Патриотизмге тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері
Кіріспе
І бөлім.
1.1 Патриотизм . тәрбие діңгегі
1.2 Патриотизмге тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері
ІІ бөлім
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І бөлім.
1.1 Патриотизм . тәрбие діңгегі
1.2 Патриотизмге тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері
ІІ бөлім
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
«Ел болам десең, бесігіңді түзе» дейді ұлы жазушымыз М.Әуезов. Біздің халқымыздың тәрбие тәсілдері мен тәжірибелері көп. Халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрып үлгілері мен өнегелері соның айғағы. Елін сүйген адам сол елдің салт-санасын, мәдени мұрасын қастерлеп, өнеге тұтуы тиіс.Қазіргі уақытта қазақстандық патриотизмді жастарға қалыптастыру – келелі мәселелердің бірі. Осыны ұстанған бағыт – бағдар да баршылық. Патриоттық сезімнің нысаны мен азаматтық парыздың өтелер өлшемі – Отан. Оны таратып айтсақ, бұл туған жер, оның табиғат байлықтары, ұлттық тілі, дәстүрі, мәдени ерекшеліктері, тарихы жасалған өлкедегі киелі орындары. Олардың адам санасына жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің бастауына айналуы – патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Ә.Қалмырзаев: «Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып, кейін кәмелетке келгенде бірдола буыны қатып, тәжірибемен, жспен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлекеттік және қоғамдық әлеуметтік институттардың (балабақша, отбасы, мектеп, жоғарғы оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар, саяси ұйымдар мен қозғалыстар) әсерімен қалыптасады» деп жазды [1. 27-29]
Адам бойына патриоттық сезімнің қалыптасуы отбасы тәрбиесі мен балабақшадан бастау алатыны айқын. Сәбиді отбасында патриотизмге тәрбиелеу, ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді сақтауға баулу, шыққан ата-тегін білуді таныту – ата-ана парызы. Халқына құрмет, тарихи дәстүрлерге адалдық, сондай-ақ, туған жеріне, Отанына деген сүйіспеншілік сияқты перзенттік борыш тұлға бойына сәби шағында дарыса, бұл қасиеттер өсе келе ары қарай дамып, қалыптасуына қолайлы жағдай туады.Еліміз тәуелсіздік алғалы жас ұрпақ бойында патриоттық сананы қалыптастыру, ол үшін патриоттық іс - әрекет ұйымдастыру, отбасы, балабақша мен мктептердегі оқу-тәрбие процесінде патриоттық тәрбие беруді жетілдіру қажеттілігі туып отыр.
Адам бойына патриоттық сезімнің қалыптасуы отбасы тәрбиесі мен балабақшадан бастау алатыны айқын. Сәбиді отбасында патриотизмге тәрбиелеу, ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді сақтауға баулу, шыққан ата-тегін білуді таныту – ата-ана парызы. Халқына құрмет, тарихи дәстүрлерге адалдық, сондай-ақ, туған жеріне, Отанына деген сүйіспеншілік сияқты перзенттік борыш тұлға бойына сәби шағында дарыса, бұл қасиеттер өсе келе ары қарай дамып, қалыптасуына қолайлы жағдай туады.Еліміз тәуелсіздік алғалы жас ұрпақ бойында патриоттық сананы қалыптастыру, ол үшін патриоттық іс - әрекет ұйымдастыру, отбасы, балабақша мен мктептердегі оқу-тәрбие процесінде патриоттық тәрбие беруді жетілдіру қажеттілігі туып отыр.
1. Байтелиев А. Патриоттық тәрбие беру. //Қазақстан мектебі 1982. №3 27-29б.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде. Алматы: Қазақстан 1993 – 33б.
3. Н.Назарбаев «Қазақстан – 2030»
4. Қалмырзаев А. Біз – қазақ, ежелден еркіндік аңсаған. Алматы, Ғылым, 1998
5. Н.Назарбаев Қазақстанның болашағы – қоғамның идеологиялық бірлігінде. Алматы Қазақстан 1993
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде. Алматы: Қазақстан 1993 – 33б.
3. Н.Назарбаев «Қазақстан – 2030»
4. Қалмырзаев А. Біз – қазақ, ежелден еркіндік аңсаған. Алматы, Ғылым, 1998
5. Н.Назарбаев Қазақстанның болашағы – қоғамның идеологиялық бірлігінде. Алматы Қазақстан 1993
Жоспар
Кіріспе
І бөлім.
1.1 Патриотизм – тәрбие діңгегі
1.2 Патриотизмге тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері
ІІ бөлім
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Ел болам десең, бесігіңді түзе дейді ұлы жазушымыз М.Әуезов. Біздің
халқымыздың тәрбие тәсілдері мен тәжірибелері көп. Халқымыздың ғасырлар
бойы қалыптасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрып үлгілері мен өнегелері соның
айғағы. Елін сүйген адам сол елдің салт-санасын, мәдени мұрасын қастерлеп,
өнеге тұтуы тиіс.Қазіргі уақытта қазақстандық патриотизмді жастарға
қалыптастыру – келелі мәселелердің бірі. Осыны ұстанған бағыт – бағдар да
баршылық. Патриоттық сезімнің нысаны мен азаматтық парыздың өтелер өлшемі –
Отан. Оны таратып айтсақ, бұл туған жер, оның табиғат байлықтары, ұлттық
тілі, дәстүрі, мәдени ерекшеліктері, тарихы жасалған өлкедегі киелі
орындары. Олардың адам санасына жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді
ұялатып, ізгі де ерлік істердің бастауына айналуы – патриотизмге
тәрбиелеудің арқауы. Ә.Қалмырзаев: Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып,
кейін кәмелетке келгенде бірдола буыны қатып, тәжірибемен, жспен, уақытпен,
біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлекеттік және қоғамдық әлеуметтік
институттардың (балабақша, отбасы, мектеп, жоғарғы оқу орындары, бұқаралық
ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар, саяси ұйымдар мен қозғалыстар)
әсерімен қалыптасады деп жазды [1. 27-29]
Адам бойына патриоттық сезімнің қалыптасуы отбасы тәрбиесі мен
балабақшадан бастау алатыны айқын. Сәбиді отбасында патриотизмге тәрбиелеу,
ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді
сақтауға баулу, шыққан ата-тегін білуді таныту – ата-ана парызы. Халқына
құрмет, тарихи дәстүрлерге адалдық, сондай-ақ, туған жеріне, Отанына деген
сүйіспеншілік сияқты перзенттік борыш тұлға бойына сәби шағында дарыса, бұл
қасиеттер өсе келе ары қарай дамып, қалыптасуына қолайлы жағдай
туады.Еліміз тәуелсіздік алғалы жас ұрпақ бойында патриоттық сананы
қалыптастыру, ол үшін патриоттық іс - әрекет ұйымдастыру, отбасы, балабақша
мен мктептердегі оқу-тәрбие процесінде патриоттық тәрбие беруді жетілдіру
қажеттілігі туып отыр. Сондықтан, жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде
бұрынғы тәжірибе мен бүгінгі практиканы және болашақ жоспарларды
байланыстыру қажет. Сонда ғана балалардың бойына ұлттық патриотизм сезімін
қалыптастыруға қол жетеді. Ұлттық патриотизм – жеке тұлғаның өз тарихи
дәстүрі сияқты категорияларға байланысты әртүрлі деңгейде көрініс береді.
Соған қарамастан, осы рухани ерекшеліктерді білу, оны қалыптастыру –
патриоттық тәрбиенің негізгі мақсаты.
1.1 Патриотизм – тәрбие діңгегі
Бүгінгі күні жас ұрпақты тәрбиелеуде ата-бабаларының шежіресі
негізінде тәлім берудің маңызы зор. Өйткені, бала тәрбиесінде өз
дүниетанымының қоршаған ортасының, ой - өрісінің негізінде ұлттық сипатты
зерделеу қажеттігі артып отыр. Оның негізі:Ел тарихын әйгілі тұлғалар
арқылы зерделеу – қазақтың таным-түсінігіндегі ертеден қалыптасқан үрдіс.
Қазақтың қария сөздерінде, яғни шежірелік зердесінде тарих ұдайы жеке
тұлғалардың өмір дерегі арқылы танылып отырады - деп айтылады .Яғни,
шежіреде тек қана ата-бабалары туралы мағлұмат беріп қана қоймайды, сондай-
ақ олардың ерлігіне, әділдігіне, адамгершілігіне т.б. қасиеттеріне де
кеңінен тоқталып өтеді. Мұның өзі, жеке тұлғаның ата-бабаларының жақсы
қасиеттерінен өнеге шежіре қара сөзбен, өлеңмен, ауыз-екі түрде тараған.
Кейбір суырып салма жырау, ақындар арнайы шежіре туралы өлең жеткізе
білген.
Мысалы:
Осындай ел аңызынан өлең еткен,
Сексенді алқымдаған Кенен қартың.
Шежіре қарап тұрсаң ел мұрасы,
Білген жақсы емес пе ел мұрасын?,-
десе , Ш.Жұбанұлы
Тамадан ерте шыққан Есет батыр,
Кісі екен қысылғанда мыңға татыр.
Қалмақпен Ойраттарды жер аударған,
Салыпты бастарына заман ақыр,
-деп, шежіреден мағлұмат береді.
Сондай-ақ шежіренің тек қана тарихи тұрғыдан емес, оның ұрпақ
тазалығы, тәлімдік сипатының жоғары екенін білеміз. Әдетте, мұндай
шежірелік зерделеу, басқа ұлттарда кездеспейді. Оны біз Жеті атаға
толмайынша қыз алысуға болмайды - деген халқымыздың қағидаларынан түсінуге
болады. Мұны қазіргі кездегі медицина саласындағы зерттеулер дәлелдеп отыр
. Демек, ертеден-ақ, аталарымыз туысқан бауырмалдық сезімінің жоғары екенін
түсіне білген. Мысалы: Атасы басқа аттан түс деген қанатты басқа сөз бар.
Оның мәні: Жаугершілік заманда әйел, бала-шағасын жауға қалдырып, өз інісін
атына міңгестіріп алып кетеді. Сондықтан, қашып құтылған соң, әлгі батырдан
мұның қалай? – деп сұрағанда әйел бала-шаға өмір барысында табылады. Ал аға-
іні табылмайды. – деп айтқан екен .Міне, мұның өзі өз баласынан да ,
бауырларын, туған-туыстарын жоғары қоя біледі. Яғни: Халық шежіресін
халықтың өткен өмірінен хабар беретін, мұралық мәні бар, халықтың тарих
беттеріндегі естелігі деп қарауымыз керек - деп келтіреді.Бүгінгі ұлт
мектебінде шежірелік зерделеу туралы факультативтік немесе арнайы курс
дәрістерін оқытудың маңызы зор. Яғни, тарих, қазақ әдебиеті пәндері аясында
оқушылар арасында кеңінен оқытудың қажеттілігі артып отыр. Оның негізгі
себебі: оқушылардың шежіреге деген көз қарасы төмендеп, жеті атасына дейін
білмеуі т.б. мәселелерді айтуға болады. Сондықтан-да: Жас ұрпақ ағайын-
туғанын, ата-тегін, ру-тайпасын, елін білуге міндетті. Одан шыққан батырлар
мен билерді, қазақ халқының биіктеуге үлес қосқан батырлардың ісін, жолын,
дәстүрін жалғастыру керек,- делінген.[1. 19-22]
Мұндай талаптардың бәрі қоғамдық - әлеуметтік мәні жоғары – деп
түсінгеніміз жөн. Алайда, кейбір кезде қым-қиғаш саяси жағдайларға
байланысты руға бөліну, Жүзге бөліну т.б. тар түсінікті сөздер көбейіп
кетті. Содан кейінгі кездері шежірені білуге деген ықыласымызды төмендетіп
алдық. Міне, осы айланы КСРО кезінде жүзеге асыра отырып, рухани тәлім-
тәрбиенің төмендеуіне әсерін тигізгенін білеміз. Ал, ру-қазақ атты ұлттың
керегесі мен уығы деп түсінген жөн.
1.2 Патриотизмге тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері
Қазақ халқының патриоттық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі –
ертегі. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары
мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым-қатынастары
мен мінез-құлықтары, адамдардың еңбексүйгіщтігі, өз халқына, Отанға, туып-
өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т.Барласұлы ертегінің
адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: Ертегі –
рухани тәрбиелік мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек
ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын, материалдық әлеммен біріге
шегі жоқ рухани әлем болмысының бір тұтас түсінікті баян етілген көрінісі,
- деп анықтама берген.Ерлік тәрбиені қалыптастырудағы өзіндік шыншылдығы
мен әлеуметтік мәні жағынан қарағанда ертегілер көрнекті көркем құбылыс
болып табылады. Оның маңызды ерекшелігі мынада: ертегілерде жекелеген
құбылыстар фантастикалық бейнелермен әсірелеп көрсетілгенімен, шын мәнінде
олардың мазмұны объективті болмыстың көрінісі болып табылады.Негізінен
ертегілер оқушылардың ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, халқын қорғауға
және өнерді игеруге, ел қорғаны болуға уағыздайды. Мысалы, Ер-Төстік
ертегісінің мазмұнында Ер тӨстік жұт болғанда жоғалып кеткен ағаларын іздеп
табу үшін жер астына түсіп, Шойынқұлақпен жекпе-жекке шығып, жыландар
патшалығына барып, жолда айнымас достары – Көлтауысар, Таусоғар т.б. жер
асты өнерпаздарының көмегімен кездескен қиыншылықтарды жеңіп отырды.
Сонымен қатар Темір хан елінде өз мергендігін көрсетеді. Айдаһармен
алысады, пері Шойынқұлақты жеңеді. Бұдан басқа біздің түсінетініміз,
ертегіде Төстіктің асқан ерлігімен қатар бауырмалдығы, достыққа берік
болуы, мақсатына жетудегі қиыншылықтарға төзімділігі әсірелеп беріледі.
Және де қазақ халқының өнердің қай түрін болмасын жоғары бағалағанын,
оларды қадірлей білуге ұл-қыздарын жастайынан үйреткендерін байқауға
болады. Өнер мұратқа жеткізеді демекші, ертегілердің кейіпкерлері шығарма
соңында мақсат –мұратына жетеді. Осы мақсат-мұратқа жетудің өзі тыңдаушының
психологиялық әсерленіуне ықпал етіп, қызығушылығын тудырады.Ертегілерде
батырлардың түр тұлғасын жауырыны қақпақтай, бұлшық еті бүлкілдеп,
алысқанды алып ұрар т.б. сипаттамалар арқылы суреттеу көптеп кездеседі.
Мұны ертегілердің қоғамдық-әлеуметтік жағдайға байланысты өзгерістерінен
байқауға болады. Өте ертедегі архаикалық ертегілерде көбіне батырла
мерген немесе аңшы бейнесінде кездеседі. Мысалы, Құламерген, Аламан мен
Жолама, Ағайынды екі жігіт, Ер Төстік, Шора батыр, Керқұла атты
Кендебай т.б. ертегілерде басты кейіпкер – батыр жігіт елін аң аулаумен
асырайды, осы жолда ол жын перілермен күресіп жүреді. Әдетте мұндай
ертегілер бтырдың дүниеге келуімен басталады. Мысалы: Ер Төстік
ертегісінде : Ол өзгеше бала болып өседі. Бір айда бір жастағы баладай, үш
айда үш жастағы баладай, бір жылда он бестегі жас өспірімдей болып, екі
жасында алысқан кісілерін алып ұра беретін бала болады. Садақ тартып
үйренеді, тартқан садағын тоғыз қабат темірден өткізеді - дейді. Бұл жерде
кейіпкердің тұлғасын елін, жерін қорғайтын, ерлік жасайтын батыр кейіпінде
көрінеді. Шыныда да, кейін Ер Төстік Темірхан елінде өз мергендігін
көрсетеді, айдаһармен алысады, пері Шойынқұлақты жеңеді. Осындай
кедергілермен күресе отырып, мұрат-мақсатына жетеді. Бұл жерде біз халық
арманындағы батырлардың күшінің зор екендігі соншалық, олар мистикалық
әлемнің дұшпандарына қарсы тұра алатындай қабілеті бар екенін байқаймыз.Ал
классикалық батырлар ертегісінде батыр тылсым күштермен емес, елді, халықты
жаулаған дұшпандармен күреседі. Оның астарында ел, жер үшін күрес кек алу
жатыр. Ертегінің негізгі құрылымдарында туған-туысқандарға көмек беру үшін,
шынайы ғашықтық, батырдың айнымас серігі тұлпардың бейнелеуі байқалады.
Мысалы, Әлдібек батыр, Делдаш батыр, Ер Тарғын, Көрұғлы, Нарық
батыр, Ер Көкше және Орақ, Қамбар батыр, Алты жасар Алпамыс т.б.
ертегілерде көбіне ерлік көрсету, қаһармандық рух жоғары тұрады. Ал
батырлар ерлігінің сипатталуына келер болсақ, мысалы Әлібек батыр
туғанында алты қарыс селбесімен туылады, ай сайын емес, күн сайын өседі,
- деп айтылады. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде селбе сөзіне ұшы
үшкір, үлкен өткір пышақ деп түсінік берілген.Демек, мұндай сипаттау
ертегіге тән қасиет деп ұққанымыз жөн. Себебі халықтың арман – тілегі
бойынша осындай батырлар елді, Отанды қорғайтынын ұғынуға болады. Сондай-ақ
Қазанбай батыр ертегісінде біз оның бейнесінен байқайтынымыз: Өзінде
алпыс ердің айбаты, алпыс ердің қайраты бар, дұшпанына кекшіл, бағынған
дұшпанына кешірімшіл, - десе, ал оның жеке басының қасиеттерін былай
сипаттайды: Қазанбайдың ұрыс кезіндегі тағы бір айласы арқанға ілмекпен,
қашып бара жатқан жаудың мойнына дәл лақтырып дәл түсіру және қанша жау
болса да сескенбестен қарсы бару. Ол көп, аз демейді. Өзіне жұмсалған
жаудың қаруын бойына дарытпай, екі жігіт әзер көтеріп жүретін найзасын
кәдімгі қамшыдай үйіре сілтеп, көзіне көрінгенді шаншып, түйреп тастап
отырады. Және бір ерекшелігі жауға оңтайлы күні ғана аттанады. Шабуылға
ертеңгі Шолпан жұлдызы туған мезгілде шыққанды қалайды - деп келтіреді.Бұл
жерде Қазанбайдың айла тәсілдерінен мағлұмат бере отырып, оның тегін батыр
еместігін көреміз. Себебі ертегі болса да шынайы өмірге жақындығын
байқаймыз.
Орыс педагогі А.В.Сухомолинский: Ертегі – халық мәдениетінің рухани
байлығы, оны тану арқылы бала туған халқын жүрегімен танып біледі - деп
орынды айтқан. Демек, ертегінің қай түрін алсақ та, онда халықтың
отансүйгіштік, елін, жерін сүюге, отбасының, бауырларының амандығын ойлаған
арман тілектеріне негізделген патриоттық сезімі жатыр.
Сондай-ақ халық ауыз әдебиетіндегідей жақсы айтылған ертегінің өзі де
жасөспірімдер ғана емес, ересектердің де ой-өрісі мен дүниетанымының
кеңеюіне тигізетін әсері мол. Мұнда оқушылар бос уақытында әдеби кітаптарды
оқи отырып, халықтың қиялға құрылған өмірінен сабақ алады. Оқушылардың
мектеп сахнасында өздері оқыған ертегілерді қойылым ретінде көрерменге
көрсетуіне мүмкіндіктері бар.[2.13-19]
Мақал-мәтелдер
Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге
жасасып, екшеліп, ұрпақтан ұрпаққа мұра боп қалып жатқан ауыз әдебиетінің
бай саласының бірі – қазақтың мақал-мәтелдері.
Дастан, хиссаларға қарағанда мақал-мтелдердің ерекше қасиеті көлемінің
шағындығы, мазмұнының кеңдігі. Әрі ол барлық халыққа бірдей әсерлі, жалпы
адамзатқа ортақ, көңілге бөлекше қонымды, ұтымды келеді.
Бөтен елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол!
Елінен безген ер оңбас, көлінен безген қаз оңбас!
- десе ата-бабамыз, қазіргі солардың ұрпағы біз оны қалай
мансұқ етіп, бекер дейміз?
Қайта ұлтжандылығымыз оянып, төңірегімізге ой көзімізді тастап
еркімізден тыс толқып тұрғанымызды сезер едік. Осы мақалды өз тілінде
оқыған қай жұрт та жақтырмай, біздей тебіреніп тәлімді әсерге бөленері
ақиқат.
Ер – бір өледі, ез мың өледі
Отаныңды, халқыңды қорғау, ұлттық немысыңды таптатпау – міндетің,
азаматтық парызың, қас қағымдық үрейге беріліп мың өлме демей ме? Енді
бірде сол асыл, қасиетті рухани мұрамыз:
Алтау ала болса – ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса төбедегіні алады.
- деп халқымыздың бірлікке, татулыққы шақырады.
Мақал – мәтелдің түпкі мағынасы адамдарды отаншылдыққа тәрбиелеуге көп
әсер етеді. Әсіресе мектепте бастауыс сынып оқушыларына көптеп қолдану, әр
бір сабақта Отанына деген сүйіспеншілігін, патриоттылығын арттыру үшін
мақал-мәтелдерді жаттақызып, айтқызып жарыстыру керек.
Бата-тілек
Қазақ халқының ұлттық мәдени игіліктерінің ішінде, елдің рухани
қазынасында бата сөздердің – мағынасы, қадір-қасиеті айрықша бағалы.
Өйткені, қанымызға сіңісті, жанымызға жұғымды, ой –санамызға нұрлы шуақ
сыйлап, сілкіндіріп серпілтетін, марқайтып қанаттандыратын осынау ақыл,
нақыл сөздер – тәрбиенің бастау – бұлағы.Халықтың тілек бата сөздері
жеткіншек жас ұрпақты әдепті, сабырлы, зерделі, арлы, отансүйгіш болып
өсуге баулиды, жерін, елін қорғауға талапты тастүлек боп ер жетуге
талпынтады.Сондықтан да, жас ұрпақтарға, әсіресе бастауыш сыныптарға
басынан бастап бата тілек айтқыздырып, жаттақыздырыу баланың әрі тілін
дамытады, ақыл ойын дамытады, елге деген сүйіспеншілігін, яғни патриоттық
сезімін оятуға көмектеседі. Сабақта, сахналық көріністерде ақсақалдардың
сонау ерте заманнан батырларға берген бата тілектерін көптеп қолдануға
болады. Мысалы: Шәңкінің бөлтірікке берген батасы:
Дауда жалдап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І бөлім.
1.1 Патриотизм – тәрбие діңгегі
1.2 Патриотизмге тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері
ІІ бөлім
2.1 Бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Ел болам десең, бесігіңді түзе дейді ұлы жазушымыз М.Әуезов. Біздің
халқымыздың тәрбие тәсілдері мен тәжірибелері көп. Халқымыздың ғасырлар
бойы қалыптасқан салт-дәстүр, әдет-ғұрып үлгілері мен өнегелері соның
айғағы. Елін сүйген адам сол елдің салт-санасын, мәдени мұрасын қастерлеп,
өнеге тұтуы тиіс.Қазіргі уақытта қазақстандық патриотизмді жастарға
қалыптастыру – келелі мәселелердің бірі. Осыны ұстанған бағыт – бағдар да
баршылық. Патриоттық сезімнің нысаны мен азаматтық парыздың өтелер өлшемі –
Отан. Оны таратып айтсақ, бұл туған жер, оның табиғат байлықтары, ұлттық
тілі, дәстүрі, мәдени ерекшеліктері, тарихы жасалған өлкедегі киелі
орындары. Олардың адам санасына жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді
ұялатып, ізгі де ерлік істердің бастауына айналуы – патриотизмге
тәрбиелеудің арқауы. Ә.Қалмырзаев: Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып,
кейін кәмелетке келгенде бірдола буыны қатып, тәжірибемен, жспен, уақытпен,
біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, мемлекеттік және қоғамдық әлеуметтік
институттардың (балабақша, отбасы, мектеп, жоғарғы оқу орындары, бұқаралық
ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар, саяси ұйымдар мен қозғалыстар)
әсерімен қалыптасады деп жазды [1. 27-29]
Адам бойына патриоттық сезімнің қалыптасуы отбасы тәрбиесі мен
балабақшадан бастау алатыны айқын. Сәбиді отбасында патриотизмге тәрбиелеу,
ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлық қалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді
сақтауға баулу, шыққан ата-тегін білуді таныту – ата-ана парызы. Халқына
құрмет, тарихи дәстүрлерге адалдық, сондай-ақ, туған жеріне, Отанына деген
сүйіспеншілік сияқты перзенттік борыш тұлға бойына сәби шағында дарыса, бұл
қасиеттер өсе келе ары қарай дамып, қалыптасуына қолайлы жағдай
туады.Еліміз тәуелсіздік алғалы жас ұрпақ бойында патриоттық сананы
қалыптастыру, ол үшін патриоттық іс - әрекет ұйымдастыру, отбасы, балабақша
мен мктептердегі оқу-тәрбие процесінде патриоттық тәрбие беруді жетілдіру
қажеттілігі туып отыр. Сондықтан, жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде
бұрынғы тәжірибе мен бүгінгі практиканы және болашақ жоспарларды
байланыстыру қажет. Сонда ғана балалардың бойына ұлттық патриотизм сезімін
қалыптастыруға қол жетеді. Ұлттық патриотизм – жеке тұлғаның өз тарихи
дәстүрі сияқты категорияларға байланысты әртүрлі деңгейде көрініс береді.
Соған қарамастан, осы рухани ерекшеліктерді білу, оны қалыптастыру –
патриоттық тәрбиенің негізгі мақсаты.
1.1 Патриотизм – тәрбие діңгегі
Бүгінгі күні жас ұрпақты тәрбиелеуде ата-бабаларының шежіресі
негізінде тәлім берудің маңызы зор. Өйткені, бала тәрбиесінде өз
дүниетанымының қоршаған ортасының, ой - өрісінің негізінде ұлттық сипатты
зерделеу қажеттігі артып отыр. Оның негізі:Ел тарихын әйгілі тұлғалар
арқылы зерделеу – қазақтың таным-түсінігіндегі ертеден қалыптасқан үрдіс.
Қазақтың қария сөздерінде, яғни шежірелік зердесінде тарих ұдайы жеке
тұлғалардың өмір дерегі арқылы танылып отырады - деп айтылады .Яғни,
шежіреде тек қана ата-бабалары туралы мағлұмат беріп қана қоймайды, сондай-
ақ олардың ерлігіне, әділдігіне, адамгершілігіне т.б. қасиеттеріне де
кеңінен тоқталып өтеді. Мұның өзі, жеке тұлғаның ата-бабаларының жақсы
қасиеттерінен өнеге шежіре қара сөзбен, өлеңмен, ауыз-екі түрде тараған.
Кейбір суырып салма жырау, ақындар арнайы шежіре туралы өлең жеткізе
білген.
Мысалы:
Осындай ел аңызынан өлең еткен,
Сексенді алқымдаған Кенен қартың.
Шежіре қарап тұрсаң ел мұрасы,
Білген жақсы емес пе ел мұрасын?,-
десе , Ш.Жұбанұлы
Тамадан ерте шыққан Есет батыр,
Кісі екен қысылғанда мыңға татыр.
Қалмақпен Ойраттарды жер аударған,
Салыпты бастарына заман ақыр,
-деп, шежіреден мағлұмат береді.
Сондай-ақ шежіренің тек қана тарихи тұрғыдан емес, оның ұрпақ
тазалығы, тәлімдік сипатының жоғары екенін білеміз. Әдетте, мұндай
шежірелік зерделеу, басқа ұлттарда кездеспейді. Оны біз Жеті атаға
толмайынша қыз алысуға болмайды - деген халқымыздың қағидаларынан түсінуге
болады. Мұны қазіргі кездегі медицина саласындағы зерттеулер дәлелдеп отыр
. Демек, ертеден-ақ, аталарымыз туысқан бауырмалдық сезімінің жоғары екенін
түсіне білген. Мысалы: Атасы басқа аттан түс деген қанатты басқа сөз бар.
Оның мәні: Жаугершілік заманда әйел, бала-шағасын жауға қалдырып, өз інісін
атына міңгестіріп алып кетеді. Сондықтан, қашып құтылған соң, әлгі батырдан
мұның қалай? – деп сұрағанда әйел бала-шаға өмір барысында табылады. Ал аға-
іні табылмайды. – деп айтқан екен .Міне, мұның өзі өз баласынан да ,
бауырларын, туған-туыстарын жоғары қоя біледі. Яғни: Халық шежіресін
халықтың өткен өмірінен хабар беретін, мұралық мәні бар, халықтың тарих
беттеріндегі естелігі деп қарауымыз керек - деп келтіреді.Бүгінгі ұлт
мектебінде шежірелік зерделеу туралы факультативтік немесе арнайы курс
дәрістерін оқытудың маңызы зор. Яғни, тарих, қазақ әдебиеті пәндері аясында
оқушылар арасында кеңінен оқытудың қажеттілігі артып отыр. Оның негізгі
себебі: оқушылардың шежіреге деген көз қарасы төмендеп, жеті атасына дейін
білмеуі т.б. мәселелерді айтуға болады. Сондықтан-да: Жас ұрпақ ағайын-
туғанын, ата-тегін, ру-тайпасын, елін білуге міндетті. Одан шыққан батырлар
мен билерді, қазақ халқының биіктеуге үлес қосқан батырлардың ісін, жолын,
дәстүрін жалғастыру керек,- делінген.[1. 19-22]
Мұндай талаптардың бәрі қоғамдық - әлеуметтік мәні жоғары – деп
түсінгеніміз жөн. Алайда, кейбір кезде қым-қиғаш саяси жағдайларға
байланысты руға бөліну, Жүзге бөліну т.б. тар түсінікті сөздер көбейіп
кетті. Содан кейінгі кездері шежірені білуге деген ықыласымызды төмендетіп
алдық. Міне, осы айланы КСРО кезінде жүзеге асыра отырып, рухани тәлім-
тәрбиенің төмендеуіне әсерін тигізгенін білеміз. Ал, ру-қазақ атты ұлттың
керегесі мен уығы деп түсінген жөн.
1.2 Патриотизмге тәрбиелеудегі қазақ ертегілерінің әсері
Қазақ халқының патриоттық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі –
ертегі. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары
мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым-қатынастары
мен мінез-құлықтары, адамдардың еңбексүйгіщтігі, өз халқына, Отанға, туып-
өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т.Барласұлы ертегінің
адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: Ертегі –
рухани тәрбиелік мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек
ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын, материалдық әлеммен біріге
шегі жоқ рухани әлем болмысының бір тұтас түсінікті баян етілген көрінісі,
- деп анықтама берген.Ерлік тәрбиені қалыптастырудағы өзіндік шыншылдығы
мен әлеуметтік мәні жағынан қарағанда ертегілер көрнекті көркем құбылыс
болып табылады. Оның маңызды ерекшелігі мынада: ертегілерде жекелеген
құбылыстар фантастикалық бейнелермен әсірелеп көрсетілгенімен, шын мәнінде
олардың мазмұны объективті болмыстың көрінісі болып табылады.Негізінен
ертегілер оқушылардың ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, халқын қорғауға
және өнерді игеруге, ел қорғаны болуға уағыздайды. Мысалы, Ер-Төстік
ертегісінің мазмұнында Ер тӨстік жұт болғанда жоғалып кеткен ағаларын іздеп
табу үшін жер астына түсіп, Шойынқұлақпен жекпе-жекке шығып, жыландар
патшалығына барып, жолда айнымас достары – Көлтауысар, Таусоғар т.б. жер
асты өнерпаздарының көмегімен кездескен қиыншылықтарды жеңіп отырды.
Сонымен қатар Темір хан елінде өз мергендігін көрсетеді. Айдаһармен
алысады, пері Шойынқұлақты жеңеді. Бұдан басқа біздің түсінетініміз,
ертегіде Төстіктің асқан ерлігімен қатар бауырмалдығы, достыққа берік
болуы, мақсатына жетудегі қиыншылықтарға төзімділігі әсірелеп беріледі.
Және де қазақ халқының өнердің қай түрін болмасын жоғары бағалағанын,
оларды қадірлей білуге ұл-қыздарын жастайынан үйреткендерін байқауға
болады. Өнер мұратқа жеткізеді демекші, ертегілердің кейіпкерлері шығарма
соңында мақсат –мұратына жетеді. Осы мақсат-мұратқа жетудің өзі тыңдаушының
психологиялық әсерленіуне ықпал етіп, қызығушылығын тудырады.Ертегілерде
батырлардың түр тұлғасын жауырыны қақпақтай, бұлшық еті бүлкілдеп,
алысқанды алып ұрар т.б. сипаттамалар арқылы суреттеу көптеп кездеседі.
Мұны ертегілердің қоғамдық-әлеуметтік жағдайға байланысты өзгерістерінен
байқауға болады. Өте ертедегі архаикалық ертегілерде көбіне батырла
мерген немесе аңшы бейнесінде кездеседі. Мысалы, Құламерген, Аламан мен
Жолама, Ағайынды екі жігіт, Ер Төстік, Шора батыр, Керқұла атты
Кендебай т.б. ертегілерде басты кейіпкер – батыр жігіт елін аң аулаумен
асырайды, осы жолда ол жын перілермен күресіп жүреді. Әдетте мұндай
ертегілер бтырдың дүниеге келуімен басталады. Мысалы: Ер Төстік
ертегісінде : Ол өзгеше бала болып өседі. Бір айда бір жастағы баладай, үш
айда үш жастағы баладай, бір жылда он бестегі жас өспірімдей болып, екі
жасында алысқан кісілерін алып ұра беретін бала болады. Садақ тартып
үйренеді, тартқан садағын тоғыз қабат темірден өткізеді - дейді. Бұл жерде
кейіпкердің тұлғасын елін, жерін қорғайтын, ерлік жасайтын батыр кейіпінде
көрінеді. Шыныда да, кейін Ер Төстік Темірхан елінде өз мергендігін
көрсетеді, айдаһармен алысады, пері Шойынқұлақты жеңеді. Осындай
кедергілермен күресе отырып, мұрат-мақсатына жетеді. Бұл жерде біз халық
арманындағы батырлардың күшінің зор екендігі соншалық, олар мистикалық
әлемнің дұшпандарына қарсы тұра алатындай қабілеті бар екенін байқаймыз.Ал
классикалық батырлар ертегісінде батыр тылсым күштермен емес, елді, халықты
жаулаған дұшпандармен күреседі. Оның астарында ел, жер үшін күрес кек алу
жатыр. Ертегінің негізгі құрылымдарында туған-туысқандарға көмек беру үшін,
шынайы ғашықтық, батырдың айнымас серігі тұлпардың бейнелеуі байқалады.
Мысалы, Әлдібек батыр, Делдаш батыр, Ер Тарғын, Көрұғлы, Нарық
батыр, Ер Көкше және Орақ, Қамбар батыр, Алты жасар Алпамыс т.б.
ертегілерде көбіне ерлік көрсету, қаһармандық рух жоғары тұрады. Ал
батырлар ерлігінің сипатталуына келер болсақ, мысалы Әлібек батыр
туғанында алты қарыс селбесімен туылады, ай сайын емес, күн сайын өседі,
- деп айтылады. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде селбе сөзіне ұшы
үшкір, үлкен өткір пышақ деп түсінік берілген.Демек, мұндай сипаттау
ертегіге тән қасиет деп ұққанымыз жөн. Себебі халықтың арман – тілегі
бойынша осындай батырлар елді, Отанды қорғайтынын ұғынуға болады. Сондай-ақ
Қазанбай батыр ертегісінде біз оның бейнесінен байқайтынымыз: Өзінде
алпыс ердің айбаты, алпыс ердің қайраты бар, дұшпанына кекшіл, бағынған
дұшпанына кешірімшіл, - десе, ал оның жеке басының қасиеттерін былай
сипаттайды: Қазанбайдың ұрыс кезіндегі тағы бір айласы арқанға ілмекпен,
қашып бара жатқан жаудың мойнына дәл лақтырып дәл түсіру және қанша жау
болса да сескенбестен қарсы бару. Ол көп, аз демейді. Өзіне жұмсалған
жаудың қаруын бойына дарытпай, екі жігіт әзер көтеріп жүретін найзасын
кәдімгі қамшыдай үйіре сілтеп, көзіне көрінгенді шаншып, түйреп тастап
отырады. Және бір ерекшелігі жауға оңтайлы күні ғана аттанады. Шабуылға
ертеңгі Шолпан жұлдызы туған мезгілде шыққанды қалайды - деп келтіреді.Бұл
жерде Қазанбайдың айла тәсілдерінен мағлұмат бере отырып, оның тегін батыр
еместігін көреміз. Себебі ертегі болса да шынайы өмірге жақындығын
байқаймыз.
Орыс педагогі А.В.Сухомолинский: Ертегі – халық мәдениетінің рухани
байлығы, оны тану арқылы бала туған халқын жүрегімен танып біледі - деп
орынды айтқан. Демек, ертегінің қай түрін алсақ та, онда халықтың
отансүйгіштік, елін, жерін сүюге, отбасының, бауырларының амандығын ойлаған
арман тілектеріне негізделген патриоттық сезімі жатыр.
Сондай-ақ халық ауыз әдебиетіндегідей жақсы айтылған ертегінің өзі де
жасөспірімдер ғана емес, ересектердің де ой-өрісі мен дүниетанымының
кеңеюіне тигізетін әсері мол. Мұнда оқушылар бос уақытында әдеби кітаптарды
оқи отырып, халықтың қиялға құрылған өмірінен сабақ алады. Оқушылардың
мектеп сахнасында өздері оқыған ертегілерді қойылым ретінде көрерменге
көрсетуіне мүмкіндіктері бар.[2.13-19]
Мақал-мәтелдер
Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге
жасасып, екшеліп, ұрпақтан ұрпаққа мұра боп қалып жатқан ауыз әдебиетінің
бай саласының бірі – қазақтың мақал-мәтелдері.
Дастан, хиссаларға қарағанда мақал-мтелдердің ерекше қасиеті көлемінің
шағындығы, мазмұнының кеңдігі. Әрі ол барлық халыққа бірдей әсерлі, жалпы
адамзатқа ортақ, көңілге бөлекше қонымды, ұтымды келеді.
Бөтен елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол!
Елінен безген ер оңбас, көлінен безген қаз оңбас!
- десе ата-бабамыз, қазіргі солардың ұрпағы біз оны қалай
мансұқ етіп, бекер дейміз?
Қайта ұлтжандылығымыз оянып, төңірегімізге ой көзімізді тастап
еркімізден тыс толқып тұрғанымызды сезер едік. Осы мақалды өз тілінде
оқыған қай жұрт та жақтырмай, біздей тебіреніп тәлімді әсерге бөленері
ақиқат.
Ер – бір өледі, ез мың өледі
Отаныңды, халқыңды қорғау, ұлттық немысыңды таптатпау – міндетің,
азаматтық парызың, қас қағымдық үрейге беріліп мың өлме демей ме? Енді
бірде сол асыл, қасиетті рухани мұрамыз:
Алтау ала болса – ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса төбедегіні алады.
- деп халқымыздың бірлікке, татулыққы шақырады.
Мақал – мәтелдің түпкі мағынасы адамдарды отаншылдыққа тәрбиелеуге көп
әсер етеді. Әсіресе мектепте бастауыс сынып оқушыларына көптеп қолдану, әр
бір сабақта Отанына деген сүйіспеншілігін, патриоттылығын арттыру үшін
мақал-мәтелдерді жаттақызып, айтқызып жарыстыру керек.
Бата-тілек
Қазақ халқының ұлттық мәдени игіліктерінің ішінде, елдің рухани
қазынасында бата сөздердің – мағынасы, қадір-қасиеті айрықша бағалы.
Өйткені, қанымызға сіңісті, жанымызға жұғымды, ой –санамызға нұрлы шуақ
сыйлап, сілкіндіріп серпілтетін, марқайтып қанаттандыратын осынау ақыл,
нақыл сөздер – тәрбиенің бастау – бұлағы.Халықтың тілек бата сөздері
жеткіншек жас ұрпақты әдепті, сабырлы, зерделі, арлы, отансүйгіш болып
өсуге баулиды, жерін, елін қорғауға талапты тастүлек боп ер жетуге
талпынтады.Сондықтан да, жас ұрпақтарға, әсіресе бастауыш сыныптарға
басынан бастап бата тілек айтқыздырып, жаттақыздырыу баланың әрі тілін
дамытады, ақыл ойын дамытады, елге деген сүйіспеншілігін, яғни патриоттық
сезімін оятуға көмектеседі. Сабақта, сахналық көріністерде ақсақалдардың
сонау ерте заманнан батырларға берген бата тілектерін көптеп қолдануға
болады. Мысалы: Шәңкінің бөлтірікке берген батасы:
Дауда жалдап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz