Әлеуметтану обектісі
1.Әлеуметтанудың обектісі мен пәні
2. Әлеуметтанудың білім құрылымы
3. Әлеуметтік ұғым және оның мәні
4. Әлеуметтану категориялары, заңдары
5. Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері
6. Әлеуметтанудың қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орны
7. Әлеуметтанудың болашақ мамандар тұлғасын қалыптастырудағы ролі
8. Ежелгі замандағы әлеуметтік ой.пікірлер
2. Әлеуметтанудың білім құрылымы
3. Әлеуметтік ұғым және оның мәні
4. Әлеуметтану категориялары, заңдары
5. Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері
6. Әлеуметтанудың қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орны
7. Әлеуметтанудың болашақ мамандар тұлғасын қалыптастырудағы ролі
8. Ежелгі замандағы әлеуметтік ой.пікірлер
. Әлеуметтану ұғымын XIX ғасырдың ортасында атақты француз әлееумент танушысы Огюст Конт енгізді. Оның алғашқы мазмұны қоғамтану болатын. Тек қана кейіннен, әлеуметтану пәнінің осы ғасыр ішінде рет ауысына байланысты ол өзінің дұрыс, дәл атын тапты. Ендігі жерде біз әлеуметтанудың объектісі мен пәнінің орындарының бір-бірімен алмастырып алудан сақ болуымыз керек. Бұл екі мәселе бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, олардың айырмашылығы бар. Объект дегеніміз – бізді қоршап тұрған объективтік нақтылы өмір, ол қоғам, адамдар, оның алуан түрлі бірліктері (отбасы, топ, тап, әлеуметтік мекемелер, институттар, мемлекет, т.б.), тіпті адамның өзі, оның барлық іс-әрекеті, қызметі, санасы, тәртібі, т.б. Бұлар зерттелетін объекті болғаннан кейін субъектіден тәуелсіз, тыс өмір сүреді. Оларды адам өзінің теориялық немесе практикалық мәселелерін шешу арқылы алға қойған мақсатына жету үшін пайдаланады. Әлеуметтанудың зерттеу объектісі – социум деп аталатын әлеуметтік шындық (социальная реальность). Әлеуметтік шындық ұғымы әлеуметтануда екі түрлі мағынада қолданылады. Кең мағынада алғандағы әлеуметтік шындық - қоғамның ӛзі немесе қоғамдық ӛмір. «социум», «қоғам» деген ұғымдар синонимдер ретінде қолданылады. Тар мағынада алғандағы әлеуметтік шындық дегеніміз – адамдардың әртүрлі деңгейдегі ӛзара іс-әрекетінен пайда болған құбылыстармен, процестермен тығыз байланысқан қоғамдық болмыстың қасиеті, бір қыры. Осыдан әлеуметтанудың пәні шығады. Әлеуметтанудың пәні деп отырғанымыз – қоғам мен адамның беймәлім қырлары, құпия жақтары, яғни олардың арасындағы қатынастар, байланыс механизмі мен құрылымы, әлеуметтік ұйымдар, әлеуметтік институттар, әлеуметтік іс-әрекет пен адамдардың мінез-құлықтары, мүдделері мен мұқтаждықтары, құндылықтары, бұлардың ӛмірде байқалуы мен ӛзгеріске ұшырауын қалыптастырған себептер және олардың нәтижелері.Әрбір ғылымның пәні зерттеушінің қалауы мен таңдауының негізінде алынған кез келген қоғамдағы құбылыс. Әлеуметтану пәнінің байланыс, қатынастар жиынтығы «әлеуметтік» қоғамның біртұтас жүйесін құрайтын нақтылы ұғымдарға кіреді. Сондықтан әлеумттану пәнінің басты міндеті — әлеуметтік жүйелерді типологизациялау (яғни, ортақ белгілеріне қарай жіктеу, топтау – А.И.), әрбір әлеуметтік объектінің байланысы мен қатынастарын заңдар деңгейінде зерттеу – бұл заңдылықтардың әрбір әлеуметтік жүйесін басқару, оның тәртібін реттеу, оның іс-әрекет, қызмет ету тетіктерін анықтау болып табылады.
1.Әлеуметтанудың обектісі мен пәні. Әлеуметтану ұғымын XIX ғасырдың
ортасында атақты француз әлееумент танушысы Огюст Конт енгізді. Оның
алғашқы мазмұны қоғамтану болатын. Тек қана кейіннен, әлеуметтану пәнінің
осы ғасыр ішінде рет ауысына байланысты ол өзінің дұрыс, дәл атын тапты.
Ендігі жерде біз әлеуметтанудың объектісі мен пәнінің орындарының бір-
бірімен алмастырып алудан сақ болуымыз керек. Бұл екі мәселе бір-бірімен
тығыз байланысты болғанымен, олардың айырмашылығы бар. Объект дегеніміз –
бізді қоршап тұрған объективтік нақтылы өмір, ол қоғам, адамдар, оның алуан
түрлі бірліктері (отбасы, топ, тап, әлеуметтік мекемелер, институттар,
мемлекет, т.б.), тіпті адамның өзі, оның барлық іс-әрекеті, қызметі,
санасы, тәртібі, т.б. Бұлар зерттелетін объекті болғаннан кейін субъектіден
тәуелсіз, тыс өмір сүреді. Оларды адам өзінің теориялық немесе практикалық
мәселелерін шешу арқылы алға қойған мақсатына жету үшін пайдаланады.
Әлеуметтанудың зерттеу объектісі – социум деп аталатын әлеуметтік шындық
(социальная реальность). Әлеуметтік шындық ұғымы әлеуметтануда екі түрлі
мағынада қолданылады. Кең мағынада алғандағы әлеуметтік шындық - қоғамның
ӛзі немесе қоғамдық ӛмір. социум, қоғам деген ұғымдар синонимдер
ретінде қолданылады. Тар мағынада алғандағы әлеуметтік шындық дегеніміз –
адамдардың әртүрлі деңгейдегі ӛзара іс-әрекетінен пайда болған
құбылыстармен, процестермен тығыз байланысқан қоғамдық болмыстың қасиеті,
бір қыры. Осыдан әлеуметтанудың пәні шығады. Әлеуметтанудың пәні деп
отырғанымыз – қоғам мен адамның беймәлім қырлары, құпия жақтары, яғни
олардың арасындағы қатынастар, байланыс механизмі мен құрылымы, әлеуметтік
ұйымдар, әлеуметтік институттар, әлеуметтік іс-әрекет пен адамдардың мінез-
құлықтары, мүдделері мен мұқтаждықтары, құндылықтары, бұлардың ӛмірде
байқалуы мен ӛзгеріске ұшырауын қалыптастырған себептер және олардың
нәтижелері.Әрбір ғылымның пәні зерттеушінің қалауы мен таңдауының негізінде
алынған кез келген қоғамдағы құбылыс. Әлеуметтану пәнінің байланыс,
қатынастар жиынтығы әлеуметтік қоғамның біртұтас жүйесін құрайтын нақтылы
ұғымдарға кіреді. Сондықтан әлеумттану пәнінің басты міндеті — әлеуметтік
жүйелерді типологизациялау (яғни, ортақ белгілеріне қарай жіктеу, топтау –
А.И.), әрбір әлеуметтік объектінің байланысы мен қатынастарын заңдар
деңгейінде зерттеу – бұл заңдылықтардың әрбір әлеуметтік жүйесін басқару,
оның тәртібін реттеу, оның іс-әрекет, қызмет ету тетіктерін анықтау болып
табылады.
2. Әлеуметтанудың білім құрылымы Бұл мәселе жөніндегі әзірше
әлеуметтанушылардың арсында белгілі бір ортақ пікір әлі қалыптаспаған.
Меніңше, әлеуметтанудың құрылымына, оның таным білім деңгейлеріне анықтама
беру үшін алдымен құрылым, деңгей деген ұғымдарға анықтама берген жөн.
Құрылым дегеніміз – біртұтас әлеуметтік құбылыстар мен процестердің
элементтері мен бөліктерінің іштей өзара орналасуын айтамыз. Қандай да бір
ғылым болмасын,оның белгілі бір құрылымы болады. Бұл құрылым сол ғылымның
қоғамда алдына қойған міндеті мен атқаратын қызметіне байланысты
анықталады. Әлеуметтану ғылымы да осындай. Әлеуметтану білімінің құрылымы
– бұл ең алдымен әлеуметтік жүйеде пәрменді міндеттерін атқаратын және
дамитын қоғам жӛніндегі білімнің белгілі бір тәртіпке келтірілуі. Бұл
құрылым - әлеуметтік түрлі деңгейдегі процестер, жеке адамдар, әлеуметтік
топтар немесе тұтас қоғам жӛніндегі ӛзара байланысқан түсініктер, ұғымдар,
кӛзқарастар, теориялар жүйесі.
Әлеуметтану білімінің құрылымында әлеуметтанулық теориялар мен кӛзқарастар
ашып кӛрсететін қоғамдық құбылыстардың ауқымына орай жекелеген деңгейлерді
ажыратып айтуға болады. Әлеуметтанулық білімнің деңгейлері мыналар:
жалпыәлеуметтанулық теориялар немесе жалпытеориялық әлеуметтану;
арнайы әлеуметтанулық теориялар, бұларды кейде жеке теориялар деп те
атайды;
нақты әлеуметтанулық зерттеулер. Әлеуметтану білімінің осы үш деңгейінің
ӛзгешеліктері қоғамдық құбылыстардағы әлеуметтанулық талдаудың тереңдігін
және бұдан шығатын қорытындылардың маңыздылығын байқатады. Әлеуметтік білім
–теория мен практиканың бірлігінде қалыптасады. Теориялық зерттеулер
әлеуметтік болмысты, өмір жалпы және арнаулы бағыттардың деңгейінде
түсіндіріп, оның дамуын және қандай қызмет атқаратынын анықтайды. Оның одан
әру даму заңдарының бағытын, көрінісін белгілеп отырады. Ал, эмпирикалық
(яғни, практикалық, тәжірибелік) әлеуметтік зерттеулер- нақтылы құбылыстар
пен процестер туралы жаңа мағлұмат, хабарлар статистикалық талдау, нақты
әлеуметтік әдістерді (яғни, сауалнама, сұрыптау, бақылау, құжаттарды
талдау, сараптау, үлгілеу, тестілеу, т.б.) қолдану арқылы іске асырылады.
Ал, теориялық зерттеулер абстрактілі философиялық әдістерді (яғни, талдау
мен синтез, логикалық пен тарихи, индукция және дедукция, абстратыліден
нақтылққа шығу, т.б.) арқылы іске асырылады.
3. Әлеуметтік ұғым және оның мәні. Социология деген сӛз латын-грек
сӛздерінен құралған. Societas - латын тілінде қоғам, logos - грекше
ілім, ғылым деген сӛз. Сонда әлеуметтану – қоғам жӛніндегі ғылым деген сӛз.
Оны ӛз алдына ғылым етіп негізін қалаған француз ғалымы Огюст Конт (1798-
1857). Бірақ қоғам тек әлеуметтану ғылымының ғана емес басқа да ғылымдардың
зерттеу объектісі болып табылады. Сондықтан әлеуметтану – қоғам туралы
ғылым деумен шектелсек, бұл әлеуметтану ғылымының ӛзіне тән объектісі мен
пәнін ашып бере алмайды.
Әлеуметтану термині кӛп жағдайда шегіне жеткен кең мағынада, барлық
қоғамдық ғылымдарды қамтитын мағынада қолданылады. Әлеуметтану қоғам
ӛмірінің барлық жақтарын қарастырады, оның ішінде мемлекет, саясат, құқық,
экономика, мораль, ӛнер, дін және қоғамдық дамудың басқа да жақтарына
қатысты проблемаларды шешумен де айналысады. Сӛйтіп кейінннен олардың
ӛздерін жекелеген ғылым салаларына, зерттеу пәніне айналдырады. Әлеуметтану
әмбебап философия жүйесінен бӛлініп жеке ғылым болып дамыса да, әлі күнге
дейін ӛзінің философиялық мазмұнын жоғалтпаған ғылым. Ол философиялық
мәндегі қоғам дамуына талдау жасау және барынша терең зерттеу жүргізуде
жалпы әлеуметтануды кеңейтуге мүмкіндік береді. Сонымен әлеуметтануды -
әлеуметтік жүйенің ӛмір сүруі мен дамуының заңдары жӛніндегі, сол заңдар
субъектілердің, яғни, әлеуметтік үлкен-кіші топтардың, адамдар
қауымдастықтарының, сонымен бірге жекелеген тұлғалардың қызметінен кӛрініс
табатын ғылым ретінде сипаттауға болады. Түптеп келгенде , қазіргі
әлеуметтану – тұтас әлеуметтік жүйе күйіндегі, қоғам жӛніндегі, оның
жүйешелері (подсистема) мен жекелеген элементтері туралы ӛз алдына дербес
ғылым. Әлеуметтану – қоғамдық құбылыстардың беймәлім жақтарын зерделеп,
социумда қалыптасқан әлеуметтік қатынастарды адам факторымен ұштастырып
қарастыратын ғылым. Атап айтқанда, әлеуметтану адамдардың айтарлықтай кең
қауымдастықтары арасындағы (таптар, халықтар, әлеуметтік топтар, ұлттар,
ұйымдар) және осы қауымдастықтардың ӛкілі ретінде кӛзге түсетін жеке
адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды қарастырады.
4. Әлеуметтану категориялары, заңдары - қоғамды зерттей отырып,
әлеуметтану ғылымы әлеуметтік байланыстар мен қарым-қатынастарды заң және
заңдылық деңгейінде зерттейді. Әлеуметтану заңдарында біреудің екінші
біреумен, қандай да бір кауымдастықтың қоғаммен, жеке тұлғаның қоғаммен,
әлеуметтік жүйелердің, процестердің, институттардың бір-бірімен және
қоғаммен байланыстары туралы сөз болады. Әлеуметтану заңдарын қоғам
тудырады және ол заңдар сол қоғамда қолданылады. Әлеуметтану заңдары жалпы
және жеке болып бөлінеді. Бөлу өлшемдері ретінде заңдармен бейнеленетін
объектінің көлемі алынады: қоғам тұтас жүйе немесе қоғамның ішкі жүйесі,
оның құрамдас бөлігі ретінде бейнеленеді, пәрмені шағын топтарға, белгілі
бір әлеуметтік стратаға, әлеуметтік топқа немесе тапқа және тұтас қоғамға
қолданылатын заңдар бар. Жалпы әлеуметтану заңдары — өздігінен дамитын
әлеуметтік жүйе ретінде бүкіл коғамның маңызды байланыстарын көрсететін
заңдар. Жеке әлеуметтану заңдары қоғамның құрамдас бөліктерінің маңызды
байланыстарын, олардың ішкі дамуы мен қызмет атқаруын, сондай-ақ тұтас
әлеуметгік организм ретінде қоғаммен байланысын көрсететін заңдар болып
табылады. Бұдан басқа, әлеуметтануда әлеуметтану заңдары бес топқа
бөлінеді, олар:
әлеуметтік құбылыстардың қатар өмір сүруін көрсететін заңдар.
әлеуметтік құбылыстар арасындағы байланысты белгілейтін заңдар.
даму үрдістерін белгілейтін заңдар. әлеуметтік құбылыстар арасындағы
байланыс себебін белгілейтін заңдар. Категориялардың негізінде
әлеуметтанудың заңдары қалыптасады. Әлеуметтанудың категориялары алуан
түрлі болады. Бұған адам қоғамына тән қасиеттердің бәрі кіреді: әлеуметтік
жүйе; әлеуметтік байланыс; әлеуметтік қатынас; әлеуметтік процесс;
әлеуметтік тұлға; әлеуме әлеуметтікттік бірлік; әлеуметтік құрылым;
әлеуметтік ұйым; әлеуметтік институт; әлеуметтік бақылау; әлеуметтік
басқару; әлеуметтік ережелер(бұған құқықтық ережелер, оның жартылай
бөлігі); стратификация, әлеуметтік рөл, әлеуметтік статус,
әлеуметтік тәртіп, әлеуметтік сана, әлеуметтік талап-тілек,
әлеуметтік топ, әлеуметтік мүдде, әлеуметтік тұтыну, әлеуметтік
қауіпсіздік, әлеуметтік қорғау, әлеуметтік белсенділік, т.б.
5. Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері. Әлеуметтанудың қоғам өмірімен
тығыз, жан-жақты байланысы, қатынасы оның атқаратын қызметінің айқын
көрінеді. Әлеуметтану да басқа ғылымдар сияқты, ең алдымен таным
функциясын атқарады. Әлеуметтану қандай да бір деңгейде болмасын, ол
әр уақытта жаңа білімнің, көкжиегін кеңейтіп, оның деңгеймен дәрежесін
өсіріп отырады, қоғамның әлеуметтік даму заңдылықтарын болашағын ашып
береді. Әрине, бұл бағытта іргелі және қолданбалы эмпирикалық зерттеу
теориялары, тұжырымдамалары оған барынша қызмет етеді. Әлеуметтанудың
атқаратын қызметінің бір ерекшелігі, мұнда тұжырым мен іс әруақытта
бірлікте болады. Осыдан барып әлеуметтік теория мен тұжырымдамалар
көбіне тәжірибелік мәселелерді шешуге бағытталады. Бұл тұрғыдан
қарағанда әлеуметтанудың тәжірибелік қызметі алдыңғы қатарға шығып,
атқарылатын қызметтің басқа жаңа түрлері белгіленеді. Нақтылы
әлеуметтік құбылыстар мен үдерістердің үстінен әлеуметтік бақылауды
күшейтуде жаңа ақпараттардың маңызы зор. Ол болмаса әлеуметтік қысым,
әлеуметтік дағдарыс және катаклизмдер көбейіп кетуі мүмкін. Көптеген
елдерде атқарушы мекемелер мен билік өкілдері, саяси партиялар және
алуан түрлі бірліктер өздерінің мақсатты саясаттарын жүргізуде
әлеуметтанудың барлық мүмкіншіліктерін пайдаланып отырады. Бұл
тұрғыдан алғанда әлеуметтану әлеуметтік бақылау функциясын атқарады.
Әлеуметтанудың тәжірибелік бағыты – оның әлеуметтік құбылыстар мен
процесттердің болашақ дамуының бағытын анықтауында. Бұл жерде біз
әлеумметтанудың болжайтын қызметін байқаймыз. Еліміздің жаңа, нарықтық
қатынастарға көшуіне байланысты болуы мүмкін кері қүбылыстар мен
апаттардың болашаққа болжам жасап отыру арқылы ғана алдын алуға
болады. Мысалы, мынандай мәселелерді болжап шешуде оның маңызы зор,
атап айтқанда, жаңа нарықтық қатынастардың еңбекші бұқара халыққа
беретін мүмкіншілігін ауқымы қандай? Әлеуметтік құбылыс пен
процесстердің дамуындағы оның баламалы түрлері қандай? Баламалы
құбылыс пен процесттердің оң және теріс жақтарының тиімділік және
тиімсіздік арасалмағы мен арақатынастары қандай? т.б. Әлеуметтану
қоғамның қай саласында болмасын (экономика, саяси, рухани т.б.),
әлеуметтік даму жоспарын жасау қызметін атқарады. Ал, аймақтық,
аудандық, тіпті еңбек ұжымдарының әлеуметтік жоспарларын жасағанда, ол
нақтылы әлеуметтік зерттеуден алынған жаңа деректерді, фактілерді,
кеңес-ұсыныстарды, т.б. кеңінен пайдаланады. Әлеуметтік қоғамда
идеологиялық функцияны да атқарады. Нақты әлеуметтік зерттеуден
алынған нәтижелер қоғамдағы белгілі бір жік немесе топтардың талап-
тілегіне, мұң-мұқтажын шешуге, сөйтіп, олардың белгілі бір әлеумет тік
мақсатқа жеткізу, сендіру үшін пайдаланылады. Әлеуметтану адамдардың
арасындағы қарым-қатынастарды, байланыстарды одан әрі жетілдіріп,
олардың саны-сезімдерін, мінез-құлықтарын, тәртібін жақсартады. Сөйтіп
ол қоғамдық қатынастарды жетілдіріп, гуманистік (адамгершілік)
функцияны да атқарады.
6. Әлеуметтанудың қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орны. Социология жеке
дара емес, басқа әлеуметтік ғылымдармен тығыз байланыста дамып отырады. Ол
әлеуметтік философия, тарих, саясаттану, экономика, психология сияқты
ғылымдармен тығыз байланысты. Енді осы ғылымдардың өзара байланысы мен
ерекшеліктерін жеке дара қарастырайық. Социология да, әлеуметтік философия
да қоғамды тұтастай, жүйе-жүйесімен, оған енетін бірліктердің жай қосындысы
бола бермейтін интегральды құрылым ретінде қарастырады. Әлеуметтік
философия қоғамды әлемдік жаратылымның ерекше бір бөлігі ретінде кең
ауқымда қарастырып, оны ортақ ұғымдардың , заңдардың, категориялардың
көмегі арқылы сипаттайды. Әлеуметтік философия қоғам дамуын табиғатта,
қоғамда, адамның ойлауында өмір сүретін жалпы философиялық заңдардың осы
процестегі өзінше көрінісін таба отырып талдайды. Ал социология қоғамның
жалпы философиялық заңдардың, категориялардың, ұғымдардың ауқымына сия
бермейтін өзіндік ерекше әлеуметтік байланыстары мен әсері, қырлары,
жақтары мен ерекшеліктерін зерттейді. Егер әлеуметтік философия өзінің
дамуында қоғам туралы арнайы ғылымдардың жетістіктеріне сүйенетін болса,
социологиялық зерттеулер басқа да қоғамдық ғылымдардың жетістіктерін
пайдалана отырып, эмпириялық тұрғыдан тексеруге болатын әлеуметтік
деректерді жинау мен талдауға, жинақталған эмпириялық мәліметтерге тікелей
негізделеді. Енді социология мен тарихтың айырмашылықтарын қарастырайық.
Тарих қоғамның өткенін зерттеп, оның даму жолдарын нақтылы жүйемен
түсіндіруге мән береді, ал социологияда қоғамның ағымдағы құрылымы мен өмір
сүруіне көңіл аударылады. Социология сияқты тарих та философиялық
теорияларға сүйенеді. Әлеуметтік философия социологияның да, тарихтың да
жалпы теориялық-методологиялық негізін құрайды. Сондықтан да тарихта
әлеуметтік мәліметтер, социологияда тарихи деректер кеңінен қолданылады.
Сонымен философия да, тарих та, социология да қоғамды өз тұрғыларынан
зерттейді: философия қоғамның дамуы мен өмір сүруінің жалпы заңдарын ашады;
тарих осы заңдардың тарихи қозғалыста жүзеге асуын қарастырады; ал
социология қоғам құрылымындағы осы жалпы заңдарды нақтылай түседі.
Социология саясаттанумен де тығыз байланысты. Социология қоғамды оның
әлеуметтік құрылымы, адамдардың, әлеуметтік топтардың, ұлттар мен
халықтардың әлеуметтік мәртебесі, олардың өзара әсері тұрғысынан
қарастырады. Сонымен социология ғылымы ғылыми негізделген әлеуметтік
саясатты жасауда, оны жүзеге асыруда қолданылатын шаралардың тиімділігін
арттыруда айрықша рөлге ие.
7. Әлеуметтанудың болашақ мамандар тұлғасын қалыптастырудағы ролі . Адамның
аса кұрделі табиғаты оның қоғамдағы әр түрлі байланыс-қатынастары қазіргі
әлеуметтануда адамға, оның тұлғалық түріне байланысты, алуан түрлі
модельдерді жасауға ықпал етті. Осылардың бірі – адамның бейнесіне
(образын) әлеуметтік рөлдердің жиынтығы ретінде қарау.Мұны тұлғаның рөлдік
тұжырымдамасы дейді. Бұл тұжырымдаманың мазмұны мынадай: қоғамдағы әрбір
адам ондағы алуан түрлі әлеуметтік топтарға кіреді. Мысалы, отбасына, оқу
тобына, достар компаниясына, өндіріс ұйымына. Әрбір топтағы адамның белгілі
бір орны, өзінің көзқарасы, бағыты болады, яғни белгілі бір талап-тілектер
қойылып, ол оны орындайды. Сонымен, нақтылы жағдайда бір адам бірде әке
немесе шеше, екінші жағдайда осы адам дос, үшінші жағдайда бастық болады,
яғни нақтылы адам әр жағдайда әр түрлі рөлдерде қызмет атқарады.Осындай
қызметтердің маңызы, мәнді жақтары әлеуметтік рөл, әлеуметтік статус
ұғымдарын тудырады. Әлеуметтік рөл қоғамдағы адамдардың белгілі бір алатын
орнына, жағдайына, олардың басқалармен қарым-қатынастарына байланысты және
қабылдаған ережелерге сәйкес адамдардың атқаратын қызметтері.Басқаша
айтқанда, әлеуметтік рөл дегеніміз, қоғамдағы адамдардың белігілі бір
қызметін атқарған жағдайда белгілі бір тәртіп нормаларын сақтауын айтамыз.
Ал, рөлдік жүйе дегеніміз, адамның қоғамдағы алатын орнына, жағдайына,
тұрмысына сәйкес істейтін қызметінің жиынтығы. Адамдардың әлеуметтік
рөлдері бойына сіңіріп, игеріп, меңгеруі тұлғаны әлеуметтендіру процесінің
бір бөлігі, оның қоғамға, топқа толық енуінің негізгі қажетті
шарты.Әлеуметтңк рөлдердің мысалы ретінде адамдардың мамандыққа байланысты
рөлін айтуға боладф. Әлеуметтік рөлдерді игеріп, меңгеруде адам әлеуметтік
тәртіп стандартын игеріп, меңгереді,өзін өзі бағалап, бақылауды іске
асырады. Сөйтсе де, адам өмірде бірнеше байланыс-қатынастарға еніп, әр
түрлі рөлдегі іс-қызметтерді орындауға мәжбүр болады. Сондықтан адамға
қойылатын талап-тілектер де қайшылықта болады. Осылардың салдарынан адам
сыртқы дүниемен байланысында, өзінің тұтастығын, бүтіндігін, бір сөзбен
айтқанда, мендігін сақтау үшін белгілі бір шартты қажет етеді. Бұл оның
өзімен өзінің болуын және әр түрлі қызмет рөлдерін орындау үшін керек. Бұл
тұрғыдан қарағанда тұлғаның өзі осындай шарт ретінде болады.Осы тетік өзі
орталық қызмет атқарушы орган болып, өзінің мені атқаратын қызметімен
біріктіріледі, өзінің іс-әрекетіне адамгершілік баға беріп, оны іске
асырады, өзінің орнын тек қана бір әлеуметтік топтан іздеп қоймай, сонымен
қатар өмір сүрудің мақсатын білу үшін екінші бір құбылыстардың мәнін,
мақсатын білуге ұмтылады.Сонымен, жан-жақты дамыған тұлға өзінің рөлдік
мінез-құлқын белгілі бір әлеуметтік ситуацияға байланысты пайдаланып оны
бейімділік құралы ретінде қолданады. Басқаша айтқанда, рөлдік мінез-құлық
дегеніміз, индивидтің (адамның) іс жүзіндегі мінез-құлқы.Сонымен, жан-жақты
дамыған тұлға белгілі бір әлеуметтік жағдайда бейімделу құралы ретінде
рөлдік мінез-құлықты пайдаланады. Рөлдік мінез-құлықты рөлмен алмастыруға
болмайды. Әлеуметтік рөлдің негізгі компоненттері сатылы жүйе ретінде
құрылады.Рөлдік тұжырымдама Американың әлеуметтік психологиясында ХХ
ғасырдың 30-шы жылдары пайда болды. Оның ірі өкілдері Кули Чарльз Хортон
(1864-1929ж.ж.), Мид Джордж Герберт (1863-1931ж.ж.), т.б. Кули Ч.Х. шағын
кіші топтар теориясының негізін салушылардың бірі, оның Зеркальное я,
Человеческяая природа, Социальный порядок (1912ж.), Социальная
организация (1909ж.), Социальный процесс (1918ж.), Социологическая
теория, Социальное исследование (1930ж.) деген еңбектері бар. Кулидің
жалпы әлеуметтік теорияларының негізінде әлеуметтік ұйым және сананың
әлеуметтік процестерді қалыптастырудағы шешуші рөлін мойындау жатыр. Қоғам
бұл мәселеде әр уақытта осылай болу керек деген қағиданы басшылыққа
алады. Осыған сәйкес қоғамда бақылау жүйесі орнаған. Ол қоғамдық пікірден
тәртіп сақтау органдарына дейін бар және осыған орай қоғамдық-әлеуметтік
санкция жүйесі орнап, қызмет арқарады. Ол адамды ұялтып бетіне басудан
(порицание), кінәлаудан, айыптаудан (осуждение), күштеуге дейінгі шараларға
барады.
8. Ежелгі замандағы әлеуметтік ой-пікірлер. Ежелгі дәуірдегi социологиялық
көзқарастар грек философтары Платон (б.з.б 428427- 348347) мен Аристотель
(б.з.б. 384-322) есiмдерiмен байланысты. Бұл ойшылдар әдет-ғұрыптарды, салт-
дәстүрлердi, адамдардың өзара қарым-қатынастарын зерттеп, оларды корытып,
қоғамды одан әрi жетiлдiруге бағытталған практикалық ұсыныстары бар
бағдарламалар түздi. Платонның Мемлекетi жалпы социология саласындағы
алғашқы еңбек больп саналады. Оның негiзгi тұжырымы әлеуметтiк
проблемаларды сыни талдаулардан өткiзiп, қоғамды жетілдіруге бағытталған
саяси ұсыныстар жасаумен аяқталатын ғылымның көмегімен жетiлген мемлекеттi
негiздеп құруға болады дегенге саяды. Адам туралы жаңа көзқарас бірсыпыра
әлеуметтік-саяси мәселелерді дұрыс шешуге ықпал етті. Италия ойшылы Никколо
Макиавелли (1469-1527) Тита Ливияның алғашқы он күндігі туралы ойлар,
Елбасы, Флоренция тарихы сияқты трактаттарында адамның белсенділік
идеясын дамытты.
Қоғамдық өмірде әлеуметтік мәселелерді талдау талпыныстары ерте кезден
басталса да, әлеуметтану жеке ғылыми пән негізінде 19 ғасырдың 30-шы
жылдары ғана қалыптасты. Осыған қарамастан, қоғам жөнінде белгілі
көріністер көптеген ғасырлар тоғысында дамып келді.
Әлеуметтанудың алғышарттары қоғамның өзіндік әлеуметтік үрдістері жөнінде
объективті ғылыми білім алу сұранысынан белгіленеді. Әлеуметтанудың түп-
тамыры жалпы өркениеттің табиғатын айқындайды. Бұл әлемдік нарықтың
біртіндеп қалыптасуы, ұқсас саяси құрылымның пайда болуы мен әр түрлі
мәдениет өзара байланысының қалыптасу үрдісі белгіленеді. Білім мен тұтас
әлеуметтік әлемді біліп, тану қоғам жөнінде ерекше ғылымды талап етті.
Әлеуметтану тарихын бірқатар кезеңдерге бөледі.
Бірінші кезең Ежелгі әлем қоғамы жөнінде әлеуметтік білімдердің қалыптасуын
мен дамуын қамтиды. (миф пен эпос: шындықтың айқын көрінісі ретінде; Ежелгі
Греция мен Ежелгі Римдегі әлеуметтік және саяси оқытулар).
Екінші кезең ортағасыр мен Қайта өрлеу дәуіріндегі әлеуметтік білімнің
дамуын қамтиды (Таным формасы мен дүниетаным жүйесінің өзгерісі. Августин
Блаженный Теософиясы. Қайта өрлеу дәуіріндегі қоғам жөнінде әлеуметтік
білімдер мен ойлар. Н.Макиавелли, Ж.Боден, Т.Гоббс және т.б. әлеуметтік
ойларының қалыптасуы).
Үшінші кезең 17-18 ғасырдағы адам мен қоғам жөнінде әлеуметтік білімдер.
Жаратылыстану құқығы мен қоғамдық келісім концепциясы. Ш.Монтескье, Ж-Ж.
Руссо және т.б. әлеуметтік концепциялары. Консерватизм мен либерализм
ұғымдары.
Әлеуметтік тарихтың төртінші кезеңі 19 -20 ғасырды қамтиды. Адам жөнінде
ғылым. Огюст Конт әлеуметтануы. Эмпирикалық социологиялық зерттеулердің
қарқынды дамуы. Әлеуметтану позитивизмінде методологиялық бағыттың
басымдылығы. Конт заманынан бастап, қоғам жөнінде білімнің жеке саласы
ретінде академикалық әлеуметтану кезеңі басталады. Түрлі ғылыми мектептер
қалыптасады: натурализм, эволюционизм, органицизм, социал-дарвинизм және
т.б. 19 ғ. аяғы мен 20 г. басы әлеуметтануда натурализмның терең
дағдарысымен байланысты, бұл қызығушылықтың әлеуметтік әрекет пен өзара
әрекет мәселелеріне ауысуын, түсінуші әлеуметтану әдістері мен тұлға
әлеуметтану концепциясының құрастыруымен байланысты болды (М.Вебер,
Э.Дюркгейм және т.б.).
9. ПЛАТОН МЕН АРИСТОТЕЛЬ Платон көне грекше: Πλάτων (б.з.б. 427 — 347) —
ежелгі грек философы, Сократтың шәкірті, еуропалық идеализмнің негізін
салушы. Платон оның лақап аты (жалпақ, кең), өз есімі — Аристокл.
407 ж. ш. Платон Сократпен танысып, оның ең сүйікті шәкіртінің бірі болды.
Сократ өлгеннен кейін Афинадағы саяси жағдайдың қолайсыздығына байланысты
Мегарга кетті. Енді біз Аристотельдің "Метафизика" деген кітабындағы
Платонға қарсы айтқан біраз пікірлеріне қысқаша тоқталайық. Өйткені, бұл
пікірлердің ішінде Платонды сынау ғана негізгі мәселе болып отырған жоқ,
сонымен бірге осы ойлар жаңа философияның іргетасын қалайтын келелі
мәселелерді қозғады. Аристотельдің ойынша, Платон сияқты "идеяларды" өз
алдына бөлек болмыс деп, оларды сезімдік заттар дүниесінен бөліп алудың
таным теориясына ешқандай пайдасы жоқ. Негізіңде, сезімдік заттар мен
идеялардың болмыс табиғаты бір ғой. Сондай-ақ, олар білімнің негізі емес.
Платонның айтуынша, "идеяларда" жалпылық бар. Мұндай жалпылық жекелеген
сезімдік заттарға да тән. Ендеше, осылай бөліне беретін идеяларда мазмұнның
болуы неғайбыл. Өйткені сайып келгенде, жекелеген сезімдік заттарда мазмұн
болмай шығады ғой. Айталық, адам "идеясының" әрбір жеке сезімдік адамның
ортақ белгілерінің жиынтығьшан ешбір айырмашылығы жоқ. Бұл жерде Аристотель
өзінің болашақ философиялық жүйесінің негізгі теориясын айқындап беріп
отыр. Өйткені Платон өзінің философиясында мазмұн (сезімдік заттар дүниесі)
жөне форманы (сезімнен тыс идеялар дүниесі) бір-бірінен бөліп алып, оларды
алшақтатып жіберді. Ендеше, мұндай бір процестің екі жағын бір-біріне
қарама-қарсы қою болмыстың мәнін аша алмайды. Осы жерде бұл екі ойшылдың
көзқарасын бір-біріне тым қарсы қойып, бірін — материалист, екіншісін —
идеалист деуден аулақ болған дұрыс.
Мұндай қағиданы тым асыра дәріптеп жіберуге болмайды. Өйткені Аристотель
Платонды сынап, шын мәніндегі басқа бағытқа карай өтейін деп отырған жоқ.
Керісінше, Аристотель белгілі бір философиялық мәселені шешу барысында
ұстазының қайшылыққа белшесінен батып, одан шыға алмағанын ғана көре білді.
Енді өзі белгілі бір жүйе жасау үшін, осы қайшылықтарды қалайда шешуге
ұмтылды. Аристотельдің таным теориясы.
Аристотельдің анықтамасындағы "материя" Платонның ұғымындағыдан әлдеқайда
өзгеше. "Материя", Аристотельдің ойынша, "субстрат" (латын тілінде "негіз",
"астар" деген мағына береді). Ол өзінің анықтаушысынан, формасынан
айырылған процесс. Сайып келгенде, бұл материя, субстрат тек қана мүмкіндік
күйінде қалады. Бірақ ол мүмкіндіктен шындыққа айналуға тиіс. Сонда бұл
процесс қалайша бір— біріне өтеді?
10. Әлеуметтанулық ойдың даму тарихы. Әлеуметтану ғылымының даму тарихын
үшке бөліп қарастыруға болады: 1) Ежелгі дәуірдегі социологиялық
көзқарастар 2) Орта ғасыр мен жаңа дәуiр социологиясы 3) Қазіргi заманғы
социология. Ежелгі дәуірдегi социологиялық көзқарастар грек философтары
Платон (б.з.б 428427- 348347) мен Аристотель (б.з.б. 384-322) есiмдерiмен
байланысты.Бұл ойшылдар әдет-ғұрыптарды, салт-дәстүрлердi, адамдардың өзара
қарым-қатынастарын зерттеп, оларды корытып, қоғамды одан әрi жетiлдiруге
бағытталған практикалық ұсыныстары бар бағдарламалар түздi. Платонның
Мемлекетi жалпы социология саласындағы алғашқы еңбек больп саналады.
Мемлекеттегі қоғам мен қайраткер идеялары Аристотель шығармаларында одан
әрі дамытылды. Аристотельдің пікірінше, мемлекеттің негізгі мақсаты қоғамда
көптің бәріне ортақ игіліктер мен әлеуметтік әділеттілкке жету болып
табылады. Бұл орайда әділеттікке белгілі бір заңдар мен билік құрылымдарына
негізделген берік мемлекеттік ұйымдар арқылы ғана жету мүмкін екендігі
ескеріледі.Билікті заң шығарушылық, атқарушылық және сот жүйесіне бөлу
әділеттілік орнатуға септігін тигізеді. Оның көзқарасы бойынша, мемлекеттік
құрылым дегеніміздің өзі мемлекеттік басқару тәртібі.Ал мемлекеттік құрылым
үш жақсы үш жаман болып 2 түрге бөлінеді.Біріншісіне монархиялық билік
(жеке дара билік), ақсүйектер билігі (қоғамның ауқатты топтарының жоғары
бөлігінің билігі) және полития (көпшіліктің парасатты билігі) жатады, ал
екіншісіне тиранды (бір адамның заңсыз билігі), олигархияны (қоғамның
ауқатты топтарының төмен бөлігінің билігі) және демократияны (халықтың
билігі) жатады. Сонымен мемлекет, Аристотельдің айтуынша, адамдарға
үстемдік етіп тұратын тұтастық. Орта ғасырларда Аврелий Августин (354-430)
мен Фома Аквинскийдің (1225-1274) еңбектері ерекше мәнге ие болды.Августин
құдайға сүйіспеншілік идеясын өз тұжырымдарының өзегі етіп алып, саясат пен
қоғамдық прогреске теологиялық тұрғыдан түсінік берген. Ал Ф.Аквинский
болса, адамды саяси тұлға ретінде қарастырады. Ол сол заманғы мемлекеттік
биліктің шіркеуге тікелей тәуелді екендігіне қарамастан, шіркеу ғана емес,
мемлекет те жаратқанның туындысы деп дәлелдеді. Әлемдік өркениет
тарихындағы қайта өрлеу кезеңінің идеялық өзегі – адам құндылығын, оның
бостандық пен бақытқа ұмтылу құқықтарын мойындайтын көзқарастар жүйесі,
яғни гуманизм болды. Сондықтан да оларды елестер мен әрекеттерден тұратын
органикалық құбылыстармен де, жеке саналарда не солар арқылы өмір сүретін
психикалық құбылыстармен де шатастыруға болмайды.Демек, бұл жаңа құбылысты
әлеуметтік деп атау керек екендігін жазып көрсетті.
11 .Конт Огюст (19.1.1798 – 5.9.1857) – француз философы, социологияның
негізін қалаушылардың бірі. Конт Огюсттың философиялық көзқарасының дамуы 3
кезеңге бөлінеді: бірінші кезеңде (1820 – 26) Конт Огюст еуропалық қоғам
дамуының негізгі кезеңдерін суреттеп, әлеуметік реформалардың мүмкіндігі
мен оларды іске асырудың тәсілдерін ой елегінен өткізді. Бұл ойлар Конттың
“Әлеуметтік философия топтамасы”, “Өткендегі қазіргі заман элементтеріне
жалпы баға” (1820), “Қоғамды қайта ұйымдастыру үшін қажетті жұмыс жоспары”
(1822), т.б. еңбектерінде қарастырылды. О.Конттың тұжырымдамасы бойынша,
әрбір қоғамды ақыл-сана, жалпы идея басқарады деген идеалистік ой жатыр.
Сондықтан О.Конт жалпы қоғамның дамуын адамдардың интеллектуальды ақыл-
ойының, санасының бір ізділікпен дәйекті дамуының үш кезеңі, яғни
теологиялық метафизикалық және позитивистік сатыларын тұжырымдау арқылы
түсіндіреді. Бірінші, яғни теологиялық сатыда адам қандай да бір құбылыс,
процесс, зат болмасын, оларды діни тұрғыдан түсіндіруге тырысты, оларға
табиғат пен өмірге байланысты жоқ ғажайып, абстарктілі ұғымдарды қолданды.
Екінші, яғни метафизикалық сатыда адам табиғаттан, өмірден тыс абстрактілі
ұғымдардан бас тартты, ендігі жерде құбылыстарды, процесс, олардың мәні мен
себебін философиялық абстракциялы ұғымдардың негізінде түсіндіруге тырысты.
Бұл кезеңнің басты қызметі – ол қандай да бір затты, құбылысты, процесті
алмайық, оларды сын тұрғысынан өткізіп қарауды қажет етеді. Сөйтіп екінші
кезең адамның интеллектуалды дамуының ғылыми түрін, яғни позитивизмді
дайындады. Ал, үшінші, яғни позитивистік кезеңде адам құбылыс,
процесттердің, заттардың абстрактылы мәндері мен мазмұндарынан,
себептерінен бас тартады. Ол тек қана құбылыстарды бақылап, олардың
арасындағы тұрақты байланыс пен қатынастарды белгілеп отырды.
О.Конттың пікірінше, ғылым позитивтік сипатта болуы керек, ол үшін нақтылы
фактілерді оқып, үйрену қажет. Нақтылы фактілер –бұл әлеуметтік құбылыстар
мен процесттер.
12. Герберт Спенсер (1820-1903 ж.ж.) - ағылшын философы, әлеуметтанушысы,
психологы және инженер, әлеуметтанудың негізін қалаушынардың бірі,
әлеуметтанудағы эволюционизмнің классигі. 1820 жылы Англияның Дерби деген
шағын каласында мектеп мұғалімінің отбасында дүниеге келді. О.Конттың ой-
пікірлері, идеясын одан әрі дамытқан ағылшын әлеуметтанушысы Герберт
Спенсер (1820-1903 ж.ж.) болды. Оның көзқарасына қысқаша тоқтасақ,
Г.Спенсердің әлеуметтану теорясы негізгі екі мәселеден тұрады. Г.Спенсер
тірі организмдердің жүйке жүйесін мемелекеттік басқару мекемелерінің
қызметімен теңестіреді. Г.Спенсер қоғам мен организм арасында кейбір
ерекшеліктер туралы,ой-пікір қозғады. Мысалы, қоғамдағы адам (индивид)
қоғамнан біршама тәуелсіз тұрады, ал, организмнің бөліктер мен элементтері
оның тұтастығын құрайды, оған тәуелді. Қоғамда, керісінше, тұтастық өзінің
бөліктерінің, игілігі үшін өмір сүреді. Г.Спенсердің бұл ойлары қоғамды бір
жүйе деп қарауға мүмкіндік беретіндей жол ашты. Г.Спенсердің қоғамды
организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес салаға бөлуге әкеледі.
Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндіру көзіне (экономикаға), 3)
қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс, қатынастарды анықтау,
қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке бөліктердің тұтасқа
бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болды. Г.Спенсер қоғамның әлеуметтік
ұрылымын талдай келе, әлеуметтік институттардың 6 тұрпатын атап көрсеткен.
Оларға туыстық, білім, саяси, шіркеу, кәсіби және өндірістік тұрпаттар
жатады. Өзінің еңбектерінде (Социология как предмет изучения. СПБ, 1986;
Основные начала, СПБ,1897, Основание социологии, СПБ, 1906г.) әлеуметтік
институттардың эволюциясын зерттеген.
Г.Спенсер әлеуметтаншулардың ішінен бірінші болып, осы ғылымға жаңа ұғым,
терминдерді қосты. Олар: әлеуметтік жүйе, әлеуметтік институт, әлеуметтік
бақылау, құрылым және функция, т.б. Бірақ, ол бұларды өзінше түсінді.
13. Макс Вебер (1864-1920ж.ж) – батыстың ірі әлеуметтанушысы. Қазіргі
әлеуметтану ғылымы М.Вебердің ой-тұжырымдарымен көп санасады.
М.Вебердің әлеуметтану теориясы позитивистік теорияға қарсы шығу
кезеңінде пайда болды. Позитивизмге қарсы шығу дәуірінде ол
әлеуметтанудың өзгешелігін жақтай отырып, адам іс-әректін, қимылын
“түсіну, ұғыну” теориясын қалыптастырады. М. Вебердің пікірінше,
әлеуметтану қоғамның әлеуметтік-тарихи құбылыстарының субъективтік
(яғни, адамның санасына, ойлауына байланысты) жақтарын, нақтылы
айтсақ, адамның іс-әрекетінде, қызметінде оның мұң-мұқтажын, талап-
тілегін, мақсатын, т.б. әр уақытта ескеріп отыруы керек. Осыған
қосымша, әлеуметтану оны объектитілік пен эмпирикалық жағынан
бақылап, тексеру жақтарын жоққа шығармауы керек. Оның басты міндеті –
адамдардың іс-әрекетінің, қимылының мәнін, мағынасын, мазмұнын терең
түсіну, ұғыну болып табылады. Осыларды еске ала отырып, қоғамның даму
заңдарының себебін ашуға болады. М. Вебер өзінің әлеуметтану
зерттеулерінде түсіну, ұғыну әдістеріне көп көңіл аударуына
байланысты, оның әлеуметтану теориясы “түсіну, ұғыну теориясы” деп
аталынды. Осыған орай ол нақтылы өмірге сәйкес методологиялық,
логикалық жалпы ұғымдарды қалыптастырды. Бұл оның “идеалды типтер”
әдісіне жақсы көрінеді. М. Вебердің пікірінше, идеалды тип (яғни,
адалдықтың үлгісі шығармашылық қиял, елес жемісі.) ол зерттелетін
маңызды құбылыстарды адамның ой-пікірі мен идеализациясы (яғни, асыра
дәріптеушілік, шындыққа теориялық бейнелеу – А.И.) негізінде
жасалады. М. Вебер саяси әлеуметтануы дамытуға да үлкен үлес қосты.
Өзінің әлеуметтік іс-әрекет тұжырымдамасына сүйене отырып, ол саяси
билікті үш түрге бөлді. 1) харизматикалық; 2) дәстүрлік; 3)
бюрократты. Харизматикалық үстем ету – яғни соқыр сезіммен көсемге
сенуге негізделген. Дәстүрлік – дәстүр мен салтқа негізделген; ал
бюрократтық деп ресми қызметтегі адамдардың, азаматтардың мүддесіне
нұқсан келтіріп, өз міндеттерін формальды түрде атқаратын үстем ету
формасы. Осыдан барып “бюрократизм” деген ұнамсыз ұғым пайда болды.
Бюрократизм – істің мәніне немқұрайлы формальды қарау, істі көпке
созу.
14. Эмиль Дюркгейм (1858-1917 ж.ж.). Әлеуметтанудың классикалық негізін
салушылардың ірі өкілінің бірі, әрі өте беделдісі –Эмиль Дюркгейм (1858-
1917 ж.ж.). Қазіргі әлеуметтану көбіне Э.Дюркгеймнің классикалық мұрасына
сүйенеді. Өзінің әлеуметтануында ол әлеуметтік таным процесінің
әдістемесіне көп көңіл аударды. Ал, бұл методология “социализм” деп
аталады. Э.Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтану әлеуметтік нақты мәні бар,
оған ғана тиісті қатынастарды, олардың сапаларын терең зерттеуі керек.
Әлеуметтік нақтылықтың негізгі элементі- әлеуметтік фактілер, осылардың
жиынтығынан қоғам құралады. Осы фактілер әлеуметтанудың пәнін құрайды. Оның
басты мақсаты құбылыстарға түрткі болатын заңдылықтарды ашып тұжырымдау.
Э.Дюркгейм әлеуметтік фактілерге бастапқы түсінікті (елестетуді) жапқызады.
Ұжымдық ұғымға әр түрлі адам өмірінің моралдік, басқаша айтқанда, әдет-
ғұрып, дәстүр, тәртіп ережелері, т.б. кіреді. Ал, олар объективті түрде
өмір сүреді. Э.Дюркгейм қоғамды ерекше субстанция ретінде қарастырды, оны
топтық саны мен топтық мінез-құлық ерекшеліктерімен салыстыра отырып
түсіндірген. Топ ойлайды, сезінеді, іс-әрекет, қимыл жасайды. Ал, бұл
топтың мінез-құлқы оның әрбір жеке мүшесінің ой-сезім, іс-әрекетінен
басқаша. Бұл постулатты (яғни, еш қандай дәлелді керек етпейтін
жорамалдарды) Э.Дюркгейм барлық қоғамға қолданады. Әлеуметтік фактілер
индивидтен (адамнан) тәуелсіз, ол да табиғат құбылыстары сияқты, бірақ,
олар адамға еріксіз түрде әсер етіп, оның қоғамда бір тәртіппен жүруін
талап етеді. Э.Дюркгеймнің тұжырымдамасында әлеуметтану қоғамдық
ғылымдардың ішінде ең басты орынды алады. Оның міндеті –тек қана әлеуметтік
фактілерді зерттеумен шектелмейді. Ол басқа қоғамдағы ғылымдарды ғылыми
әдістемелер, теорияларымен қаруландырады. Э. Дюркгеймнің әлеуметтік
теориясының өзегін әлеуметтік келісім, ынтымақтастық (теория солидарности)
теориясы құрайды. Осы теорияны зерттеуге оның ең басты еңбегі – “Қоғамдық
еңбектің бөлінуі” арналған. Бұл еңбегінде ол әлеуметтанудың басты міндеті-
әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың табиғатын және осы әлеуметтік
бірліктердің негізін анықтау деп санады. Э. Дюркгейм қоғамның тұтастығының
негізі-ұжымдық сана. Яғни әр қоғамда тарихи қалыптасқан салт-дәстүрлердің,
көзқарастардың, моральдік ережелердің жиынтығы болады. қоғам мүшелерінің
көпшілігі осы аталғандарды өздерінің күнделікті өмірлерінде, іс-әрекеттері
менқызметтерінде басшылыққа алып отырады. Қоғам дамуының ХІХ ғ. аяғы мен ХХ
ғ. басындағы өзгерістерге талдау жасай келе, Э. Дюркгейм ұжымдық санадағы
өзгерістерге тоқталған.
15. Маркстік әлеуметтанудың негізгі қағидалары. О.Конт пен Г.Спенсердің
кезінде әлеуметтану ғылымында өзінше ерекше ой-пікір айтып әлеуметтанудың
айырықша тұжырымдамасын жасаған Карл Маркс (1818-1883 ж.ж.) болды. К.Маркс
пен Ф.Энгельс те әлеуметтану ғылымының дамуына өзіндік үлес қосқан
ғалымдар. Дегенмен, К.Маркстің әлеуметтану теорисында көптеген бағалы ой-
пікірлер, тұжырымдар бар. Оны мыналардан байқауға болады: К.Маркс
мінсіздендірілген, абстракталы қоғам жағдайына тән даму теорисына қарсы
шығып, өзінің нағыз, шынайы фактілерге негізделген қоғамның объективтік
–материалистік теориясын жасады, қоғамның дамуын “формация”, яғни, ерекше
бір құбылыс ретінде қарастырды; К.Маркс қоғамның даму заңдарын
түсіндіргенде, әр уақытта экономиканы (яғни, өндірістік тәсілді, оның
ішінде өндіргіш күштерді, оларға сәйкес өндірістік қатынастарды) ең басты,
қозғаушы, шешуші күш деп санады; . Қоғамның дамуын (детерменизм) бір
формацияның, оған тән өндірісітік тәсілдің екінші бір формациямен ауысуымен
байланыстырды; . К.Маркстың әдістемесінде қоғам дамуының екі басты үлгісі
бар: а) органикалық, б) механикалық.Біріншісі, әлеуметтік эволюциялық
процесті түсіндіру үшін қолданылады. Басқаша айтқанда, бірінші үлгі қоғамды
тарихи процесс ретінде қарастырады. Екінші үлгі, формацияның негізгі екі
компоненті – базис пен қондырманы талдағанда, олардың арасындағы
қатынастарды механизм ретінде түсіндіреді. К.Маркс әлеуметтік құрылым
(яғни, қоғамды таптарға, топтарға, жікке бөлу) теориясын жасаған авторладың
бірі болды. Жікке, топқа бөлудің негізгі, басты белгісі өндірістік құрал-
жабдықтарына меншік формасына байланысты екенін көрсетті. Сөйтіп К.Маркс
қоғамның әлеуметтік құрылымын экономикалық таптардың қатынастары арқылы
анықталады деп көрсетті. Осыған орай К.Маркс жеке тұлғаны зерттеудің
қажеттілігін айтып, оны қоғамдық қатынастардың жиынтығы деп түсіндірді.
Маркстік әлеуметтанудың кемшіліктері де болды. Батыс әлеуметтанушыларын
қоғам дамуының бірден-бір қозғаушы, негізгі күші тек экономикалық
қатынастарда деген Маркстік теорияны сынға алды. Бұл жерде К.Маркс қоғамның
рухани- мәдени факторларының мәні мен мазмұнын төмендетті деп айыптады.
Экономикалық факторлардың рөлін жоғары, асыра-бағалап қараудың нәтижесінде
жіктеу теориясының бір жақты, бір өлшемді екенін аңғартты.
16. ХХ ғасырдағы орыс әлеуметтануының дамуы. Ресейдегі әлеуметтану
ғылымының негізгі бағыттары. Ресейдегі әлеуметтанулық ойдың қалыптасуы мен
дамуы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырлардың үлесіне тиеді. Осы
кезеңдердегі ресейлік әлеуметтанудағы географиялық бағыттың өкілі географ
ғалым әрі әлеуметтанушы Л.И.Мечников болды. Л.И.Мечниковтың әлеуметтанулық
тұрғыдан қарастырған мәселелері оның Өркениет және ұлы тарихи өзендер
атты еңбегінде баяндалды. Бірнеше тіршілік иелері ортақ мақсатқа бірлесе
күш жұмсап жету үшін қай жерде жиналса, қоғам сол жерден басталады деп
ойлап, Л.И.Мечников қоғамда кооперациялар, ынтымақтастық құруға тырысу
анықтаушы болатындығын атап көрсетті. Қоғамдық прогресс идеясы
Л.И.Мечниковтың әлеуметтанулық тұжырымдамаларында ерекше орынды иеленді.
Оның пікірінше, прогресс идеясы болмайынша, адамзат тарихы тек оқиғалардың
мағынасыз қоймасы тәрізді болып қалады. Ресей әлеуметтануында органикалық
бағытты қалыптастырған А.И.Стронин және П.Ф.Лилиенфельд болды. А.И.Стронин
әлеуметтік білімді жаратылыстану ғылымына, ең алдымен биологияға ұқсас
үлгіде қарау қажет деп есептеді. Ол қоғамдық өмір фактілеріне әділ қарау
керек деген тұжырымды ұстанды. Оның пікірінше, тұлға мен қоғам арасында
үздіксіз қақтығыс болып жатады. Анархизм бағытын қалыптастырған М.Бакунин
мен П.Кропоткин болды. Анархизмнің басты идеясы – ешбір мемлекеттік
институттар бұза алмайтын тұлғаның еріктілік идеясы, табиғи күй ретіндегі
оның еркіндік идеясы болды. Психолгиялық бағыттың өкілдері Е.В.Де-Роберти
мен Н.И.Кареев қоғам дамуының негізгі бағыттарына, прогресс пен регреске,
бұқара халық пен тұлғаның тарихтағы роліне назар аударды. Олар қоғам
дамуындағы психологиялық факторлардың ролі мен маңызын дәлелдеуге үлес
қосты. Ресей әлеуметтануындағы негізгі бағыттардың бірі жария марксизм
бағытының өкілдері П.Струве, М.Туган-Барановский, Н.Бердяев, С.Булгаков
және т.б. болды. Олардың көзқарастарының негізінде кейінірек идеалистік
және діни бағыттар дами бастады. Қазан төңкерісінен кейін ресейлік
әлеуметтанудың дамуы шиеленісті жағдайда жүрді. Кеңе өкіметінің алғашқы
жылдарында әлеуметтану ғылымының өрлеуі байқалды. Кеңес Одағы Коммунистік
Партиясы екі рет: 30-жылы және 60-жылдың басында әлеуметтануды марксизмге
жау, жалған ғылым деп жариялады.
17. А.Құнанбаев пен Ы.Алтынсариннің әлеуметтік көзқарстары. Қазақ
халқының ұлы ақыны және ұлы ойшылы Абай Құнанбайұлының ағартушылық қызметі
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында өтті. Оның философиялық-
әлеуметтік көзқарастары осы кезде қалыптасты. Сол кездегі қазақ қауымын
толғандырған басты мәселелерге жауап беруге ұмтылды. Абай әлеуметтанудан
арнаулы еңбектер жазбағанымен шығармаларында алуан түрлі әлеуметтік
мәселелерді қозғап отырған. Қоғам туралы мәселе Абайды терең толғандырған.
Оның пікірі бойынша, біртұтас құбылыс ретінде қоғамның табиғи негізін халық
құрайды. Ол ел берекелі болса – жақсы жайлау, ол бір – көл дейді. Абайдың
байқауынша, ел еңбекпен көркейеді, елдің шырқын бұзатындар еңбек етпейтін
арамтамақтар, еңбексіз жатып ішу адам баласын аздырады: Тамағы жоқтық,
жұмысы жоқтық, аздырар адам баласын, Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның
тіленбей дейді. Абайдың айтуынша күллі (38-қара сөзінде) адам баласын қор
қылатын үш нәрсе бар, сонан қашпақ керек. Әуелі надандық, екіншісі –
еріншектік, үшіншісі – залымдық дейді. Надандық – білім, ғылымның жоқтығы,
дүниеде еш нәрсені оларсыз біліп болмайды. Жалпы, Абай әлеуметтік
мәселелерге моральдық тұрғыдан келеді. Абайдың әлеуметтік көзқарасында:
байлар мен кедейлердің арасындағы айырмашылықтарын, олардың жағдайын,
қоғамдағы алар орындарын салыстырып, сауатсыздардың көзін ашып түсіндірмек
болған.Ыбырай Алтынсарин өзінің бар саналы өмірін елдің игілігі үшін сарп
еткен, өз халқынның даңқты ұлы. Ол өзінің шығармаларында қазақтарға озық
орыс мәдениетін үйренуді насихаттаған, сол халықтың алдына міндет етіп
қойған орыс-қырғыз мектептерін ашу ісінде өзі бас болып, үлгі көрсетіп
бірінші әрекет жасады. Ы. Алтынсарин Қазақстанның Ресейге толық қосылып,
кең қазақ даласын игеру мәселесі міндет етіп қойылған дәуірде өмір сүрді.
Сауатсыз, білімсіз адамдар – қараңғылықта адасушы, көзі жоқ соқыр, ақылы
жоқ надан, деп жазды Ы. Алтынсарин. Нағыз адамдар – ғылымды игеріп,
біліммен қаруланған, дүниенің игілігін пайдалана білетін кісілер. Ғылым
адамды надандықтың түнегінен шығарады, оның ой-өрісін шексіз кеңейтеді.Ы.
Алтынсариннің түсінігі бойынша, білім дегеніміз, төңіректегі ақиқатты тану.
Табиғи ақыл айналадағы бізді қоршағанды ғана қамтуға қабілетті, ал, оны
дамытып, біздің көрмегенімізді де білуге қабілетті ететін дүниелік
(светский) білім ғана деп көрсетті Ы. Алтынсарин. Сонымен, Ы.
Алтынсаринның ағарту идеясы қоғамда ғылым мен білімнің рөлін дәріптеуге
бағытталған. әлбетте, бұл жерде қоғамдық өмірмен байланыстырылмай алынған
ғылымның рөлін асыра дәріптегенін байқауға болады. Ы. Алтынсариннің орыс-
қырғыз мектептерін ашуы, Қырғыз хрестоматиясын жазуы, қазақ ауылдарында
орыс әдебиетін таратуы Қазақстан мәдениетінің дамц тарихында үлкен оқиға,
революциядан бұрынғы дәуірде қазақ халқының рухани өміріндегі дамудың
бастамасы болды.
18. Ш.Уәлихановтың әлеуметтанулық көзқарастары. Ш. Уәлихановтың (1835—
1865) ғылыми еңбектерінің бәрінде, атап айтқанда, Қазақтардың өрісі мен
қонысы туралы, Сот реформасы жайлы жазбалар, Баянауыл округі туралы,
Өлкенің үкімет басқару жүйесі мен саяси жағдайы, Сахарадағы мұсылмандық
туралы және т.б. шығармаларында казак коғамындағы көкейтесті әлеуметтік
мәселелер зерттеледі. Шоқан Уәлихановтың әлеуметтік-ғылыми көзқарастары,
оның демократиялық, гуманистік ой-пікірлері Петербургте және Сібір Кадет
корпусында оқып жүргенде, сонымен бірге сол кездегі орыстың ұлы
демократиялық өкілдерінің шығармаларын оқып, олардың кейбіреулерімен
жақындасып, кездесіп, араласып жүргенде қалыптасты. Ол қазақты орыс
мәдениетіне жақындату, орыс ғылымына идеясын жақтаған адам. Оның аққан
жұлдаздай қысқа өмірі ғылым үшін өте құнды жылдар болғпн еді. Терең
білімді, ғылымға берілген Шоқан өз қызметін халық тағдырымен байланыстыра
қараған. Сондықтан ол тек ғалым ғана емес, қоғам қайраткері де болды. Осы
тұрғыдан келгенде Шоқанның қоғамдық көзқарастарына талдау жасау қызғылықты
болып табылады. Ш. Уәлихановтың қоғамдық-әлеуметтік және саяси мәселелерді
сөз ететін Записка о судебной реформе, Очерки Джунгарии, о
мусульманстве в степи, Следы шаманства у киргизов, Тенгри сияқты
еңбектерінде және достарына жазған хаттарында біз оның көзқарастары көп
жағдайда озық идеялармен ұштасып, үндесіп жатқанын байқай аламыз. Ескерте
кететін бір жайт, Ш. Уәлиханов өзінің саяси көзқарасын жан-жақты, жүйелі
көрсететін үлкен еңбектер жазбаған. Бірақ, бұл оның халықтың болашағы үшін
күрескен, орыс өнер-білімін үндеген алдыңғы қатарлы адам болғандығын
анықтауға кедергі келтіре алмайды.
19. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының әлеуметтік көзқарастары.
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан аса ірі қоғам және саясат қайраткері,
оқымысты, жазушы, Петербург массондарының мүшесі. Ол Ресейдің І Думасының
депутаты. алаш қозғалысын ұйымдастырушы, әрі алаш партиясының
көшбасшысы, ұлттық Алаш Орда үкіметінің төрағасы, т.б. саяси-әлеуметтік
қызметтер атқарады. Ол Санкт-Петербургтегі Орман Шаруашылығы
институтынтәмамдаған, оқымысты, экономист. Студент кезінде саяси жұмыстарға
белсеңді қатысқан. Маркс ілімін оқыды. Ол қазақ қоғамындағы әлеуметтік
қатынастарды білу үшін орыстың демократиялық әдебиеттерін қазақ тіліне
аударды. Коммунистік жар деген атпен Коммунистік партия манифесін қазақ
тіліне аударды. Ол өзінің Қазан төңкерісіне дейінгі өмірін патша
әкімшілігінің әділетсіз отаршыл саясатымен күресуге арнады. Мемлекет пен
дінді айырмаса, дін мемлекеттің қолжаулығы болып кетеді. ХХ ғасырдың
алғашқы ширегінде Қазақстандағы аддынғы қатарлы өкілдерінің бірі, әрі ірі
оқымысты – ғалым Ахмет Байтұрсынов болды. Ол еңбек жолын ағартушылықтан
бастады. Орын алып отырған қиындықты деңу үшін ол қазақ жазуымен
айналысады. Ол алдымен қазақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттеуге кіріседі.
Ол зерттеудің нәтижелерін 1912-ші жылдан бастап Айқап журналы мен Қазақ
газеттерінің беттерінде жариялайды. Айқаптың 1912-ші жылғы 9-10
сандарында және Қазақ газетінің 1913-ші жылғы 34-інші және одан әрі
қарайғы сандарында Жазу мәселесі деген көлемді мақалалар жариялап, оларда
қазақ дыбыстарын білдірмейтін араб алфавитінің кейбір таңбаларын қазақ
жазуына енгізбеу керектігін, тұтас сөздің жіңішкелігін білдіру үшін дәйекші
деп аталатын белгі қою қажеттігін дәлелдейді. А. Байтұрсынов – қазақ
балаларының ана тілінде сауат ашуына көп күш жұмсаған адам. 1902-ші жылдан
бастап ашылған ауыл мектебі деп аталатын үш жылдық бастауыш оқу орнының
өзінде шәкірттер сауатын орыс тілінде ашатын, кейбір пәндердің тілі қазақша
болғанымен, оны оқытуға арналған, ресми түрде қабылданған кесте жоқ
болатын, әр мұғалім өз ыңғайына қарай орыс, не арабжазуларын пайдаланатын.
А. Байтұрсынов пен өзге де бір топ қазақ оқығандары қазақ даласында оқу-
ағарту ісінің дұрыс жолға қойылуын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар
қазақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ортасында атақты француз әлееумент танушысы Огюст Конт енгізді. Оның
алғашқы мазмұны қоғамтану болатын. Тек қана кейіннен, әлеуметтану пәнінің
осы ғасыр ішінде рет ауысына байланысты ол өзінің дұрыс, дәл атын тапты.
Ендігі жерде біз әлеуметтанудың объектісі мен пәнінің орындарының бір-
бірімен алмастырып алудан сақ болуымыз керек. Бұл екі мәселе бір-бірімен
тығыз байланысты болғанымен, олардың айырмашылығы бар. Объект дегеніміз –
бізді қоршап тұрған объективтік нақтылы өмір, ол қоғам, адамдар, оның алуан
түрлі бірліктері (отбасы, топ, тап, әлеуметтік мекемелер, институттар,
мемлекет, т.б.), тіпті адамның өзі, оның барлық іс-әрекеті, қызметі,
санасы, тәртібі, т.б. Бұлар зерттелетін объекті болғаннан кейін субъектіден
тәуелсіз, тыс өмір сүреді. Оларды адам өзінің теориялық немесе практикалық
мәселелерін шешу арқылы алға қойған мақсатына жету үшін пайдаланады.
Әлеуметтанудың зерттеу объектісі – социум деп аталатын әлеуметтік шындық
(социальная реальность). Әлеуметтік шындық ұғымы әлеуметтануда екі түрлі
мағынада қолданылады. Кең мағынада алғандағы әлеуметтік шындық - қоғамның
ӛзі немесе қоғамдық ӛмір. социум, қоғам деген ұғымдар синонимдер
ретінде қолданылады. Тар мағынада алғандағы әлеуметтік шындық дегеніміз –
адамдардың әртүрлі деңгейдегі ӛзара іс-әрекетінен пайда болған
құбылыстармен, процестермен тығыз байланысқан қоғамдық болмыстың қасиеті,
бір қыры. Осыдан әлеуметтанудың пәні шығады. Әлеуметтанудың пәні деп
отырғанымыз – қоғам мен адамның беймәлім қырлары, құпия жақтары, яғни
олардың арасындағы қатынастар, байланыс механизмі мен құрылымы, әлеуметтік
ұйымдар, әлеуметтік институттар, әлеуметтік іс-әрекет пен адамдардың мінез-
құлықтары, мүдделері мен мұқтаждықтары, құндылықтары, бұлардың ӛмірде
байқалуы мен ӛзгеріске ұшырауын қалыптастырған себептер және олардың
нәтижелері.Әрбір ғылымның пәні зерттеушінің қалауы мен таңдауының негізінде
алынған кез келген қоғамдағы құбылыс. Әлеуметтану пәнінің байланыс,
қатынастар жиынтығы әлеуметтік қоғамның біртұтас жүйесін құрайтын нақтылы
ұғымдарға кіреді. Сондықтан әлеумттану пәнінің басты міндеті — әлеуметтік
жүйелерді типологизациялау (яғни, ортақ белгілеріне қарай жіктеу, топтау –
А.И.), әрбір әлеуметтік объектінің байланысы мен қатынастарын заңдар
деңгейінде зерттеу – бұл заңдылықтардың әрбір әлеуметтік жүйесін басқару,
оның тәртібін реттеу, оның іс-әрекет, қызмет ету тетіктерін анықтау болып
табылады.
2. Әлеуметтанудың білім құрылымы Бұл мәселе жөніндегі әзірше
әлеуметтанушылардың арсында белгілі бір ортақ пікір әлі қалыптаспаған.
Меніңше, әлеуметтанудың құрылымына, оның таным білім деңгейлеріне анықтама
беру үшін алдымен құрылым, деңгей деген ұғымдарға анықтама берген жөн.
Құрылым дегеніміз – біртұтас әлеуметтік құбылыстар мен процестердің
элементтері мен бөліктерінің іштей өзара орналасуын айтамыз. Қандай да бір
ғылым болмасын,оның белгілі бір құрылымы болады. Бұл құрылым сол ғылымның
қоғамда алдына қойған міндеті мен атқаратын қызметіне байланысты
анықталады. Әлеуметтану ғылымы да осындай. Әлеуметтану білімінің құрылымы
– бұл ең алдымен әлеуметтік жүйеде пәрменді міндеттерін атқаратын және
дамитын қоғам жӛніндегі білімнің белгілі бір тәртіпке келтірілуі. Бұл
құрылым - әлеуметтік түрлі деңгейдегі процестер, жеке адамдар, әлеуметтік
топтар немесе тұтас қоғам жӛніндегі ӛзара байланысқан түсініктер, ұғымдар,
кӛзқарастар, теориялар жүйесі.
Әлеуметтану білімінің құрылымында әлеуметтанулық теориялар мен кӛзқарастар
ашып кӛрсететін қоғамдық құбылыстардың ауқымына орай жекелеген деңгейлерді
ажыратып айтуға болады. Әлеуметтанулық білімнің деңгейлері мыналар:
жалпыәлеуметтанулық теориялар немесе жалпытеориялық әлеуметтану;
арнайы әлеуметтанулық теориялар, бұларды кейде жеке теориялар деп те
атайды;
нақты әлеуметтанулық зерттеулер. Әлеуметтану білімінің осы үш деңгейінің
ӛзгешеліктері қоғамдық құбылыстардағы әлеуметтанулық талдаудың тереңдігін
және бұдан шығатын қорытындылардың маңыздылығын байқатады. Әлеуметтік білім
–теория мен практиканың бірлігінде қалыптасады. Теориялық зерттеулер
әлеуметтік болмысты, өмір жалпы және арнаулы бағыттардың деңгейінде
түсіндіріп, оның дамуын және қандай қызмет атқаратынын анықтайды. Оның одан
әру даму заңдарының бағытын, көрінісін белгілеп отырады. Ал, эмпирикалық
(яғни, практикалық, тәжірибелік) әлеуметтік зерттеулер- нақтылы құбылыстар
пен процестер туралы жаңа мағлұмат, хабарлар статистикалық талдау, нақты
әлеуметтік әдістерді (яғни, сауалнама, сұрыптау, бақылау, құжаттарды
талдау, сараптау, үлгілеу, тестілеу, т.б.) қолдану арқылы іске асырылады.
Ал, теориялық зерттеулер абстрактілі философиялық әдістерді (яғни, талдау
мен синтез, логикалық пен тарихи, индукция және дедукция, абстратыліден
нақтылққа шығу, т.б.) арқылы іске асырылады.
3. Әлеуметтік ұғым және оның мәні. Социология деген сӛз латын-грек
сӛздерінен құралған. Societas - латын тілінде қоғам, logos - грекше
ілім, ғылым деген сӛз. Сонда әлеуметтану – қоғам жӛніндегі ғылым деген сӛз.
Оны ӛз алдына ғылым етіп негізін қалаған француз ғалымы Огюст Конт (1798-
1857). Бірақ қоғам тек әлеуметтану ғылымының ғана емес басқа да ғылымдардың
зерттеу объектісі болып табылады. Сондықтан әлеуметтану – қоғам туралы
ғылым деумен шектелсек, бұл әлеуметтану ғылымының ӛзіне тән объектісі мен
пәнін ашып бере алмайды.
Әлеуметтану термині кӛп жағдайда шегіне жеткен кең мағынада, барлық
қоғамдық ғылымдарды қамтитын мағынада қолданылады. Әлеуметтану қоғам
ӛмірінің барлық жақтарын қарастырады, оның ішінде мемлекет, саясат, құқық,
экономика, мораль, ӛнер, дін және қоғамдық дамудың басқа да жақтарына
қатысты проблемаларды шешумен де айналысады. Сӛйтіп кейінннен олардың
ӛздерін жекелеген ғылым салаларына, зерттеу пәніне айналдырады. Әлеуметтану
әмбебап философия жүйесінен бӛлініп жеке ғылым болып дамыса да, әлі күнге
дейін ӛзінің философиялық мазмұнын жоғалтпаған ғылым. Ол философиялық
мәндегі қоғам дамуына талдау жасау және барынша терең зерттеу жүргізуде
жалпы әлеуметтануды кеңейтуге мүмкіндік береді. Сонымен әлеуметтануды -
әлеуметтік жүйенің ӛмір сүруі мен дамуының заңдары жӛніндегі, сол заңдар
субъектілердің, яғни, әлеуметтік үлкен-кіші топтардың, адамдар
қауымдастықтарының, сонымен бірге жекелеген тұлғалардың қызметінен кӛрініс
табатын ғылым ретінде сипаттауға болады. Түптеп келгенде , қазіргі
әлеуметтану – тұтас әлеуметтік жүйе күйіндегі, қоғам жӛніндегі, оның
жүйешелері (подсистема) мен жекелеген элементтері туралы ӛз алдына дербес
ғылым. Әлеуметтану – қоғамдық құбылыстардың беймәлім жақтарын зерделеп,
социумда қалыптасқан әлеуметтік қатынастарды адам факторымен ұштастырып
қарастыратын ғылым. Атап айтқанда, әлеуметтану адамдардың айтарлықтай кең
қауымдастықтары арасындағы (таптар, халықтар, әлеуметтік топтар, ұлттар,
ұйымдар) және осы қауымдастықтардың ӛкілі ретінде кӛзге түсетін жеке
адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды қарастырады.
4. Әлеуметтану категориялары, заңдары - қоғамды зерттей отырып,
әлеуметтану ғылымы әлеуметтік байланыстар мен қарым-қатынастарды заң және
заңдылық деңгейінде зерттейді. Әлеуметтану заңдарында біреудің екінші
біреумен, қандай да бір кауымдастықтың қоғаммен, жеке тұлғаның қоғаммен,
әлеуметтік жүйелердің, процестердің, институттардың бір-бірімен және
қоғаммен байланыстары туралы сөз болады. Әлеуметтану заңдарын қоғам
тудырады және ол заңдар сол қоғамда қолданылады. Әлеуметтану заңдары жалпы
және жеке болып бөлінеді. Бөлу өлшемдері ретінде заңдармен бейнеленетін
объектінің көлемі алынады: қоғам тұтас жүйе немесе қоғамның ішкі жүйесі,
оның құрамдас бөлігі ретінде бейнеленеді, пәрмені шағын топтарға, белгілі
бір әлеуметтік стратаға, әлеуметтік топқа немесе тапқа және тұтас қоғамға
қолданылатын заңдар бар. Жалпы әлеуметтану заңдары — өздігінен дамитын
әлеуметтік жүйе ретінде бүкіл коғамның маңызды байланыстарын көрсететін
заңдар. Жеке әлеуметтану заңдары қоғамның құрамдас бөліктерінің маңызды
байланыстарын, олардың ішкі дамуы мен қызмет атқаруын, сондай-ақ тұтас
әлеуметгік организм ретінде қоғаммен байланысын көрсететін заңдар болып
табылады. Бұдан басқа, әлеуметтануда әлеуметтану заңдары бес топқа
бөлінеді, олар:
әлеуметтік құбылыстардың қатар өмір сүруін көрсететін заңдар.
әлеуметтік құбылыстар арасындағы байланысты белгілейтін заңдар.
даму үрдістерін белгілейтін заңдар. әлеуметтік құбылыстар арасындағы
байланыс себебін белгілейтін заңдар. Категориялардың негізінде
әлеуметтанудың заңдары қалыптасады. Әлеуметтанудың категориялары алуан
түрлі болады. Бұған адам қоғамына тән қасиеттердің бәрі кіреді: әлеуметтік
жүйе; әлеуметтік байланыс; әлеуметтік қатынас; әлеуметтік процесс;
әлеуметтік тұлға; әлеуме әлеуметтікттік бірлік; әлеуметтік құрылым;
әлеуметтік ұйым; әлеуметтік институт; әлеуметтік бақылау; әлеуметтік
басқару; әлеуметтік ережелер(бұған құқықтық ережелер, оның жартылай
бөлігі); стратификация, әлеуметтік рөл, әлеуметтік статус,
әлеуметтік тәртіп, әлеуметтік сана, әлеуметтік талап-тілек,
әлеуметтік топ, әлеуметтік мүдде, әлеуметтік тұтыну, әлеуметтік
қауіпсіздік, әлеуметтік қорғау, әлеуметтік белсенділік, т.б.
5. Әлеуметтанудың атқаратын қызметтері. Әлеуметтанудың қоғам өмірімен
тығыз, жан-жақты байланысы, қатынасы оның атқаратын қызметінің айқын
көрінеді. Әлеуметтану да басқа ғылымдар сияқты, ең алдымен таным
функциясын атқарады. Әлеуметтану қандай да бір деңгейде болмасын, ол
әр уақытта жаңа білімнің, көкжиегін кеңейтіп, оның деңгеймен дәрежесін
өсіріп отырады, қоғамның әлеуметтік даму заңдылықтарын болашағын ашып
береді. Әрине, бұл бағытта іргелі және қолданбалы эмпирикалық зерттеу
теориялары, тұжырымдамалары оған барынша қызмет етеді. Әлеуметтанудың
атқаратын қызметінің бір ерекшелігі, мұнда тұжырым мен іс әруақытта
бірлікте болады. Осыдан барып әлеуметтік теория мен тұжырымдамалар
көбіне тәжірибелік мәселелерді шешуге бағытталады. Бұл тұрғыдан
қарағанда әлеуметтанудың тәжірибелік қызметі алдыңғы қатарға шығып,
атқарылатын қызметтің басқа жаңа түрлері белгіленеді. Нақтылы
әлеуметтік құбылыстар мен үдерістердің үстінен әлеуметтік бақылауды
күшейтуде жаңа ақпараттардың маңызы зор. Ол болмаса әлеуметтік қысым,
әлеуметтік дағдарыс және катаклизмдер көбейіп кетуі мүмкін. Көптеген
елдерде атқарушы мекемелер мен билік өкілдері, саяси партиялар және
алуан түрлі бірліктер өздерінің мақсатты саясаттарын жүргізуде
әлеуметтанудың барлық мүмкіншіліктерін пайдаланып отырады. Бұл
тұрғыдан алғанда әлеуметтану әлеуметтік бақылау функциясын атқарады.
Әлеуметтанудың тәжірибелік бағыты – оның әлеуметтік құбылыстар мен
процесттердің болашақ дамуының бағытын анықтауында. Бұл жерде біз
әлеумметтанудың болжайтын қызметін байқаймыз. Еліміздің жаңа, нарықтық
қатынастарға көшуіне байланысты болуы мүмкін кері қүбылыстар мен
апаттардың болашаққа болжам жасап отыру арқылы ғана алдын алуға
болады. Мысалы, мынандай мәселелерді болжап шешуде оның маңызы зор,
атап айтқанда, жаңа нарықтық қатынастардың еңбекші бұқара халыққа
беретін мүмкіншілігін ауқымы қандай? Әлеуметтік құбылыс пен
процесстердің дамуындағы оның баламалы түрлері қандай? Баламалы
құбылыс пен процесттердің оң және теріс жақтарының тиімділік және
тиімсіздік арасалмағы мен арақатынастары қандай? т.б. Әлеуметтану
қоғамның қай саласында болмасын (экономика, саяси, рухани т.б.),
әлеуметтік даму жоспарын жасау қызметін атқарады. Ал, аймақтық,
аудандық, тіпті еңбек ұжымдарының әлеуметтік жоспарларын жасағанда, ол
нақтылы әлеуметтік зерттеуден алынған жаңа деректерді, фактілерді,
кеңес-ұсыныстарды, т.б. кеңінен пайдаланады. Әлеуметтік қоғамда
идеологиялық функцияны да атқарады. Нақты әлеуметтік зерттеуден
алынған нәтижелер қоғамдағы белгілі бір жік немесе топтардың талап-
тілегіне, мұң-мұқтажын шешуге, сөйтіп, олардың белгілі бір әлеумет тік
мақсатқа жеткізу, сендіру үшін пайдаланылады. Әлеуметтану адамдардың
арасындағы қарым-қатынастарды, байланыстарды одан әрі жетілдіріп,
олардың саны-сезімдерін, мінез-құлықтарын, тәртібін жақсартады. Сөйтіп
ол қоғамдық қатынастарды жетілдіріп, гуманистік (адамгершілік)
функцияны да атқарады.
6. Әлеуметтанудың қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі орны. Социология жеке
дара емес, басқа әлеуметтік ғылымдармен тығыз байланыста дамып отырады. Ол
әлеуметтік философия, тарих, саясаттану, экономика, психология сияқты
ғылымдармен тығыз байланысты. Енді осы ғылымдардың өзара байланысы мен
ерекшеліктерін жеке дара қарастырайық. Социология да, әлеуметтік философия
да қоғамды тұтастай, жүйе-жүйесімен, оған енетін бірліктердің жай қосындысы
бола бермейтін интегральды құрылым ретінде қарастырады. Әлеуметтік
философия қоғамды әлемдік жаратылымның ерекше бір бөлігі ретінде кең
ауқымда қарастырып, оны ортақ ұғымдардың , заңдардың, категориялардың
көмегі арқылы сипаттайды. Әлеуметтік философия қоғам дамуын табиғатта,
қоғамда, адамның ойлауында өмір сүретін жалпы философиялық заңдардың осы
процестегі өзінше көрінісін таба отырып талдайды. Ал социология қоғамның
жалпы философиялық заңдардың, категориялардың, ұғымдардың ауқымына сия
бермейтін өзіндік ерекше әлеуметтік байланыстары мен әсері, қырлары,
жақтары мен ерекшеліктерін зерттейді. Егер әлеуметтік философия өзінің
дамуында қоғам туралы арнайы ғылымдардың жетістіктеріне сүйенетін болса,
социологиялық зерттеулер басқа да қоғамдық ғылымдардың жетістіктерін
пайдалана отырып, эмпириялық тұрғыдан тексеруге болатын әлеуметтік
деректерді жинау мен талдауға, жинақталған эмпириялық мәліметтерге тікелей
негізделеді. Енді социология мен тарихтың айырмашылықтарын қарастырайық.
Тарих қоғамның өткенін зерттеп, оның даму жолдарын нақтылы жүйемен
түсіндіруге мән береді, ал социологияда қоғамның ағымдағы құрылымы мен өмір
сүруіне көңіл аударылады. Социология сияқты тарих та философиялық
теорияларға сүйенеді. Әлеуметтік философия социологияның да, тарихтың да
жалпы теориялық-методологиялық негізін құрайды. Сондықтан да тарихта
әлеуметтік мәліметтер, социологияда тарихи деректер кеңінен қолданылады.
Сонымен философия да, тарих та, социология да қоғамды өз тұрғыларынан
зерттейді: философия қоғамның дамуы мен өмір сүруінің жалпы заңдарын ашады;
тарих осы заңдардың тарихи қозғалыста жүзеге асуын қарастырады; ал
социология қоғам құрылымындағы осы жалпы заңдарды нақтылай түседі.
Социология саясаттанумен де тығыз байланысты. Социология қоғамды оның
әлеуметтік құрылымы, адамдардың, әлеуметтік топтардың, ұлттар мен
халықтардың әлеуметтік мәртебесі, олардың өзара әсері тұрғысынан
қарастырады. Сонымен социология ғылымы ғылыми негізделген әлеуметтік
саясатты жасауда, оны жүзеге асыруда қолданылатын шаралардың тиімділігін
арттыруда айрықша рөлге ие.
7. Әлеуметтанудың болашақ мамандар тұлғасын қалыптастырудағы ролі . Адамның
аса кұрделі табиғаты оның қоғамдағы әр түрлі байланыс-қатынастары қазіргі
әлеуметтануда адамға, оның тұлғалық түріне байланысты, алуан түрлі
модельдерді жасауға ықпал етті. Осылардың бірі – адамның бейнесіне
(образын) әлеуметтік рөлдердің жиынтығы ретінде қарау.Мұны тұлғаның рөлдік
тұжырымдамасы дейді. Бұл тұжырымдаманың мазмұны мынадай: қоғамдағы әрбір
адам ондағы алуан түрлі әлеуметтік топтарға кіреді. Мысалы, отбасына, оқу
тобына, достар компаниясына, өндіріс ұйымына. Әрбір топтағы адамның белгілі
бір орны, өзінің көзқарасы, бағыты болады, яғни белгілі бір талап-тілектер
қойылып, ол оны орындайды. Сонымен, нақтылы жағдайда бір адам бірде әке
немесе шеше, екінші жағдайда осы адам дос, үшінші жағдайда бастық болады,
яғни нақтылы адам әр жағдайда әр түрлі рөлдерде қызмет атқарады.Осындай
қызметтердің маңызы, мәнді жақтары әлеуметтік рөл, әлеуметтік статус
ұғымдарын тудырады. Әлеуметтік рөл қоғамдағы адамдардың белгілі бір алатын
орнына, жағдайына, олардың басқалармен қарым-қатынастарына байланысты және
қабылдаған ережелерге сәйкес адамдардың атқаратын қызметтері.Басқаша
айтқанда, әлеуметтік рөл дегеніміз, қоғамдағы адамдардың белігілі бір
қызметін атқарған жағдайда белгілі бір тәртіп нормаларын сақтауын айтамыз.
Ал, рөлдік жүйе дегеніміз, адамның қоғамдағы алатын орнына, жағдайына,
тұрмысына сәйкес істейтін қызметінің жиынтығы. Адамдардың әлеуметтік
рөлдері бойына сіңіріп, игеріп, меңгеруі тұлғаны әлеуметтендіру процесінің
бір бөлігі, оның қоғамға, топқа толық енуінің негізгі қажетті
шарты.Әлеуметтңк рөлдердің мысалы ретінде адамдардың мамандыққа байланысты
рөлін айтуға боладф. Әлеуметтік рөлдерді игеріп, меңгеруде адам әлеуметтік
тәртіп стандартын игеріп, меңгереді,өзін өзі бағалап, бақылауды іске
асырады. Сөйтсе де, адам өмірде бірнеше байланыс-қатынастарға еніп, әр
түрлі рөлдегі іс-қызметтерді орындауға мәжбүр болады. Сондықтан адамға
қойылатын талап-тілектер де қайшылықта болады. Осылардың салдарынан адам
сыртқы дүниемен байланысында, өзінің тұтастығын, бүтіндігін, бір сөзбен
айтқанда, мендігін сақтау үшін белгілі бір шартты қажет етеді. Бұл оның
өзімен өзінің болуын және әр түрлі қызмет рөлдерін орындау үшін керек. Бұл
тұрғыдан қарағанда тұлғаның өзі осындай шарт ретінде болады.Осы тетік өзі
орталық қызмет атқарушы орган болып, өзінің мені атқаратын қызметімен
біріктіріледі, өзінің іс-әрекетіне адамгершілік баға беріп, оны іске
асырады, өзінің орнын тек қана бір әлеуметтік топтан іздеп қоймай, сонымен
қатар өмір сүрудің мақсатын білу үшін екінші бір құбылыстардың мәнін,
мақсатын білуге ұмтылады.Сонымен, жан-жақты дамыған тұлға өзінің рөлдік
мінез-құлқын белгілі бір әлеуметтік ситуацияға байланысты пайдаланып оны
бейімділік құралы ретінде қолданады. Басқаша айтқанда, рөлдік мінез-құлық
дегеніміз, индивидтің (адамның) іс жүзіндегі мінез-құлқы.Сонымен, жан-жақты
дамыған тұлға белгілі бір әлеуметтік жағдайда бейімделу құралы ретінде
рөлдік мінез-құлықты пайдаланады. Рөлдік мінез-құлықты рөлмен алмастыруға
болмайды. Әлеуметтік рөлдің негізгі компоненттері сатылы жүйе ретінде
құрылады.Рөлдік тұжырымдама Американың әлеуметтік психологиясында ХХ
ғасырдың 30-шы жылдары пайда болды. Оның ірі өкілдері Кули Чарльз Хортон
(1864-1929ж.ж.), Мид Джордж Герберт (1863-1931ж.ж.), т.б. Кули Ч.Х. шағын
кіші топтар теориясының негізін салушылардың бірі, оның Зеркальное я,
Человеческяая природа, Социальный порядок (1912ж.), Социальная
организация (1909ж.), Социальный процесс (1918ж.), Социологическая
теория, Социальное исследование (1930ж.) деген еңбектері бар. Кулидің
жалпы әлеуметтік теорияларының негізінде әлеуметтік ұйым және сананың
әлеуметтік процестерді қалыптастырудағы шешуші рөлін мойындау жатыр. Қоғам
бұл мәселеде әр уақытта осылай болу керек деген қағиданы басшылыққа
алады. Осыған сәйкес қоғамда бақылау жүйесі орнаған. Ол қоғамдық пікірден
тәртіп сақтау органдарына дейін бар және осыған орай қоғамдық-әлеуметтік
санкция жүйесі орнап, қызмет арқарады. Ол адамды ұялтып бетіне басудан
(порицание), кінәлаудан, айыптаудан (осуждение), күштеуге дейінгі шараларға
барады.
8. Ежелгі замандағы әлеуметтік ой-пікірлер. Ежелгі дәуірдегi социологиялық
көзқарастар грек философтары Платон (б.з.б 428427- 348347) мен Аристотель
(б.з.б. 384-322) есiмдерiмен байланысты. Бұл ойшылдар әдет-ғұрыптарды, салт-
дәстүрлердi, адамдардың өзара қарым-қатынастарын зерттеп, оларды корытып,
қоғамды одан әрi жетiлдiруге бағытталған практикалық ұсыныстары бар
бағдарламалар түздi. Платонның Мемлекетi жалпы социология саласындағы
алғашқы еңбек больп саналады. Оның негiзгi тұжырымы әлеуметтiк
проблемаларды сыни талдаулардан өткiзiп, қоғамды жетілдіруге бағытталған
саяси ұсыныстар жасаумен аяқталатын ғылымның көмегімен жетiлген мемлекеттi
негiздеп құруға болады дегенге саяды. Адам туралы жаңа көзқарас бірсыпыра
әлеуметтік-саяси мәселелерді дұрыс шешуге ықпал етті. Италия ойшылы Никколо
Макиавелли (1469-1527) Тита Ливияның алғашқы он күндігі туралы ойлар,
Елбасы, Флоренция тарихы сияқты трактаттарында адамның белсенділік
идеясын дамытты.
Қоғамдық өмірде әлеуметтік мәселелерді талдау талпыныстары ерте кезден
басталса да, әлеуметтану жеке ғылыми пән негізінде 19 ғасырдың 30-шы
жылдары ғана қалыптасты. Осыған қарамастан, қоғам жөнінде белгілі
көріністер көптеген ғасырлар тоғысында дамып келді.
Әлеуметтанудың алғышарттары қоғамның өзіндік әлеуметтік үрдістері жөнінде
объективті ғылыми білім алу сұранысынан белгіленеді. Әлеуметтанудың түп-
тамыры жалпы өркениеттің табиғатын айқындайды. Бұл әлемдік нарықтың
біртіндеп қалыптасуы, ұқсас саяси құрылымның пайда болуы мен әр түрлі
мәдениет өзара байланысының қалыптасу үрдісі белгіленеді. Білім мен тұтас
әлеуметтік әлемді біліп, тану қоғам жөнінде ерекше ғылымды талап етті.
Әлеуметтану тарихын бірқатар кезеңдерге бөледі.
Бірінші кезең Ежелгі әлем қоғамы жөнінде әлеуметтік білімдердің қалыптасуын
мен дамуын қамтиды. (миф пен эпос: шындықтың айқын көрінісі ретінде; Ежелгі
Греция мен Ежелгі Римдегі әлеуметтік және саяси оқытулар).
Екінші кезең ортағасыр мен Қайта өрлеу дәуіріндегі әлеуметтік білімнің
дамуын қамтиды (Таным формасы мен дүниетаным жүйесінің өзгерісі. Августин
Блаженный Теософиясы. Қайта өрлеу дәуіріндегі қоғам жөнінде әлеуметтік
білімдер мен ойлар. Н.Макиавелли, Ж.Боден, Т.Гоббс және т.б. әлеуметтік
ойларының қалыптасуы).
Үшінші кезең 17-18 ғасырдағы адам мен қоғам жөнінде әлеуметтік білімдер.
Жаратылыстану құқығы мен қоғамдық келісім концепциясы. Ш.Монтескье, Ж-Ж.
Руссо және т.б. әлеуметтік концепциялары. Консерватизм мен либерализм
ұғымдары.
Әлеуметтік тарихтың төртінші кезеңі 19 -20 ғасырды қамтиды. Адам жөнінде
ғылым. Огюст Конт әлеуметтануы. Эмпирикалық социологиялық зерттеулердің
қарқынды дамуы. Әлеуметтану позитивизмінде методологиялық бағыттың
басымдылығы. Конт заманынан бастап, қоғам жөнінде білімнің жеке саласы
ретінде академикалық әлеуметтану кезеңі басталады. Түрлі ғылыми мектептер
қалыптасады: натурализм, эволюционизм, органицизм, социал-дарвинизм және
т.б. 19 ғ. аяғы мен 20 г. басы әлеуметтануда натурализмның терең
дағдарысымен байланысты, бұл қызығушылықтың әлеуметтік әрекет пен өзара
әрекет мәселелеріне ауысуын, түсінуші әлеуметтану әдістері мен тұлға
әлеуметтану концепциясының құрастыруымен байланысты болды (М.Вебер,
Э.Дюркгейм және т.б.).
9. ПЛАТОН МЕН АРИСТОТЕЛЬ Платон көне грекше: Πλάτων (б.з.б. 427 — 347) —
ежелгі грек философы, Сократтың шәкірті, еуропалық идеализмнің негізін
салушы. Платон оның лақап аты (жалпақ, кең), өз есімі — Аристокл.
407 ж. ш. Платон Сократпен танысып, оның ең сүйікті шәкіртінің бірі болды.
Сократ өлгеннен кейін Афинадағы саяси жағдайдың қолайсыздығына байланысты
Мегарга кетті. Енді біз Аристотельдің "Метафизика" деген кітабындағы
Платонға қарсы айтқан біраз пікірлеріне қысқаша тоқталайық. Өйткені, бұл
пікірлердің ішінде Платонды сынау ғана негізгі мәселе болып отырған жоқ,
сонымен бірге осы ойлар жаңа философияның іргетасын қалайтын келелі
мәселелерді қозғады. Аристотельдің ойынша, Платон сияқты "идеяларды" өз
алдына бөлек болмыс деп, оларды сезімдік заттар дүниесінен бөліп алудың
таным теориясына ешқандай пайдасы жоқ. Негізіңде, сезімдік заттар мен
идеялардың болмыс табиғаты бір ғой. Сондай-ақ, олар білімнің негізі емес.
Платонның айтуынша, "идеяларда" жалпылық бар. Мұндай жалпылық жекелеген
сезімдік заттарға да тән. Ендеше, осылай бөліне беретін идеяларда мазмұнның
болуы неғайбыл. Өйткені сайып келгенде, жекелеген сезімдік заттарда мазмұн
болмай шығады ғой. Айталық, адам "идеясының" әрбір жеке сезімдік адамның
ортақ белгілерінің жиынтығьшан ешбір айырмашылығы жоқ. Бұл жерде Аристотель
өзінің болашақ философиялық жүйесінің негізгі теориясын айқындап беріп
отыр. Өйткені Платон өзінің философиясында мазмұн (сезімдік заттар дүниесі)
жөне форманы (сезімнен тыс идеялар дүниесі) бір-бірінен бөліп алып, оларды
алшақтатып жіберді. Ендеше, мұндай бір процестің екі жағын бір-біріне
қарама-қарсы қою болмыстың мәнін аша алмайды. Осы жерде бұл екі ойшылдың
көзқарасын бір-біріне тым қарсы қойып, бірін — материалист, екіншісін —
идеалист деуден аулақ болған дұрыс.
Мұндай қағиданы тым асыра дәріптеп жіберуге болмайды. Өйткені Аристотель
Платонды сынап, шын мәніндегі басқа бағытқа карай өтейін деп отырған жоқ.
Керісінше, Аристотель белгілі бір философиялық мәселені шешу барысында
ұстазының қайшылыққа белшесінен батып, одан шыға алмағанын ғана көре білді.
Енді өзі белгілі бір жүйе жасау үшін, осы қайшылықтарды қалайда шешуге
ұмтылды. Аристотельдің таным теориясы.
Аристотельдің анықтамасындағы "материя" Платонның ұғымындағыдан әлдеқайда
өзгеше. "Материя", Аристотельдің ойынша, "субстрат" (латын тілінде "негіз",
"астар" деген мағына береді). Ол өзінің анықтаушысынан, формасынан
айырылған процесс. Сайып келгенде, бұл материя, субстрат тек қана мүмкіндік
күйінде қалады. Бірақ ол мүмкіндіктен шындыққа айналуға тиіс. Сонда бұл
процесс қалайша бір— біріне өтеді?
10. Әлеуметтанулық ойдың даму тарихы. Әлеуметтану ғылымының даму тарихын
үшке бөліп қарастыруға болады: 1) Ежелгі дәуірдегі социологиялық
көзқарастар 2) Орта ғасыр мен жаңа дәуiр социологиясы 3) Қазіргi заманғы
социология. Ежелгі дәуірдегi социологиялық көзқарастар грек философтары
Платон (б.з.б 428427- 348347) мен Аристотель (б.з.б. 384-322) есiмдерiмен
байланысты.Бұл ойшылдар әдет-ғұрыптарды, салт-дәстүрлердi, адамдардың өзара
қарым-қатынастарын зерттеп, оларды корытып, қоғамды одан әрi жетiлдiруге
бағытталған практикалық ұсыныстары бар бағдарламалар түздi. Платонның
Мемлекетi жалпы социология саласындағы алғашқы еңбек больп саналады.
Мемлекеттегі қоғам мен қайраткер идеялары Аристотель шығармаларында одан
әрі дамытылды. Аристотельдің пікірінше, мемлекеттің негізгі мақсаты қоғамда
көптің бәріне ортақ игіліктер мен әлеуметтік әділеттілкке жету болып
табылады. Бұл орайда әділеттікке белгілі бір заңдар мен билік құрылымдарына
негізделген берік мемлекеттік ұйымдар арқылы ғана жету мүмкін екендігі
ескеріледі.Билікті заң шығарушылық, атқарушылық және сот жүйесіне бөлу
әділеттілік орнатуға септігін тигізеді. Оның көзқарасы бойынша, мемлекеттік
құрылым дегеніміздің өзі мемлекеттік басқару тәртібі.Ал мемлекеттік құрылым
үш жақсы үш жаман болып 2 түрге бөлінеді.Біріншісіне монархиялық билік
(жеке дара билік), ақсүйектер билігі (қоғамның ауқатты топтарының жоғары
бөлігінің билігі) және полития (көпшіліктің парасатты билігі) жатады, ал
екіншісіне тиранды (бір адамның заңсыз билігі), олигархияны (қоғамның
ауқатты топтарының төмен бөлігінің билігі) және демократияны (халықтың
билігі) жатады. Сонымен мемлекет, Аристотельдің айтуынша, адамдарға
үстемдік етіп тұратын тұтастық. Орта ғасырларда Аврелий Августин (354-430)
мен Фома Аквинскийдің (1225-1274) еңбектері ерекше мәнге ие болды.Августин
құдайға сүйіспеншілік идеясын өз тұжырымдарының өзегі етіп алып, саясат пен
қоғамдық прогреске теологиялық тұрғыдан түсінік берген. Ал Ф.Аквинский
болса, адамды саяси тұлға ретінде қарастырады. Ол сол заманғы мемлекеттік
биліктің шіркеуге тікелей тәуелді екендігіне қарамастан, шіркеу ғана емес,
мемлекет те жаратқанның туындысы деп дәлелдеді. Әлемдік өркениет
тарихындағы қайта өрлеу кезеңінің идеялық өзегі – адам құндылығын, оның
бостандық пен бақытқа ұмтылу құқықтарын мойындайтын көзқарастар жүйесі,
яғни гуманизм болды. Сондықтан да оларды елестер мен әрекеттерден тұратын
органикалық құбылыстармен де, жеке саналарда не солар арқылы өмір сүретін
психикалық құбылыстармен де шатастыруға болмайды.Демек, бұл жаңа құбылысты
әлеуметтік деп атау керек екендігін жазып көрсетті.
11 .Конт Огюст (19.1.1798 – 5.9.1857) – француз философы, социологияның
негізін қалаушылардың бірі. Конт Огюсттың философиялық көзқарасының дамуы 3
кезеңге бөлінеді: бірінші кезеңде (1820 – 26) Конт Огюст еуропалық қоғам
дамуының негізгі кезеңдерін суреттеп, әлеуметік реформалардың мүмкіндігі
мен оларды іске асырудың тәсілдерін ой елегінен өткізді. Бұл ойлар Конттың
“Әлеуметтік философия топтамасы”, “Өткендегі қазіргі заман элементтеріне
жалпы баға” (1820), “Қоғамды қайта ұйымдастыру үшін қажетті жұмыс жоспары”
(1822), т.б. еңбектерінде қарастырылды. О.Конттың тұжырымдамасы бойынша,
әрбір қоғамды ақыл-сана, жалпы идея басқарады деген идеалистік ой жатыр.
Сондықтан О.Конт жалпы қоғамның дамуын адамдардың интеллектуальды ақыл-
ойының, санасының бір ізділікпен дәйекті дамуының үш кезеңі, яғни
теологиялық метафизикалық және позитивистік сатыларын тұжырымдау арқылы
түсіндіреді. Бірінші, яғни теологиялық сатыда адам қандай да бір құбылыс,
процесс, зат болмасын, оларды діни тұрғыдан түсіндіруге тырысты, оларға
табиғат пен өмірге байланысты жоқ ғажайып, абстарктілі ұғымдарды қолданды.
Екінші, яғни метафизикалық сатыда адам табиғаттан, өмірден тыс абстрактілі
ұғымдардан бас тартты, ендігі жерде құбылыстарды, процесс, олардың мәні мен
себебін философиялық абстракциялы ұғымдардың негізінде түсіндіруге тырысты.
Бұл кезеңнің басты қызметі – ол қандай да бір затты, құбылысты, процесті
алмайық, оларды сын тұрғысынан өткізіп қарауды қажет етеді. Сөйтіп екінші
кезең адамның интеллектуалды дамуының ғылыми түрін, яғни позитивизмді
дайындады. Ал, үшінші, яғни позитивистік кезеңде адам құбылыс,
процесттердің, заттардың абстрактылы мәндері мен мазмұндарынан,
себептерінен бас тартады. Ол тек қана құбылыстарды бақылап, олардың
арасындағы тұрақты байланыс пен қатынастарды белгілеп отырды.
О.Конттың пікірінше, ғылым позитивтік сипатта болуы керек, ол үшін нақтылы
фактілерді оқып, үйрену қажет. Нақтылы фактілер –бұл әлеуметтік құбылыстар
мен процесттер.
12. Герберт Спенсер (1820-1903 ж.ж.) - ағылшын философы, әлеуметтанушысы,
психологы және инженер, әлеуметтанудың негізін қалаушынардың бірі,
әлеуметтанудағы эволюционизмнің классигі. 1820 жылы Англияның Дерби деген
шағын каласында мектеп мұғалімінің отбасында дүниеге келді. О.Конттың ой-
пікірлері, идеясын одан әрі дамытқан ағылшын әлеуметтанушысы Герберт
Спенсер (1820-1903 ж.ж.) болды. Оның көзқарасына қысқаша тоқтасақ,
Г.Спенсердің әлеуметтану теорясы негізгі екі мәселеден тұрады. Г.Спенсер
тірі организмдердің жүйке жүйесін мемелекеттік басқару мекемелерінің
қызметімен теңестіреді. Г.Спенсер қоғам мен организм арасында кейбір
ерекшеліктер туралы,ой-пікір қозғады. Мысалы, қоғамдағы адам (индивид)
қоғамнан біршама тәуелсіз тұрады, ал, организмнің бөліктер мен элементтері
оның тұтастығын құрайды, оған тәуелді. Қоғамда, керісінше, тұтастық өзінің
бөліктерінің, игілігі үшін өмір сүреді. Г.Спенсердің бұл ойлары қоғамды бір
жүйе деп қарауға мүмкіндік беретіндей жол ашты. Г.Спенсердің қоғамды
организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес салаға бөлуге әкеледі.
Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндіру көзіне (экономикаға), 3)
қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс, қатынастарды анықтау,
қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке бөліктердің тұтасқа
бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болды. Г.Спенсер қоғамның әлеуметтік
ұрылымын талдай келе, әлеуметтік институттардың 6 тұрпатын атап көрсеткен.
Оларға туыстық, білім, саяси, шіркеу, кәсіби және өндірістік тұрпаттар
жатады. Өзінің еңбектерінде (Социология как предмет изучения. СПБ, 1986;
Основные начала, СПБ,1897, Основание социологии, СПБ, 1906г.) әлеуметтік
институттардың эволюциясын зерттеген.
Г.Спенсер әлеуметтаншулардың ішінен бірінші болып, осы ғылымға жаңа ұғым,
терминдерді қосты. Олар: әлеуметтік жүйе, әлеуметтік институт, әлеуметтік
бақылау, құрылым және функция, т.б. Бірақ, ол бұларды өзінше түсінді.
13. Макс Вебер (1864-1920ж.ж) – батыстың ірі әлеуметтанушысы. Қазіргі
әлеуметтану ғылымы М.Вебердің ой-тұжырымдарымен көп санасады.
М.Вебердің әлеуметтану теориясы позитивистік теорияға қарсы шығу
кезеңінде пайда болды. Позитивизмге қарсы шығу дәуірінде ол
әлеуметтанудың өзгешелігін жақтай отырып, адам іс-әректін, қимылын
“түсіну, ұғыну” теориясын қалыптастырады. М. Вебердің пікірінше,
әлеуметтану қоғамның әлеуметтік-тарихи құбылыстарының субъективтік
(яғни, адамның санасына, ойлауына байланысты) жақтарын, нақтылы
айтсақ, адамның іс-әрекетінде, қызметінде оның мұң-мұқтажын, талап-
тілегін, мақсатын, т.б. әр уақытта ескеріп отыруы керек. Осыған
қосымша, әлеуметтану оны объектитілік пен эмпирикалық жағынан
бақылап, тексеру жақтарын жоққа шығармауы керек. Оның басты міндеті –
адамдардың іс-әрекетінің, қимылының мәнін, мағынасын, мазмұнын терең
түсіну, ұғыну болып табылады. Осыларды еске ала отырып, қоғамның даму
заңдарының себебін ашуға болады. М. Вебер өзінің әлеуметтану
зерттеулерінде түсіну, ұғыну әдістеріне көп көңіл аударуына
байланысты, оның әлеуметтану теориясы “түсіну, ұғыну теориясы” деп
аталынды. Осыған орай ол нақтылы өмірге сәйкес методологиялық,
логикалық жалпы ұғымдарды қалыптастырды. Бұл оның “идеалды типтер”
әдісіне жақсы көрінеді. М. Вебердің пікірінше, идеалды тип (яғни,
адалдықтың үлгісі шығармашылық қиял, елес жемісі.) ол зерттелетін
маңызды құбылыстарды адамның ой-пікірі мен идеализациясы (яғни, асыра
дәріптеушілік, шындыққа теориялық бейнелеу – А.И.) негізінде
жасалады. М. Вебер саяси әлеуметтануы дамытуға да үлкен үлес қосты.
Өзінің әлеуметтік іс-әрекет тұжырымдамасына сүйене отырып, ол саяси
билікті үш түрге бөлді. 1) харизматикалық; 2) дәстүрлік; 3)
бюрократты. Харизматикалық үстем ету – яғни соқыр сезіммен көсемге
сенуге негізделген. Дәстүрлік – дәстүр мен салтқа негізделген; ал
бюрократтық деп ресми қызметтегі адамдардың, азаматтардың мүддесіне
нұқсан келтіріп, өз міндеттерін формальды түрде атқаратын үстем ету
формасы. Осыдан барып “бюрократизм” деген ұнамсыз ұғым пайда болды.
Бюрократизм – істің мәніне немқұрайлы формальды қарау, істі көпке
созу.
14. Эмиль Дюркгейм (1858-1917 ж.ж.). Әлеуметтанудың классикалық негізін
салушылардың ірі өкілінің бірі, әрі өте беделдісі –Эмиль Дюркгейм (1858-
1917 ж.ж.). Қазіргі әлеуметтану көбіне Э.Дюркгеймнің классикалық мұрасына
сүйенеді. Өзінің әлеуметтануында ол әлеуметтік таным процесінің
әдістемесіне көп көңіл аударды. Ал, бұл методология “социализм” деп
аталады. Э.Дюркгеймнің пікірінше, әлеуметтану әлеуметтік нақты мәні бар,
оған ғана тиісті қатынастарды, олардың сапаларын терең зерттеуі керек.
Әлеуметтік нақтылықтың негізгі элементі- әлеуметтік фактілер, осылардың
жиынтығынан қоғам құралады. Осы фактілер әлеуметтанудың пәнін құрайды. Оның
басты мақсаты құбылыстарға түрткі болатын заңдылықтарды ашып тұжырымдау.
Э.Дюркгейм әлеуметтік фактілерге бастапқы түсінікті (елестетуді) жапқызады.
Ұжымдық ұғымға әр түрлі адам өмірінің моралдік, басқаша айтқанда, әдет-
ғұрып, дәстүр, тәртіп ережелері, т.б. кіреді. Ал, олар объективті түрде
өмір сүреді. Э.Дюркгейм қоғамды ерекше субстанция ретінде қарастырды, оны
топтық саны мен топтық мінез-құлық ерекшеліктерімен салыстыра отырып
түсіндірген. Топ ойлайды, сезінеді, іс-әрекет, қимыл жасайды. Ал, бұл
топтың мінез-құлқы оның әрбір жеке мүшесінің ой-сезім, іс-әрекетінен
басқаша. Бұл постулатты (яғни, еш қандай дәлелді керек етпейтін
жорамалдарды) Э.Дюркгейм барлық қоғамға қолданады. Әлеуметтік фактілер
индивидтен (адамнан) тәуелсіз, ол да табиғат құбылыстары сияқты, бірақ,
олар адамға еріксіз түрде әсер етіп, оның қоғамда бір тәртіппен жүруін
талап етеді. Э.Дюркгеймнің тұжырымдамасында әлеуметтану қоғамдық
ғылымдардың ішінде ең басты орынды алады. Оның міндеті –тек қана әлеуметтік
фактілерді зерттеумен шектелмейді. Ол басқа қоғамдағы ғылымдарды ғылыми
әдістемелер, теорияларымен қаруландырады. Э. Дюркгеймнің әлеуметтік
теориясының өзегін әлеуметтік келісім, ынтымақтастық (теория солидарности)
теориясы құрайды. Осы теорияны зерттеуге оның ең басты еңбегі – “Қоғамдық
еңбектің бөлінуі” арналған. Бұл еңбегінде ол әлеуметтанудың басты міндеті-
әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың табиғатын және осы әлеуметтік
бірліктердің негізін анықтау деп санады. Э. Дюркгейм қоғамның тұтастығының
негізі-ұжымдық сана. Яғни әр қоғамда тарихи қалыптасқан салт-дәстүрлердің,
көзқарастардың, моральдік ережелердің жиынтығы болады. қоғам мүшелерінің
көпшілігі осы аталғандарды өздерінің күнделікті өмірлерінде, іс-әрекеттері
менқызметтерінде басшылыққа алып отырады. Қоғам дамуының ХІХ ғ. аяғы мен ХХ
ғ. басындағы өзгерістерге талдау жасай келе, Э. Дюркгейм ұжымдық санадағы
өзгерістерге тоқталған.
15. Маркстік әлеуметтанудың негізгі қағидалары. О.Конт пен Г.Спенсердің
кезінде әлеуметтану ғылымында өзінше ерекше ой-пікір айтып әлеуметтанудың
айырықша тұжырымдамасын жасаған Карл Маркс (1818-1883 ж.ж.) болды. К.Маркс
пен Ф.Энгельс те әлеуметтану ғылымының дамуына өзіндік үлес қосқан
ғалымдар. Дегенмен, К.Маркстің әлеуметтану теорисында көптеген бағалы ой-
пікірлер, тұжырымдар бар. Оны мыналардан байқауға болады: К.Маркс
мінсіздендірілген, абстракталы қоғам жағдайына тән даму теорисына қарсы
шығып, өзінің нағыз, шынайы фактілерге негізделген қоғамның объективтік
–материалистік теориясын жасады, қоғамның дамуын “формация”, яғни, ерекше
бір құбылыс ретінде қарастырды; К.Маркс қоғамның даму заңдарын
түсіндіргенде, әр уақытта экономиканы (яғни, өндірістік тәсілді, оның
ішінде өндіргіш күштерді, оларға сәйкес өндірістік қатынастарды) ең басты,
қозғаушы, шешуші күш деп санады; . Қоғамның дамуын (детерменизм) бір
формацияның, оған тән өндірісітік тәсілдің екінші бір формациямен ауысуымен
байланыстырды; . К.Маркстың әдістемесінде қоғам дамуының екі басты үлгісі
бар: а) органикалық, б) механикалық.Біріншісі, әлеуметтік эволюциялық
процесті түсіндіру үшін қолданылады. Басқаша айтқанда, бірінші үлгі қоғамды
тарихи процесс ретінде қарастырады. Екінші үлгі, формацияның негізгі екі
компоненті – базис пен қондырманы талдағанда, олардың арасындағы
қатынастарды механизм ретінде түсіндіреді. К.Маркс әлеуметтік құрылым
(яғни, қоғамды таптарға, топтарға, жікке бөлу) теориясын жасаған авторладың
бірі болды. Жікке, топқа бөлудің негізгі, басты белгісі өндірістік құрал-
жабдықтарына меншік формасына байланысты екенін көрсетті. Сөйтіп К.Маркс
қоғамның әлеуметтік құрылымын экономикалық таптардың қатынастары арқылы
анықталады деп көрсетті. Осыған орай К.Маркс жеке тұлғаны зерттеудің
қажеттілігін айтып, оны қоғамдық қатынастардың жиынтығы деп түсіндірді.
Маркстік әлеуметтанудың кемшіліктері де болды. Батыс әлеуметтанушыларын
қоғам дамуының бірден-бір қозғаушы, негізгі күші тек экономикалық
қатынастарда деген Маркстік теорияны сынға алды. Бұл жерде К.Маркс қоғамның
рухани- мәдени факторларының мәні мен мазмұнын төмендетті деп айыптады.
Экономикалық факторлардың рөлін жоғары, асыра-бағалап қараудың нәтижесінде
жіктеу теориясының бір жақты, бір өлшемді екенін аңғартты.
16. ХХ ғасырдағы орыс әлеуметтануының дамуы. Ресейдегі әлеуметтану
ғылымының негізгі бағыттары. Ресейдегі әлеуметтанулық ойдың қалыптасуы мен
дамуы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырлардың үлесіне тиеді. Осы
кезеңдердегі ресейлік әлеуметтанудағы географиялық бағыттың өкілі географ
ғалым әрі әлеуметтанушы Л.И.Мечников болды. Л.И.Мечниковтың әлеуметтанулық
тұрғыдан қарастырған мәселелері оның Өркениет және ұлы тарихи өзендер
атты еңбегінде баяндалды. Бірнеше тіршілік иелері ортақ мақсатқа бірлесе
күш жұмсап жету үшін қай жерде жиналса, қоғам сол жерден басталады деп
ойлап, Л.И.Мечников қоғамда кооперациялар, ынтымақтастық құруға тырысу
анықтаушы болатындығын атап көрсетті. Қоғамдық прогресс идеясы
Л.И.Мечниковтың әлеуметтанулық тұжырымдамаларында ерекше орынды иеленді.
Оның пікірінше, прогресс идеясы болмайынша, адамзат тарихы тек оқиғалардың
мағынасыз қоймасы тәрізді болып қалады. Ресей әлеуметтануында органикалық
бағытты қалыптастырған А.И.Стронин және П.Ф.Лилиенфельд болды. А.И.Стронин
әлеуметтік білімді жаратылыстану ғылымына, ең алдымен биологияға ұқсас
үлгіде қарау қажет деп есептеді. Ол қоғамдық өмір фактілеріне әділ қарау
керек деген тұжырымды ұстанды. Оның пікірінше, тұлға мен қоғам арасында
үздіксіз қақтығыс болып жатады. Анархизм бағытын қалыптастырған М.Бакунин
мен П.Кропоткин болды. Анархизмнің басты идеясы – ешбір мемлекеттік
институттар бұза алмайтын тұлғаның еріктілік идеясы, табиғи күй ретіндегі
оның еркіндік идеясы болды. Психолгиялық бағыттың өкілдері Е.В.Де-Роберти
мен Н.И.Кареев қоғам дамуының негізгі бағыттарына, прогресс пен регреске,
бұқара халық пен тұлғаның тарихтағы роліне назар аударды. Олар қоғам
дамуындағы психологиялық факторлардың ролі мен маңызын дәлелдеуге үлес
қосты. Ресей әлеуметтануындағы негізгі бағыттардың бірі жария марксизм
бағытының өкілдері П.Струве, М.Туган-Барановский, Н.Бердяев, С.Булгаков
және т.б. болды. Олардың көзқарастарының негізінде кейінірек идеалистік
және діни бағыттар дами бастады. Қазан төңкерісінен кейін ресейлік
әлеуметтанудың дамуы шиеленісті жағдайда жүрді. Кеңе өкіметінің алғашқы
жылдарында әлеуметтану ғылымының өрлеуі байқалды. Кеңес Одағы Коммунистік
Партиясы екі рет: 30-жылы және 60-жылдың басында әлеуметтануды марксизмге
жау, жалған ғылым деп жариялады.
17. А.Құнанбаев пен Ы.Алтынсариннің әлеуметтік көзқарстары. Қазақ
халқының ұлы ақыны және ұлы ойшылы Абай Құнанбайұлының ағартушылық қызметі
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында өтті. Оның философиялық-
әлеуметтік көзқарастары осы кезде қалыптасты. Сол кездегі қазақ қауымын
толғандырған басты мәселелерге жауап беруге ұмтылды. Абай әлеуметтанудан
арнаулы еңбектер жазбағанымен шығармаларында алуан түрлі әлеуметтік
мәселелерді қозғап отырған. Қоғам туралы мәселе Абайды терең толғандырған.
Оның пікірі бойынша, біртұтас құбылыс ретінде қоғамның табиғи негізін халық
құрайды. Ол ел берекелі болса – жақсы жайлау, ол бір – көл дейді. Абайдың
байқауынша, ел еңбекпен көркейеді, елдің шырқын бұзатындар еңбек етпейтін
арамтамақтар, еңбексіз жатып ішу адам баласын аздырады: Тамағы жоқтық,
жұмысы жоқтық, аздырар адам баласын, Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның
тіленбей дейді. Абайдың айтуынша күллі (38-қара сөзінде) адам баласын қор
қылатын үш нәрсе бар, сонан қашпақ керек. Әуелі надандық, екіншісі –
еріншектік, үшіншісі – залымдық дейді. Надандық – білім, ғылымның жоқтығы,
дүниеде еш нәрсені оларсыз біліп болмайды. Жалпы, Абай әлеуметтік
мәселелерге моральдық тұрғыдан келеді. Абайдың әлеуметтік көзқарасында:
байлар мен кедейлердің арасындағы айырмашылықтарын, олардың жағдайын,
қоғамдағы алар орындарын салыстырып, сауатсыздардың көзін ашып түсіндірмек
болған.Ыбырай Алтынсарин өзінің бар саналы өмірін елдің игілігі үшін сарп
еткен, өз халқынның даңқты ұлы. Ол өзінің шығармаларында қазақтарға озық
орыс мәдениетін үйренуді насихаттаған, сол халықтың алдына міндет етіп
қойған орыс-қырғыз мектептерін ашу ісінде өзі бас болып, үлгі көрсетіп
бірінші әрекет жасады. Ы. Алтынсарин Қазақстанның Ресейге толық қосылып,
кең қазақ даласын игеру мәселесі міндет етіп қойылған дәуірде өмір сүрді.
Сауатсыз, білімсіз адамдар – қараңғылықта адасушы, көзі жоқ соқыр, ақылы
жоқ надан, деп жазды Ы. Алтынсарин. Нағыз адамдар – ғылымды игеріп,
біліммен қаруланған, дүниенің игілігін пайдалана білетін кісілер. Ғылым
адамды надандықтың түнегінен шығарады, оның ой-өрісін шексіз кеңейтеді.Ы.
Алтынсариннің түсінігі бойынша, білім дегеніміз, төңіректегі ақиқатты тану.
Табиғи ақыл айналадағы бізді қоршағанды ғана қамтуға қабілетті, ал, оны
дамытып, біздің көрмегенімізді де білуге қабілетті ететін дүниелік
(светский) білім ғана деп көрсетті Ы. Алтынсарин. Сонымен, Ы.
Алтынсаринның ағарту идеясы қоғамда ғылым мен білімнің рөлін дәріптеуге
бағытталған. әлбетте, бұл жерде қоғамдық өмірмен байланыстырылмай алынған
ғылымның рөлін асыра дәріптегенін байқауға болады. Ы. Алтынсариннің орыс-
қырғыз мектептерін ашуы, Қырғыз хрестоматиясын жазуы, қазақ ауылдарында
орыс әдебиетін таратуы Қазақстан мәдениетінің дамц тарихында үлкен оқиға,
революциядан бұрынғы дәуірде қазақ халқының рухани өміріндегі дамудың
бастамасы болды.
18. Ш.Уәлихановтың әлеуметтанулық көзқарастары. Ш. Уәлихановтың (1835—
1865) ғылыми еңбектерінің бәрінде, атап айтқанда, Қазақтардың өрісі мен
қонысы туралы, Сот реформасы жайлы жазбалар, Баянауыл округі туралы,
Өлкенің үкімет басқару жүйесі мен саяси жағдайы, Сахарадағы мұсылмандық
туралы және т.б. шығармаларында казак коғамындағы көкейтесті әлеуметтік
мәселелер зерттеледі. Шоқан Уәлихановтың әлеуметтік-ғылыми көзқарастары,
оның демократиялық, гуманистік ой-пікірлері Петербургте және Сібір Кадет
корпусында оқып жүргенде, сонымен бірге сол кездегі орыстың ұлы
демократиялық өкілдерінің шығармаларын оқып, олардың кейбіреулерімен
жақындасып, кездесіп, араласып жүргенде қалыптасты. Ол қазақты орыс
мәдениетіне жақындату, орыс ғылымына идеясын жақтаған адам. Оның аққан
жұлдаздай қысқа өмірі ғылым үшін өте құнды жылдар болғпн еді. Терең
білімді, ғылымға берілген Шоқан өз қызметін халық тағдырымен байланыстыра
қараған. Сондықтан ол тек ғалым ғана емес, қоғам қайраткері де болды. Осы
тұрғыдан келгенде Шоқанның қоғамдық көзқарастарына талдау жасау қызғылықты
болып табылады. Ш. Уәлихановтың қоғамдық-әлеуметтік және саяси мәселелерді
сөз ететін Записка о судебной реформе, Очерки Джунгарии, о
мусульманстве в степи, Следы шаманства у киргизов, Тенгри сияқты
еңбектерінде және достарына жазған хаттарында біз оның көзқарастары көп
жағдайда озық идеялармен ұштасып, үндесіп жатқанын байқай аламыз. Ескерте
кететін бір жайт, Ш. Уәлиханов өзінің саяси көзқарасын жан-жақты, жүйелі
көрсететін үлкен еңбектер жазбаған. Бірақ, бұл оның халықтың болашағы үшін
күрескен, орыс өнер-білімін үндеген алдыңғы қатарлы адам болғандығын
анықтауға кедергі келтіре алмайды.
19. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының әлеуметтік көзқарастары.
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан аса ірі қоғам және саясат қайраткері,
оқымысты, жазушы, Петербург массондарының мүшесі. Ол Ресейдің І Думасының
депутаты. алаш қозғалысын ұйымдастырушы, әрі алаш партиясының
көшбасшысы, ұлттық Алаш Орда үкіметінің төрағасы, т.б. саяси-әлеуметтік
қызметтер атқарады. Ол Санкт-Петербургтегі Орман Шаруашылығы
институтынтәмамдаған, оқымысты, экономист. Студент кезінде саяси жұмыстарға
белсеңді қатысқан. Маркс ілімін оқыды. Ол қазақ қоғамындағы әлеуметтік
қатынастарды білу үшін орыстың демократиялық әдебиеттерін қазақ тіліне
аударды. Коммунистік жар деген атпен Коммунистік партия манифесін қазақ
тіліне аударды. Ол өзінің Қазан төңкерісіне дейінгі өмірін патша
әкімшілігінің әділетсіз отаршыл саясатымен күресуге арнады. Мемлекет пен
дінді айырмаса, дін мемлекеттің қолжаулығы болып кетеді. ХХ ғасырдың
алғашқы ширегінде Қазақстандағы аддынғы қатарлы өкілдерінің бірі, әрі ірі
оқымысты – ғалым Ахмет Байтұрсынов болды. Ол еңбек жолын ағартушылықтан
бастады. Орын алып отырған қиындықты деңу үшін ол қазақ жазуымен
айналысады. Ол алдымен қазақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттеуге кіріседі.
Ол зерттеудің нәтижелерін 1912-ші жылдан бастап Айқап журналы мен Қазақ
газеттерінің беттерінде жариялайды. Айқаптың 1912-ші жылғы 9-10
сандарында және Қазақ газетінің 1913-ші жылғы 34-інші және одан әрі
қарайғы сандарында Жазу мәселесі деген көлемді мақалалар жариялап, оларда
қазақ дыбыстарын білдірмейтін араб алфавитінің кейбір таңбаларын қазақ
жазуына енгізбеу керектігін, тұтас сөздің жіңішкелігін білдіру үшін дәйекші
деп аталатын белгі қою қажеттігін дәлелдейді. А. Байтұрсынов – қазақ
балаларының ана тілінде сауат ашуына көп күш жұмсаған адам. 1902-ші жылдан
бастап ашылған ауыл мектебі деп аталатын үш жылдық бастауыш оқу орнының
өзінде шәкірттер сауатын орыс тілінде ашатын, кейбір пәндердің тілі қазақша
болғанымен, оны оқытуға арналған, ресми түрде қабылданған кесте жоқ
болатын, әр мұғалім өз ыңғайына қарай орыс, не арабжазуларын пайдаланатын.
А. Байтұрсынов пен өзге де бір топ қазақ оқығандары қазақ даласында оқу-
ағарту ісінің дұрыс жолға қойылуын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар
қазақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz