Табиғатты пайдалану құқығы түсінігі
Кіріспе ... ..
1. Табиғат пайдалану құқығының құқығының түсінігі және жалпы құқықтық сипаттамасы.
1.1. Табиғат пайдалану құқығының жалпы түсінігі және түрлері
1.2. Табиғат пайдалану құқығының объектілері мен субъектілері
1.3. Табиғат пайдалану құқығының қағидалары
2. Табиғат пайдалану құқығының пайда болу және тоқтатылу негіздері.
2.1 Табиғат пайдалану құқығының пайда болу негіздері
2.2 Табиғат пайдалану құқығының тоқтатылу негіздері
Қорытынды..
Пайдаланылған дерек көздері
1. Табиғат пайдалану құқығының құқығының түсінігі және жалпы құқықтық сипаттамасы.
1.1. Табиғат пайдалану құқығының жалпы түсінігі және түрлері
1.2. Табиғат пайдалану құқығының объектілері мен субъектілері
1.3. Табиғат пайдалану құқығының қағидалары
2. Табиғат пайдалану құқығының пайда болу және тоқтатылу негіздері.
2.1 Табиғат пайдалану құқығының пайда болу негіздері
2.2 Табиғат пайдалану құқығының тоқтатылу негіздері
Қорытынды..
Пайдаланылған дерек көздері
ДСҰ форумды – экономикалық өсім мен дамуға өз үлесін қосу үшін халықаралық саудадағы бөгеттерді азайтуға бағытталған келісімдерді талқыға салуға арналған алаң мен барлығына жоғары санаттағы ойын өрісін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар ДСҰ бұл келісімдерді орындау үшін және мониторинг жасау үшін, сондай-ақ оларды түсіндіру мен қолдануынан туатын дауларды ретеу үшін құқықтық және институционалдық шеңберді қамтамасыздандырады. Бүгінгі таңда ДСҰ құрайтын сауда келісімдер бойынша орган 16 түрлі көпжақтық келісімдер (ДСҰ-ң барлық мүшелері жақ болды) мен екі түрлі көпжақтық келісімдерден (ДСҰ-ң тек бірнеше мүшесі ғана жақ) тұрады.
Ұйымға бірігудің мақсаттары мен міндеттері:
Дүниежүзілік экономикаға ықпалдау процесін күшейту;
- Өнеркәсіп және ауыл шаруашылық тауарларын сатуда тарифтік және тарифтік емес кедергілерін төмендету, халықаралық сауданы ары қарай ырықтандыру және дүниежүзіліу нарықтарында еркін және әділ бәсекелестікке жағдайлар құру;
Ұйымға бірігудің мақсаттары мен міндеттері:
Дүниежүзілік экономикаға ықпалдау процесін күшейту;
- Өнеркәсіп және ауыл шаруашылық тауарларын сатуда тарифтік және тарифтік емес кедергілерін төмендету, халықаралық сауданы ары қарай ырықтандыру және дүниежүзіліу нарықтарында еркін және әділ бәсекелестікке жағдайлар құру;
1.ҚР конституциясы 30.08.1995. жыл. Алматы
2.«Жануарлар әлемін қорғау және пайдалану» тур ҚР заңы 09.07.2004.жыл. Алматы ЮРИСТ баспасы.
3.ҚР орман кодексі 08.06.03. жыл. Алматы. ЮРИСТ
4. «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану» туралы Қазақстан президентінің заң күші бар жарлығы 27.01.96. жыл №2828 Алматы ЮРИСТ 2002.
5. «Ерекше қорғайтын табиғи аумақтар» тур ҚР заңы 15.07.97.ж Алматы юрист 2004.
6. «Атмосфералық ауаны қорғау» тур ҚР заңы 11.03.02.ж юрист жүйесі.
7. Жер кодексі ҚР 20.06,03. ж анықтама жүйесі.ЮРИСТ. 2005.ж
8. ҚР су кодексі 09.07.03. Анықтама жүйесі. ЮРИСТ. 2005ж.
Қолданылған әдебиеттер
1. Байдельдинов Д.Л. «Экологическое законодательство РК» (проблемы совершенствования, перспективы развития), Алматы, 1995г.
2. Байсалов С.Б. «Водное право Казахской ССР» Алма-Ата, 1966г.
3. Бринчук М.М. «Экологическое право» М., 1998г.
4. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильяшенко Л.В. «Правовое обеспечение рационального природопользования», Алма-Ата, 1985г.
5. Ерофеев Б.В. «Экологическое право России», М.,1996.
6. Заславская Л.А. «Судебное рассмотрение дел о лесонарушениях», М.,1977г
7. Иконицкая И.А. «Тенденция развития земельного законодательства РК» // Государство и право ; 10 (1996г.)
8. Иконицкая И.А. «Право природопользования в СССР» М., 1990г.
9. Колбасов О.С. «Правовая охрана вод и рыбных запасов в СССР» М., 1974г.
10. Мухитдинов Н.Б. Тукеев А.Ж., Морозов С.П. «Горное право Республики Казахстан» (учебное пособие) Алма-Ата, 1992г.
9. Мухитдинов Н.Б. «Основы горного права». Алма-Ата, Наука, 1983г.
10. Стамқұлов Ә.С. «ҚР экология құқығы » 1,2 бөлім. Тараз 2003ж.
12. Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь-справочник, М., 1990г.
13. Розовкий Б.Г. «Правовое стимулирование рационального природопользования». Изд-во «Наукова думка», 1981г.
2.«Жануарлар әлемін қорғау және пайдалану» тур ҚР заңы 09.07.2004.жыл. Алматы ЮРИСТ баспасы.
3.ҚР орман кодексі 08.06.03. жыл. Алматы. ЮРИСТ
4. «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану» туралы Қазақстан президентінің заң күші бар жарлығы 27.01.96. жыл №2828 Алматы ЮРИСТ 2002.
5. «Ерекше қорғайтын табиғи аумақтар» тур ҚР заңы 15.07.97.ж Алматы юрист 2004.
6. «Атмосфералық ауаны қорғау» тур ҚР заңы 11.03.02.ж юрист жүйесі.
7. Жер кодексі ҚР 20.06,03. ж анықтама жүйесі.ЮРИСТ. 2005.ж
8. ҚР су кодексі 09.07.03. Анықтама жүйесі. ЮРИСТ. 2005ж.
Қолданылған әдебиеттер
1. Байдельдинов Д.Л. «Экологическое законодательство РК» (проблемы совершенствования, перспективы развития), Алматы, 1995г.
2. Байсалов С.Б. «Водное право Казахской ССР» Алма-Ата, 1966г.
3. Бринчук М.М. «Экологическое право» М., 1998г.
4. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильяшенко Л.В. «Правовое обеспечение рационального природопользования», Алма-Ата, 1985г.
5. Ерофеев Б.В. «Экологическое право России», М.,1996.
6. Заславская Л.А. «Судебное рассмотрение дел о лесонарушениях», М.,1977г
7. Иконицкая И.А. «Тенденция развития земельного законодательства РК» // Государство и право ; 10 (1996г.)
8. Иконицкая И.А. «Право природопользования в СССР» М., 1990г.
9. Колбасов О.С. «Правовая охрана вод и рыбных запасов в СССР» М., 1974г.
10. Мухитдинов Н.Б. Тукеев А.Ж., Морозов С.П. «Горное право Республики Казахстан» (учебное пособие) Алма-Ата, 1992г.
9. Мухитдинов Н.Б. «Основы горного права». Алма-Ата, Наука, 1983г.
10. Стамқұлов Ә.С. «ҚР экология құқығы » 1,2 бөлім. Тараз 2003ж.
12. Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь-справочник, М., 1990г.
13. Розовкий Б.Г. «Правовое стимулирование рационального природопользования». Изд-во «Наукова думка», 1981г.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Табиғат пайдалану құқығының құқығының түсінігі және жалпы құқықтық
сипаттамасы.
1. Табиғат пайдалану құқығының жалпы түсінігі және түрлері
2. Табиғат пайдалану құқығының объектілері мен субъектілері
3. Табиғат пайдалану құқығының қағидалары
2. Табиғат пайдалану құқығының пайда болу және тоқтатылу негіздері.
1. Табиғат пайдалану құқығының пайда болу негіздері
2. Табиғат пайдалану құқығының тоқтатылу негіздері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған дерек көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Егеменді және тәуелсіз Қазақстан табиғи ресурстарға бай мемлекет болып
табылады. Алайда, біздің еліміздің табиғи ресурстарының соншама молдығына
қарамастан, оған қамқорлықпен қарау әрқашан туындап отырады. Қоғамның
қазіргі дамуы табиғи ресурстардың шаруашылық мұқтаждықтарына кең түрде
пайдаланылуына сүйенеді. Бұл процесс нарықтақ қатынастар дами түскен сайын
одан әрі күрделене береді.
Сондықтан, ғалымдар мен бүкіл қоғамның табиғи ресурстарын пайдаланудың
адам үшін қажеттілігі мен табиғи ортаны қорғаудың қажеттілігі арасындағы
қарама – қайшылықтарға байланысты дабыл қағуы өте орынды болып табылады.
Осыған байланысты зор маңызды табиғи ресурстарды өте көп мөлшерде
шаруашылық мақсатқа пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін теріс зардаптары
мен залалдарын жеңілдету, барынша азайту және табиғи байлықтарды молайту
жөніндегі шараларды жасау міндеті туындайды. Табиғатты тиімді түрде үнемді
пайдалану және оны қорғау шаралары, оның ресурстарын пайдалану кезіндегі
тепе-теңдікті белсенді түрде сақтау, қоршаған табиғи ортаны жақсарту, ал
бұл талаптар бұзылған жағдайда оны қалпына келтіру жөніндегі шараларды
жүзеге асыру қажеттігін тудырып отыр.
Осыған орай “Қазақстан – 2030” стратегиясының басымдықтарын ескере
отырып, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық
жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы мақұлданды. Бұл тұжырымдамада
еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін стратегиялық
бағыттар көрсетілген – экономиканы, ұлттық заңнамаларды және қоғамды
экологияландыруға байланысты, экологиялық үгіт–насихат және жұртшылықтың
қатысуы, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту[1] .
Табиғатты қорғау мен оның байлығын тиімді пайдалану мәселесін шешуді
қамтамасыз ететін әдіс – тәсілдер жүйесін жасауға әр түрлі құқықтық
институттар белсенді түрде қатысады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы қызметке көптеген субъектілер
қатысады, мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, заңды тұлғалар,
азаматтар, қоғамдық бірлестіктер және т.б.
Қоршаған ортаның жағдайымен байланысты мәселелер қазіргі таңдағы адамзат
мәселелерінің ішінде бірінші орынға шықты.
Бұл мәселерді шешуде маңызды рөл азаматтар мен қоғамдық экологиялық
бірлестіктерге беріледі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 23
бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына
құқығы бар деп көрсетілген. Яғни, азаматтардың қоршаған ортаны қорғауға
қатысуы қоғамдық экологиялық бірлестіктерге бірігу құқығы арқылы жүзеге
асырылады [2].
Ал қоғамдық экологиялық бірлестіктердің қоршаған ортаны қорғауға
қатысуы саласындағы қызметінің маңызы дүние жүзі қауымдастығымен танылған
БҰҰ- ның Рио –де - Жанейрода өткен қоршаған орта және даму туралы
Конференциясында қабылданаған негізгі құжаттарының бірінде, қоршаған ортаны
қорғау саласында үкіметтік емес және мемлекеттік ұйымдардың күштерін
біріктіру қажеттілігі бекітілген [3].
Менің бұл таңдауым, табиғат пайдаланудағы бұрын болған және жаңа маңызды
мәселелердің пайда болуы, экономмикалық және басқа да құрылымды қайта
құрудың күрт өзгеруі, еліміздегі экономикалық реформалардың өткізу
салдарына байланысты. Менің ойымша қоғаммен табиғаттың өзара
әрекеттілігінің басты базалық элементті – табиғат пайдалану. Қоғам мен
табиғат арасындағы зат айналым нақты осы ортада пайда болады. Осыған
байланысты, табиғат пайдалану қоғамның тіршілігіне барлық керектігін
қанағаттандыру болып табылады. Сондықтан да табиғатты қорғау әлеуметтік –
экономикалық өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қоғамға қажетті
табиғатты тұтыну шеңберінен шығатын, табиғатқа қолайсыз ықпал ететін
салдарды туғызудағы жағдайларды әлсірету, жаңа немесе алдын алу осы
кішігірім ой жүгітуден табиғат пайдаланудың қоғамдық өмірдегі ролі мен
реттеудің қажеттілігін көрсетеді.
Тиісті табиғи обьектілерді пайдалануда туындайтын қатынастарды реттеудің
басты құралы – құқық. Егер қандай да бір қатынас іс жүзінде орын алатын
болса (тиісті табиғи обьектілерді пайдалануға байланысты) онда ол
қатынастар өз бекітуін нақты заң жүзінде табуы керек.
Табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және қоршаған ортаны қорғаудағы
құқықтық тәсілдермен шешу тегін жетілдір мәселелерін шешуде заңи тұрғыда
ойлануымыз қажет.
1. Табиғат пайдалану құқығының құқығының түсінігі және жалпы құқықтық
сипаттамасы.
1. Табиғат пайдалану құқығының жалпы түсінігі және түрлері
Табиғатты пайдалану адамның жаратылысқа келгелі жалғасып келе жатқан
өмірдің, тіршіліктің материалдық және әлеуметтік негізі және ол үзілмейтін
процесс. [4] Қазақстан Республикасының Конституциясында табиғи ресурстарға
мемлекеттік меншік арқылы пайдалану, оны қорғау, оны басқару табиғат туралы
заңның бастамасы болды. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы адамның өмір
сүруі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаны қорғауды өзіне мақсат етіп
қояды. Менің жалпы түсінігім бойынша табиғат пайдаланушы деген сөз адам
үнемі өзінің тіршілігін қамтамасыз ететін, адам мен табиғаттың
үзілместік қатынасы. Өмірдің және адам мен қоғамның бар болуының негізі
табиғатты пайдалануда.
Табиғи ресурстарды пайдалану – қоғам мен табиғат арасындағы негізгі
қатынастар. Онда қоғам мүшелері – адамдардың әр түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін табиғи обьектілерін өз бетінше белгіленген тәртіп
бойынша пайдаланады. Осыған орай табиғат пайдалану өмірді үзбеу үшін
маңызды қатынасқа түсу мен бірге қоғамның табиғатқа әрекет етуші қатынас
құралы болып табылады. Табиғатты пайдалану бір жақты дамуына, оны қорғауға
кейінгі кездерде мән беріле бастады. Әртүрлі экологиялық шараларды
қолданып,оның ішінде құық нормаларын бір жүйеге келтіру ұлттық және
әлемдік деңгейге жетті. Ең алдымен азаматтардың, кәсіпорындардың,
ұйымдардың және ұжымдардың құқықтары мен міндеттері табиғат пайдалану
құқығында көрініс табуы қажет. Табиғат пайдалану құқығы ретінде пәнін ашу
қажет, ол толығымен табиғат немесе табиғаттың барлық құбылыстары деп
танылмайды, нақты айтқанда құықтық реттеуге жататын обьекті. Мысалы: демалу
үшін атмосфералық ауаны пайдалану, күн энергиясын қолдану, жаунның
ылғалдылығы, климат барлығы құқықтық реттеу объектісі емес. Басқаша
айтқанда, табиғат пайдалану философиямен басқа ғылымдарда тар мағынада
қолданылады.
Табиғат пайдалану шеңберіне кіретін негізгі обьектілер жер, оның
қойнауы, су, орман, өсімдік және жануарлар әлемі, атмосфералық ауа.
Табиғат байлықтарын қолдану қатынастарын реттеуге ережелер, табиғи
ресурстар заңнамасының мазмұнын құрайды, ал олардың жүйесі, яғни нормалар
жүйесі, табиғат пайдалану құқығы деп танылады.
Қазіргі кезде табиғи ресурстарды пайдалануда саласында бірнеше құқықтық
нормалар жүйесі қалыптасқан. Олар үкіметтің, ведомстволардың актілерінде
көрініс табады. Бұл жүйе даму үстінде.
Оған біріншіден – бірлік, ал екіншіден құқық саласындағы диффернциялдық
норма тән мінез болып табылады.
Табиғи ресурстарды пайдалану құқығы саласында дифференциялдық норма
осыған дейінгі қалыптасқан құқық салаларына қарай кодификацияланған мәселен
– жер, тау кен, су және орман құқықтарына негізделіп. Осыларға 11 наурыз
2002 ж. қабылданған “Атмосфералық ауаны қорғау” туралы заңдар жатады.
Табиғи ресурстарды пайдаланудағы заңнамалық дифференция бұдан әрі де
дамый және салаларға тереңдей түсуі тиіс.
Сонымен қатар, табиғи ресурстарды пайдалану ұйымы Қазақстандағы
экологиялық саясаттың маңызды элементі болып табылады, сол сияқты
мемлекеттің экономикалық жағдайына әсер ететіндіктен бұл салада бірқатар
заңдар мен актілер қабылданады.
- ҚР Орман кодексі (8.7.2003ж.)
- ҚР Су кодексі (23.7.2003ж.)
- “ҚР Жануарлар әлемін пайдалану және қорғау” туралы заң (21.10.93ж.
толықтырулар мен өзгертулер 11.05.99ж., 23.01.01ж., 24.12.01 ж.).
- Жер кодексі (20.06.03ж.)
- “ҚР Атмосфералық ауаны қорғау” туралы заңы (11.03.02ж.)
- “Жер қойнауы және оны пайдалану” туралы. ҚР Президентінің заң күші бар
жарлығы (27.01.96ж.).
- Экологиялық қауіпсіздік концепциясы (03.12.03ж.)
- “Қ.Р. Ерекше қорғалытын табиғи аумақтар” туралы заңы (15.07.97ж)
Қазіргі кезде республикада 200 ден аса мемлекеттік емес қоғамдық
ұйымдар қоршаған ортаны қорғауға белсенді түрде қатысады. Олардң
қызметтері “қоғамдық ұйымдар” және “қоршаған ортаны қорғау” туралы
заңдармен реттелді.
Қ.Р. рационалды табиғи ресурстарды пайдалану саласында экологиялық
қауіпсіздік концепциясы жасалынған, қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық
әрекет жобасы.
Бұл концепция қоршаған орта және оны дамыту жайлы Рио де - Жанейро
деклорациясының қағидасына сүйене отырып жасалған. Бұл концепция
экономиканың және адамзаттың дамуына қолайылы қоршаған ортаны
қалыпиастырудағы бағытты анықтайды. Қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық
әрекет жобасының негізгі мақсаты қоғам мен қоршаан ортаныың қалыпты ара –
қатынасын және экологиялық қауіпсіздікті сақтауды қамтамасыз ету болып
табылды.
Жер заңнамалары 28 нормативтік құқықтық актілерден тұрады: 1) орман
шаруашылығын орман кадастіріне енгізу; 2) зиянның орнын толтыру; 3) орманға
орналастыру, орман мониторингі және мемлекеттік есепке алу; 4) орманды
пайдалану, орманды пайдаланудың түрлері; 5) орман заңдарын бұзғаны үшін
жауапкершілік; 6) орманды қорғау; 7) орманды пайдаланғаны үшін төлем; 8)
орман қорғау саласын басқару.
Табиғи ресурстарды объектілері бойынша талдай отырып біз пайдалануына
және олардың түрлеріне қарай бағыт алатынын көрдік, мысалы орман заңдары
сияқты.
Нормативтік құқықтық қамтамасыз ету бірінші кезекте орталықтан және
жергілікті басқару органдарымен байланысты.
Сондықтан табиғи ресурстарды пайдалану заңнамалары салалық болып
келеді. Салалық қатынас жерді, оның қойнауын, орманды, суды, жануарлар
әлемін және атмосфералық ауаны пайдалануға шектеулер береді. Мұндай
шектеулер табиғатты пайдаланудағы құқықтық норманы қалыптастыруға қажетті
жағдай болып табылады. Сондықтан заңда табиғатты пайдалану құқығының
субъектісі толық реттелген түрде объектісіне әсер етуі тіис.
ҚР Конституциясында табиғи ресурстарына мемлекеттік меншік және жерге
жеке меншік таралады делінген. Нормативтік актілерде табиғатты пайдалану,
оны қорғау, басқару мәселелері көзделгенмен, Конституциясында ҚР
азаматтарының өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаны
қорғауды өзінің мақсаты етіп қойды.
Осы бастамалар негізінде Қоршаған ортаны қорғау туралы заңда қазіргі
және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
және экономикалық және т.б. негіздерін белгілейді және өзге де қызметтің
биологиялық түрлілігін сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды
ұйымдастыруға бағытталған.
Б.В.Ерофеев өз еңбегінде табиғат пайдалану құқығы терминінің орнына
экология пайдалану құқығы ұғымын қолданады. Оның айтуынша табиғат
пайдалану құқығы табиғи ресурстарды халық шаруашылығы мен азаматтардың
экологиялық тұтынуын қанағаттандыруға арналған заңды тәртіп, ал экология
пайдалану құқығы – табиғи обьектілердің жай – күйін экологиялық өзара
байланысын есепке алу, экологиялық құқықтық институт ретінде
қарастырылады.[5]
Отандық ғалым Стамкуловтың пікірі бойынша Қазақстан Республикасының
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңының 1-бап 5-тармағында берілген анықтама
табиғат пайдалану құқығының анықтамасы емес, табиғи ресурстарды пайдалану
құқығының анықтамасы деген пікірді білдіреді. Табиғат байлығының
атмосфералық ауа, кеңістік, табиғи аумақтарды пайдалану объектілеріне
жатады. Сондықтан табиғат пайдалану дегеніміз – табиғи объектілердің, оның
ішінде өзара қарым-қатынастағы атмосфералық ауаны, кеңістікті, аумақты,
топырақты, жер, жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, сондай-ақ
климатты, озон қабатын қоса алғанда барлық жанда және жансыз табиғи
байлықтарды пайдалану. Олардың ішінде табиғи ресурстар ерекше орын алады.
Ал Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңында көптеген
табиғи ресурстар айтылмай кеткен. [6]
Д.Л. Байдельдиновтың пікірі бойынша, табиғат пайдалану құқығын екі түрлі
мағынада түсінуге болады. Олар: объективтік мағынада және субъективтік
мағынада. Объективтік мағынадағы табиғат пайдалану құқығы дегеніміз –
табиғат пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері мен табиғи ресурстарды
беру және алып қою тәртібін реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Ал
субъективтік мағынадағы табиғат пайдалану құқығы дегеніміз -экологиялық
заңдармен нақты белгіленген табиғат пайдаланушыларды белгілі бір табиғи
объектілерді иелену мен пайдалануға байланысты құқықтары мен міндеттерінің
жиынтығы. Табиғат пайдалану құқығының табиғи ресурстарға меншік құқығынан
басты айырмашылығы – табиғи ресурстарға билік ету құқығының болмауы.
Табиғат пайдалану құқығының анықтамасын саралай отырып, табиғат пайдалану
құқығының бірнеше белгілерін анықтап алуға болады. Олар: ғылыми негізділік,
мақсатты пайдаланылуы, ұтымдылық, кешенділік, лицензиялау, квота және
лимиттің бөлінуі. Табиғат пайдалану құқығының ғылыми негізділік белгісі –
табиғи ресурстарды пайдалану табиғат дамудың заңдылығына сүйене отырып,
экономикалық және экологиялық мүдделерді үйлестіретіндігін білдіреді.
Табиғат пайдалану құқығы мақсатты пайдалануды талап етеді. Мемлекет
жекелеген табиғат пайдаланушыларға табиғи объектілерді, олардың
құжаттарында тікелей көрсетілген мақсаттарға пайдалануға береді. Мысалы:
Қазақстан Республикасының азаматына жер учаскесін шаруа фермер қожалығын
жүргізу мақсатында берілуі. Табиғи ресурстың, яғни жер учаскесінің
пайдалану мақсаты, жер учаскесінің мемлекеттік актісінде нақты көрсетіледі.
Егер жер учаскесін осы мақсатта пайдаланбаған жағдайда, ол әрекет құқық
бұзушылық ретінде танылып, заңда белгіленген тәртіп пен шарттарда сәйкес
жауапкершілікке тартылады. Табиғат пайдаланудың ұтымдылығы дегеніміз –
қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ете отырып, табиғи ресурстарды үнемді,
саналы пайдалану.
Табиғатты пайдаланудың кешенділігі табиғи ресурсты пайдалану барысында
табиғат пайдаланушының кешенді қажеттіліктері қанағаттандандырылуы тиіс
екендігін білдіреді. Табиғат пайдаланудың квота бөлу және лимиттеу
дегеніміз – біршама табиғи ресурстарды пайдалану барысында табиғи қалпына
келтірілмейтін болғандықтан, пайдалану кезінде квота немесе лимит бөліну
арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау
туралы заңына сәйкес, лимиттің екі түрі белгіленген:
- Қоршаған ортаны ластауға лимит - яғни қоршаған ортаны ластайтын
заттардың, өндіріс және тұтыну қалдықтарының қоршаған ортаға түсуі,
сонымен қатар, шудың, тербелістің, магнит толқындарының, зиянды
физикалық әсердің қоршаған ортада болуының лимиті;
- Табиғи ресурстарды қоршаған ортадан алу лимиті – табиғи ресурстарды
пайдаланудың сандық жағынан анықталған мүмкіндігі; Бұл жағдайда
табиғи ресурстардың табиғи биологиялық қалпына келтірушілік қасиеті
жойылмайды және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға кепілдік
береді.
Аталған заңға сәйкес, квотаның да екі түрі белгіленген:
- Ластауға квота – белгіленген мерзімге және анықталған табиғат
пайдаланушыға берілген қоршаған ортаны ластауға берілген лимиттің
бір бөлігі;
- Табиғи ресурстарды алуға квота - белгіленген мерзімге және
анықталған табиғат пайдаланушыға берілген табиғи ресурстарды
пайдалануға берілген лимиттің бір бөлігі;
Табиғат пайдаланудың лимиттері және квоталары Қазақстан Республикасының
Үкіметімен белгіленеді.
Табиғат пайдалануды лицензиялау дегеніміз – қоршаған ортаны қорғау
және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттің бақылау және қадағалау
жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз ететін шарасы ретінде танылады. Қоршаған
ортаны қорғау туралы заңның 16-бабына сәйкес, табиғат пайдалануға рұқсат
дегеніміз – қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік құзіретті
органның табиғат пайдаланушыға беретін табиғи ресурстарды пайдалануға,
қоршаған ортаны ластайтын заттарды, өндіріс және тұтыну қалдықтарын
қоршаған ортада орналастыруға беретін рұқсаты. Табиғат пайдалануға
рұқсаттың мазмұны келесі жағдайлады қамту қажет:
• табиғат пайдалануға рұқсат алатын тұлға туралы мәлімет;
• табиғи ресурсты пайдалану мақсаты;
• табиғи ресурстың сипаттамасы;
• табиғат пайдалануға рұқсаттың мерзімі және табиғат пайдалану
операцияларын бастайтын уақыты;
• табиғат пайдалануға төленетін төлемнің тәртібі мен шарттары;
• табиғат пайдаланудың түрі, мөлшері, көлемі және тәртібі;
• табиғат пайдалануға рұқсат алған тұлғаның құқықтары мен міндеттері;
• өзге қажетті мәліметтер.
Табиғат пайдалануға алған рұқсатты шартты түрде үш түрге бөлінеді:
а) жекелеген табиғи ресурстарды пайдалануға беретін рұқсат; б) қоршаған
ортады ластайтын заттарды, өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастыру және
көмуге беретін рұқсат; в) кешенді табиғат пайдалануға беретін рұқсат. [7]
Сонымен қорытындылай келе, табиғат пайдалану – адамның шаруашылық және
өзге де қызметіне, сондай-ақ өз тұрмыстық, материалдық және өзге
қажеттіктерін қанағаттындыуы үшін табиғи ресурстарды пайдалануы,
1.2 Табиғат пайдалану құқығының объектілері және субъектілері
Табиғи ресурстар – қоғамның материалдық, мәдени және басқа да
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның шаруашылық және өзге
де қызметтер процесінде пайдаланатын құрамдас бөліктері (5,б1).
Табиғат пайдаланушылар – заңды және жеке тұлғалар, мемлекеттік және
мемлекеттік емес, ұлттық және шетелдік болып бөлінеді. Шетелдік
табиғатпайдаланушылар олар шетел азаматтары, шетелдік заңды тұлғалар,
шетел мемлекеттері, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.(5.б10).
Табиғат пайдалану түрлерінің топтастырылуы табиғи ресурстар заңнамасында
және қоршаған ортаны қорғау құқық доктриналарында бірнеше топтастырылуы
көрсетілген.
Табиғат пайдалану құқығы объектілер түрлеріне байланысты келесіге
бөлінеді: жер пайдалану қүқығы, жер қойнауын пайдалану құқығы, су
пайдалану құқығы, атмосфералық ауаны пайдалану құқығы, орман пайдалану
құқығы, өсімдіктер әлемін пайдалану құқығы, жануарлар дүниесін пайдалану
құқығы, яғни заңда табиғи ресурстар ерекше орын алады. Табиғат пайдалану
құқығының ауқымы табиғи ресурстарды пайдалану құқығы табиғи ресурстардың
обьектілерін (жер, жер қойнауы, су, орман, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі) пайдаланумен шектеледі. Ал табиғи пайдалану жоғарыда
көрсетілгендей барлық жанды және жансыз табиғи обьектілерді қамтиды.(оның
ішінде, климат, озон қабаты, атмосфералық ауа, әуе кеңістігі, аумақ т.б).
Сондықтан табиғат пайдалану құқығының табиғи ресурстарды пайдалану
құқығының айырмашылығы оның пайдалану обьектілеріне байланысты болады.(11)
Заңға сәйкес табиғи ресурстарды пайдалану түрлерінің топтастырылуы:
- жалпы және арнайы пайдалану(13б).
Жалпы пайдалану құқығы табиғи ресурстарды адамның күнделікті тіршілігі
мен тұрмыстық қажеттіліктер үшін пайдалану. Мысылы: суда шомылу, орманда
болу, парктерде тұнығу, т.б. яғни табиғатты жалпы пайдалану үшін арнайы
рұхсат берілмейді және де табиғат пайдаланушыларға бекітіліп берілмейді.
Кейбір экологиялық жағдайларда мемлекеттік органдар жалпы пайдалану шартын
уақытша белгілеуі мүмкін. Жалпы пайдалану заңға сәйкес тегін жүзеге
асырылады.
Арнайы пайдалану құқығы табиғат ресурстарың арнайы өкілді органдардың
заңда белгілеген рұқсаты бойынша мақсатқа пайдалану мүнкіндігі. Ол тұрақты
немесе уақытша, иеліктен айырылатын немесе иеліктен айырылмайтын, ақылы
немесе ақысыз, бастапқы немесе қайталама болуы мүмкін. Әрбір табиғат
ресурстардың арнайы пайдалану шарттары заңдарда белгіленген. Мысалы, Жер
Кодекісінің 4-тарауының 28-41-бабтарында жер пайдалану құқығың түрлері,
субъектілері, пайда болу құқығының туындауының түрлері, мерзімі,
ерекшеліктері көзделген.
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңның 12 бабы табиғат пайдаланудың
құқықтық субьектілерін белгілеп көрсеткен:
- ұлттық және шетелдік
- тұрақты және уақытша
- бастапқы және кейінгі.
Ұлттық табиғат пайдаланушыларға ҚР азаматтары мен қазақстандық заңды
тұлғалар жатады, сонымен қатар оның ішінде шет ел қатысатын тұлғалар.
Шетел табиғат пайдаланушылырға – шетел азаматтары, шетелдік заңды
тұлғалар, шет мемлекеттер, халық аралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.
Тұрақты табиғат пайдаланушылардың мерзімі шектелмеген.
Уақытша табиғат пайдаланушыларға – керісінше мерзімі белгілі уақытпен
шектелген.
Менің ойымша, табиғат пайдаланудағы уақытты белгілеу екі негізігі
мақсатты көздейді. Біріншісі, субьект құқығын уақыт шеңберімен анықтау
арқылы, тоқтатылу негізін анықтау. Екішіден, эксплуатация кезінде обьектіні
ұтымды пайдалануды ынталандыру. Уақытты белгілеу табиғат пайдаланудың
тұрақтылық қағидасының нысанын білдіреді.
Бастапқы табиғат пайдаланушы өз құқықтарың мемлекеттен не басқа бастапқы
табиғат пайдаланушыдан құқықтарың айыру тәртібімен алған пайдаланушы.
Қайталама табиғат пайдаланушы – табиғатты ауқытша пайдалану құқығы бұл
мәртебені өзінде сақтап қалатын бастапқы табиғат пайдаланушыдан шарт
негізінде алу.
Қоғам мен табиғаттың арақатынасы аясындағы басқару қоршаған орта туралы
заңдардың талаптарын орындауды қамтамасыз етуге бағытталған тиісті
субъектілердің атқаратын әрекеттерінің жиынтығын білдіреді.
Экологиялық басқару – бұл күрделі де көп салалы ұғым және ол
мынадай мәселелерден туындайды:
1. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалануды бақылау
қызметтерінен;
2. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалану механизмдерінің
тиімділігінің кепілдемесінен;
3. Заңдылықты қамтамасыз ету тәсілдерінен [37].
Кең мағында экологиялық басқару ретіндегі мемлекеттік және басқа да
ұйымдардың мақсаттарын төмендегі қызметтерден түсінуге болады:
1.Қошаған орта мен оның шаруашылық және басқа да қызметтері әсер ететін
жеке объектілердің жағдайын бақылау;
2.Қоғамның барлық заңды тұлғалары мен азаматтарының қоршаған ортаны
қорғауда экологиялық ережелер мен заңды талаптардың дұрыс орындалуын
тексеру;
3.Қоршаған орта мен оның жеке объектілерін, адамны өмірі мен денсаулығына
зиянды әрекеттерден сақтау және оны болдырмау мақсатында экологиялық
қауіпсіздікті қаматамасыз ету.
Тар мағынада экологиялық басқару – қоршаған орта мен оның жеке
объектілеріне, заңды тұлғалар мен азаматтардың зиянды әрекеттерден
тудыратын жағдайларын болдырмау мақсатындағы экологиялық заңдардың
талаптары мен ережелерінің орындалуын тексеру болып табылады.
Табиғат объектілерін тиімді және кешенді түрде пайдалану мәселесін
шешуге әртүрлі құқықтық институттар қатысады. Олардың кейбірі табиғатты
пайдаланудағы қоғамдық қатынастардың пайда болу, өзгеру және тоқтатылу
тәртібін белгілейді. Басқалары табиғат байлықтарына мемлекеттік меншік
құқығын бұзушыларға ықпал ету тәсілдерін, мемлекеттік кәсіпорындар мен
ұйымдардың т.б. бұзылған құқықтар мен мүдделерін орнына келтіру тәсілдерін
реттеумен айналысады. Бұлардың бәрінің де мемлекеттік әлеуметтік-
экономикалық даму бағдарламасының дер кезінде және сапалы орындалуына
белгілі бір әсері болғандықтан маңызы жоғары. Олардың әрқайсысы белгілі бір
қызмет атқарады. Ондай қызметсіз қоғам мен табиғи орта арасындағы өзара
қатынастың реттелуі қоғамның экономикалық және экологиялық мүдделерінің
ғылыми негізделуі екі талай мәселе. Сонда да, табиғатты пайдалану
саласындағы қатынастарды дамытып жетілдіруде мемлекеттік басқарудың рөлі
ерекше. Басқару міндетіне интенсивті даму факторларын біріктіру, ғылыми –
техникалық революцияның жетістіктерін мемлекеттік шаруа жүйесімен
байланыстыру кіреді [38, 241б.].
Сонымен қатар, басқару міндетіне өндірістің, ғылымның және білім беру
саласының тиімді қызметі мен дамуы кіреді. Ал басқарудың ең басты міндеті
ғылыми жетістіктерді техника мен технологияға дер кезінде енгізу болып
табылады.
Жердің, жер қойнауы мен орманның, судың пайдалануға берілуі мен
қайтып алынуының белгілі бір тәртібін ұсына отырып, оларға есеп жүргізу,
кәсіпорындар мен ұйымдардың, азамттардың іс-әрекетін бақылауға алып,
мемлекеттік басқару институты негізінен бүкіл табиғатты пайдалану саласының
тиімділігін қамтиды. Жер қорын мемелкеттік басқару - жер құқығы
институттарының бірі. Жер құқық қатынастарының ішінде өзіндік ерекше сипаты
бар. Оның негізгі бағыты жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру,
олардың әлеуметтік және экономикалық қасиеттерін жүзеге асыру шараларын,
соның ішінде құқықтық шаралар, тәртіптер мен ережелерді белгілеу, олардың
орындалуын жүзеге асырумен бірге бақылау жұмысын атқару болып табылады [39,
64 б.]. Ал табиғатты дұрыс пайдалану дегеніміз мемлекеттің табиғи
байлықтарын тиімді пайдалануды, адамдардың табиғатқа кері әсер тигізбеуін
қамтитын белсенді қызмет.
Жалпы экологиялық басқару мына мәселерді жүзеге асырады:
1. Экологиялық заң талаптарының тексерумен қатар қоршаған ортаны қорғау
жөніндегі шараларды өткеру әдістерінен;
2. Қоршаған ортаның сапалық нормативтері мен зиянды әрекеттердің
лимиттерін анықтау;
3. Экологиялық зиянды іс - әрекеттерді тоқтату;
4. Кінәлі адамдарға әкімшілік жолмен шаралар қолдану.
Қорыта келгенде, қоршаған табиғи ортаның тиімділігі мен сапасын
сақтау – мемлекеттің және оның атқарушы органдарының істейтін шараларына
байланысты болады. Біріншіден, мемлекет табиғи байлықтардың иесі және
шаруашылықпен айналысатын субъект болып табылады. Бұл жағдайда мемлекетке
басқа тұлғалар иелерінде болмайтын экономикалық, материалдық және құқықтық
құралдардың арақатынасын реттеуге мүмкіндік береді. Табиғи байлықтарды
тиімді және кешенді түрде пайдалану үшін мемлекет экономикалық жағдайды
ескере отырып, өзіне керекті құқықтарды иеленеді. Билік жүргізуші органдары
мен басқару органдары мемлекет атынан табиғи байлықтарды игеру үшін
жоспарлау мен қаржыландыруды ұйымдастырады, олардың пайдалану қарқыны мен
мерзімін анықтайды. Ол табиғи байлықтарды пайдалану түрлері мен тәсілдерін
таңдауға ерікті.
Екіншіден, мемлекет барлық ұлттар мен халықтардың қалауын, мүдделерін
қорғайды. Ол бүкіл халықтың саяси ұйымы болып табылады.
Қоғамдық қатынастардың көрінісі ретінде, табиғатты тиімді пайдалануды
мемлекет тарапынан басқару, белгілі бір элементтердің жүйесі мен
бөліктерінің арақатынасы арқылы жүзеге асырылады.
Қандай да болмасын қоғамдық қатынастың болу онда екі жақтың болуын
көрсетеді. Басқарудың екі жағы – басқару субъектісі мен басқару объектісі
болып табылады. Ғылыми әдебиеттерде көрсетілгендей, әлеуметтік басқару
әлеуметтік-қызметтік реттеу ретінде, екі жүйе бөліктерінің үзілмейтін, екі
жақты өзара қатынасы болады. Оның біреуі басқарады, екіншісі оған бағынады,
яғни басқарылады [40, 19 б.]. Бұлардың арасында басқару сипатын анықтайтын
өзара байланыс пен өзара қатаң тәуелділік болады.
Табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғаудағы қоғамдық қатынас
саласындағы басқарылатын жүйе бөлігіне – кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер
және азаматтар, яғни байлықты тікелей пайдаланушылар кіреді. Басқаратын
жүйе бөлігіне – мемлекеттік билік органдары, министрліктер, ведомстволар
және т.б. кіреді. Бірақ нақты өмірде объекті мен субъекті арасын бөліп
қарастыру мүмкін бола бермейді. Айналасып жүрген қызметінің сипаты мен
мазмұнына сәйкес қайсыбір заңды тұлғаны басқаратын не басқарылатын жүйе
бөлігіне жатқызуға болады. Мысалы, ауыл шаруашылығымен айналысатын заңды
тұлға жер пайдаланушы ретінде, басқару объектісі болады және де осы заңды
тұлға жер пайдалануға қатысты басқару субъектісі де бола алады. Бұның бәрі
заңды тұлғаның жасайтын қоғамдық қатынастар сипатына байланысты болады.
Бірақ бұл жағдайда әлеуметтік басқарудың құрылымдық – қызметтік сипатының
маңыздылығын ескермеуге, басқарушы және басқарылатын жүйе бөліктерінен де
бас тартуға негіз бола алмайды.
Бірақ, бір тұлға бір қоғамдық қатынаста бір мезгілде басқарудың
субъектісі және объектісі бола алмайды. Басқару қатынастарына қатысушылар
арасындағы байланыс сипаты, қорыта келгенде, олардың иерархиялық орнымен
емес, басқару мен билеудегі атқаратын қызметі және қатынастарындағы жалпы
әлеуметтік рөлімен айқындалады.
Жалпы басқару объектісі мен субъектісін бөліп қарастырудың теориялық
қана емес, тәжірибиелік те маңызы бар. Ең алдымен, ол кез келген ұжым
қызметінің негізгі мазмұнын дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Адамдарға
билік арқылы ықпал ететін жүйе, негізінен әкімшілік – құқықтық ыңғайында
жұмыс атқарады. Бұл жүйедегі тұлғалар қызметінің ең басты мазмұны олардың
адамдар, ұжымдар т.б. қатынастарын ұйымдастыру және реттеу қабілеті болып
табылады.
Әрине, бағыну тәртібіне сәйкес бұлар да басқарылады. Алайда, олар
басқарудың объектісі емес, субъектісі ретінде бағаланады. Басқарушы
субъектілерді басқару олардың қызметінің түрлері мен тәсілдерін жетілдіру
болса, объектіні басқару – адамдар өмірінің материалдық қызметі және мәдени
деңгейін жоғарлатуға байланысты қызметі мен олардың белсенділігін
арттыруына, жағдайын жақсартуына және дамытуына негізделеді [41, 57б.].
Мұнда басқару субъектілері мен объектілері арасындағы тығыз
байланысты, олардың басқару қызметінің сипаты мен мазмұнына тигізетін
ықпалын ұмытуға болмайды. Басқару тиімді болу үшін басқарушы субъекті мен
объектінің ерекшеліктерін ескеріп, әртүрлі факторлардың әсеріне дер кезінде
назар аударып, басқару қатынастарынан даму болашағын көре білуі қажет.
Субъекті мен объекті арасындағы диалектикалық өзара байланыс
қоғамдық процестерді басқарудың объективті қажеттілігенен өз көрінісін
табады. К. Маркс атап көрсеткендей, қоғамдық өмірдің объективті жағдайлары
мен талаптардың күресуі жазылған бағдарламалар игі тілектерден күштірек
болады [42, 35б.].
Бұл жағдайдың табиғатты тиімді пайдалануға тікелей қатысы бар.
Бірішіден, табиғи байлықтарды пайдаланушылар – мемлекеттік кәсіпорындар мен
ұйымдар, мекемелер, мемлекеттік басқаруға объективті түрде мүдделі болады.
Табиғат объектілерін қорғау мен пайдаланудағы қоғамдық қатынастардың
субъектілері дербес органдар болып табылады. Олардың құқықтары басқа
кәсіпорындар мен ұйымдардың алдында ғана емес, заңда белгіленген
жағдайларда, мемлекеттік органдар алдында да қорғалады. Табиғи байлықтарды
басқару органдары, олардың келісімінсіз жерді, жер қойнауын, орманды, т,б,
бөліп бере алмайды. Сондай-ақ тиісті пайдалану ережелері бұзылмаған
жағдайда табиғи ресурстар тартылып алынбайды. Бірақ кәсіпорындар мен
ұйымдардың табиғи ресурстарды дұрыс пайдалануын ұйымдастыру үшін, олардың
қызметтерін байланыстыру және мемлекет органдары тарапынан қайсыбір
өндірістік мәселереді жылдам шешу үшін оларға көмектесуі қажет. Мемлекет
органдары кәсіпорындарды, мекемелерді, ауыл шаруашылқ ұйымдарын қажетті
техникамен, материалдық, ақшалай құралдармен дер кезінде қамтамасыз ету
үшін шаралар қолданады, табиғатты пайдалануды жоспарлайды. Табиғи
ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету басқару органдарының осындай
және т.б. мәселелерді дұрыс әрі нәтижелі шешілуіне байланысты болады.
Екіншіден, мемлекет табиғи байлықтардың иесі болғандықтан,
басқарудың жақсаруы мен оның дамуына мүдделі. Ол халық шаруашылығының,
табиғи ортаның пайдаланылуымен байланысты минералды шикізат, орман, су
ресурстарына деген өсіп келе жатқан қажеттіліктердің өтелуін қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге, болашақ ұрпаққа табиғи байлықтардың сақталып қалуын
да қамтамасыз етуі дұрыс.
Өзінің көп салалы қызметінде мемлекет әртүрлі қатынастар жасады,
олардың ішінде басқару қызметтерді жүзеге асыру жалғыз ғана құралы емес.
Мемлекет елдің әлеуметтік-экономикалық өмірінің негізгі ұйымдастырушысы
болып табылады. Бірақ басқару – мемлекеттің өзінің шаруашылық ұйымдастыру
қызметін өтеудегі ең маңызды құралы болып табылады. Басқару арқылы нарықтың
бүгінгі және болашақ ұрпақтың мүддесіне сәйкес экономикалық дамуы,
табиғаттың игерілуі, қорғалуы және өзгеруі қамтамасыз етіледі.
Қазіргі кезеңде біздің қоғам дамуында мемлекеттік басқару, жеке
кәсіпорындар мен ұйымдардың, министрліктер мен ведомстволардың табиғатты
пайдаланудағы қызметтеріне ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы қоршаған
ортаны қорғау және пайдалану процесіне де әсер етеді.
Мемлекеттік басқарудың негізгі міндеті – барлық мемлекеттік
органдардың, шаруашылық субъектілердің, лауазымды тұлғалардың меншік түріне
және бағыныштылыққа қарамастан, экологиялық заңның нормалары мен
талаптарының орындалуын қамтамасыз етеді.
Заң әдебиеттерінде мемлекеттік басқару ұғымы әрқалай түсіндіріледі.
Кейде басқару – қоғамдық қатынастарды реттейтін барлық өкілетті және
атқарушы органдар жүйесінің ұйымдастырушы және құқықтық қызметі, адамдардың
іс - әрекеттері мен қылықтарына мемлекет тарапынан басшылық ету қызметі деп
танылады. Ал кейде мемлекеттік басқару демократиялық қоғамды құру
мақсатында заңдардың орындалуына негізделген мемлекеттік қызметтердің бір
түрі ретінде қарастырылады.
Келтірілген анықтамалар, жалпы алғанда, басқарудың мазмұнын дұрыс
айқындайды. Бірақ олар тым жалпы және оларға сүйеніп халық шаруашылығының
нақтылы саласын басқарудың ерекшеліктерін пайымдауға қиындық туғызады.
Табиғи ресурстарды қорғау мен пайдалану саласындағы мемлекеттік
басқару дегеніміз – мемлекеттің табиғи байлықтарға меншік құқығынан,
аумақты билеушілік құқығынан туындайтын табиғат қорғау қызметін жүзеге
асырудағы мемлекет органдарының атқарушы – билік қызметі. Бұл анықтама
табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың
мазмұнын толық айқындамайды. Бірақ, біріншіден, басқару – мемлекеттік
органдарының атқарушы – билік ету қызметі; екіншіден, бұл қызмет табиғатты
қорғауға бағытталған. Жалпы алғанда, жоғарыдағы анықтама, заңдық
әдебиеттерде кездесетін нарықтық қатынастар жағдайындағы қоршаған ортаның
сапасын мемлекет тарапынан басқару идеясын сәйкес келеді. Себебі, табиғатты
қорғаудағы ең басты және негізгі мәселе – сапаға қол жеткізу.
Қоршаған табиғи ортаның сапасы – кез келген табиғи ортаға тән -
әлеуметтік, эстетикалық, құқықтық, санитарлық–гигиеналық, медициналық ,
экологиялық т.с.с. нормалар мен стандарттарға сай болатын қасиеттерінің
жиынтығы. Кей жағдайда, қоршаған ортаның сапасы дегенде, оның адам мен
қоғамның қажетттілігін өтейтін табиғатты пайдалану критерийлері мен
нормативтеріне сай келетін жағдай деп түсіну қажет. Басқаша айтқанда,
табиғи ортаның сапасы дегеніміз адамның өмір сүруі мен қызметін қамтамасыз
ететін табиғат жағдайы. Осыған сәйкес қоршаған ортаның сапасы басқарудың
мемлекеттің табиғатты қорғаудағы қызметінің деңгейімен байланысты деп
түсіну қажет. Бұл деңгей жеке адамның да, қоғамның да
биологиялық–экологиялық, әлеуметтік–мәдени қажеттілігін, бүгін де де,
болашақта да кешенді түрде өтеуі тиіс [43, 50-60бб.]. Табиғатты ұтымды
пайдалануды мемлекет тарапынан басқару мен қоршаған ортаның сапасын басқару
бүтін мен бөлшектеғй байланысып, сәйкес келеді. Яғни, мемлекеттік басқару –
табиғатты тиімді басқару жүйесі болғандықтан, жоғары деңгейлі басқа жүйелер
де осының бөлігі ретінде көрінеді. Сондықтан жерді, суды, орманды ұтымды
пайдалануды басқару, нақтылы басқару қатынастары ретінде жоғары деңгейлі
жүйе де, жүйенің бөлігі де, яғни табиғатты дұрыс пайдалануды басқару болып
табылады. Жүйенің бөлігі ретінде, сол жүйемен байланыста, үнемі ықпал
етуде, тәуелділікте болады.
Сонымен, табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласындағы
мемлекеттік басқару үш негізгі деңгейде бөлек қарауға болады: 1) табиғи
ортаның сапасын мемлекеттік басқару; 2) табиғатты ұтымды пайдалануды
мемлекеттік басқару; 3) табиғат байлықтарының жекелеген түрлерін ұтымды
пайдалануды мемелкеттік басқару. Осыған байланысты, табиғатты ұтымды
пайдаланудағы қатынастар жүйесі ішіндегі және жүйеаралық басқаруға
байланысты қатынастар болып табылады. Жүйенің бөліктері арасындағы басқару
қатынастарының сипаты мен мазмұны басқарылатын объектінің ерекшеліктері мен
жүйенің өзінің басқаруы мүмкіншілігіне байланысты болады. Бұл қатынастарға
жүйенің өз әсері болады, сондай-ақ қатынастар да жүйеге өз әсерін тигізеді.
Осындай өзара ықпал ету процесінің нәтижесінде, қоршаған табиғи ортаның
сапасын басқарудағы негізгі мәселе, жетілдіру мәселесі шешімін табуға тиіс.
Басқару қатынастарының сипаты мен мазмұны басқарылатын объектінің
ерекшеліктері мен жүйенің өзінің басқару мүмкіншілігіне байланысты болады
[37].
Табиғи байлықты қорғау мен пайдалану саласындағы басқару, мемлекеттік
органдардың атқарушы – билік ету қызметі ретінде жүзеге асырылғанда,
көптеген мақсаттарды көздейді. Сондықтан бұл басқарушы жүйенің тиісті
қызмет атқаруын қамтамасыз ету үшін басқарудың басты мақсатын анықтау
қажет. Ол мақсат ең алдымен объектінің ерекшеліктерімен байланысты болады.
Әдебиетте айтылған табиғи байлықтарды пайдалану мен қорғау
саласындағы мемлекеттік басқару мәселесінің, әкімшілік құқығы және табиғи
ресурстар құқықтарының алатын орны туралы әртүрлі пікірлерді былайша
анықтау қажет: әкімшілік құқығы мемлекеттік басқарудағы ұйымдастыру
мәселелерін зерттейді (мемлекеттік органдардың аппаратының құрмын, түрлерін
және жұмыс тәсілдерін, кадрлар тағайындау, бөлімдердің арақатынасын т.б.
айқындау); жер, орман, су құқығы – табиғи байлықты қорғау мен пайдалануды
ұйымдастыру мәселесімен айналысады (жер кадастрын жүргізу, жоспарлау,
бақылау, бөліп беру, қайтып алу т.б.); жерге, суға. Пайдалы қазба
байлықтарына, орманға мемлекеттік меншік құқығының болуы табиғатты
пайдалану саласындағы басқару ерекшелігін анықтайды. Сондықтан да әкімшілік
құқығы әоқулықтарының ешқайсысында табиғи байлықтарды қорғау мен оны
пайдалану саласындағы мемлекеттік басқаруға арналған шағын да, бірде бір
тарауды кездесе алмауымыз кездейсоқ жағдай емес. Н.И. Красновтың пікірінше,
мемлекеттік басқарудың бір бөлігі ретіндегі жер қорын басқару, әкімшілік
құқық жүйесіне де, жер құқық жүйесіне де кіреді делінген [44, 123б.].
Мұнымен келісуге болмайды, себебі бір қатынас бір мезетте әкімшілік
құқығымен және жер құқығымен бірге бола алмайды. Жер қорын басқарудағы
қатынастардың мазмұны мне қызметі, өзіндік ерекшелігі бар құқық объектісі
жермен де байланысты екенін ескеру қажет. Сондықтан жер құқығы теориясына
сәйкес, жерге қатысты қатынастьардың барлығы тек жер құқығы пәні болып
табылады.
Табиғи ресурстарды қорғау мен пайдалану саласындағы мемлекеттік
басқарудың объектісі жер, жер қойнауы, су, орман және т.б. өзіндік
ерекшеліктері бар табиғи ресурстар. Басқарудың негізгі мақсаты – бүгінгі
және келешек ұрпақтың мүддесіне сай олардың минералды шикізатқа, су және
орман ресурстарына, таза ауаға т.б. мұқтаждықтарын өтеу үшін, осы байлықты
ұтымды пайдалану мен қорғау болып табылады. Осы саладағы кеңестік
мемлекеттік басқарудан ең негізгі ерекшелігі осындай.Ал басқа ерекшеліктері
осыған бағынышты сипатта болады.
Сонымен бірге, нақтылы объектілерді алғанда, негізгі мақсаты әртүрлі
болуы мүмкін. Мысалы, қазба байлықтарды пайдалану мен қорғау саласында
мемлекеттік бақарудың негізгі мақсаты – олардың сақталуын көздейді. Су
ресурстарын басқарудың негізгі мақсаты – суды пайдалануды ғылыми тұрғыдан
негіздеп, тиімді пайдалануды қамтамасыз ету, судың ластануын, сарқылмауын
қадағалау болып табылады. Жануарлар дүниесін қорғау және оны пайдалану
саласындағы мемлекеттік басқарудың негізгі мақсаты – жабайы жануарлардың
табиғи жағдайда сақталуымен байланысты. Орман қорларын басқару мақсаты -
орманды дұрыс пайдалану, қорғау, күзету, өсіру.
Жеке объектілерге байланысты басқарудың басты міндеттері тиісті
нормативті актілерде көрсетілген. Осы міндеттерді шешудің нақтылы
мақсаттары айқындалған. Нақты мақсаттарды анықтау – тиісті мемлекеттік
органдардың арасында басқару қызметтерін дұрыс бөлуге, жүргізілетін
жұмыстарды жүзеге асыру мерзімдерін нақтылауға т.б. көмегін тигізеді.
Қоршаған ортаны қорғау мен пайдалану саласындағы басқару субъектілері
туралы сұрақтар басқару түрлері туралы сұрақтармен тығыз байланысты.
Қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды пайдалануды басқаруды
қоғамдық құрылымдар, заңды тұлғалар және мемлекеттік органдар жүзеге
асырады. Осыған сәйкес мемлекеттік басқарудан басқа қоғамдық, өндірістік,
ведомстволық басқаруды бөліп қарауға болады.
Табиғатты қорғауда мемлекеттік басқарудың тәжірибелік, ұйымдастырушылық
қызметі белгілі бір іс-әрекет кешенінен тұрады. Ол - басқару қызметі деп
аталады. Қызметтің мазмұны табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен қорғауды
ұйымдастырудың талабына байланысты болады. Табиғи байлықтардың ерекшелігін
ескере отырып, мемлекеттік басқарудың мынадай қызметтерін бөлек қарастыруға
болады: табиғи объектілерді қорғауды және пайдалануды жоспарлау,
мемлекеттік жер кадастрларын жасау, табиғат оъектілерін зерттеу, олардың
пайдаланылуы мен қорғалуына бақылау жүргізу, табиғи объектілерді
пайдалануда туындайтын даулы мәселелерді шешу.
Басқарудың мазмұны басқару қызметтерінен (функцияларынан) құралады.
Басқару қызметі қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды
пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты қызметтің тұрақты бағытын білдіреді
[6, 221б.]. Бұндай қызметтерге :
• қоғам мен табиғаттың өзара арақатынасы аясында басқару органдары
жүйесін құру;
• заңға сәйкес актілер шығару;
• қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды
басқару қызметін үйлестіру;
• табиғи ресурстарды басқару;
• табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғауды жоспарлау және қоршаған
ортаның жағдайын жақсарту;
• экологиялық нормалау;
• экологиялық сараптама;
• экологиялық лицензиялау;
• экологиялық сертификаттау;
• эклогиялық аудит;
• қоршаған ортаның жағдайын бақылау;
• жекелеген табиғи объетілердің жағдайы мен пайдаланылуын есепке алу;
• экологиялық тәрбие және білім беру;
• табиғи объектілердің пайдаланылуы мен қорғалуын бақылау;
• қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы туралы дауларды
әкімшілік тәртіппен шешу атады [6, 222б.].
Д.Л. Байдельдинов өз еңбегінде мемлекеттік басқару қызметінің мынадай
түрлерін бөліп қарастырған:
• қоршаған табиғи ортаның сапасын нормалау;
• экологиялық мониторингті жүзеге асыру;
• экологиялық және табиғи ресурстар кадастрын жүргізу;
• экологиялық сараптама өткізу;
• экологиялық бақылауды ұйымдастыру;
• экологиялық төлемдер мен салықтар алу;
• экология саласында мемлекеттік органдардың шешімдерін бұзғаны үшін
жазалау шараларын қолдану [45, 13б.].
1.3 Табиғи ресурстарды пайдалану құқығының принциптері.
Қоғамдағы кез келген қызмет осы қызметтің мәнін анықтайтын ережелерге,
бастамаларға негізделеді. Кейбір жағдайларда бұл ережелер нормативті
бекітілген бастаулар немесе қағидалар нысанына ие болады. Бірақ барлық
адамдар өз қызметінің бағыттарын анықтау үшін негізге алынатын бастауларды
басшылыққа алады.
Құқық оның мәнін және әлеуметтік маңызын айқындайтын, негізгі
қасиеттері мен ерекшеліктерін көрсететін белгілі бір қағидаларға
негізделеді. Құқықтың қағидаларын экологиялық қатынастардың барлық
қатысушылары - заң шығарушы, атқарушы, сот билігі органдары, қоғамдық
құрылымдар және азаматтар басшылыққа алуға тиіс. Қағидаларды сақтау
мемлекеттің құқықтық және әлеуметтік сипатының, ұтымды табиғат пайдалануды
және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге байланысты барлық қызметтің
нәтижелігінің, адамдар мен азаматтардың экологиялық құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғаудың өлшемі болып табылады.
М.И. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Табиғат пайдалану құқығының құқығының түсінігі және жалпы құқықтық
сипаттамасы.
1. Табиғат пайдалану құқығының жалпы түсінігі және түрлері
2. Табиғат пайдалану құқығының объектілері мен субъектілері
3. Табиғат пайдалану құқығының қағидалары
2. Табиғат пайдалану құқығының пайда болу және тоқтатылу негіздері.
1. Табиғат пайдалану құқығының пайда болу негіздері
2. Табиғат пайдалану құқығының тоқтатылу негіздері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған дерек көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Егеменді және тәуелсіз Қазақстан табиғи ресурстарға бай мемлекет болып
табылады. Алайда, біздің еліміздің табиғи ресурстарының соншама молдығына
қарамастан, оған қамқорлықпен қарау әрқашан туындап отырады. Қоғамның
қазіргі дамуы табиғи ресурстардың шаруашылық мұқтаждықтарына кең түрде
пайдаланылуына сүйенеді. Бұл процесс нарықтақ қатынастар дами түскен сайын
одан әрі күрделене береді.
Сондықтан, ғалымдар мен бүкіл қоғамның табиғи ресурстарын пайдаланудың
адам үшін қажеттілігі мен табиғи ортаны қорғаудың қажеттілігі арасындағы
қарама – қайшылықтарға байланысты дабыл қағуы өте орынды болып табылады.
Осыған байланысты зор маңызды табиғи ресурстарды өте көп мөлшерде
шаруашылық мақсатқа пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін теріс зардаптары
мен залалдарын жеңілдету, барынша азайту және табиғи байлықтарды молайту
жөніндегі шараларды жасау міндеті туындайды. Табиғатты тиімді түрде үнемді
пайдалану және оны қорғау шаралары, оның ресурстарын пайдалану кезіндегі
тепе-теңдікті белсенді түрде сақтау, қоршаған табиғи ортаны жақсарту, ал
бұл талаптар бұзылған жағдайда оны қалпына келтіру жөніндегі шараларды
жүзеге асыру қажеттігін тудырып отыр.
Осыған орай “Қазақстан – 2030” стратегиясының басымдықтарын ескере
отырып, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық
жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы мақұлданды. Бұл тұжырымдамада
еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін стратегиялық
бағыттар көрсетілген – экономиканы, ұлттық заңнамаларды және қоғамды
экологияландыруға байланысты, экологиялық үгіт–насихат және жұртшылықтың
қатысуы, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту[1] .
Табиғатты қорғау мен оның байлығын тиімді пайдалану мәселесін шешуді
қамтамасыз ететін әдіс – тәсілдер жүйесін жасауға әр түрлі құқықтық
институттар белсенді түрде қатысады. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи
ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы қызметке көптеген субъектілер
қатысады, мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, заңды тұлғалар,
азаматтар, қоғамдық бірлестіктер және т.б.
Қоршаған ортаның жағдайымен байланысты мәселелер қазіргі таңдағы адамзат
мәселелерінің ішінде бірінші орынға шықты.
Бұл мәселерді шешуде маңызды рөл азаматтар мен қоғамдық экологиялық
бірлестіктерге беріледі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 23
бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығына
құқығы бар деп көрсетілген. Яғни, азаматтардың қоршаған ортаны қорғауға
қатысуы қоғамдық экологиялық бірлестіктерге бірігу құқығы арқылы жүзеге
асырылады [2].
Ал қоғамдық экологиялық бірлестіктердің қоршаған ортаны қорғауға
қатысуы саласындағы қызметінің маңызы дүние жүзі қауымдастығымен танылған
БҰҰ- ның Рио –де - Жанейрода өткен қоршаған орта және даму туралы
Конференциясында қабылданаған негізгі құжаттарының бірінде, қоршаған ортаны
қорғау саласында үкіметтік емес және мемлекеттік ұйымдардың күштерін
біріктіру қажеттілігі бекітілген [3].
Менің бұл таңдауым, табиғат пайдаланудағы бұрын болған және жаңа маңызды
мәселелердің пайда болуы, экономмикалық және басқа да құрылымды қайта
құрудың күрт өзгеруі, еліміздегі экономикалық реформалардың өткізу
салдарына байланысты. Менің ойымша қоғаммен табиғаттың өзара
әрекеттілігінің басты базалық элементті – табиғат пайдалану. Қоғам мен
табиғат арасындағы зат айналым нақты осы ортада пайда болады. Осыған
байланысты, табиғат пайдалану қоғамның тіршілігіне барлық керектігін
қанағаттандыру болып табылады. Сондықтан да табиғатты қорғау әлеуметтік –
экономикалық өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қоғамға қажетті
табиғатты тұтыну шеңберінен шығатын, табиғатқа қолайсыз ықпал ететін
салдарды туғызудағы жағдайларды әлсірету, жаңа немесе алдын алу осы
кішігірім ой жүгітуден табиғат пайдаланудың қоғамдық өмірдегі ролі мен
реттеудің қажеттілігін көрсетеді.
Тиісті табиғи обьектілерді пайдалануда туындайтын қатынастарды реттеудің
басты құралы – құқық. Егер қандай да бір қатынас іс жүзінде орын алатын
болса (тиісті табиғи обьектілерді пайдалануға байланысты) онда ол
қатынастар өз бекітуін нақты заң жүзінде табуы керек.
Табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және қоршаған ортаны қорғаудағы
құқықтық тәсілдермен шешу тегін жетілдір мәселелерін шешуде заңи тұрғыда
ойлануымыз қажет.
1. Табиғат пайдалану құқығының құқығының түсінігі және жалпы құқықтық
сипаттамасы.
1. Табиғат пайдалану құқығының жалпы түсінігі және түрлері
Табиғатты пайдалану адамның жаратылысқа келгелі жалғасып келе жатқан
өмірдің, тіршіліктің материалдық және әлеуметтік негізі және ол үзілмейтін
процесс. [4] Қазақстан Республикасының Конституциясында табиғи ресурстарға
мемлекеттік меншік арқылы пайдалану, оны қорғау, оны басқару табиғат туралы
заңның бастамасы болды. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы адамның өмір
сүруі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаны қорғауды өзіне мақсат етіп
қояды. Менің жалпы түсінігім бойынша табиғат пайдаланушы деген сөз адам
үнемі өзінің тіршілігін қамтамасыз ететін, адам мен табиғаттың
үзілместік қатынасы. Өмірдің және адам мен қоғамның бар болуының негізі
табиғатты пайдалануда.
Табиғи ресурстарды пайдалану – қоғам мен табиғат арасындағы негізгі
қатынастар. Онда қоғам мүшелері – адамдардың әр түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін табиғи обьектілерін өз бетінше белгіленген тәртіп
бойынша пайдаланады. Осыған орай табиғат пайдалану өмірді үзбеу үшін
маңызды қатынасқа түсу мен бірге қоғамның табиғатқа әрекет етуші қатынас
құралы болып табылады. Табиғатты пайдалану бір жақты дамуына, оны қорғауға
кейінгі кездерде мән беріле бастады. Әртүрлі экологиялық шараларды
қолданып,оның ішінде құық нормаларын бір жүйеге келтіру ұлттық және
әлемдік деңгейге жетті. Ең алдымен азаматтардың, кәсіпорындардың,
ұйымдардың және ұжымдардың құқықтары мен міндеттері табиғат пайдалану
құқығында көрініс табуы қажет. Табиғат пайдалану құқығы ретінде пәнін ашу
қажет, ол толығымен табиғат немесе табиғаттың барлық құбылыстары деп
танылмайды, нақты айтқанда құықтық реттеуге жататын обьекті. Мысалы: демалу
үшін атмосфералық ауаны пайдалану, күн энергиясын қолдану, жаунның
ылғалдылығы, климат барлығы құқықтық реттеу объектісі емес. Басқаша
айтқанда, табиғат пайдалану философиямен басқа ғылымдарда тар мағынада
қолданылады.
Табиғат пайдалану шеңберіне кіретін негізгі обьектілер жер, оның
қойнауы, су, орман, өсімдік және жануарлар әлемі, атмосфералық ауа.
Табиғат байлықтарын қолдану қатынастарын реттеуге ережелер, табиғи
ресурстар заңнамасының мазмұнын құрайды, ал олардың жүйесі, яғни нормалар
жүйесі, табиғат пайдалану құқығы деп танылады.
Қазіргі кезде табиғи ресурстарды пайдалануда саласында бірнеше құқықтық
нормалар жүйесі қалыптасқан. Олар үкіметтің, ведомстволардың актілерінде
көрініс табады. Бұл жүйе даму үстінде.
Оған біріншіден – бірлік, ал екіншіден құқық саласындағы диффернциялдық
норма тән мінез болып табылады.
Табиғи ресурстарды пайдалану құқығы саласында дифференциялдық норма
осыған дейінгі қалыптасқан құқық салаларына қарай кодификацияланған мәселен
– жер, тау кен, су және орман құқықтарына негізделіп. Осыларға 11 наурыз
2002 ж. қабылданған “Атмосфералық ауаны қорғау” туралы заңдар жатады.
Табиғи ресурстарды пайдаланудағы заңнамалық дифференция бұдан әрі де
дамый және салаларға тереңдей түсуі тиіс.
Сонымен қатар, табиғи ресурстарды пайдалану ұйымы Қазақстандағы
экологиялық саясаттың маңызды элементі болып табылады, сол сияқты
мемлекеттің экономикалық жағдайына әсер ететіндіктен бұл салада бірқатар
заңдар мен актілер қабылданады.
- ҚР Орман кодексі (8.7.2003ж.)
- ҚР Су кодексі (23.7.2003ж.)
- “ҚР Жануарлар әлемін пайдалану және қорғау” туралы заң (21.10.93ж.
толықтырулар мен өзгертулер 11.05.99ж., 23.01.01ж., 24.12.01 ж.).
- Жер кодексі (20.06.03ж.)
- “ҚР Атмосфералық ауаны қорғау” туралы заңы (11.03.02ж.)
- “Жер қойнауы және оны пайдалану” туралы. ҚР Президентінің заң күші бар
жарлығы (27.01.96ж.).
- Экологиялық қауіпсіздік концепциясы (03.12.03ж.)
- “Қ.Р. Ерекше қорғалытын табиғи аумақтар” туралы заңы (15.07.97ж)
Қазіргі кезде республикада 200 ден аса мемлекеттік емес қоғамдық
ұйымдар қоршаған ортаны қорғауға белсенді түрде қатысады. Олардң
қызметтері “қоғамдық ұйымдар” және “қоршаған ортаны қорғау” туралы
заңдармен реттелді.
Қ.Р. рационалды табиғи ресурстарды пайдалану саласында экологиялық
қауіпсіздік концепциясы жасалынған, қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық
әрекет жобасы.
Бұл концепция қоршаған орта және оны дамыту жайлы Рио де - Жанейро
деклорациясының қағидасына сүйене отырып жасалған. Бұл концепция
экономиканың және адамзаттың дамуына қолайылы қоршаған ортаны
қалыпиастырудағы бағытты анықтайды. Қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық
әрекет жобасының негізгі мақсаты қоғам мен қоршаан ортаныың қалыпты ара –
қатынасын және экологиялық қауіпсіздікті сақтауды қамтамасыз ету болып
табылды.
Жер заңнамалары 28 нормативтік құқықтық актілерден тұрады: 1) орман
шаруашылығын орман кадастіріне енгізу; 2) зиянның орнын толтыру; 3) орманға
орналастыру, орман мониторингі және мемлекеттік есепке алу; 4) орманды
пайдалану, орманды пайдаланудың түрлері; 5) орман заңдарын бұзғаны үшін
жауапкершілік; 6) орманды қорғау; 7) орманды пайдаланғаны үшін төлем; 8)
орман қорғау саласын басқару.
Табиғи ресурстарды объектілері бойынша талдай отырып біз пайдалануына
және олардың түрлеріне қарай бағыт алатынын көрдік, мысалы орман заңдары
сияқты.
Нормативтік құқықтық қамтамасыз ету бірінші кезекте орталықтан және
жергілікті басқару органдарымен байланысты.
Сондықтан табиғи ресурстарды пайдалану заңнамалары салалық болып
келеді. Салалық қатынас жерді, оның қойнауын, орманды, суды, жануарлар
әлемін және атмосфералық ауаны пайдалануға шектеулер береді. Мұндай
шектеулер табиғатты пайдаланудағы құқықтық норманы қалыптастыруға қажетті
жағдай болып табылады. Сондықтан заңда табиғатты пайдалану құқығының
субъектісі толық реттелген түрде объектісіне әсер етуі тіис.
ҚР Конституциясында табиғи ресурстарына мемлекеттік меншік және жерге
жеке меншік таралады делінген. Нормативтік актілерде табиғатты пайдалану,
оны қорғау, басқару мәселелері көзделгенмен, Конституциясында ҚР
азаматтарының өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы қоршаған ортаны
қорғауды өзінің мақсаты етіп қойды.
Осы бастамалар негізінде Қоршаған ортаны қорғау туралы заңда қазіргі
және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
және экономикалық және т.б. негіздерін белгілейді және өзге де қызметтің
биологиялық түрлілігін сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды
ұйымдастыруға бағытталған.
Б.В.Ерофеев өз еңбегінде табиғат пайдалану құқығы терминінің орнына
экология пайдалану құқығы ұғымын қолданады. Оның айтуынша табиғат
пайдалану құқығы табиғи ресурстарды халық шаруашылығы мен азаматтардың
экологиялық тұтынуын қанағаттандыруға арналған заңды тәртіп, ал экология
пайдалану құқығы – табиғи обьектілердің жай – күйін экологиялық өзара
байланысын есепке алу, экологиялық құқықтық институт ретінде
қарастырылады.[5]
Отандық ғалым Стамкуловтың пікірі бойынша Қазақстан Республикасының
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңының 1-бап 5-тармағында берілген анықтама
табиғат пайдалану құқығының анықтамасы емес, табиғи ресурстарды пайдалану
құқығының анықтамасы деген пікірді білдіреді. Табиғат байлығының
атмосфералық ауа, кеңістік, табиғи аумақтарды пайдалану объектілеріне
жатады. Сондықтан табиғат пайдалану дегеніміз – табиғи объектілердің, оның
ішінде өзара қарым-қатынастағы атмосфералық ауаны, кеңістікті, аумақты,
топырақты, жер, жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, сондай-ақ
климатты, озон қабатын қоса алғанда барлық жанда және жансыз табиғи
байлықтарды пайдалану. Олардың ішінде табиғи ресурстар ерекше орын алады.
Ал Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңында көптеген
табиғи ресурстар айтылмай кеткен. [6]
Д.Л. Байдельдиновтың пікірі бойынша, табиғат пайдалану құқығын екі түрлі
мағынада түсінуге болады. Олар: объективтік мағынада және субъективтік
мағынада. Объективтік мағынадағы табиғат пайдалану құқығы дегеніміз –
табиғат пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері мен табиғи ресурстарды
беру және алып қою тәртібін реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Ал
субъективтік мағынадағы табиғат пайдалану құқығы дегеніміз -экологиялық
заңдармен нақты белгіленген табиғат пайдаланушыларды белгілі бір табиғи
объектілерді иелену мен пайдалануға байланысты құқықтары мен міндеттерінің
жиынтығы. Табиғат пайдалану құқығының табиғи ресурстарға меншік құқығынан
басты айырмашылығы – табиғи ресурстарға билік ету құқығының болмауы.
Табиғат пайдалану құқығының анықтамасын саралай отырып, табиғат пайдалану
құқығының бірнеше белгілерін анықтап алуға болады. Олар: ғылыми негізділік,
мақсатты пайдаланылуы, ұтымдылық, кешенділік, лицензиялау, квота және
лимиттің бөлінуі. Табиғат пайдалану құқығының ғылыми негізділік белгісі –
табиғи ресурстарды пайдалану табиғат дамудың заңдылығына сүйене отырып,
экономикалық және экологиялық мүдделерді үйлестіретіндігін білдіреді.
Табиғат пайдалану құқығы мақсатты пайдалануды талап етеді. Мемлекет
жекелеген табиғат пайдаланушыларға табиғи объектілерді, олардың
құжаттарында тікелей көрсетілген мақсаттарға пайдалануға береді. Мысалы:
Қазақстан Республикасының азаматына жер учаскесін шаруа фермер қожалығын
жүргізу мақсатында берілуі. Табиғи ресурстың, яғни жер учаскесінің
пайдалану мақсаты, жер учаскесінің мемлекеттік актісінде нақты көрсетіледі.
Егер жер учаскесін осы мақсатта пайдаланбаған жағдайда, ол әрекет құқық
бұзушылық ретінде танылып, заңда белгіленген тәртіп пен шарттарда сәйкес
жауапкершілікке тартылады. Табиғат пайдаланудың ұтымдылығы дегеніміз –
қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ете отырып, табиғи ресурстарды үнемді,
саналы пайдалану.
Табиғатты пайдаланудың кешенділігі табиғи ресурсты пайдалану барысында
табиғат пайдаланушының кешенді қажеттіліктері қанағаттандандырылуы тиіс
екендігін білдіреді. Табиғат пайдаланудың квота бөлу және лимиттеу
дегеніміз – біршама табиғи ресурстарды пайдалану барысында табиғи қалпына
келтірілмейтін болғандықтан, пайдалану кезінде квота немесе лимит бөліну
арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау
туралы заңына сәйкес, лимиттің екі түрі белгіленген:
- Қоршаған ортаны ластауға лимит - яғни қоршаған ортаны ластайтын
заттардың, өндіріс және тұтыну қалдықтарының қоршаған ортаға түсуі,
сонымен қатар, шудың, тербелістің, магнит толқындарының, зиянды
физикалық әсердің қоршаған ортада болуының лимиті;
- Табиғи ресурстарды қоршаған ортадан алу лимиті – табиғи ресурстарды
пайдаланудың сандық жағынан анықталған мүмкіндігі; Бұл жағдайда
табиғи ресурстардың табиғи биологиялық қалпына келтірушілік қасиеті
жойылмайды және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға кепілдік
береді.
Аталған заңға сәйкес, квотаның да екі түрі белгіленген:
- Ластауға квота – белгіленген мерзімге және анықталған табиғат
пайдаланушыға берілген қоршаған ортаны ластауға берілген лимиттің
бір бөлігі;
- Табиғи ресурстарды алуға квота - белгіленген мерзімге және
анықталған табиғат пайдаланушыға берілген табиғи ресурстарды
пайдалануға берілген лимиттің бір бөлігі;
Табиғат пайдаланудың лимиттері және квоталары Қазақстан Республикасының
Үкіметімен белгіленеді.
Табиғат пайдалануды лицензиялау дегеніміз – қоршаған ортаны қорғау
және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттің бақылау және қадағалау
жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз ететін шарасы ретінде танылады. Қоршаған
ортаны қорғау туралы заңның 16-бабына сәйкес, табиғат пайдалануға рұқсат
дегеніміз – қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік құзіретті
органның табиғат пайдаланушыға беретін табиғи ресурстарды пайдалануға,
қоршаған ортаны ластайтын заттарды, өндіріс және тұтыну қалдықтарын
қоршаған ортада орналастыруға беретін рұқсаты. Табиғат пайдалануға
рұқсаттың мазмұны келесі жағдайлады қамту қажет:
• табиғат пайдалануға рұқсат алатын тұлға туралы мәлімет;
• табиғи ресурсты пайдалану мақсаты;
• табиғи ресурстың сипаттамасы;
• табиғат пайдалануға рұқсаттың мерзімі және табиғат пайдалану
операцияларын бастайтын уақыты;
• табиғат пайдалануға төленетін төлемнің тәртібі мен шарттары;
• табиғат пайдаланудың түрі, мөлшері, көлемі және тәртібі;
• табиғат пайдалануға рұқсат алған тұлғаның құқықтары мен міндеттері;
• өзге қажетті мәліметтер.
Табиғат пайдалануға алған рұқсатты шартты түрде үш түрге бөлінеді:
а) жекелеген табиғи ресурстарды пайдалануға беретін рұқсат; б) қоршаған
ортады ластайтын заттарды, өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастыру және
көмуге беретін рұқсат; в) кешенді табиғат пайдалануға беретін рұқсат. [7]
Сонымен қорытындылай келе, табиғат пайдалану – адамның шаруашылық және
өзге де қызметіне, сондай-ақ өз тұрмыстық, материалдық және өзге
қажеттіктерін қанағаттындыуы үшін табиғи ресурстарды пайдалануы,
1.2 Табиғат пайдалану құқығының объектілері және субъектілері
Табиғи ресурстар – қоғамның материалдық, мәдени және басқа да
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның шаруашылық және өзге
де қызметтер процесінде пайдаланатын құрамдас бөліктері (5,б1).
Табиғат пайдаланушылар – заңды және жеке тұлғалар, мемлекеттік және
мемлекеттік емес, ұлттық және шетелдік болып бөлінеді. Шетелдік
табиғатпайдаланушылар олар шетел азаматтары, шетелдік заңды тұлғалар,
шетел мемлекеттері, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.(5.б10).
Табиғат пайдалану түрлерінің топтастырылуы табиғи ресурстар заңнамасында
және қоршаған ортаны қорғау құқық доктриналарында бірнеше топтастырылуы
көрсетілген.
Табиғат пайдалану құқығы объектілер түрлеріне байланысты келесіге
бөлінеді: жер пайдалану қүқығы, жер қойнауын пайдалану құқығы, су
пайдалану құқығы, атмосфералық ауаны пайдалану құқығы, орман пайдалану
құқығы, өсімдіктер әлемін пайдалану құқығы, жануарлар дүниесін пайдалану
құқығы, яғни заңда табиғи ресурстар ерекше орын алады. Табиғат пайдалану
құқығының ауқымы табиғи ресурстарды пайдалану құқығы табиғи ресурстардың
обьектілерін (жер, жер қойнауы, су, орман, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі) пайдаланумен шектеледі. Ал табиғи пайдалану жоғарыда
көрсетілгендей барлық жанды және жансыз табиғи обьектілерді қамтиды.(оның
ішінде, климат, озон қабаты, атмосфералық ауа, әуе кеңістігі, аумақ т.б).
Сондықтан табиғат пайдалану құқығының табиғи ресурстарды пайдалану
құқығының айырмашылығы оның пайдалану обьектілеріне байланысты болады.(11)
Заңға сәйкес табиғи ресурстарды пайдалану түрлерінің топтастырылуы:
- жалпы және арнайы пайдалану(13б).
Жалпы пайдалану құқығы табиғи ресурстарды адамның күнделікті тіршілігі
мен тұрмыстық қажеттіліктер үшін пайдалану. Мысылы: суда шомылу, орманда
болу, парктерде тұнығу, т.б. яғни табиғатты жалпы пайдалану үшін арнайы
рұхсат берілмейді және де табиғат пайдаланушыларға бекітіліп берілмейді.
Кейбір экологиялық жағдайларда мемлекеттік органдар жалпы пайдалану шартын
уақытша белгілеуі мүмкін. Жалпы пайдалану заңға сәйкес тегін жүзеге
асырылады.
Арнайы пайдалану құқығы табиғат ресурстарың арнайы өкілді органдардың
заңда белгілеген рұқсаты бойынша мақсатқа пайдалану мүнкіндігі. Ол тұрақты
немесе уақытша, иеліктен айырылатын немесе иеліктен айырылмайтын, ақылы
немесе ақысыз, бастапқы немесе қайталама болуы мүмкін. Әрбір табиғат
ресурстардың арнайы пайдалану шарттары заңдарда белгіленген. Мысалы, Жер
Кодекісінің 4-тарауының 28-41-бабтарында жер пайдалану құқығың түрлері,
субъектілері, пайда болу құқығының туындауының түрлері, мерзімі,
ерекшеліктері көзделген.
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңның 12 бабы табиғат пайдаланудың
құқықтық субьектілерін белгілеп көрсеткен:
- ұлттық және шетелдік
- тұрақты және уақытша
- бастапқы және кейінгі.
Ұлттық табиғат пайдаланушыларға ҚР азаматтары мен қазақстандық заңды
тұлғалар жатады, сонымен қатар оның ішінде шет ел қатысатын тұлғалар.
Шетел табиғат пайдаланушылырға – шетел азаматтары, шетелдік заңды
тұлғалар, шет мемлекеттер, халық аралық бірлестіктер мен ұйымдар жатады.
Тұрақты табиғат пайдаланушылардың мерзімі шектелмеген.
Уақытша табиғат пайдаланушыларға – керісінше мерзімі белгілі уақытпен
шектелген.
Менің ойымша, табиғат пайдаланудағы уақытты белгілеу екі негізігі
мақсатты көздейді. Біріншісі, субьект құқығын уақыт шеңберімен анықтау
арқылы, тоқтатылу негізін анықтау. Екішіден, эксплуатация кезінде обьектіні
ұтымды пайдалануды ынталандыру. Уақытты белгілеу табиғат пайдаланудың
тұрақтылық қағидасының нысанын білдіреді.
Бастапқы табиғат пайдаланушы өз құқықтарың мемлекеттен не басқа бастапқы
табиғат пайдаланушыдан құқықтарың айыру тәртібімен алған пайдаланушы.
Қайталама табиғат пайдаланушы – табиғатты ауқытша пайдалану құқығы бұл
мәртебені өзінде сақтап қалатын бастапқы табиғат пайдаланушыдан шарт
негізінде алу.
Қоғам мен табиғаттың арақатынасы аясындағы басқару қоршаған орта туралы
заңдардың талаптарын орындауды қамтамасыз етуге бағытталған тиісті
субъектілердің атқаратын әрекеттерінің жиынтығын білдіреді.
Экологиялық басқару – бұл күрделі де көп салалы ұғым және ол
мынадай мәселелерден туындайды:
1. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалануды бақылау
қызметтерінен;
2. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалану механизмдерінің
тиімділігінің кепілдемесінен;
3. Заңдылықты қамтамасыз ету тәсілдерінен [37].
Кең мағында экологиялық басқару ретіндегі мемлекеттік және басқа да
ұйымдардың мақсаттарын төмендегі қызметтерден түсінуге болады:
1.Қошаған орта мен оның шаруашылық және басқа да қызметтері әсер ететін
жеке объектілердің жағдайын бақылау;
2.Қоғамның барлық заңды тұлғалары мен азаматтарының қоршаған ортаны
қорғауда экологиялық ережелер мен заңды талаптардың дұрыс орындалуын
тексеру;
3.Қоршаған орта мен оның жеке объектілерін, адамны өмірі мен денсаулығына
зиянды әрекеттерден сақтау және оны болдырмау мақсатында экологиялық
қауіпсіздікті қаматамасыз ету.
Тар мағынада экологиялық басқару – қоршаған орта мен оның жеке
объектілеріне, заңды тұлғалар мен азаматтардың зиянды әрекеттерден
тудыратын жағдайларын болдырмау мақсатындағы экологиялық заңдардың
талаптары мен ережелерінің орындалуын тексеру болып табылады.
Табиғат объектілерін тиімді және кешенді түрде пайдалану мәселесін
шешуге әртүрлі құқықтық институттар қатысады. Олардың кейбірі табиғатты
пайдаланудағы қоғамдық қатынастардың пайда болу, өзгеру және тоқтатылу
тәртібін белгілейді. Басқалары табиғат байлықтарына мемлекеттік меншік
құқығын бұзушыларға ықпал ету тәсілдерін, мемлекеттік кәсіпорындар мен
ұйымдардың т.б. бұзылған құқықтар мен мүдделерін орнына келтіру тәсілдерін
реттеумен айналысады. Бұлардың бәрінің де мемлекеттік әлеуметтік-
экономикалық даму бағдарламасының дер кезінде және сапалы орындалуына
белгілі бір әсері болғандықтан маңызы жоғары. Олардың әрқайсысы белгілі бір
қызмет атқарады. Ондай қызметсіз қоғам мен табиғи орта арасындағы өзара
қатынастың реттелуі қоғамның экономикалық және экологиялық мүдделерінің
ғылыми негізделуі екі талай мәселе. Сонда да, табиғатты пайдалану
саласындағы қатынастарды дамытып жетілдіруде мемлекеттік басқарудың рөлі
ерекше. Басқару міндетіне интенсивті даму факторларын біріктіру, ғылыми –
техникалық революцияның жетістіктерін мемлекеттік шаруа жүйесімен
байланыстыру кіреді [38, 241б.].
Сонымен қатар, басқару міндетіне өндірістің, ғылымның және білім беру
саласының тиімді қызметі мен дамуы кіреді. Ал басқарудың ең басты міндеті
ғылыми жетістіктерді техника мен технологияға дер кезінде енгізу болып
табылады.
Жердің, жер қойнауы мен орманның, судың пайдалануға берілуі мен
қайтып алынуының белгілі бір тәртібін ұсына отырып, оларға есеп жүргізу,
кәсіпорындар мен ұйымдардың, азамттардың іс-әрекетін бақылауға алып,
мемлекеттік басқару институты негізінен бүкіл табиғатты пайдалану саласының
тиімділігін қамтиды. Жер қорын мемелкеттік басқару - жер құқығы
институттарының бірі. Жер құқық қатынастарының ішінде өзіндік ерекше сипаты
бар. Оның негізгі бағыты жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру,
олардың әлеуметтік және экономикалық қасиеттерін жүзеге асыру шараларын,
соның ішінде құқықтық шаралар, тәртіптер мен ережелерді белгілеу, олардың
орындалуын жүзеге асырумен бірге бақылау жұмысын атқару болып табылады [39,
64 б.]. Ал табиғатты дұрыс пайдалану дегеніміз мемлекеттің табиғи
байлықтарын тиімді пайдалануды, адамдардың табиғатқа кері әсер тигізбеуін
қамтитын белсенді қызмет.
Жалпы экологиялық басқару мына мәселерді жүзеге асырады:
1. Экологиялық заң талаптарының тексерумен қатар қоршаған ортаны қорғау
жөніндегі шараларды өткеру әдістерінен;
2. Қоршаған ортаның сапалық нормативтері мен зиянды әрекеттердің
лимиттерін анықтау;
3. Экологиялық зиянды іс - әрекеттерді тоқтату;
4. Кінәлі адамдарға әкімшілік жолмен шаралар қолдану.
Қорыта келгенде, қоршаған табиғи ортаның тиімділігі мен сапасын
сақтау – мемлекеттің және оның атқарушы органдарының істейтін шараларына
байланысты болады. Біріншіден, мемлекет табиғи байлықтардың иесі және
шаруашылықпен айналысатын субъект болып табылады. Бұл жағдайда мемлекетке
басқа тұлғалар иелерінде болмайтын экономикалық, материалдық және құқықтық
құралдардың арақатынасын реттеуге мүмкіндік береді. Табиғи байлықтарды
тиімді және кешенді түрде пайдалану үшін мемлекет экономикалық жағдайды
ескере отырып, өзіне керекті құқықтарды иеленеді. Билік жүргізуші органдары
мен басқару органдары мемлекет атынан табиғи байлықтарды игеру үшін
жоспарлау мен қаржыландыруды ұйымдастырады, олардың пайдалану қарқыны мен
мерзімін анықтайды. Ол табиғи байлықтарды пайдалану түрлері мен тәсілдерін
таңдауға ерікті.
Екіншіден, мемлекет барлық ұлттар мен халықтардың қалауын, мүдделерін
қорғайды. Ол бүкіл халықтың саяси ұйымы болып табылады.
Қоғамдық қатынастардың көрінісі ретінде, табиғатты тиімді пайдалануды
мемлекет тарапынан басқару, белгілі бір элементтердің жүйесі мен
бөліктерінің арақатынасы арқылы жүзеге асырылады.
Қандай да болмасын қоғамдық қатынастың болу онда екі жақтың болуын
көрсетеді. Басқарудың екі жағы – басқару субъектісі мен басқару объектісі
болып табылады. Ғылыми әдебиеттерде көрсетілгендей, әлеуметтік басқару
әлеуметтік-қызметтік реттеу ретінде, екі жүйе бөліктерінің үзілмейтін, екі
жақты өзара қатынасы болады. Оның біреуі басқарады, екіншісі оған бағынады,
яғни басқарылады [40, 19 б.]. Бұлардың арасында басқару сипатын анықтайтын
өзара байланыс пен өзара қатаң тәуелділік болады.
Табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғаудағы қоғамдық қатынас
саласындағы басқарылатын жүйе бөлігіне – кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер
және азаматтар, яғни байлықты тікелей пайдаланушылар кіреді. Басқаратын
жүйе бөлігіне – мемлекеттік билік органдары, министрліктер, ведомстволар
және т.б. кіреді. Бірақ нақты өмірде объекті мен субъекті арасын бөліп
қарастыру мүмкін бола бермейді. Айналасып жүрген қызметінің сипаты мен
мазмұнына сәйкес қайсыбір заңды тұлғаны басқаратын не басқарылатын жүйе
бөлігіне жатқызуға болады. Мысалы, ауыл шаруашылығымен айналысатын заңды
тұлға жер пайдаланушы ретінде, басқару объектісі болады және де осы заңды
тұлға жер пайдалануға қатысты басқару субъектісі де бола алады. Бұның бәрі
заңды тұлғаның жасайтын қоғамдық қатынастар сипатына байланысты болады.
Бірақ бұл жағдайда әлеуметтік басқарудың құрылымдық – қызметтік сипатының
маңыздылығын ескермеуге, басқарушы және басқарылатын жүйе бөліктерінен де
бас тартуға негіз бола алмайды.
Бірақ, бір тұлға бір қоғамдық қатынаста бір мезгілде басқарудың
субъектісі және объектісі бола алмайды. Басқару қатынастарына қатысушылар
арасындағы байланыс сипаты, қорыта келгенде, олардың иерархиялық орнымен
емес, басқару мен билеудегі атқаратын қызметі және қатынастарындағы жалпы
әлеуметтік рөлімен айқындалады.
Жалпы басқару объектісі мен субъектісін бөліп қарастырудың теориялық
қана емес, тәжірибиелік те маңызы бар. Ең алдымен, ол кез келген ұжым
қызметінің негізгі мазмұнын дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Адамдарға
билік арқылы ықпал ететін жүйе, негізінен әкімшілік – құқықтық ыңғайында
жұмыс атқарады. Бұл жүйедегі тұлғалар қызметінің ең басты мазмұны олардың
адамдар, ұжымдар т.б. қатынастарын ұйымдастыру және реттеу қабілеті болып
табылады.
Әрине, бағыну тәртібіне сәйкес бұлар да басқарылады. Алайда, олар
басқарудың объектісі емес, субъектісі ретінде бағаланады. Басқарушы
субъектілерді басқару олардың қызметінің түрлері мен тәсілдерін жетілдіру
болса, объектіні басқару – адамдар өмірінің материалдық қызметі және мәдени
деңгейін жоғарлатуға байланысты қызметі мен олардың белсенділігін
арттыруына, жағдайын жақсартуына және дамытуына негізделеді [41, 57б.].
Мұнда басқару субъектілері мен объектілері арасындағы тығыз
байланысты, олардың басқару қызметінің сипаты мен мазмұнына тигізетін
ықпалын ұмытуға болмайды. Басқару тиімді болу үшін басқарушы субъекті мен
объектінің ерекшеліктерін ескеріп, әртүрлі факторлардың әсеріне дер кезінде
назар аударып, басқару қатынастарынан даму болашағын көре білуі қажет.
Субъекті мен объекті арасындағы диалектикалық өзара байланыс
қоғамдық процестерді басқарудың объективті қажеттілігенен өз көрінісін
табады. К. Маркс атап көрсеткендей, қоғамдық өмірдің объективті жағдайлары
мен талаптардың күресуі жазылған бағдарламалар игі тілектерден күштірек
болады [42, 35б.].
Бұл жағдайдың табиғатты тиімді пайдалануға тікелей қатысы бар.
Бірішіден, табиғи байлықтарды пайдаланушылар – мемлекеттік кәсіпорындар мен
ұйымдар, мекемелер, мемлекеттік басқаруға объективті түрде мүдделі болады.
Табиғат объектілерін қорғау мен пайдаланудағы қоғамдық қатынастардың
субъектілері дербес органдар болып табылады. Олардың құқықтары басқа
кәсіпорындар мен ұйымдардың алдында ғана емес, заңда белгіленген
жағдайларда, мемлекеттік органдар алдында да қорғалады. Табиғи байлықтарды
басқару органдары, олардың келісімінсіз жерді, жер қойнауын, орманды, т,б,
бөліп бере алмайды. Сондай-ақ тиісті пайдалану ережелері бұзылмаған
жағдайда табиғи ресурстар тартылып алынбайды. Бірақ кәсіпорындар мен
ұйымдардың табиғи ресурстарды дұрыс пайдалануын ұйымдастыру үшін, олардың
қызметтерін байланыстыру және мемлекет органдары тарапынан қайсыбір
өндірістік мәселереді жылдам шешу үшін оларға көмектесуі қажет. Мемлекет
органдары кәсіпорындарды, мекемелерді, ауыл шаруашылқ ұйымдарын қажетті
техникамен, материалдық, ақшалай құралдармен дер кезінде қамтамасыз ету
үшін шаралар қолданады, табиғатты пайдалануды жоспарлайды. Табиғи
ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету басқару органдарының осындай
және т.б. мәселелерді дұрыс әрі нәтижелі шешілуіне байланысты болады.
Екіншіден, мемлекет табиғи байлықтардың иесі болғандықтан,
басқарудың жақсаруы мен оның дамуына мүдделі. Ол халық шаруашылығының,
табиғи ортаның пайдаланылуымен байланысты минералды шикізат, орман, су
ресурстарына деген өсіп келе жатқан қажеттіліктердің өтелуін қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге, болашақ ұрпаққа табиғи байлықтардың сақталып қалуын
да қамтамасыз етуі дұрыс.
Өзінің көп салалы қызметінде мемлекет әртүрлі қатынастар жасады,
олардың ішінде басқару қызметтерді жүзеге асыру жалғыз ғана құралы емес.
Мемлекет елдің әлеуметтік-экономикалық өмірінің негізгі ұйымдастырушысы
болып табылады. Бірақ басқару – мемлекеттің өзінің шаруашылық ұйымдастыру
қызметін өтеудегі ең маңызды құралы болып табылады. Басқару арқылы нарықтың
бүгінгі және болашақ ұрпақтың мүддесіне сәйкес экономикалық дамуы,
табиғаттың игерілуі, қорғалуы және өзгеруі қамтамасыз етіледі.
Қазіргі кезеңде біздің қоғам дамуында мемлекеттік басқару, жеке
кәсіпорындар мен ұйымдардың, министрліктер мен ведомстволардың табиғатты
пайдаланудағы қызметтеріне ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы қоршаған
ортаны қорғау және пайдалану процесіне де әсер етеді.
Мемлекеттік басқарудың негізгі міндеті – барлық мемлекеттік
органдардың, шаруашылық субъектілердің, лауазымды тұлғалардың меншік түріне
және бағыныштылыққа қарамастан, экологиялық заңның нормалары мен
талаптарының орындалуын қамтамасыз етеді.
Заң әдебиеттерінде мемлекеттік басқару ұғымы әрқалай түсіндіріледі.
Кейде басқару – қоғамдық қатынастарды реттейтін барлық өкілетті және
атқарушы органдар жүйесінің ұйымдастырушы және құқықтық қызметі, адамдардың
іс - әрекеттері мен қылықтарына мемлекет тарапынан басшылық ету қызметі деп
танылады. Ал кейде мемлекеттік басқару демократиялық қоғамды құру
мақсатында заңдардың орындалуына негізделген мемлекеттік қызметтердің бір
түрі ретінде қарастырылады.
Келтірілген анықтамалар, жалпы алғанда, басқарудың мазмұнын дұрыс
айқындайды. Бірақ олар тым жалпы және оларға сүйеніп халық шаруашылығының
нақтылы саласын басқарудың ерекшеліктерін пайымдауға қиындық туғызады.
Табиғи ресурстарды қорғау мен пайдалану саласындағы мемлекеттік
басқару дегеніміз – мемлекеттің табиғи байлықтарға меншік құқығынан,
аумақты билеушілік құқығынан туындайтын табиғат қорғау қызметін жүзеге
асырудағы мемлекет органдарының атқарушы – билік қызметі. Бұл анықтама
табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың
мазмұнын толық айқындамайды. Бірақ, біріншіден, басқару – мемлекеттік
органдарының атқарушы – билік ету қызметі; екіншіден, бұл қызмет табиғатты
қорғауға бағытталған. Жалпы алғанда, жоғарыдағы анықтама, заңдық
әдебиеттерде кездесетін нарықтық қатынастар жағдайындағы қоршаған ортаның
сапасын мемлекет тарапынан басқару идеясын сәйкес келеді. Себебі, табиғатты
қорғаудағы ең басты және негізгі мәселе – сапаға қол жеткізу.
Қоршаған табиғи ортаның сапасы – кез келген табиғи ортаға тән -
әлеуметтік, эстетикалық, құқықтық, санитарлық–гигиеналық, медициналық ,
экологиялық т.с.с. нормалар мен стандарттарға сай болатын қасиеттерінің
жиынтығы. Кей жағдайда, қоршаған ортаның сапасы дегенде, оның адам мен
қоғамның қажетттілігін өтейтін табиғатты пайдалану критерийлері мен
нормативтеріне сай келетін жағдай деп түсіну қажет. Басқаша айтқанда,
табиғи ортаның сапасы дегеніміз адамның өмір сүруі мен қызметін қамтамасыз
ететін табиғат жағдайы. Осыған сәйкес қоршаған ортаның сапасы басқарудың
мемлекеттің табиғатты қорғаудағы қызметінің деңгейімен байланысты деп
түсіну қажет. Бұл деңгей жеке адамның да, қоғамның да
биологиялық–экологиялық, әлеуметтік–мәдени қажеттілігін, бүгін де де,
болашақта да кешенді түрде өтеуі тиіс [43, 50-60бб.]. Табиғатты ұтымды
пайдалануды мемлекет тарапынан басқару мен қоршаған ортаның сапасын басқару
бүтін мен бөлшектеғй байланысып, сәйкес келеді. Яғни, мемлекеттік басқару –
табиғатты тиімді басқару жүйесі болғандықтан, жоғары деңгейлі басқа жүйелер
де осының бөлігі ретінде көрінеді. Сондықтан жерді, суды, орманды ұтымды
пайдалануды басқару, нақтылы басқару қатынастары ретінде жоғары деңгейлі
жүйе де, жүйенің бөлігі де, яғни табиғатты дұрыс пайдалануды басқару болып
табылады. Жүйенің бөлігі ретінде, сол жүйемен байланыста, үнемі ықпал
етуде, тәуелділікте болады.
Сонымен, табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласындағы
мемлекеттік басқару үш негізгі деңгейде бөлек қарауға болады: 1) табиғи
ортаның сапасын мемлекеттік басқару; 2) табиғатты ұтымды пайдалануды
мемлекеттік басқару; 3) табиғат байлықтарының жекелеген түрлерін ұтымды
пайдалануды мемелкеттік басқару. Осыған байланысты, табиғатты ұтымды
пайдаланудағы қатынастар жүйесі ішіндегі және жүйеаралық басқаруға
байланысты қатынастар болып табылады. Жүйенің бөліктері арасындағы басқару
қатынастарының сипаты мен мазмұны басқарылатын объектінің ерекшеліктері мен
жүйенің өзінің басқаруы мүмкіншілігіне байланысты болады. Бұл қатынастарға
жүйенің өз әсері болады, сондай-ақ қатынастар да жүйеге өз әсерін тигізеді.
Осындай өзара ықпал ету процесінің нәтижесінде, қоршаған табиғи ортаның
сапасын басқарудағы негізгі мәселе, жетілдіру мәселесі шешімін табуға тиіс.
Басқару қатынастарының сипаты мен мазмұны басқарылатын объектінің
ерекшеліктері мен жүйенің өзінің басқару мүмкіншілігіне байланысты болады
[37].
Табиғи байлықты қорғау мен пайдалану саласындағы басқару, мемлекеттік
органдардың атқарушы – билік ету қызметі ретінде жүзеге асырылғанда,
көптеген мақсаттарды көздейді. Сондықтан бұл басқарушы жүйенің тиісті
қызмет атқаруын қамтамасыз ету үшін басқарудың басты мақсатын анықтау
қажет. Ол мақсат ең алдымен объектінің ерекшеліктерімен байланысты болады.
Әдебиетте айтылған табиғи байлықтарды пайдалану мен қорғау
саласындағы мемлекеттік басқару мәселесінің, әкімшілік құқығы және табиғи
ресурстар құқықтарының алатын орны туралы әртүрлі пікірлерді былайша
анықтау қажет: әкімшілік құқығы мемлекеттік басқарудағы ұйымдастыру
мәселелерін зерттейді (мемлекеттік органдардың аппаратының құрмын, түрлерін
және жұмыс тәсілдерін, кадрлар тағайындау, бөлімдердің арақатынасын т.б.
айқындау); жер, орман, су құқығы – табиғи байлықты қорғау мен пайдалануды
ұйымдастыру мәселесімен айналысады (жер кадастрын жүргізу, жоспарлау,
бақылау, бөліп беру, қайтып алу т.б.); жерге, суға. Пайдалы қазба
байлықтарына, орманға мемлекеттік меншік құқығының болуы табиғатты
пайдалану саласындағы басқару ерекшелігін анықтайды. Сондықтан да әкімшілік
құқығы әоқулықтарының ешқайсысында табиғи байлықтарды қорғау мен оны
пайдалану саласындағы мемлекеттік басқаруға арналған шағын да, бірде бір
тарауды кездесе алмауымыз кездейсоқ жағдай емес. Н.И. Красновтың пікірінше,
мемлекеттік басқарудың бір бөлігі ретіндегі жер қорын басқару, әкімшілік
құқық жүйесіне де, жер құқық жүйесіне де кіреді делінген [44, 123б.].
Мұнымен келісуге болмайды, себебі бір қатынас бір мезетте әкімшілік
құқығымен және жер құқығымен бірге бола алмайды. Жер қорын басқарудағы
қатынастардың мазмұны мне қызметі, өзіндік ерекшелігі бар құқық объектісі
жермен де байланысты екенін ескеру қажет. Сондықтан жер құқығы теориясына
сәйкес, жерге қатысты қатынастьардың барлығы тек жер құқығы пәні болып
табылады.
Табиғи ресурстарды қорғау мен пайдалану саласындағы мемлекеттік
басқарудың объектісі жер, жер қойнауы, су, орман және т.б. өзіндік
ерекшеліктері бар табиғи ресурстар. Басқарудың негізгі мақсаты – бүгінгі
және келешек ұрпақтың мүддесіне сай олардың минералды шикізатқа, су және
орман ресурстарына, таза ауаға т.б. мұқтаждықтарын өтеу үшін, осы байлықты
ұтымды пайдалану мен қорғау болып табылады. Осы саладағы кеңестік
мемлекеттік басқарудан ең негізгі ерекшелігі осындай.Ал басқа ерекшеліктері
осыған бағынышты сипатта болады.
Сонымен бірге, нақтылы объектілерді алғанда, негізгі мақсаты әртүрлі
болуы мүмкін. Мысалы, қазба байлықтарды пайдалану мен қорғау саласында
мемлекеттік бақарудың негізгі мақсаты – олардың сақталуын көздейді. Су
ресурстарын басқарудың негізгі мақсаты – суды пайдалануды ғылыми тұрғыдан
негіздеп, тиімді пайдалануды қамтамасыз ету, судың ластануын, сарқылмауын
қадағалау болып табылады. Жануарлар дүниесін қорғау және оны пайдалану
саласындағы мемлекеттік басқарудың негізгі мақсаты – жабайы жануарлардың
табиғи жағдайда сақталуымен байланысты. Орман қорларын басқару мақсаты -
орманды дұрыс пайдалану, қорғау, күзету, өсіру.
Жеке объектілерге байланысты басқарудың басты міндеттері тиісті
нормативті актілерде көрсетілген. Осы міндеттерді шешудің нақтылы
мақсаттары айқындалған. Нақты мақсаттарды анықтау – тиісті мемлекеттік
органдардың арасында басқару қызметтерін дұрыс бөлуге, жүргізілетін
жұмыстарды жүзеге асыру мерзімдерін нақтылауға т.б. көмегін тигізеді.
Қоршаған ортаны қорғау мен пайдалану саласындағы басқару субъектілері
туралы сұрақтар басқару түрлері туралы сұрақтармен тығыз байланысты.
Қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды пайдалануды басқаруды
қоғамдық құрылымдар, заңды тұлғалар және мемлекеттік органдар жүзеге
асырады. Осыған сәйкес мемлекеттік басқарудан басқа қоғамдық, өндірістік,
ведомстволық басқаруды бөліп қарауға болады.
Табиғатты қорғауда мемлекеттік басқарудың тәжірибелік, ұйымдастырушылық
қызметі белгілі бір іс-әрекет кешенінен тұрады. Ол - басқару қызметі деп
аталады. Қызметтің мазмұны табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен қорғауды
ұйымдастырудың талабына байланысты болады. Табиғи байлықтардың ерекшелігін
ескере отырып, мемлекеттік басқарудың мынадай қызметтерін бөлек қарастыруға
болады: табиғи объектілерді қорғауды және пайдалануды жоспарлау,
мемлекеттік жер кадастрларын жасау, табиғат оъектілерін зерттеу, олардың
пайдаланылуы мен қорғалуына бақылау жүргізу, табиғи объектілерді
пайдалануда туындайтын даулы мәселелерді шешу.
Басқарудың мазмұны басқару қызметтерінен (функцияларынан) құралады.
Басқару қызметі қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды
пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты қызметтің тұрақты бағытын білдіреді
[6, 221б.]. Бұндай қызметтерге :
• қоғам мен табиғаттың өзара арақатынасы аясында басқару органдары
жүйесін құру;
• заңға сәйкес актілер шығару;
• қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды
басқару қызметін үйлестіру;
• табиғи ресурстарды басқару;
• табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғауды жоспарлау және қоршаған
ортаның жағдайын жақсарту;
• экологиялық нормалау;
• экологиялық сараптама;
• экологиялық лицензиялау;
• экологиялық сертификаттау;
• эклогиялық аудит;
• қоршаған ортаның жағдайын бақылау;
• жекелеген табиғи объетілердің жағдайы мен пайдаланылуын есепке алу;
• экологиялық тәрбие және білім беру;
• табиғи объектілердің пайдаланылуы мен қорғалуын бақылау;
• қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану құқығы туралы дауларды
әкімшілік тәртіппен шешу атады [6, 222б.].
Д.Л. Байдельдинов өз еңбегінде мемлекеттік басқару қызметінің мынадай
түрлерін бөліп қарастырған:
• қоршаған табиғи ортаның сапасын нормалау;
• экологиялық мониторингті жүзеге асыру;
• экологиялық және табиғи ресурстар кадастрын жүргізу;
• экологиялық сараптама өткізу;
• экологиялық бақылауды ұйымдастыру;
• экологиялық төлемдер мен салықтар алу;
• экология саласында мемлекеттік органдардың шешімдерін бұзғаны үшін
жазалау шараларын қолдану [45, 13б.].
1.3 Табиғи ресурстарды пайдалану құқығының принциптері.
Қоғамдағы кез келген қызмет осы қызметтің мәнін анықтайтын ережелерге,
бастамаларға негізделеді. Кейбір жағдайларда бұл ережелер нормативті
бекітілген бастаулар немесе қағидалар нысанына ие болады. Бірақ барлық
адамдар өз қызметінің бағыттарын анықтау үшін негізге алынатын бастауларды
басшылыққа алады.
Құқық оның мәнін және әлеуметтік маңызын айқындайтын, негізгі
қасиеттері мен ерекшеліктерін көрсететін белгілі бір қағидаларға
негізделеді. Құқықтың қағидаларын экологиялық қатынастардың барлық
қатысушылары - заң шығарушы, атқарушы, сот билігі органдары, қоғамдық
құрылымдар және азаматтар басшылыққа алуға тиіс. Қағидаларды сақтау
мемлекеттің құқықтық және әлеуметтік сипатының, ұтымды табиғат пайдалануды
және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге байланысты барлық қызметтің
нәтижелігінің, адамдар мен азаматтардың экологиялық құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғаудың өлшемі болып табылады.
М.И. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz