдем қатынас жасамайды ал
қатынас жасайтын болса, оның көп сатылы болатыны сонша , корпорацияға
қатысушылар байқамайда қалады.
Адамдардың әлеуметтік қауымдастығының ең жоғарғы формасы - ұжым. Ұжым - ол
қоғамға пайдалы қызметте ортақ мақсатқа жұмыла еңбек ететін және
психологиялық тұрғыда топтасқан адамдар тобы. Ұжымның бегілерін А.С.
Макаренко анық та толық айтып берді: ұжым дегеніміз - жеке адамдардың өз
алдарына мақсат қоя ұйымдасқан ұжымдық органдары бар комплексі. Ал ұжым
ұйымы бар жерде ұжым органдары да бар, ұжым сенетін өкілетті уәкілдер ұйымы
бар және жолдастық қатынасы мәселесі - ол жай ғана достық, жақсы көру,
көршілік мәселесі емес, ол жауапгершілікті тәуеллідік мәселесі. Макаренко
адамдарды қызметі қоғам үшін пайдалы екені айдан анық міндеттерді атқару
үшін біріктерсе ғана ұжым болатын көрсетті. Ұжымның мәні бар міндеттерді
тиімді шешуге қабілетті келеді және тұрақты әрі бір – біріне көмектесіп
отыруға негізделген өзара қарым – қатынас орната алады.
Ұжым адамдардың тобы болғандықтан оған топтың белгілері тән. Алайда ұжымның
топта жоқ белгілері болады. Сондықтанда қандай болсын ұжымды топ деп сануға
болады, ал топтың бәрі бірдей ұжым бола алмайды. Формалды немесе формалды
емес топтар ұжымның белгілеріне ие бола алса ұжымға айналуы мүмкін. Бұл
арада ұжымның аса маңызды белгісі - мақсатпен міндеттің қоғамдық мәні
өзгермейді. Егер бұл белгілі болмаса топ ұжым аталына алмайды.
Ұжым мүшесінің жеке адамдармен қатынас жүйесіндегі жағдайы. Әлеуметтік
психология топтағы, ұжымдағы адамдардың жеке өзара қатынастарын зерттейді.
Топтағы, ұжымдағы адамдардың бұл қатынаста алатын орны бірдей емес. Зерттеу
бір адамдар басқаларға қарағанда көбірек белгілі, беделді болатынын
көрсетеді. Алғашқылары қарым – қатынас жасауға шын ниетпен көбірек
тартылады, ал соңғылары топтың немесе ұжымның өзге мүшелерімен сирек
араласады. Зерттеу нтижелеріне қарағанда сынып ұжымында 35 – 40 адам 3 – 4
оқушы ғана не ғұрлым белгілі болады екен. Ал, олардың болу себебі не?
Біріншіден, мұндай адамдардың топ мүшелерімен қатынас орната білу қасиетін
атап көрсеткен жөн. Басқаның жүрегіне жол таба білген адам қашанда
көпшілікке жақын белгілі болатынын аян. Адам өз орнын жалбақтау , жарам
сақтану және жағымпаздану жолымен емес өзінің табиғи болмысы мен ашық
мінезімен табады. Адамның белгілі болуы оның басқалардың жағдайын түсіне
білуі негізінде пайда болады. Екіншіден , ал адам білімділігі, іскерлігі ,
өз білгенін басқалардан риясыз бөлісуге , көмектесуге әзір тұрушылығымен
белгілі болады. Үшіншіден сырт бейнесі факторында да ескермеуге болмайды.
Адамның күш - қуатын осы факторға жатқызған жөн. Мысалы, оқушы өздерінің
қара күшке ие , мықты құрбыларын құрметтейді.
Ұжым топ мүшелерінің көпшілігі бір – бірімен өзара тату - тәтілік
тұрғысынан байланысты болады. Бұл ретте әркімнің өзгелерден гөрі жиі
кездесетін бір адамы болады. Онымен бір мүдделес әңгімелері жарасқан ортақ
істері бар. Сондықтан жоластық, достық қатынаста болады. Ұжым ішінде мұндай
бастауыш топтардың болуына қарамастан, ол өзінің бірлігін сақтап, бірыңғай
бірлестік ретінде өмір сүре береді. Ұжымда , топтарда кейбір адамдар
ешкіммен жеке өзара қатынаста болмайды. Олар мұндай қатынас орнататындай
өзіне серік таба алмайды. Алайда бұдан мұдай адам ұжымға қажетсіз деген
ұғым тумайды. Ұжымның мұндай мүшесі үшін өзара қатынас бұл бірлестіктен тыс
жерде болады.
Әлеуметтік қауымдастық социологияның негізгі категорияларының бірі.
Әлеуметтік қауымдастық – инвалидтер мен кез келген адамдар топтарының жай
ғана қосындысы емес, керісінше ол тұрақты және тұтас әлеуметтік түзілім,
оның субъектілері ортақ мүддесімен біріккен және өзара бір-бірімен әрекетке
түседі.
Қазақстандық ұлт ұғымы туралы
Қазақстан қоғамы жаңа сапалық қалыпқа ие бола бастады. Нарықтық
экономика мен түбегейлі өзгерген саяси жүйе өмірге келді. Ел өркениетті
мемлекеттердің әлемдік көшінің қатарына енді. Ғаламдану үрдістері
қоғамдық қатынастардың барлық салаларынан байқауда. Сонымен қатар
әлемдік қауіптер мен қайшылықтар салдарлары да ел өмірге тереңдей енуде.
Қазақстанның ішкі әлеуметтік шындықтарынан туатын қайшылықтармен мен
қауіптер де баршылық. Сондай мәселенің бәрі елдегі этникалық қатынастар
мәселесі. Полиэтникалық және поликонфессиялық Қазақстан үшін ұлт
мәселесінің маңызды күн тәртәбінен түспей тұр. Кейбір ғалымдар елде ұлт
мәселесі жоқ, ұлт мәселесі дегенді марксистер ойлап тапқан, бұл мәселе
социалистік революция жасау үшін қажет болған еді, - деген мүлдем жансақ
пікір айтып жүр. Шындығында ұлт мәселесі әлемдік саяси – экономикалық
дамудың империализм сатысы кезеңінде шиеленісті. Себебі ХХ ғасырдың
басында әлемдік басым империалистік державалар әлемдік экономикада өз
ықпалын жүргізуге, байлықтарды бөлуге таласты күшейтіп ондаған ұлттардың
мүделерін аяққа таптай бастады. Көптеген мемлекеттігі ұлттар мен
халықтарға тәуелсіздігінен айрылу, немесе экономикалық шикізат көзіне
айналу қауіптері күшейді. Сондықтан ХХ ғасыр басындағы таластар мен
қайшылықтар ұлт мәселелеріне аса күшті назар аударуды талап етті. Бұл
мәселені шешпейінше әлемде тыныштық болмайтынын алғашқы түсінгендер
Батыс мемлекеттерінің, соның ішінде австриялық социалистер болатын.
Олардың көзқарастарын кейінірек революцияшыл марксистер жалғастырды.
Себебі, ұлттар арасындағы қайшылықтар әлемдегі негізгі қайшылықтарға
айналып, соғыстар тұтана бастады. Империалистік мемлекеттер арасындағы
қақтығыстарды марксистер оларды әлсіретуге пайдалануға ұмтылды. Олар
үшін езілген бұратана халықтардың бостандық алуы мәселесі маңызды болды.
Езілген, қаналған халықтардың азататтық күресін пролетарлық революциялар
жеңісі үшін одақтас ретінде пайдалануға болатын. Ресейде большевиктер
ұлт мәселесін социалистік революция мәселесімен тамаша ұштастыра
алғаны белгілі. Өкінішке орай социализм ұлт мәселесін шешіп тастай алған
жоқ. Сонымен қатар Кеңес Одағының құрамына енген халықтар аса күрделі,
табиғаты қиын ассимлияциялану үрдісіне тап келді. 200-ге жуық ұлттардың
тілдік, мәдени және этникалық дегредациялануы күшейе түсті. Бұл
қайшылық социализмнің негізгі қайшылықтарының біріне айналып Кеңес
Одағының күйреуіне әкелді. Бұл құбылыстан ұлт мәселесін жауып
тастаудың, немесе ұлттық өмірден туындайтын мәселелерді жоққа шығарудың
аса қауіпті екендігін байқаймыз.
Кеңес Одағы күйрегеннен кейін де ұлттық өмір мәселелері көптеген
аймақтарда теке-тірестер мен соғыстар себебіне айналды. Приднестровье,
Шешенстан, Таулы Қарабақ, Абхазия, Оңтүстік Осетия сияқты ұлттық
анклавтардағы халықтардың тәуелсіздік пен ұлттық мемлекет құру жолындығы
қаулы күрестері толастар емес. Абхазия мен Оңтүстік Осетия халықтарының
егемендікке ұмтылысы Ресей мен Грузия мемлекеттерін қарулы соғысқа дейін
әкелгені белгілі. Мемлекеттердің геосаяси мақсаттарында ұлт мәселесі
әртүрлі дәрежеде орын алады. Әлемдік басым державалар ұлт мәселесін
өздерінің экономикалық мүдделерін, геосаяси мақсаттарын іске асыру үшін
пайдаланады. Ал жергілікті, бодан халықтар үшін ұлттық билікті, тілді,
дін мен мәдениетті сақтау маңызды. Олар өз байлықтарына өздері қожа
болғанын көксейді.
Қазақстан үшін де ұлт мәселесі жуықтағы перспективада күн тәртібінен
түспейді. Себебі, Қазақстан халқының ұлттық өмірдегі шешімін таппаған
мәселелер жетерлік. Алдымен олар титулды ұлт болып отырған қазақ ұлты
өмірімен байланысты. Қазақ ұлты егемен ел болса да өзінің ана тілін,
мәдени құндылықтанын, тарихи санасы мен ділін өз дәрежесінде дамыта
алмай келді. Осылай бола берсе міндетті түрде қайшылықтар болатыны
ақиқат.
Қазақ ұлтының этникалық өмірінің қалыпты дамуы жолына көптеген жасанды
бөгеттер қойылуда. Тәуелсіз ел болған соң қазақ халқының барлық
мәселелері өздігінен, біртіндеп шешілді деген психологиялық ахуал
қалыптасуда. Қазақ ұлтының этникалық бет-бейнесін, ұлттық мазмұнын
сақтайтын құндылықтардың көмескіленуіне жол берілуде. Әсіресе, тілдік
дамудағы олқылықтар қазақ ұлтының өкілдерін алаңдатады. Ақпараттағы орыс
тілінің басымдылығы, шаруашылық пен финанс жүйесінде қазақ тілінің
артта қалуы , орыс тілінің Қазақстандағы атқарушы биліктің тіліне
айналуы қазақ тілін құру жағдайына қарай әкелуде. Мемлекеттік тіл
тағдырына қазақ этносының тарихи аренада сақталуы мен өмір сүруі
мәселесі тікелей байланысты болып қалуда.
Сондықтанда бүгінгі Қазақстанда ұлт мәселесі жоқ деу мүлдем жаңылысу
болып табылмақ. ХХ ғасырдың ХХІ ғасырға мұра етіп қалдырған әлеуметтік
шындығы ұлт мәселесі. Қазақстанда қазақ ұлты бар. Ол обьективті шындық.
Францияда француз ұлты, АҚШ-та американ ұлты, Ресейде орыс ұлты,
Қытайда- ханъ ұлты, Өзбекстанда- өзбек ұлты шешуші рөл атқарса
Қазақстанда қазақ ұлты шешуші рөлге ие болмақ. Қазақстан халқы, қазақ
елі, қазақ жұрты ұғымдары қазақ ұлты ұғымына мағынасы жағынан туыстас
ұғымдар. Олардың барлығы Қазақстанда тұратын халыққа қатысты ұғымдар.
Қазақ ұлты мен елдегі диаспорлар бірігіп Қазақстан халқын құратыны
ақиқат. Елдегі халықты қазақ жұрты, қазақ елі деп жалпылай атау
тұрмыстық сана деңгейінде ХІХ ғасырда да, ХХ ғасырда да болып келді.
Бүгін де осы ұғымдар бар. Бірақта қазақ елі, қазақ жұрты ұғымдары
қазақ ұлты парадигмасын алмастыра алмайды. Қазақ ұлты ұғымы қазақ
этносының мәнін және табиғатын ашатын ұғым болып қала береді. Ұлт ұғымы
қазақтың тілдік, этногенетикалық, психологиялық, салт-дәстүрлік, мәдени,
әлеуметтік-экономикалық біртұтастығының белгісі іспестес шешуші ұғым.
Кейінгі жылдарда билік құрушы элита өкілдері қазақстандық ұлт
мәселесін көп көтеріп жүр. Елдегі ұлт пен ұлыстардың даму перспективасын
қазақстандық ұлтпен байланыстыруды көздейді. Орыс тілді саяси элитамен
бірге қазақстандық ұлт қалыптастыру мәселесін орыс тілді БАҚ көтеріп
жүр. Сонымен бірге, бұл идеяның авторлары қазақтың орыс тілді
интеллектуалдық элитасы екендігін де айтуымыз керек. Олар Қазақстан
халқының даму перспективасын қазақстандық ұлт қалыптасуымен
байланыстырады. Бұндай ұлт елдегі жүзден астам этникалық топтар мен
диаспорлардың өзара жақындауы және ассимияциялануы жағдайында
қалыптаспақ. Қазақстандық ұлт құрамына елдегі мемлекет жасаушы этнос
қазақ ұлты да кіруге тиісті сияқты. Қазақстандық ұлт американдық ұлт
сияқты жаңа, жасанды әлеуметтік қауымдастық болмақ.
Біздің пікірімізше бұл идея Қазақстандағы этношындыққа сәйкес келмейді.
Қазақстанда жаңа қазақстандық ұлт жасаудың экономикалық та, әлеуметтік
те, саяси да қажеттілігі жоқ. Бірақта, бұл идея орыс шовинистері мен
космополиттердің саяси мақсаттарына жауап береді. Себебі, олар
Қазақстанда күннен күнге күшейіп, нығайып келе жатқан қазақ ұлтының даму
үрдістерінен қорқады. Қазақ ұлтының ұлттық құндылықтарының толық жеңіске
жетуі осыдай мүдделі топтардың саяси- экономикалық мүдделеріне қайшы.
Олар өз мақсаттары жолында адам, жеке меншік, демократия, тұрақты
даму идеяларын ұсынады. Бұған дау жоқ. Өкініштісі қазақ ұлтының негізгі
құндылықтарын даму басымдылықтары ретінде үнемі жоққа шығарып отырады.
Қазақтың ұлттық құндылықтарын жалпы адамзаттың құндылықтардың құрбаны
етіледі. Шынтуайтына келгенде бұл екеуінің диалектикалық жарастығына
жету саясатын неге басшылыққа алмасқа. Қазақ тілі, өнері, мәдениеті,
тарихи мен діні мемлекеттік біріктіруші идеяларға, ұлттық идеяға айналуы
қажет. Барлық халықтар қазақ ұлтына біріккені бүгінгі этносаяси шындыққа
жақын.
Қазақ ұлты жалпы адамзаттық даусыз құндылықтарды қабылдай отыра, дамыта
отыра өзінің ұлттық мақсат-мұратарын іске асыра алатындығына сенім бар.
Елдегі этнодемографиялық ахуал қазақстандық ұлт емес қазақ ұлты өсіп
келе жатқандығын дәлелдейді. 1991 жылы елде автохтонды этностың үлес
салмағы 41% 6 млн. 800 мың адам болса, 2008 жылы 62% , немесе 9,2 млн.
адам болды. Қазақтардың үлес салмағы 17 жылда 21 пайызға артып 2 млн 400
мың адамға көбейді. Қазақ тіліділер көбейіп, орыс тілділер азайа беру
жағдайында жаңа жасанды ұлт қалыптаса ала ма? Әрине, қазақ ұлтының
дамуына, елдегі демографиялық ахуалға әлемдік процестер өз әсерлерін
тигізбей қоймайды. Мектеп оқушыларының 71 пайызын қазақ ұл-қыздары құрап
отыр.
Әлемдік жаһандану үрдістері жүздеген халықтардың этнос ретінде өздерінің
ұлттық келбеттерін, дінін, реңкін, тілдерін сақтауына мүмкіндік бермейді
ХХІ ғасыр аз санды этностардың ассимляциялануы, жоғалып кетуі процесі
жылдамдайтын ғасыр болатын сыңайы бар. Оның обьективті себептеріне ортақ
әлемдік шаруашылық және сауда кеңестігінің қалыптасуын,
ғылыми-техникалық дамудың унификациялануы, барлық мемлекеттерді өзара
ұқсастыратын индустриалдық және постиндустриалдық қоғамның қалыптасуы,
ақпараттану, бұқаралық мәдинетінің ықпалының күшейе түсуі, өмір
салтының, киім-кешек үлгілерінің, тіптен тамақтандырудың әлемдік оттақ
үлгілерімен, стандарттарға бағына бастауы т.б. құбылыстарды атауға
болады. Аталмыш құбылыстар әлем ұлттары мен этностарын қайнатушы
қазанға (плавильный котелге) тықпалап жатыр. Дамыған мемлекеттердің
басым көпшілігі осындай әлемдік бірігу, одақтасу үрдісіне ерекше
икемделуде. Тіптен осы үрдістерді жылдамдатуға мүдделі. АҚШ, Канада,
Ұлыбритания, Франция, Германия сияқты мемлекеттер әлемдік жаһандану
үрдістерінің басына шығып одан өздеріне пайда табуға ұмтылуда. Бұндай
әрекеттерді Ресей, Қытай, Индия, Бразилия сияқты ірі державалар да жасай
бастады. Қайнаушы қазан доктринасында бірінші кезеңде адам және оның
тұтыныстары жеке адамға жақсы болса болды. Сен адамсың-көйлегің көп,
тамағың тоқ, үйің жәйлі, көлігің бар, ақшаң демалуға, білім алуға және
саяхаттауға жетеді, денсаулығыңды күте аласың. Шындығында өркениетті,
постиндустриалдық мемлекеттердің өз адамдарының басым көпшілігіне
материалдық және рухани даму жағдайын жасап отырғандығы шындық және
үлкен әлеуметтік жетістік. Ұлттық дамудың қайнаушы қазан доктринасына
бағындырылуы көпсанды, ірі ұлттарға аса қолайлы.
Ал қайнаушы қазан жұмыс істеп тұратын мемлекеттерде ұлттық құндылықтар
екінші кезеңде қалады. Адам жеке тұлға ретінде өзінің этникалық
бет-бейнесін, мазмұнын сақтауға мүдделі ме, сақтағысы келе ме, ол оның
жеке еркі. Мемлекет сол елдегі әрбір этникалық топтың, диаспораларның
ұлттық өмірін қамқорлыққа алуы, халықтардың этникалық бетбейнесін,
келбетін сақтауды, дамытуды өз міндетіне алмайды. Ұлттық құндылықтарды
жалпы адамдық құндылықтар ығыстырады. Сен алдымен адамсың, одан кейін
барып қана белгілі бір этностың өкілісің. Мемлекет сенің адамдық
құндылықтарыңды қолдайды, қоғайды. Ал этникалық құқтарың мен
құндылықтарың өзіңнің жеке еркіңде. Оларды сақта, дамыт ол өз еркің.
Сенің азаматтық құқтарың маңызды, ұлттық құқтарың есепте жоқтың қасы
Бұл доктрина өзінше дұрыс, өзінше әділ доктрина. Бірақта ол дамыған,
көпсанды, өркениетті этностар үшін қолайлы доктрина. Ірі этностар
қайнаушы қазанда өздері еріп кетпейді. Онда аз халықтар ірі
халықтармен бірігіп жатады. Мысалы АҚШ-та ағылшын тілі ортақтастырады.
Англосаксондықтар басым. Бұлай болғаны Ұлыбритания үшін тіптен қолайлы.
Оның тілін, дінін әлемдегі ең басым держава қуаттап, дамытып отыр. АҚШ
пен Ұлыбритания келген басқа этностар өкілдері осы қайнаушы қазанға
түседі де ұлттық тілі мен дінінен біртіндеп айрылып шығады. Ешқандай
зорлық заңмен бағындыру да жоқ. Тіптен 1 миллиардтан астам халқы бар
Индия Республикасы хинди тілінен гөрі ағылшын тіліне бейімделіп келеді.
Соның нәтижесінде әлемдегі 6,4млрд адамның 1,5 млрд-тан астамы ағылшынша
сөйлеуде. Қайнаушы қазан доктринасы ұлттар өмірін ғаламдану
үрдістеріне мейлінше икемдей түсуде.
Қазақстан үшін де осы әлемдік жақындасу үрдісі ықпалы маңызды болып тұр.
Ашық қоғам мен нарықтық экономика жағдайында Қазақстан да әлемдік
интернационализациялану процесіне еріксіз қосылып кетті. Елдегі
демократияландыру, азаматтық қоғам құру, ақпараттық кеңістікті әлеммен
бірге ортақтасу құбылыстары барлығы әкеліп Қазақстан қоғамында
унификациялану процесін жылдамдатады. Біздің елімізде де ұлттық
құндылықтарды жалпы азаматтық құндылықтардың обьективті басып кетуі
құбылысты күшейе түсуде.
Сонымен әлемдік бірігу және унификациялану құбылысының ұлттық, этникалық
өмірді жаншып тастауын қазіргі әлемдік қайшылық ретінде бағалауға
болады. Әсіресе, аз санды халықтар өздерінің құрып кету қарсаңында
екендігін терең сезінуде. Ондай қауіп тіптен он миллионнан астам саны
бар этностарға да төніп тұрғаны анық байқалуда. Қазақстанда да адамның
жеке басының құндылықтарының ұлттық құндылықтарды басып кетуі байқалуда.
Қазақстандық ұлт идеясы да айтылған обьективті шындыққа байланысты
өмірге келгенінде дау жоқ. Қазақстандық ұлт идеясын жақтаушылар
кімдер? Олар: елдегі трансұлттық корпорациялармен байланысты топтар,
финанстық олигархия, ағылшын-орыс тілді ұлттық элита және орыс тілді
басқарушы чиновниктік аппарат өкілдері, орыс тілді интеллигенция мен
электорат. Көріп отырғандарыңыздай қазақстандық ұлт болғанын қалайтын
өте қуатты әлеуметтік күш бар екендігі ақиқат. Олардың жалпы саны
республика халқының үштен біріне жуық десек кем айтқанымыз емес.
Сонымен бірге елдегі автохтонды этнос қазақ ұлтын сақтауды, оның
бәсекеге қабілетін күшейтуді армандайтын ел-жұрт бар. Олар: қазақ тілді
зиялы қауым , ауыл халқы, қазақ тілді студент- жұмысшы жастар, қазақ
тілді бизнес элита мен қазақ тілді мемлекеттік басқару аппаратының
қызметкелері. Екінші топ қазақстандық ұлтты емес қазақ ұлтын
қалайды. Ұлтшылдар да сан жағынан бірінші топтан кем емес.
Қазір осы екі топ арасында ашық, жасырын тілдік, идеологиялық,
интеллектуалдық және саяси күрес жүріп жатыр. Қоғамда бұл құдылыстардың
көбі латентті, табиғаты құпия. Ұлт мәселесін зерттегенімізде көз
жеткізгеніміз ұлт ұғымын саяси күштер өздерінің көкейкесті,
стратегиялық мақсаттарына тікелей байланыстырып, соларға тәуелді етіп
ұғындыруға тырысады. Мысалы, коммунистер үшін ұлттардың өзін-өзі
билеуі доктринасы пайдалы болды. Бұл идея халықты революцияларға тарту
үшін қолайлы болатын. Либералдар , демократтар үшін мәдени-ұлттық
автономия идеясы қолайлы еді. Бір мемлекет ішінде әр этнос өз тілін,
дәстүрін, мәдениетін дамытуы. Ал, трансұлттық корпорациялар мен әлемдік
олигархиялық топтар үшін, және әлемдік державалар үшін қайнаушы қазан
доктаринасы қолайлы. Әлемдік бірігу ұранымен дамушы елдердің табиғи
ресурстарын сору, тонау оңай боғандықтан бұл шын мәніндегі
ассимиляторлық идея. Қайнаушы қазанның аз санды этникалық топтарды
неғұрлым жылдам жеп қоюшы қазанға айналғаны шындық.
Міне қазақстандық ұлт деп жүргеніміздің ар жағында осы әлемдік билеуші
топтардың қайнаушы қазан идеясы тұр. Себебі, жеке топтасқан, ұлттың
мүддесі үшін күреске қабілетті қазақ ұлтынан гөрі топтасуы нашар,
бірлікпеген, босаңқы қазақстандық ұлтты бағындыру, жаһандану
үрдістерінің, екінші сөзбен айтсақ трассұлттық корпорациялардың
тамағына, құрбандығына айналдыру тіптен оңайырақ. Маригиналдық топтар
үшін де қайнаушы қазанда өмір сүру қолайлы. Себебі олар үшін ұлттық
құндылықтардың қажеті шамалы. Ұлттық құндылықтарды маригиналдар қосымша
ауыртпалық ретінде сезінеді.
Қазіргі әлемдік басым күштер үшін Республиканың халқының қазақстандық
ұлт болғаны аса қолайлы. Себебі қазақстандық ұлттың ортақ
этногенетикалық тегі жоқ. Ол жүзден астам этникалық топтардан құрылған.
Бір жағынан бұрынғы Кеңестер Одағының ұлт саясатынан қалған адамдардың
жаңа әлеуметтік қауымдастағы – кеңес халқы деген идеясын біздің
елімізге басқа бір түрдегі ренемация жасаудан туған әрекет болуы да
ықтимал. Қазақстандық ұлт идеясын орыс тілді баспасөз өте көт
уағыздауда. Қазақ тілді баспасөзде қазақстандық ұлт ұғымы туралы көп
айтылмайды. Қазақстан Республикасы Конституциясында қазақстандық ұлт,
казахстанская нация деген сөз кездеспейді. Конституция негізінен
универсалды адам,азамат, халық ұғымдарын қолданады. Бұл бір
жағынан өте дұрыс. Бір өкініштісі Ата заңда қазақ ұлты деген де ұғым
енгізілмеген. Бұл өте қате. Себебі, қазақ ұлты жасанды құбылыс емес.
Қазақ ұлты-этноәлеуметтік шындық. Сол себепті қазақ ұлты мүдделері
конституцияда айтылуы және қорғалуы керек болатын. Бірақта өкінішке орай
олай болмады. Елдің Ата заңында қазақ ұлтының этникалық мүдделерін,
құндылықтарды қорғауының заңдық негізі жасалмаған. Нақты айтылған
мемлекеттік тіл мәселесіне орыс тілінің ресми теңділігі қайшылық жасап
отыр. Сол себепті Конституцияға ұлттық тіл, мүдделер мәселесіне қатысты
нақты өзгерістер енгізу аса үлкен зәрулік.
Қазақ ұлтының этникалық мүдделерін заңмен қорғау механизмдерін іске
қоспайынша халықты ассимлияциялану үрдісінен сақтау қиын. Алдымен елдегі
этникалық қатынастарды қазіргі әлеуметтік-саяси шындыққа сәйкес
ұғындыратын тіректі парадигмалық ұғымдарды дұрыс түсініп алу маңызды.
Олардың қатарына ұлт, этнос, халық, ұлтаралық қатынастар,
этникалық қатынастар, ұлттардың өз тағдырын өзі шешуі,
ұлттық-этникалық мұраттар, Қазақстан халқы, Қазақстандық ұлт т.б.
ұғымдар кіреді. Аталған парадигмалардың әр қайсы туралы көп айтуға
болады. Біз мақалада соңғы 2 парадигма туралы ғана аламыз.
Ақиқатқа жүгінсек Қазақстан халқы бар. Бұл әлеуметтік шындық. Еліміздегі
мекендейтін қазақ ұлтымен бірге өмір сүретін 9 миллион қазақпен мидай
араласып жатқан 7 миллионға тақау басқа халықтардың өкілдері бірігіп
Қазақстан халқын жасайды. Мемлекетіміздегі мекендеген барлық халықты тек
қазақ деп атай алмай отырмыз. Елдегі 130-дай диаспорлар, этникалық
топтар қазақ ұлтымен қатар өмір сүріп ортақ әлеуметтік қауымдастыққа
бірігіп Қазақстан халқын жасап отырғандығы шындық екендігіне күдік
тудырмаймыз. Оның басым көпшілігін (62 пайызын) қазақ этносы құрып отыр.
Басқа этникалық топтар мен диаспоралар қазақ этносының тархи отанында
онымен бірге тағдыр айдауымен өмір сүруде. Олардың көпшілігінің
өздерінің тарихи отандары бар. Басқа этникалық топтар Қазақстанда ұлт
немесе этнос емес. Олар басқа елдердегі ұлттардың Қазақстандағы топтары.
Сондықтан Қазақстанда ұлт, этнос ұғымдары қазақ халқына ғана
қатысты. Ал Қазақстан халқы этносаяси қауымдастық ретінде қалыптасу мен
даму үстінде.
Қазақстандық ұлт ұғымына келсек. Әзірше бұндай ұлт жоқ мүмкін ұзақ
тарихи кеңістікте, болашақта қалыптасуы ықтимал екендігін теориялық
жағынан жоққа шығаруға болмас. Бірақта, қазіргі әлеуметтік үрдістерге
және әлеуметтік шындықта қазақстандық ұлт жоқ. Себебі, қазақстандық
ұлтты жасайтын этнос жасаушы белгілері нақты емес. Алдымен, қазақстандық
ұлтты біріктіретін ортақ этногенетикалық тек, жоқ, екіншіден, ортақ
пхихологиялық ерекшелік пен менталитет әлі қалыптасқан емес.
Қазақстандық ұлт қазақ ұлтын ортақ территориясынан, ортақ қазақ тілінен,
ортақ ұлттық құндылықтары мен салт-дәстүрлермен ығыстырып тастаған жоқ.
Демек, қазақстандық ұлт идеясын қазақ ұлты идеясының өмір сүргенін
қаламайтын мүдделі топтар жасап жатыр демеске амал жоқ. Біздің
пікірімізше елде қазақстан халқы бар. Ол түбінде қазақ ұлтымен ғана
байланыста дамиды. Қазіргі кезеңде Қазақстандағы этникалық топтар
өкілдері өздерін қазақстандық ұлттың мүшесімен деп сезінбейді.
Қазақстандық ұлт жасанды құбылыс. Бұл идея кеңес халқы сияқты
келешексіз. Себебі оның табиғи тамырлары жоқ. Қазақстандық орыстар
өздерін біз орыспыз және қазақстандықпыз деп айтады. Елдегі
украиндықтар, өзбектер, ұйғырлар да сондай. Әзірше олардың өкілдерінің
біз қазақстандық ұлттың өкіліміз деп жазғанын да, айтқанын да өз басым
естіген емеспін. Олардың барлығы өз этногенетикалық ортасында қала
отыра, қазақстандық халық мүшесі екендігін, демек еліміздің
мемлекеттігін және сол елдің азаматы екендігін мойындайды. Орыс
диаспорасы 4 миллион 30 мың адам болса, алдағы он жылда олардың 500
мыңнан астам ең жас және белсенді бөлшегі Ресейге кететіні белгілі болып
отыр. Украиндықтар мен белорустар да 30 пайызға азаяды. Бұл төменгі
прогноздар. Сонда 2016 жылы елдегі халықтың 70 пайызы қазақтар, 10
пайызы қазақша сөйлейтін түркі тектес мұсылман халықтары болмақ. Славян
тектестер 20 пайыздай ғана халықты құрайды. Сонда қазақ ұлты басым
бола ма, әлде жинақталған қазақстандық ұлт басым бола ма белгілі
болды. Қазақ ұлты тілі мен ділін сақтаса. Оның басым болатыны ақиқат.
Қазақ ұлты тарихи тағдар мен болмыстың табиғи нәтижесі. Ал
қазақстандық ұлт саяси күрес пен отаршылдық ниеттің нәтижесі,
жаһандану үрдісінің сойылын соғатын, идеялогиялық доктринаның нәтижесі.
Біздің пікірімше қазақстандық ұлт идеясы этнодемографиялық шындықпен
есептеспей тек бүгінгі орыс тілінің басымдылығына, демек
этнолингвистикалық факторға негізделетін секілді. Бұл ретте обьективті
үрдістер қазақстандық ұлт жағында екенін мойындау жөн.
Қазақстандықтардың 90 пайызы орыс тілінде сөйлей біледі. Коммуникация,
финанс, экономика және ақпарат, бұқаралық мәдениет пен жарнама орыс
тілінде болғандықтан қазақ ұлты үшін әлі де зор еңбек жасау керек,
перманентті күнделікті қаракеттер жасай беру керек. Қазақ ұлты бар,
бірақта ол әлі басым емес. Сондықтан ол үшін күресу керек. Алда
атқарылар істер өте көп.
Не істеу керек? Біріншіден, этнодемографиялық дамуды пайдаланып елдегі
этнолингвистикалық ахуалды өзгертудің кешенді шараларын іске асыру
қажет. Қазақстан халқы қазақша сөйлеген жағдайда ғана қазақ ұлты
жеңіске жетеді. Ел тұрғындары орыс тілін таңдаса халақтың абсолютті
басым көпшілігі бола тұра қазақ ұлты жойылып қазақстандық ұлт деген
жаңа әлеуметтік қауымдастыққа қосылады. Ол қауымдастық перспективасында
орыс тілінен де безініп, әлемдік ағылшын, немесе қытай тілдерінде көшуі
де ықтимал. Бірақ, олай болуы алыс перспективада. Қазіргі таңда қазақ
тілінен орыс тілі мүлде басым жағдайда. Осы ахуал қазақстандық ұлт
құру идеясына негіз болып отыр. Бұл идеяның ар жағында қазақ ұлтын этнос
ретінде жойып жіберу мақсаты жасырынып тұрғаны айқын.
Екіншіден, қазақ ұлтының пассионарлық сапаларын ояту шараларын жүргізу
міндет. Қазақ тілін ғана сақтау жеткіліксіз. Қазақстанда қазақ рухы
барлық салалардан, өмірдің барлық ашық және жасырын қалтарыстарынан
сезініп тұруы қажет. Телебағдарламалардың басым көпшілігін қазақшалау,
кәдімгі жарнамаларды қазақша сөйлеу, ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әлеуметтік топтар мен ұжымдар туралы түсінік. Ғылымның негізін қалаушылар
адамның қоғамдық мәнін көрсетіп берді. Инивид дегеніміз, - деп жазды ,- К.
Маркс қоғамдық тіршілік иесі. Адамның әлеуметтік мәні оның материалдық және
рухани өмірінен көрінеді. Басқа адамдардан оңаша жүрген болса ол табиғатан
құлы болудан оның әміршісі болу дәрежесіне жете алмас еді. Тек қоғамдық
қызмет қана адамдарды тіршілік құралымен қамтамасыз етті, олардың
әлеуметтік орта еңбектегі өзара қарым – қатынас психиканың да болуының
шешуші факторына айналды.
Өмірдің және адамдардың өзара қарым – қатынасын тарихи жағдайлар адамдарды
ұлт, мемлекет , тап және басқада қауымдықтарға бірігуге әкелді. Олар
адамдардың қалаулары бойынша емес, объективті заңдардың әсері нәтижесінде
құрылды. Әрбір қауымдықтың белгілі бір психологиялық ерекшелігі бар. Ең
алдымен әр түрлі таптар психологиясын өзіне ғана тән белгісі болатынын
көрсетеді. Ададмдардың үлкен топтарын , қоғамдық өндірістің тарихи
белгілері бір системасында олардың алатын орнына қарай , өндіріс құрал
жабдықтарына олардың қатынасына қарай, еңбекті қоғамдық жолмен
ұйымдастырудағы олардың роліне қарай , ал олай болса қоғамдық байлықтан
олардың алып отырған үлесінің мөлшеріне және ол үлесті алу әдістеріне қарай
айырылатын топтарын атайды. Таптар дегеніміз адамдардың мынадай топтары:
қоғамдық шаруашылықтың белгілі бір укладына олардың алатын орындарында
айырмалық облуының арқасында олардың бір тобы. еіншісінің еңбегін өзіне
иемденуі мүмкін.
Таптық психология құрылыстарына ерекше назар аударылу себебі, кез – келген
антагонистік формация бір біріне қарама – қарсы таптарға бөлінеді, ал
олардың арасындағы күрес тарихи дамудың қозғаушы күші болып табылады.
Шағын және бастапқы топтар. Бір шама тұрақты құрамы жағынан көп емес,
мүшелері бір - бірімен тікелей қатынас жасай отырып, ортақ мақсатқа
ұмтылған адамдардың бірлестігі шағын топ деп аталады. Оның топтың барлық
мүшесінің күш жігері жеуге жұмылдырылған ортақ мақсаты болады. Күші топқа
кіретіндер бірін – бірі жақсы біледі және топтың алдында тұрға мінетті
орындау кезінде өзара қоян – қолтық қатынаста болады. Кіші топ мүшелерінің
саны екі адамнан аз болмайды және 30 – 40 адамнан аспайды. Отбасы
өндірістік топ самолет не космос кораблімен экипажы сынып класы сияқты
бірлестіктерді кіші топ деп есептеуге болады. Адам бір мезгілде бірнеше
кіші топқа мүше болады. Мысалы, оқушы мектептегі барлық іске қатысады, ол
ауладағы фудбол командасының капитаны да болып табылады. Кіші топтағылардың
өзара қарым – қатынасына шек қойылмайды. Әркім топтағы кез – келген адаммен
өз қалауы бойынша және қажетінше қатынас жасайды. Ал, іс жүзінде бтоп
мүшелері топтың бір мүшесіне қарағанда екіншісін тұтады. Біреулер өзара жиі
қатынасып, олардың қарым – қатынасы жақындық сипат алады. Бұл былайша
айтқанда. Бастауыштық немесе қатынас жасаудың бірінші кезеңі болып
табылады. Әдетте мндай топ мүшелерінің саны көп болмайды. Оның мүшелері
кіші топтың мүшесі болып қала береді, өйткені мұндайда іс бабындағы
қатынастан мен өзара қарым- қатынастар үзілмейді. Бастапқы топ шағын топ
болып қала отырып, дербес қауым да бола алады. Құрылу принципі мен әдісіне
қарай шартты және нақты формалды және формалды емес топтар болады.
Топтардың әлеуметтік дамуы деңгейі және ұжым. Әрбір әлеуметтік
қауымдастықтың өз тарихы болады: дүниеге келеді, дамудың белгілі
сатыларынан өтеді, аса жоғары дәрежеге жетеді, сондай - ақ өмір сүруін
тоқтатуы мүмкін. Бұл формалды топқа да формалды топқа да бірдей дәрежеде
қатысты. Топтың қалыптаса бастауы ассоцацияның - адамдардың уақыт және
кеңістік белгілері негізінде бірлесуін алу керек. Мектепте бір сынып
институтта бір курс тобы турситер мен экскурсанттар осылай құрылады.
Ассоцацияда ортақ мақсат жоқ, іскерлік және қарым – қатынас та
қалыптаспаған бірақ оған қажет алғы шарт болады. Ассоцацияға кіруші әрбір
адамның өзіне тән және әдетте басқалардың жеке мақсаттарына ұқсас мақсаты
болады. Бірақ бұл ортақ мақсат емес. Бірігіп әрекет жасау кезінде
ассоцацияға қатысушылар арасында іскерлік және жеке қатынас орнайды. Сонда
ассоцация жағынан мүлдем басқа және әлдеқайда күрделі қауымдастық –
корпорацияға айналады. Корпорация – адамдардың өзімен - өзі тұйық
бірлестігі. Ассоцация сияқты, оның да ортақ мақсаты болмайды. Корпорацияда
әркім өзінің жеке ойын жүзеге асырады, ол басқалардың ойына ұқсас болады.
Корпорацияға оқшаулық тән ол басқалармен мүлдем қатынас жасамайды ал
қатынас жасайтын болса, оның көп сатылы болатыны сонша , корпорацияға
қатысушылар байқамайда қалады.
Адамдардың әлеуметтік қауымдастығының ең жоғарғы формасы - ұжым. Ұжым - ол
қоғамға пайдалы қызметте ортақ мақсатқа жұмыла еңбек ететін және
психологиялық тұрғыда топтасқан адамдар тобы. Ұжымның бегілерін А.С.
Макаренко анық та толық айтып берді: ұжым дегеніміз - жеке адамдардың өз
алдарына мақсат қоя ұйымдасқан ұжымдық органдары бар комплексі. Ал ұжым
ұйымы бар жерде ұжым органдары да бар, ұжым сенетін өкілетті уәкілдер ұйымы
бар және жолдастық қатынасы мәселесі - ол жай ғана достық, жақсы көру,
көршілік мәселесі емес, ол жауапгершілікті тәуеллідік мәселесі. Макаренко
адамдарды қызметі қоғам үшін пайдалы екені айдан анық міндеттерді атқару
үшін біріктерсе ғана ұжым болатын көрсетті. Ұжымның мәні бар міндеттерді
тиімді шешуге қабілетті келеді және тұрақты әрі бір – біріне көмектесіп
отыруға негізделген өзара қарым – қатынас орната алады.
Ұжым адамдардың тобы болғандықтан оған топтың белгілері тән. Алайда ұжымның
топта жоқ белгілері болады. Сондықтанда қандай болсын ұжымды топ деп сануға
болады, ал топтың бәрі бірдей ұжым бола алмайды. Формалды немесе формалды
емес топтар ұжымның белгілеріне ие бола алса ұжымға айналуы мүмкін. Бұл
арада ұжымның аса маңызды белгісі - мақсатпен міндеттің қоғамдық мәні
өзгермейді. Егер бұл белгілі болмаса топ ұжым аталына алмайды.
Ұжым мүшесінің жеке адамдармен қатынас жүйесіндегі жағдайы. Әлеуметтік
психология топтағы, ұжымдағы адамдардың жеке өзара қатынастарын зерттейді.
Топтағы, ұжымдағы адамдардың бұл қатынаста алатын орны бірдей емес. Зерттеу
бір адамдар басқаларға қарағанда көбірек белгілі, беделді болатынын
көрсетеді. Алғашқылары қарым – қатынас жасауға шын ниетпен көбірек
тартылады, ал соңғылары топтың немесе ұжымның өзге мүшелерімен сирек
араласады. Зерттеу нтижелеріне қарағанда сынып ұжымында 35 – 40 адам 3 – 4
оқушы ғана не ғұрлым белгілі болады екен. Ал, олардың болу себебі не?
Біріншіден, мұндай адамдардың топ мүшелерімен қатынас орната білу қасиетін
атап көрсеткен жөн. Басқаның жүрегіне жол таба білген адам қашанда
көпшілікке жақын белгілі болатынын аян. Адам өз орнын жалбақтау , жарам
сақтану және жағымпаздану жолымен емес өзінің табиғи болмысы мен ашық
мінезімен табады. Адамның белгілі болуы оның басқалардың жағдайын түсіне
білуі негізінде пайда болады. Екіншіден , ал адам білімділігі, іскерлігі ,
өз білгенін басқалардан риясыз бөлісуге , көмектесуге әзір тұрушылығымен
белгілі болады. Үшіншіден сырт бейнесі факторында да ескермеуге болмайды.
Адамның күш - қуатын осы факторға жатқызған жөн. Мысалы, оқушы өздерінің
қара күшке ие , мықты құрбыларын құрметтейді.
Ұжым топ мүшелерінің көпшілігі бір – бірімен өзара тату - тәтілік
тұрғысынан байланысты болады. Бұл ретте әркімнің өзгелерден гөрі жиі
кездесетін бір адамы болады. Онымен бір мүдделес әңгімелері жарасқан ортақ
істері бар. Сондықтан жоластық, достық қатынаста болады. Ұжым ішінде мұндай
бастауыш топтардың болуына қарамастан, ол өзінің бірлігін сақтап, бірыңғай
бірлестік ретінде өмір сүре береді. Ұжымда , топтарда кейбір адамдар
ешкіммен жеке өзара қатынаста болмайды. Олар мұндай қатынас орнататындай
өзіне серік таба алмайды. Алайда бұдан мұдай адам ұжымға қажетсіз деген
ұғым тумайды. Ұжымның мұндай мүшесі үшін өзара қатынас бұл бірлестіктен тыс
жерде болады.
Әлеуметтік қауымдастық социологияның негізгі категорияларының бірі.
Әлеуметтік қауымдастық – инвалидтер мен кез келген адамдар топтарының жай
ғана қосындысы емес, керісінше ол тұрақты және тұтас әлеуметтік түзілім,
оның субъектілері ортақ мүддесімен біріккен және өзара бір-бірімен әрекетке
түседі.
Қазақстандық ұлт ұғымы туралы
Қазақстан қоғамы жаңа сапалық қалыпқа ие бола бастады. Нарықтық
экономика мен түбегейлі өзгерген саяси жүйе өмірге келді. Ел өркениетті
мемлекеттердің әлемдік көшінің қатарына енді. Ғаламдану үрдістері
қоғамдық қатынастардың барлық салаларынан байқауда. Сонымен қатар
әлемдік қауіптер мен қайшылықтар салдарлары да ел өмірге тереңдей енуде.
Қазақстанның ішкі әлеуметтік шындықтарынан туатын қайшылықтармен мен
қауіптер де баршылық. Сондай мәселенің бәрі елдегі этникалық қатынастар
мәселесі. Полиэтникалық және поликонфессиялық Қазақстан үшін ұлт
мәселесінің маңызды күн тәртәбінен түспей тұр. Кейбір ғалымдар елде ұлт
мәселесі жоқ, ұлт мәселесі дегенді марксистер ойлап тапқан, бұл мәселе
социалистік революция жасау үшін қажет болған еді, - деген мүлдем жансақ
пікір айтып жүр. Шындығында ұлт мәселесі әлемдік саяси – экономикалық
дамудың империализм сатысы кезеңінде шиеленісті. Себебі ХХ ғасырдың
басында әлемдік басым империалистік державалар әлемдік экономикада өз
ықпалын жүргізуге, байлықтарды бөлуге таласты күшейтіп ондаған ұлттардың
мүделерін аяққа таптай бастады. Көптеген мемлекеттігі ұлттар мен
халықтарға тәуелсіздігінен айрылу, немесе экономикалық шикізат көзіне
айналу қауіптері күшейді. Сондықтан ХХ ғасыр басындағы таластар мен
қайшылықтар ұлт мәселелеріне аса күшті назар аударуды талап етті. Бұл
мәселені шешпейінше әлемде тыныштық болмайтынын алғашқы түсінгендер
Батыс мемлекеттерінің, соның ішінде австриялық социалистер болатын.
Олардың көзқарастарын кейінірек революцияшыл марксистер жалғастырды.
Себебі, ұлттар арасындағы қайшылықтар әлемдегі негізгі қайшылықтарға
айналып, соғыстар тұтана бастады. Империалистік мемлекеттер арасындағы
қақтығыстарды марксистер оларды әлсіретуге пайдалануға ұмтылды. Олар
үшін езілген бұратана халықтардың бостандық алуы мәселесі маңызды болды.
Езілген, қаналған халықтардың азататтық күресін пролетарлық революциялар
жеңісі үшін одақтас ретінде пайдалануға болатын. Ресейде большевиктер
ұлт мәселесін социалистік революция мәселесімен тамаша ұштастыра
алғаны белгілі. Өкінішке орай социализм ұлт мәселесін шешіп тастай алған
жоқ. Сонымен қатар Кеңес Одағының құрамына енген халықтар аса күрделі,
табиғаты қиын ассимлияциялану үрдісіне тап келді. 200-ге жуық ұлттардың
тілдік, мәдени және этникалық дегредациялануы күшейе түсті. Бұл
қайшылық социализмнің негізгі қайшылықтарының біріне айналып Кеңес
Одағының күйреуіне әкелді. Бұл құбылыстан ұлт мәселесін жауып
тастаудың, немесе ұлттық өмірден туындайтын мәселелерді жоққа шығарудың
аса қауіпті екендігін байқаймыз.
Кеңес Одағы күйрегеннен кейін де ұлттық өмір мәселелері көптеген
аймақтарда теке-тірестер мен соғыстар себебіне айналды. Приднестровье,
Шешенстан, Таулы Қарабақ, Абхазия, Оңтүстік Осетия сияқты ұлттық
анклавтардағы халықтардың тәуелсіздік пен ұлттық мемлекет құру жолындығы
қаулы күрестері толастар емес. Абхазия мен Оңтүстік Осетия халықтарының
егемендікке ұмтылысы Ресей мен Грузия мемлекеттерін қарулы соғысқа дейін
әкелгені белгілі. Мемлекеттердің геосаяси мақсаттарында ұлт мәселесі
әртүрлі дәрежеде орын алады. Әлемдік басым державалар ұлт мәселесін
өздерінің экономикалық мүдделерін, геосаяси мақсаттарын іске асыру үшін
пайдаланады. Ал жергілікті, бодан халықтар үшін ұлттық билікті, тілді,
дін мен мәдениетті сақтау маңызды. Олар өз байлықтарына өздері қожа
болғанын көксейді.
Қазақстан үшін де ұлт мәселесі жуықтағы перспективада күн тәртібінен
түспейді. Себебі, Қазақстан халқының ұлттық өмірдегі шешімін таппаған
мәселелер жетерлік. Алдымен олар титулды ұлт болып отырған қазақ ұлты
өмірімен байланысты. Қазақ ұлты егемен ел болса да өзінің ана тілін,
мәдени құндылықтанын, тарихи санасы мен ділін өз дәрежесінде дамыта
алмай келді. Осылай бола берсе міндетті түрде қайшылықтар болатыны
ақиқат.
Қазақ ұлтының этникалық өмірінің қалыпты дамуы жолына көптеген жасанды
бөгеттер қойылуда. Тәуелсіз ел болған соң қазақ халқының барлық
мәселелері өздігінен, біртіндеп шешілді деген психологиялық ахуал
қалыптасуда. Қазақ ұлтының этникалық бет-бейнесін, ұлттық мазмұнын
сақтайтын құндылықтардың көмескіленуіне жол берілуде. Әсіресе, тілдік
дамудағы олқылықтар қазақ ұлтының өкілдерін алаңдатады. Ақпараттағы орыс
тілінің басымдылығы, шаруашылық пен финанс жүйесінде қазақ тілінің
артта қалуы , орыс тілінің Қазақстандағы атқарушы биліктің тіліне
айналуы қазақ тілін құру жағдайына қарай әкелуде. Мемлекеттік тіл
тағдырына қазақ этносының тарихи аренада сақталуы мен өмір сүруі
мәселесі тікелей байланысты болып қалуда.
Сондықтанда бүгінгі Қазақстанда ұлт мәселесі жоқ деу мүлдем жаңылысу
болып табылмақ. ХХ ғасырдың ХХІ ғасырға мұра етіп қалдырған әлеуметтік
шындығы ұлт мәселесі. Қазақстанда қазақ ұлты бар. Ол обьективті шындық.
Францияда француз ұлты, АҚШ-та американ ұлты, Ресейде орыс ұлты,
Қытайда- ханъ ұлты, Өзбекстанда- өзбек ұлты шешуші рөл атқарса
Қазақстанда қазақ ұлты шешуші рөлге ие болмақ. Қазақстан халқы, қазақ
елі, қазақ жұрты ұғымдары қазақ ұлты ұғымына мағынасы жағынан туыстас
ұғымдар. Олардың барлығы Қазақстанда тұратын халыққа қатысты ұғымдар.
Қазақ ұлты мен елдегі диаспорлар бірігіп Қазақстан халқын құратыны
ақиқат. Елдегі халықты қазақ жұрты, қазақ елі деп жалпылай атау
тұрмыстық сана деңгейінде ХІХ ғасырда да, ХХ ғасырда да болып келді.
Бүгін де осы ұғымдар бар. Бірақта қазақ елі, қазақ жұрты ұғымдары
қазақ ұлты парадигмасын алмастыра алмайды. Қазақ ұлты ұғымы қазақ
этносының мәнін және табиғатын ашатын ұғым болып қала береді. Ұлт ұғымы
қазақтың тілдік, этногенетикалық, психологиялық, салт-дәстүрлік, мәдени,
әлеуметтік-экономикалық біртұтастығының белгісі іспестес шешуші ұғым.
Кейінгі жылдарда билік құрушы элита өкілдері қазақстандық ұлт
мәселесін көп көтеріп жүр. Елдегі ұлт пен ұлыстардың даму перспективасын
қазақстандық ұлтпен байланыстыруды көздейді. Орыс тілді саяси элитамен
бірге қазақстандық ұлт қалыптастыру мәселесін орыс тілді БАҚ көтеріп
жүр. Сонымен бірге, бұл идеяның авторлары қазақтың орыс тілді
интеллектуалдық элитасы екендігін де айтуымыз керек. Олар Қазақстан
халқының даму перспективасын қазақстандық ұлт қалыптасуымен
байланыстырады. Бұндай ұлт елдегі жүзден астам этникалық топтар мен
диаспорлардың өзара жақындауы және ассимияциялануы жағдайында
қалыптаспақ. Қазақстандық ұлт құрамына елдегі мемлекет жасаушы этнос
қазақ ұлты да кіруге тиісті сияқты. Қазақстандық ұлт американдық ұлт
сияқты жаңа, жасанды әлеуметтік қауымдастық болмақ.
Біздің пікірімізше бұл идея Қазақстандағы этношындыққа сәйкес келмейді.
Қазақстанда жаңа қазақстандық ұлт жасаудың экономикалық та, әлеуметтік
те, саяси да қажеттілігі жоқ. Бірақта, бұл идея орыс шовинистері мен
космополиттердің саяси мақсаттарына жауап береді. Себебі, олар
Қазақстанда күннен күнге күшейіп, нығайып келе жатқан қазақ ұлтының даму
үрдістерінен қорқады. Қазақ ұлтының ұлттық құндылықтарының толық жеңіске
жетуі осыдай мүдделі топтардың саяси- экономикалық мүдделеріне қайшы.
Олар өз мақсаттары жолында адам, жеке меншік, демократия, тұрақты
даму идеяларын ұсынады. Бұған дау жоқ. Өкініштісі қазақ ұлтының негізгі
құндылықтарын даму басымдылықтары ретінде үнемі жоққа шығарып отырады.
Қазақтың ұлттық құндылықтарын жалпы адамзаттың құндылықтардың құрбаны
етіледі. Шынтуайтына келгенде бұл екеуінің диалектикалық жарастығына
жету саясатын неге басшылыққа алмасқа. Қазақ тілі, өнері, мәдениеті,
тарихи мен діні мемлекеттік біріктіруші идеяларға, ұлттық идеяға айналуы
қажет. Барлық халықтар қазақ ұлтына біріккені бүгінгі этносаяси шындыққа
жақын.
Қазақ ұлты жалпы адамзаттық даусыз құндылықтарды қабылдай отыра, дамыта
отыра өзінің ұлттық мақсат-мұратарын іске асыра алатындығына сенім бар.
Елдегі этнодемографиялық ахуал қазақстандық ұлт емес қазақ ұлты өсіп
келе жатқандығын дәлелдейді. 1991 жылы елде автохтонды этностың үлес
салмағы 41% 6 млн. 800 мың адам болса, 2008 жылы 62% , немесе 9,2 млн.
адам болды. Қазақтардың үлес салмағы 17 жылда 21 пайызға артып 2 млн 400
мың адамға көбейді. Қазақ тіліділер көбейіп, орыс тілділер азайа беру
жағдайында жаңа жасанды ұлт қалыптаса ала ма? Әрине, қазақ ұлтының
дамуына, елдегі демографиялық ахуалға әлемдік процестер өз әсерлерін
тигізбей қоймайды. Мектеп оқушыларының 71 пайызын қазақ ұл-қыздары құрап
отыр.
Әлемдік жаһандану үрдістері жүздеген халықтардың этнос ретінде өздерінің
ұлттық келбеттерін, дінін, реңкін, тілдерін сақтауына мүмкіндік бермейді
ХХІ ғасыр аз санды этностардың ассимляциялануы, жоғалып кетуі процесі
жылдамдайтын ғасыр болатын сыңайы бар. Оның обьективті себептеріне ортақ
әлемдік шаруашылық және сауда кеңестігінің қалыптасуын,
ғылыми-техникалық дамудың унификациялануы, барлық мемлекеттерді өзара
ұқсастыратын индустриалдық және постиндустриалдық қоғамның қалыптасуы,
ақпараттану, бұқаралық мәдинетінің ықпалының күшейе түсуі, өмір
салтының, киім-кешек үлгілерінің, тіптен тамақтандырудың әлемдік оттақ
үлгілерімен, стандарттарға бағына бастауы т.б. құбылыстарды атауға
болады. Аталмыш құбылыстар әлем ұлттары мен этностарын қайнатушы
қазанға (плавильный котелге) тықпалап жатыр. Дамыған мемлекеттердің
басым көпшілігі осындай әлемдік бірігу, одақтасу үрдісіне ерекше
икемделуде. Тіптен осы үрдістерді жылдамдатуға мүдделі. АҚШ, Канада,
Ұлыбритания, Франция, Германия сияқты мемлекеттер әлемдік жаһандану
үрдістерінің басына шығып одан өздеріне пайда табуға ұмтылуда. Бұндай
әрекеттерді Ресей, Қытай, Индия, Бразилия сияқты ірі державалар да жасай
бастады. Қайнаушы қазан доктринасында бірінші кезеңде адам және оның
тұтыныстары жеке адамға жақсы болса болды. Сен адамсың-көйлегің көп,
тамағың тоқ, үйің жәйлі, көлігің бар, ақшаң демалуға, білім алуға және
саяхаттауға жетеді, денсаулығыңды күте аласың. Шындығында өркениетті,
постиндустриалдық мемлекеттердің өз адамдарының басым көпшілігіне
материалдық және рухани даму жағдайын жасап отырғандығы шындық және
үлкен әлеуметтік жетістік. Ұлттық дамудың қайнаушы қазан доктринасына
бағындырылуы көпсанды, ірі ұлттарға аса қолайлы.
Ал қайнаушы қазан жұмыс істеп тұратын мемлекеттерде ұлттық құндылықтар
екінші кезеңде қалады. Адам жеке тұлға ретінде өзінің этникалық
бет-бейнесін, мазмұнын сақтауға мүдделі ме, сақтағысы келе ме, ол оның
жеке еркі. Мемлекет сол елдегі әрбір этникалық топтың, диаспораларның
ұлттық өмірін қамқорлыққа алуы, халықтардың этникалық бетбейнесін,
келбетін сақтауды, дамытуды өз міндетіне алмайды. Ұлттық құндылықтарды
жалпы адамдық құндылықтар ығыстырады. Сен алдымен адамсың, одан кейін
барып қана белгілі бір этностың өкілісің. Мемлекет сенің адамдық
құндылықтарыңды қолдайды, қоғайды. Ал этникалық құқтарың мен
құндылықтарың өзіңнің жеке еркіңде. Оларды сақта, дамыт ол өз еркің.
Сенің азаматтық құқтарың маңызды, ұлттық құқтарың есепте жоқтың қасы
Бұл доктрина өзінше дұрыс, өзінше әділ доктрина. Бірақта ол дамыған,
көпсанды, өркениетті этностар үшін қолайлы доктрина. Ірі этностар
қайнаушы қазанда өздері еріп кетпейді. Онда аз халықтар ірі
халықтармен бірігіп жатады. Мысалы АҚШ-та ағылшын тілі ортақтастырады.
Англосаксондықтар басым. Бұлай болғаны Ұлыбритания үшін тіптен қолайлы.
Оның тілін, дінін әлемдегі ең басым держава қуаттап, дамытып отыр. АҚШ
пен Ұлыбритания келген басқа этностар өкілдері осы қайнаушы қазанға
түседі де ұлттық тілі мен дінінен біртіндеп айрылып шығады. Ешқандай
зорлық заңмен бағындыру да жоқ. Тіптен 1 миллиардтан астам халқы бар
Индия Республикасы хинди тілінен гөрі ағылшын тіліне бейімделіп келеді.
Соның нәтижесінде әлемдегі 6,4млрд адамның 1,5 млрд-тан астамы ағылшынша
сөйлеуде. Қайнаушы қазан доктринасы ұлттар өмірін ғаламдану
үрдістеріне мейлінше икемдей түсуде.
Қазақстан үшін де осы әлемдік жақындасу үрдісі ықпалы маңызды болып тұр.
Ашық қоғам мен нарықтық экономика жағдайында Қазақстан да әлемдік
интернационализациялану процесіне еріксіз қосылып кетті. Елдегі
демократияландыру, азаматтық қоғам құру, ақпараттық кеңістікті әлеммен
бірге ортақтасу құбылыстары барлығы әкеліп Қазақстан қоғамында
унификациялану процесін жылдамдатады. Біздің елімізде де ұлттық
құндылықтарды жалпы азаматтық құндылықтардың обьективті басып кетуі
құбылысты күшейе түсуде.
Сонымен әлемдік бірігу және унификациялану құбылысының ұлттық, этникалық
өмірді жаншып тастауын қазіргі әлемдік қайшылық ретінде бағалауға
болады. Әсіресе, аз санды халықтар өздерінің құрып кету қарсаңында
екендігін терең сезінуде. Ондай қауіп тіптен он миллионнан астам саны
бар этностарға да төніп тұрғаны анық байқалуда. Қазақстанда да адамның
жеке басының құндылықтарының ұлттық құндылықтарды басып кетуі байқалуда.
Қазақстандық ұлт идеясы да айтылған обьективті шындыққа байланысты
өмірге келгенінде дау жоқ. Қазақстандық ұлт идеясын жақтаушылар
кімдер? Олар: елдегі трансұлттық корпорациялармен байланысты топтар,
финанстық олигархия, ағылшын-орыс тілді ұлттық элита және орыс тілді
басқарушы чиновниктік аппарат өкілдері, орыс тілді интеллигенция мен
электорат. Көріп отырғандарыңыздай қазақстандық ұлт болғанын қалайтын
өте қуатты әлеуметтік күш бар екендігі ақиқат. Олардың жалпы саны
республика халқының үштен біріне жуық десек кем айтқанымыз емес.
Сонымен бірге елдегі автохтонды этнос қазақ ұлтын сақтауды, оның
бәсекеге қабілетін күшейтуді армандайтын ел-жұрт бар. Олар: қазақ тілді
зиялы қауым , ауыл халқы, қазақ тілді студент- жұмысшы жастар, қазақ
тілді бизнес элита мен қазақ тілді мемлекеттік басқару аппаратының
қызметкелері. Екінші топ қазақстандық ұлтты емес қазақ ұлтын
қалайды. Ұлтшылдар да сан жағынан бірінші топтан кем емес.
Қазір осы екі топ арасында ашық, жасырын тілдік, идеологиялық,
интеллектуалдық және саяси күрес жүріп жатыр. Қоғамда бұл құдылыстардың
көбі латентті, табиғаты құпия. Ұлт мәселесін зерттегенімізде көз
жеткізгеніміз ұлт ұғымын саяси күштер өздерінің көкейкесті,
стратегиялық мақсаттарына тікелей байланыстырып, соларға тәуелді етіп
ұғындыруға тырысады. Мысалы, коммунистер үшін ұлттардың өзін-өзі
билеуі доктринасы пайдалы болды. Бұл идея халықты революцияларға тарту
үшін қолайлы болатын. Либералдар , демократтар үшін мәдени-ұлттық
автономия идеясы қолайлы еді. Бір мемлекет ішінде әр этнос өз тілін,
дәстүрін, мәдениетін дамытуы. Ал, трансұлттық корпорациялар мен әлемдік
олигархиялық топтар үшін, және әлемдік державалар үшін қайнаушы қазан
доктаринасы қолайлы. Әлемдік бірігу ұранымен дамушы елдердің табиғи
ресурстарын сору, тонау оңай боғандықтан бұл шын мәніндегі
ассимиляторлық идея. Қайнаушы қазанның аз санды этникалық топтарды
неғұрлым жылдам жеп қоюшы қазанға айналғаны шындық.
Міне қазақстандық ұлт деп жүргеніміздің ар жағында осы әлемдік билеуші
топтардың қайнаушы қазан идеясы тұр. Себебі, жеке топтасқан, ұлттың
мүддесі үшін күреске қабілетті қазақ ұлтынан гөрі топтасуы нашар,
бірлікпеген, босаңқы қазақстандық ұлтты бағындыру, жаһандану
үрдістерінің, екінші сөзбен айтсақ трассұлттық корпорациялардың
тамағына, құрбандығына айналдыру тіптен оңайырақ. Маригиналдық топтар
үшін де қайнаушы қазанда өмір сүру қолайлы. Себебі олар үшін ұлттық
құндылықтардың қажеті шамалы. Ұлттық құндылықтарды маригиналдар қосымша
ауыртпалық ретінде сезінеді.
Қазіргі әлемдік басым күштер үшін Республиканың халқының қазақстандық
ұлт болғаны аса қолайлы. Себебі қазақстандық ұлттың ортақ
этногенетикалық тегі жоқ. Ол жүзден астам этникалық топтардан құрылған.
Бір жағынан бұрынғы Кеңестер Одағының ұлт саясатынан қалған адамдардың
жаңа әлеуметтік қауымдастағы – кеңес халқы деген идеясын біздің
елімізге басқа бір түрдегі ренемация жасаудан туған әрекет болуы да
ықтимал. Қазақстандық ұлт идеясын орыс тілді баспасөз өте көт
уағыздауда. Қазақ тілді баспасөзде қазақстандық ұлт ұғымы туралы көп
айтылмайды. Қазақстан Республикасы Конституциясында қазақстандық ұлт,
казахстанская нация деген сөз кездеспейді. Конституция негізінен
универсалды адам,азамат, халық ұғымдарын қолданады. Бұл бір
жағынан өте дұрыс. Бір өкініштісі Ата заңда қазақ ұлты деген де ұғым
енгізілмеген. Бұл өте қате. Себебі, қазақ ұлты жасанды құбылыс емес.
Қазақ ұлты-этноәлеуметтік шындық. Сол себепті қазақ ұлты мүдделері
конституцияда айтылуы және қорғалуы керек болатын. Бірақта өкінішке орай
олай болмады. Елдің Ата заңында қазақ ұлтының этникалық мүдделерін,
құндылықтарды қорғауының заңдық негізі жасалмаған. Нақты айтылған
мемлекеттік тіл мәселесіне орыс тілінің ресми теңділігі қайшылық жасап
отыр. Сол себепті Конституцияға ұлттық тіл, мүдделер мәселесіне қатысты
нақты өзгерістер енгізу аса үлкен зәрулік.
Қазақ ұлтының этникалық мүдделерін заңмен қорғау механизмдерін іске
қоспайынша халықты ассимлияциялану үрдісінен сақтау қиын. Алдымен елдегі
этникалық қатынастарды қазіргі әлеуметтік-саяси шындыққа сәйкес
ұғындыратын тіректі парадигмалық ұғымдарды дұрыс түсініп алу маңызды.
Олардың қатарына ұлт, этнос, халық, ұлтаралық қатынастар,
этникалық қатынастар, ұлттардың өз тағдырын өзі шешуі,
ұлттық-этникалық мұраттар, Қазақстан халқы, Қазақстандық ұлт т.б.
ұғымдар кіреді. Аталған парадигмалардың әр қайсы туралы көп айтуға
болады. Біз мақалада соңғы 2 парадигма туралы ғана аламыз.
Ақиқатқа жүгінсек Қазақстан халқы бар. Бұл әлеуметтік шындық. Еліміздегі
мекендейтін қазақ ұлтымен бірге өмір сүретін 9 миллион қазақпен мидай
араласып жатқан 7 миллионға тақау басқа халықтардың өкілдері бірігіп
Қазақстан халқын жасайды. Мемлекетіміздегі мекендеген барлық халықты тек
қазақ деп атай алмай отырмыз. Елдегі 130-дай диаспорлар, этникалық
топтар қазақ ұлтымен қатар өмір сүріп ортақ әлеуметтік қауымдастыққа
бірігіп Қазақстан халқын жасап отырғандығы шындық екендігіне күдік
тудырмаймыз. Оның басым көпшілігін (62 пайызын) қазақ этносы құрып отыр.
Басқа этникалық топтар мен диаспоралар қазақ этносының тархи отанында
онымен бірге тағдыр айдауымен өмір сүруде. Олардың көпшілігінің
өздерінің тарихи отандары бар. Басқа этникалық топтар Қазақстанда ұлт
немесе этнос емес. Олар басқа елдердегі ұлттардың Қазақстандағы топтары.
Сондықтан Қазақстанда ұлт, этнос ұғымдары қазақ халқына ғана
қатысты. Ал Қазақстан халқы этносаяси қауымдастық ретінде қалыптасу мен
даму үстінде.
Қазақстандық ұлт ұғымына келсек. Әзірше бұндай ұлт жоқ мүмкін ұзақ
тарихи кеңістікте, болашақта қалыптасуы ықтимал екендігін теориялық
жағынан жоққа шығаруға болмас. Бірақта, қазіргі әлеуметтік үрдістерге
және әлеуметтік шындықта қазақстандық ұлт жоқ. Себебі, қазақстандық
ұлтты жасайтын этнос жасаушы белгілері нақты емес. Алдымен, қазақстандық
ұлтты біріктіретін ортақ этногенетикалық тек, жоқ, екіншіден, ортақ
пхихологиялық ерекшелік пен менталитет әлі қалыптасқан емес.
Қазақстандық ұлт қазақ ұлтын ортақ территориясынан, ортақ қазақ тілінен,
ортақ ұлттық құндылықтары мен салт-дәстүрлермен ығыстырып тастаған жоқ.
Демек, қазақстандық ұлт идеясын қазақ ұлты идеясының өмір сүргенін
қаламайтын мүдделі топтар жасап жатыр демеске амал жоқ. Біздің
пікірімізше елде қазақстан халқы бар. Ол түбінде қазақ ұлтымен ғана
байланыста дамиды. Қазіргі кезеңде Қазақстандағы этникалық топтар
өкілдері өздерін қазақстандық ұлттың мүшесімен деп сезінбейді.
Қазақстандық ұлт жасанды құбылыс. Бұл идея кеңес халқы сияқты
келешексіз. Себебі оның табиғи тамырлары жоқ. Қазақстандық орыстар
өздерін біз орыспыз және қазақстандықпыз деп айтады. Елдегі
украиндықтар, өзбектер, ұйғырлар да сондай. Әзірше олардың өкілдерінің
біз қазақстандық ұлттың өкіліміз деп жазғанын да, айтқанын да өз басым
естіген емеспін. Олардың барлығы өз этногенетикалық ортасында қала
отыра, қазақстандық халық мүшесі екендігін, демек еліміздің
мемлекеттігін және сол елдің азаматы екендігін мойындайды. Орыс
диаспорасы 4 миллион 30 мың адам болса, алдағы он жылда олардың 500
мыңнан астам ең жас және белсенді бөлшегі Ресейге кететіні белгілі болып
отыр. Украиндықтар мен белорустар да 30 пайызға азаяды. Бұл төменгі
прогноздар. Сонда 2016 жылы елдегі халықтың 70 пайызы қазақтар, 10
пайызы қазақша сөйлейтін түркі тектес мұсылман халықтары болмақ. Славян
тектестер 20 пайыздай ғана халықты құрайды. Сонда қазақ ұлты басым
бола ма, әлде жинақталған қазақстандық ұлт басым бола ма белгілі
болды. Қазақ ұлты тілі мен ділін сақтаса. Оның басым болатыны ақиқат.
Қазақ ұлты тарихи тағдар мен болмыстың табиғи нәтижесі. Ал
қазақстандық ұлт саяси күрес пен отаршылдық ниеттің нәтижесі,
жаһандану үрдісінің сойылын соғатын, идеялогиялық доктринаның нәтижесі.
Біздің пікірімше қазақстандық ұлт идеясы этнодемографиялық шындықпен
есептеспей тек бүгінгі орыс тілінің басымдылығына, демек
этнолингвистикалық факторға негізделетін секілді. Бұл ретте обьективті
үрдістер қазақстандық ұлт жағында екенін мойындау жөн.
Қазақстандықтардың 90 пайызы орыс тілінде сөйлей біледі. Коммуникация,
финанс, экономика және ақпарат, бұқаралық мәдениет пен жарнама орыс
тілінде болғандықтан қазақ ұлты үшін әлі де зор еңбек жасау керек,
перманентті күнделікті қаракеттер жасай беру керек. Қазақ ұлты бар,
бірақта ол әлі басым емес. Сондықтан ол үшін күресу керек. Алда
атқарылар істер өте көп.
Не істеу керек? Біріншіден, этнодемографиялық дамуды пайдаланып елдегі
этнолингвистикалық ахуалды өзгертудің кешенді шараларын іске асыру
қажет. Қазақстан халқы қазақша сөйлеген жағдайда ғана қазақ ұлты
жеңіске жетеді. Ел тұрғындары орыс тілін таңдаса халақтың абсолютті
басым көпшілігі бола тұра қазақ ұлты жойылып қазақстандық ұлт деген
жаңа әлеуметтік қауымдастыққа қосылады. Ол қауымдастық перспективасында
орыс тілінен де безініп, әлемдік ағылшын, немесе қытай тілдерінде көшуі
де ықтимал. Бірақ, олай болуы алыс перспективада. Қазіргі таңда қазақ
тілінен орыс тілі мүлде басым жағдайда. Осы ахуал қазақстандық ұлт
құру идеясына негіз болып отыр. Бұл идеяның ар жағында қазақ ұлтын этнос
ретінде жойып жіберу мақсаты жасырынып тұрғаны айқын.
Екіншіден, қазақ ұлтының пассионарлық сапаларын ояту шараларын жүргізу
міндет. Қазақ тілін ғана сақтау жеткіліксіз. Қазақстанда қазақ рухы
барлық салалардан, өмірдің барлық ашық және жасырын қалтарыстарынан
сезініп тұруы қажет. Телебағдарламалардың басым көпшілігін қазақшалау,
кәдімгі жарнамаларды қазақша сөйлеу, ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz