ҚР екінші деңгейлі банктеріндегі банктік тәуекелдерді басқару (тәуекелдің бір түрі мысалында)
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім. Банк тәуекелінің пайда болу себептері мен мазмұны ... ... ... ... ... 4
1.1. Банк тәуекелдерінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ Бөлім. Банк тәуекелдерін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1. Пайыздық тәуекелдерді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Несиелік тәуекелдерді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.3. Тәуекелдерді жою жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ІІІ Бөлім. Шетелдегі банктердің банктік тәуекелдер және оны басқару ... 33
3.1. Халықаралық несиелендірудегі тәуекел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Глоссарий
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім. Банк тәуекелінің пайда болу себептері мен мазмұны ... ... ... ... ... 4
1.1. Банк тәуекелдерінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ Бөлім. Банк тәуекелдерін басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2.1. Пайыздық тәуекелдерді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2. Несиелік тәуекелдерді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.3. Тәуекелдерді жою жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ІІІ Бөлім. Шетелдегі банктердің банктік тәуекелдер және оны басқару ... 33
3.1. Халықаралық несиелендірудегі тәуекел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Глоссарий
Кіріспе
Мен таңдаған курстық жұмыс “ҚР екінші деңгейлі банктеріндегі банктік тәуекелдерді басқару (тәуекелдің бір түрі мысалында) ” деп аталады. Мұнда тәуекелдің қаржылық және өндірістік қызметте басты проблема болып табылатындығы, тәуекелді ескере отырып, біз өз іс әрекетімізде тәуекелді минимумға жеткізуге тырысамыз.
Тәуекел өндірушінің, сонымен қатар банк қызметінің қорытындысын нәтижесінің анықталмағандығы және мүмкін шығындар болуының ықтималдығы.
Банктік қызметте маңызды болып тәуекелді жою емес, ол тіпті мүмкін емес, оның болжау мен минималды деңгейге жеткізу табылады.
Курстық жұмы үш бөлімнен тұрады. Әр бөлімде нақты және ауқымды түрде әр түрлі проблемаларды және де банктің тәуекелінің пайда болу себептері мен мазмұны жайлы жаздым.
І бөлімде, банк тәуекелінің пайда болу себептерін, банк тәуекелдерінің түрлерін жаздым. ІІ бөлімде, банк тәуекелдерін басқару түрлерін жаздым. Пайыздық тәуекелдерді басқаруы туралы, несиелік тәуекелдерді басқаруы және тәуекелдерді жою жолдарын тізіп жаздым. ІІІ бөлім, шетелдік банктердің банктік тәуекелдері және оны басқару жолдарынан тұрады. Халықаралық несиелендірудегі тәуекел жайлы жаздым.
Әлемдік банктің қарызгерлер жүйесінің есебі кіретін барлық қарызгер – мемлекеттің жиналған қарыздар жиынтығының 34% - ы міндеттемелерден, доллармен өтелуі тиіс. Қалған 66%-ы ең көп бөлігі япондық йенаға келеді.
Үкіметтік сыртқы қарыздың валюталық құрылымын жеткіліксіз диверсификацияламауды келесіден көруге болады: 2005 ж 1 қаңтарында АҚШ – тың сыртқы қарызының валюталық құрылымының үлес көлемі 70,6%-ды, япондық йен – 24,4%, қарызға алудың маманданған құқығы – 2,1%, ЕВРО – 1,1% басқа да – 1,8%-ды құрады.
Несиелерді ұсынуда қарыз алушы қарызға алған сомасын қайтарып бермеу тәуекелі пайда болды.
Халықаралық несиелендіруде көптеген тәуекел түрлері бар және оларды талдау мен өлшеу міндетті болып табылады. Жеке қарастырсақ, мемлекеттік тәуекел бар, ол сыртқы және ішкі несиелендірудің айырмашылығы болып келеді.
Мемлекеттік тәуекелді анықтау үшін сандық және сапалық деңгейде салынған ресурстар тәуекелін сипаттайтын әр түрлі бағалау әдістері қолданылады. Бағалау әдісінің бірі рейтингілер болып табылады, соның ішінде әлемдік рейтингілік агенттіктердің рейтингісі. Сонымен қатар мемлекеттік тәуекелді бағалау үшін көптеген мекемелер мен банктер өздерінің талдау әдістерін қолданады.
Мен таңдаған курстық жұмыс “ҚР екінші деңгейлі банктеріндегі банктік тәуекелдерді басқару (тәуекелдің бір түрі мысалында) ” деп аталады. Мұнда тәуекелдің қаржылық және өндірістік қызметте басты проблема болып табылатындығы, тәуекелді ескере отырып, біз өз іс әрекетімізде тәуекелді минимумға жеткізуге тырысамыз.
Тәуекел өндірушінің, сонымен қатар банк қызметінің қорытындысын нәтижесінің анықталмағандығы және мүмкін шығындар болуының ықтималдығы.
Банктік қызметте маңызды болып тәуекелді жою емес, ол тіпті мүмкін емес, оның болжау мен минималды деңгейге жеткізу табылады.
Курстық жұмы үш бөлімнен тұрады. Әр бөлімде нақты және ауқымды түрде әр түрлі проблемаларды және де банктің тәуекелінің пайда болу себептері мен мазмұны жайлы жаздым.
І бөлімде, банк тәуекелінің пайда болу себептерін, банк тәуекелдерінің түрлерін жаздым. ІІ бөлімде, банк тәуекелдерін басқару түрлерін жаздым. Пайыздық тәуекелдерді басқаруы туралы, несиелік тәуекелдерді басқаруы және тәуекелдерді жою жолдарын тізіп жаздым. ІІІ бөлім, шетелдік банктердің банктік тәуекелдері және оны басқару жолдарынан тұрады. Халықаралық несиелендірудегі тәуекел жайлы жаздым.
Әлемдік банктің қарызгерлер жүйесінің есебі кіретін барлық қарызгер – мемлекеттің жиналған қарыздар жиынтығының 34% - ы міндеттемелерден, доллармен өтелуі тиіс. Қалған 66%-ы ең көп бөлігі япондық йенаға келеді.
Үкіметтік сыртқы қарыздың валюталық құрылымын жеткіліксіз диверсификацияламауды келесіден көруге болады: 2005 ж 1 қаңтарында АҚШ – тың сыртқы қарызының валюталық құрылымының үлес көлемі 70,6%-ды, япондық йен – 24,4%, қарызға алудың маманданған құқығы – 2,1%, ЕВРО – 1,1% басқа да – 1,8%-ды құрады.
Несиелерді ұсынуда қарыз алушы қарызға алған сомасын қайтарып бермеу тәуекелі пайда болды.
Халықаралық несиелендіруде көптеген тәуекел түрлері бар және оларды талдау мен өлшеу міндетті болып табылады. Жеке қарастырсақ, мемлекеттік тәуекел бар, ол сыртқы және ішкі несиелендірудің айырмашылығы болып келеді.
Мемлекеттік тәуекелді анықтау үшін сандық және сапалық деңгейде салынған ресурстар тәуекелін сипаттайтын әр түрлі бағалау әдістері қолданылады. Бағалау әдісінің бірі рейтингілер болып табылады, соның ішінде әлемдік рейтингілік агенттіктердің рейтингісі. Сонымен қатар мемлекеттік тәуекелді бағалау үшін көптеген мекемелер мен банктер өздерінің талдау әдістерін қолданады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1) “Ақша, несие, банктер” . оқу құралы; М.С. Сниев; Алматы – 2001.
2) “Ақша айналысы және несие”. Оқу құралы, С.Б. Мақыш; алматы – 2004
3) “Микроэкономика”. Оқу құралы; Н.Қ. Мамыров, Қ.С. Есенғалиева, М.Ә. Тілеужанова; Алматы – 2004.
4) Ганова ГС кредитная политика коммерческого банка м-98.
5) Банковское дело (под ред. Т.С Сеиткалиева -А) «Қаржы қаражат»,1998.
6) М.Блауг “Экономическая мысль рестроспиктиве”
7) “Инфармационный- анолитичный сборник Казахстан” 1994-2001
Султанбеков
8) Лаврушина О.И. «Банковское дело» Москва, 1992.
9) Лаврушина О.И. «Деньги, кредит, банки» / М: Финансы и статистика, 1999
10) Балабанова И.Т. «Банки и банковское дело» / Питер, 2001.
11) Усоскин В.М. «Современный коммерческий банк: управление и операции» / М: Антидор, 1998.
12) Маркова О.М. «Коммерческие банки и их операции» / М: Банки и биржи, 1995.
13) Общая теория денег и кредита / под. Ред. Жукова Е.Ф. – Москва; Банки и биржи, 1995.
14) Банковское дело / под. Ред. Сейткасымова Г.С. – Алматы; Қаржы – қаражат, 1998.
15) “Банковское дело” Сейткасымов Г.С.; Алматы – 1998 ж .
1) “Ақша, несие, банктер” . оқу құралы; М.С. Сниев; Алматы – 2001.
2) “Ақша айналысы және несие”. Оқу құралы, С.Б. Мақыш; алматы – 2004
3) “Микроэкономика”. Оқу құралы; Н.Қ. Мамыров, Қ.С. Есенғалиева, М.Ә. Тілеужанова; Алматы – 2004.
4) Ганова ГС кредитная политика коммерческого банка м-98.
5) Банковское дело (под ред. Т.С Сеиткалиева -А) «Қаржы қаражат»,1998.
6) М.Блауг “Экономическая мысль рестроспиктиве”
7) “Инфармационный- анолитичный сборник Казахстан” 1994-2001
Султанбеков
8) Лаврушина О.И. «Банковское дело» Москва, 1992.
9) Лаврушина О.И. «Деньги, кредит, банки» / М: Финансы и статистика, 1999
10) Балабанова И.Т. «Банки и банковское дело» / Питер, 2001.
11) Усоскин В.М. «Современный коммерческий банк: управление и операции» / М: Антидор, 1998.
12) Маркова О.М. «Коммерческие банки и их операции» / М: Банки и биржи, 1995.
13) Общая теория денег и кредита / под. Ред. Жукова Е.Ф. – Москва; Банки и биржи, 1995.
14) Банковское дело / под. Ред. Сейткасымова Г.С. – Алматы; Қаржы – қаражат, 1998.
15) “Банковское дело” Сейткасымов Г.С.; Алматы – 1998 ж .
ҚР екінші деңгейлі банктеріндегі банктік тәуекелдерді басқару (тәуекелдің
бір түрі мысалында)
Жоспар:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Бөлім. Банк тәуекелінің пайда болу себептері мен мазмұны
... ... ... ... ... 4
1. Банк тәуекелдерінің түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
ІІ Бөлім. Банк тәуекелдерін басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.1. Пайыздық тәуекелдерді басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2. Несиелік тәуекелдерді басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.3. Тәуекелдерді жою жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІІ Бөлім. Шетелдегі банктердің банктік тәуекелдер және оны басқару ... 33
3.1. Халықаралық несиелендірудегі тәуекел
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .34
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Глоссарий
Кіріспе
Мен таңдаған курстық жұмыс “ҚР екінші деңгейлі банктеріндегі банктік
тәуекелдерді басқару (тәуекелдің бір түрі мысалында) ” деп аталады. Мұнда
тәуекелдің қаржылық және өндірістік қызметте басты проблема болып
табылатындығы, тәуекелді ескере отырып, біз өз іс әрекетімізде тәуекелді
минимумға жеткізуге тырысамыз.
Тәуекел өндірушінің, сонымен қатар банк қызметінің қорытындысын
нәтижесінің анықталмағандығы және мүмкін шығындар болуының ықтималдығы.
Банктік қызметте маңызды болып тәуекелді жою емес, ол тіпті мүмкін
емес, оның болжау мен минималды деңгейге жеткізу табылады.
Курстық жұмы үш бөлімнен тұрады. Әр бөлімде нақты және ауқымды түрде
әр түрлі проблемаларды және де банктің тәуекелінің пайда болу себептері мен
мазмұны жайлы жаздым.
І бөлімде, банк тәуекелінің пайда болу себептерін, банк тәуекелдерінің
түрлерін жаздым. ІІ бөлімде, банк тәуекелдерін басқару түрлерін жаздым.
Пайыздық тәуекелдерді басқаруы туралы, несиелік тәуекелдерді басқаруы және
тәуекелдерді жою жолдарын тізіп жаздым. ІІІ бөлім, шетелдік банктердің
банктік тәуекелдері және оны басқару жолдарынан тұрады. Халықаралық
несиелендірудегі тәуекел жайлы жаздым.
Әлемдік банктің қарызгерлер жүйесінің есебі кіретін барлық қарызгер –
мемлекеттің жиналған қарыздар жиынтығының 34% - ы міндеттемелерден,
доллармен өтелуі тиіс. Қалған 66%-ы ең көп бөлігі япондық йенаға келеді.
Үкіметтік сыртқы қарыздың валюталық құрылымын жеткіліксіз
диверсификацияламауды келесіден көруге болады: 2005 ж 1 қаңтарында АҚШ –
тың сыртқы қарызының валюталық құрылымының үлес көлемі 70,6%-ды, япондық
йен – 24,4%, қарызға алудың маманданған құқығы – 2,1%, ЕВРО – 1,1% басқа да
– 1,8%-ды құрады.
Несиелерді ұсынуда қарыз алушы қарызға алған сомасын қайтарып бермеу
тәуекелі пайда болды.
Халықаралық несиелендіруде көптеген тәуекел түрлері бар және оларды
талдау мен өлшеу міндетті болып табылады. Жеке қарастырсақ, мемлекеттік
тәуекел бар, ол сыртқы және ішкі несиелендірудің айырмашылығы болып келеді.
Мемлекеттік тәуекелді анықтау үшін сандық және сапалық деңгейде
салынған ресурстар тәуекелін сипаттайтын әр түрлі бағалау әдістері
қолданылады. Бағалау әдісінің бірі рейтингілер болып табылады, соның ішінде
әлемдік рейтингілік агенттіктердің рейтингісі. Сонымен қатар мемлекеттік
тәуекелді бағалау үшін көптеген мекемелер мен банктер өздерінің талдау
әдістерін қолданады.
І Бөлім. Банк тәуекелінің пайда болу себептері мен мазмұны
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында қызметтің барлық салаларында
экономиканың қайта құру процесі жүріп жатыр. Әрине, тәуекел қаржылық және
өндірістік қызметтен басты проблема болып табылады. Тәуекел біздің өмірде
күрделі шешілмейтін, перманентті болады. Тәуекелді ескере отырып, біз өз іс-
әрекеттерімізде тәуекелді минимумға жеткізуге тырысамыз. Сонымен қатар
тәуекелдің ең тиімді түрін таңдауға тырысамыз.
Банк тәжірибесіндегі тәуекел – белгілі бір жағдайда банк шығындарының
тәуекелі. Тәуекел - өндірушінің, сонымен қатар банк қызметінің қорытындысын
нәтижесінің анықталмағандығы және мүмкін шығындар. Тәуекел келесідей
жағымсыз нәтижелерге тап болуы мүмкін:
• Табысты жоғалту;
• Берілген несие бойынша қайтарылмау жағдайында шығындар;
• Ресурстық базаның қысқаруы; т.б.
Бірақ тәуекел деңгейі төмен болса, жоғары табыс алу мүмкіндігі де аз
болады. Сондықтан да әр өндіруші – тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады
және де көптеген альтернативті шешімдерден ең тиімдісін, нарық деңгейінің
оптималды қатынасы мен іскерлік деңгейді, табыстылықты таңдауы қажет.
Тәуекелдік деңгейі көбейеді, егер:
• қиындық аяқ астында және күтпеген жағдайда пайда болса;
• банктің бұрынғы тәжірибесіне сай емес жаңа мақсаттардың қойылуы
немесе белгілі бір мәселеге қатысты шараларға тиімді шешімдерді
шешуде заңдардың әлсіздігі.
Тәуекелдегі төмен немесе ең ұтымды түрін таңдау үшін біз тәуекелді сандық
жағынан анықтауымыз қажет. Тәуекелді уақыт өлшеуде немесе бағалаудағы басты
мақсаты адамның қаншама тәуекелге ұшырауына байланысты анықталады. Іскерлік
өмірінде тәуекелді бағалаудағы ең көне түрі болып сақтандыру табылған:
саудагерлер ғасырлар бойы тәуекелді болдырмау үшін өз тауарларын бір немесе
бірнеше мүмкін шығындардан сақтандырған, мысалға ұрлықтан, соғыстан және
т.б. Қазіргі уақытта Батыс елдерінде көптеген адамдар өз өмірін
сақтандырады. Осыдан сұрақ туындайды: сақтандырушылар сақтанушыларға
қарағанда тәуекелге аз ұшырайды ма? Әлбетте олай емес: олар тәуекелді
өлшеуде эксперт болып алған. Себебі ол арқылы оның қызметінің жағдайы
анықталады.
Бүгінгі күні тәуекелді талдауда және бағалауда негізгі басымдылық
мүмкіндік теориясына негізделген, яғни болашақта қандай жағдай болатынын
анықтау үшін жүйелік сатистикалық мүмкіндік әдісі қолданады (әлбетте ол
пайызбен көрсетілсе). Ол ғылым мен бизнес саласында, банк ісі мен қаржыны
да қоса кең қолданыста. Тәуекелге банк операцияларының барлық түрі
Қазақстанның коммерциялық банктерінің қазіргі кезеңде тәуекелдерін талдай
отырып келесілерді ескеру қажет:
• экономиканың өтпелі кезеңдегі өндірістің төмендеуі, ұйымдардың
қаржылық тұрақсыздығы ғана емес, сонымен қатар көптеген шаруашылық
байланысының тоқтауына әкеледі;
• саяси жағдайдың тұрақсыздығы;
• банктік жүйенің қалыптасуының аяқталмауы;
• кейбір негізгі заңдылық актілердің жоқтығы мен жетілмегені, құқықтық
баға мен нақты бар ахуалдар арасындағы қарама қайшылық.
Барлық банктер осындай тұрақсыздықта өзінің бәсекелестерінің іс-
әрекеттерін, сонымен қатар Заңның өзгеруін ескеру қажет. Осындай
белгісіздік пен тәуекелдің жоғары деңгейі – алған экономикалық
тәуелсіздіктің бағасы. Тәуекел банктік операциялардың барлығында бар, бірақ
ол әр түрлі масштабта және әр түрлі “орын толтырылуы”, өзгеруі мүмкін, яғни
барлық тәуекелді жоятын және ертерек қаржылық қорытындыны қамтамасыз ететін
банктік операциялар нұсқасы жоқ.
Сонымен банктік қызметте маңызды болып тәуекелді жою емес, ол тіпті
мүмкін емес, оны болжау мен минималды деңгейге жеткізу табылады. Әрине банк
басшылары күтілетін шығын көлемін азайтып, табысты көбейтуге тырысады. Осы
екі мақсат бір-біріне қайшы болады, ол нарықтық экономиканың классикалық
ережесімен белгіленген, онда мүмкін жоғары табыспен бірге мүмкін жоғары
тәуекел де қатар жүреді. Табыстылық пен тәуекел арасындағы оптималды
қатынас ұстап тұру банкті басқарудың ең маңызды және күрделі проблемалардың
бірі. Қазіргі кезде банкирлер өзгермелі экономикада қызмет жасау үшін
тәуекелді басқару мәселесіне көп көңіл бөлетін болады.
1. Банк тәуекелдерінің түрлері
Нарықтық қатынастар жағдайында пайда мен тәуекелді өлшеу қажеттілігі
пайда болады. Тәуекел деңгейімен күтілетін пайданың оптималды қатынас әр
түрлі, олар объективті, субъективті факторларға байланысты. Тәуекелдің
нақты бір түрін немесе жиынтық тәуекелді өлшеу немесе біртіндеп оның
деңгейін анықтау өте маңызды болып келеді. Қазіргі кезде тәуекел деңгейін
талдау мен бағалау мүмкіндік теориясы құралдарымен және математикалық
статистикалық әдістері арқылы іске асырылады. Мысалы, Ресей экономистері
тәуекелді жоғарыда көрсетілген схемамен сыныптайды.
Пайда болу факторына байланысты банктік тәуекелдер негізгі
экономикалық және саяси болып бөлінеді.
Саяси тәуекел – бұл саяси жағдайдың өзгеруіне байланысты тәуекел,
өндірістің нәтижесіне жағымсыз әсер ететін (шекараның жабылуы, тауарды
шығаруға рұқсат бермеу, мемлекет территориясындағы соғыс қимылдары және
т.б.) жағдайлар.
Экономикалық тәуекел – мемлекеттегі немесе банктің өзінің
экономикасындағы жағымсыз өзгерістерді білдіретін тәуекел түрі.
Экономикалық тәуекелдің ең кең тараған түрі балансталмаған өтімділігі
(төлем міндеттемелерін дер кезінде қайтармау мүмкіндігінің жоқ болуы), онда
жеке нарықтар қызмет жасайды. Сонымен қатар экономиканың тәуекел
коньюктурасының, басқару деңгейінің өзгеруімен сипатталады. Тәуекелдің бұл
негізгі түрлері бір-бірімен байланысты және де тәжірибеде оларды анықтау
мен бөлу өте қиын. Сонымен бірге саяси да, экономикалық тәуекел де сыртқы
және ішкі болуы мүмкін. Сыртқы тәуекелге банк қызметінен тікелей немесе
оның аудиторияларымен тікелей байланысты емес.
Сыртқы тәуекел деңгейіне көптеген факторлар әсер етеді:
• Саяси;
• Экономикалық;
• Демографиялық;
• Әлеуметтік;
• Географиялық және т.б.
Ішкі тәуекелге банктің көрсетілген қызметімен оның клиенттері жатады.
Оның деңгейіне банктің басшылығының ұшқыр іскерлігі, оптималды маркетингтік
стратегияны, саясатты және техникамен басқа факторларды таңдауы әсер етеді.
Сонымен қатар басқа да сыныптары бар, олар салалардың пайда болуына
байланысты: мемлекет тәуекелі, жеке банктің қаржылық тұрақтылығының
тәуекелі (банк капиталының жеткіліксіздік тәуекелі, балансталмаған
өтімділік тәуекелі, міндетті резервтердің жеткіліктілік тәуекелі), банктің
жеке операциясы түрінің тәуекелі. Өз қызметтерінде банк негізгі
мәселелерге, яғни: банктік тәуекелге, соның ішінде несиелік тәуекел,
өтімділік тәуекелі, пайыздық тәуекел, капитал құралымының тәуекелі,
сақтандыру тәуекеліне көңіл бөледі.
Қаржылық қызмет тәуекелдегі маңызды мәселелер: операциялық тәуекелдер,
біздің банктердегі қазіргі кезде инновациялық және стратегиялық тәуекелдер
де болып саналады.
Сонымен қатар тәуекелді келесі категорияларға сыныптауға болады:
• масштаб пен көлемі бойынша: глобальдық және локальдық;
• аспект бойынша: психологиялық, әлеуметтік, заңды, аралас;
• шешімнің бейімді деңгейі бойынша: минималды, орта, оптималды,
максималды;
• қауіпті шешімдерді қабылдау мерзімі бойынша: озғырлы, дер кезінде,
кешігуші;
• шешім қабылдайтын тұлғалар саны бойынша: жеке және топтық.
Банкаралық тәуекелдер банк операциялар мерзімі бойынша шектеулі. Бұл
мерзім инфляция деңгейінде кейде өте көп мерзімге созылады, есептеу
жүйесінің қалдырылмағаны, құжаттарды дұрыс толтырмау және т.б. ол өз
негізінде тәуекел деңгейін қиындатады және түрін өзгертеді.
Мемлекетаралық тәукел – мемлекеттегі ағымдағы және болашақтағы саяси
және экономикалық жағдайларда өзгерулер тәуекелі, ол мемлекеттің
мүмкіншілігіне әсерін тигізеді, мемлекеттік тәуекел сыртқы сауда мен
инвестиция мен тура немесе жанама айналысатын кейбір банктер мен банктік
емес фирмалар үшін өте маңызды болады, филиалдардың және т.б. қарыз
алушылардың сыртқы қарыз міндеттемелері бойынша жауап береді. Мысалы, сол
мемлекеттегі банк өнімінің көп бөлігін экспорттайтын корпорацияның
мемлекеттік тәуекелді ескеру несиені қайтару мүмкіндігін бағалауда қажет.
Мемлекеттік тәуекелді талдауда сандық және сапалық факторларды,
сонымен қатар мемлекеттік тәуекелдің көптеген құрамдастарын, мысалы,
экономикалық, саяси, аударым тәуекелін ескеру қажет. Несиені қайтару
мүмкінділігінің талдаудағы жақсы дамыған бағдарламасы және де мемлекеттік
тәуекелдің жеткілікті деңгейі бар банктер - өзінің счетына немесе жанама,
клиент шотына жиі несиелік рейтинг күрделі жүйесін қарастырады. Жүйенің бір
түрі – бұл 1 – ден 9 – ға дейінгі шкала бойынша әр мемлекет құрамдас
рейтинті алады. Рейтингті негізі несиені бағалау үшін пайдаланады.
Рейтингті мемлекет танушылар-аналитиктердің тапсырысына негізделе отырып
сақтандыру шектеулері бойынша комитет белгіленеді. Мысалы, АҚШ банкі
мемлекет тәуекелі бойынша Үкіметаралық комитетімен дайындалған рейтингті
қолдана алады.
Мемлекеттік тәуекелді болжау мемлекеттік құрылғылар және сапалық
мінездемесіне сүйенуі қажет. Сонымен қатар рейтинг көрсетілген үкіметтің
тұрақтылығы мен сыртқы қарызды төлеудегі қатынасын бағалау үшін сыртқы
қарызды төлеудегі қатынасын бағалау үшін қолданады.
Аударым тәуекелі – мемлекеттің төлем балансының өтімділігін, өтімді
валюталардағы қаражаттар міндеттемелері экономикалық субкатегория тәуекелін
айтамыз. Аударым тәуекелі – сыртқы сауда мен инвестиция мен тоқтатылу
мүмкіндігі. Тәуекел үлкен немесе дамушы мемлекетте болуы мүмкін, ұзақ
мерзімді экономикалық тәуекелге әсер етпейтін уақытша проблема болуы
мүмкін. Ұзақ мерзімді қаржылық жағдай қиындығанда қарызға қызмет етудің
негізгі проблемаларымен байланысты да болды. Өтімділік проблемасы
инфляцияны бақылау мақсатында ішкі экономикалық саясатымен тауар бағасы
ағымының қолайсыздығы немесе ішкі экономиканың факторлармен айқындалуы
мүмкін. Сыртқы қарызға қызмет көрсету немесе шетел инвесторларымен ақша
аударымдарына қажетті және ол шетел валютасы ағымын тез арада қысқартуына
әсер етеді. Қазіргі талаптарға сай және күтілетін өзгерістер талабына
келесі 12 ай аралығын мемлекеттер категорияларға негізделіп бөлінеді.
Рейтинг үлгісі төмендегі 1-кестеде анық көрстеілген.
Аударым тәуекелінің рейтингісі.
Рейтинг Мазмұны
тәуекелі
TR – 1 Өтімділіктің минималды тәуекелі, валюталық шектеулерді енгізу
мүмкіндігі. Мемлекеттің халықаралық резервтермен жақсы жағдайы,
сыртқы және ішкі жағдайлар даму мен инфляцияның төмендігін
көрсетеді.
TR – 2 Өтімділік тәуекелінің шамалы болуы, валюталық шектеулерді
енгізу мүмкіндігі. Мемлекеттің халықаралық резерві барабар
жоғары негізі аз толқымалы диверсификациялық экономика.
TR – 3 Валюталық бақылауды енгізу мүмкінгідінің өтімділік тәуекелінің
аз көлемде болуы немесе капитал қозғалысын бақылау. Экономика
жеткіліксіз кең диверсифицирленбеген, инфляция беталысы бар,
төлем балансымен байланысты проблемалардың мүмкін болуы.
TR – 4 Өтімділік тәуекелі ортадан жоғары. Халықаралық резерві ортадан
төмен. Экономикалық дамудың тұрақсыздығы. Экономика мен
инфляция жеткіліксіз диверсицификацияланбаған сыртқы әсерлерге
байланысты, шетел займдар есебінен төлем балансының тапшылығы
қаржыландырылады.
TR – 5 Өтімділік тәуекелі менежменттің көңіл бөлуін талап етеді.
Кейбір валюталық шектеулер активтің валютада болуына тыйым
салады. Мемлекеттің халықаралық резервтері стандарттан әлденеше
төмен, толқымалы экономиканың база әлсіз, экономика сыртқы
факторлар әсеріне байланысты, ағымдағы баланс тапшылығын
қаржыландырудан мемлекет сыртқы займдарға тәуекелді. Сыртқы
қарызды төлеу бойынша қызмет жоғары және өсуде.
TR – 6 Аударымның басқа проблемалары мен өтімділікпен байланысты
маңызды проблемалар мемлекетке сыртқы міндеттерді жабуға
мүмкіндік бермейді.
TR – 7 Өтімділіктің жеткіліксіз ортадан жоғары тәуекелі, капитал
қозғалысына қатал шектеулер және валюталық бақылау қарызды
төлеудегі міндеттемелерді мемлекеттің орындалмауы. Мемлекет
банк- кредиторлармен немесе кредитор-үкіметпен мерзімді өзгерту
жолдарын қарастырмаған және де болашақта қарастырмайды.
TR – 8 Тәуекел маңызды, қарыз құны төмендеді. Мемлекет қарыздарын
жинақтады (пайыздарды төлемеу сияқты). Жақын болашақта қарыз
қызметін жандандыруда ешқандай мүмкіндік жоқ.
TR – 9 Мемлекет өзінің міндеттемелерін төлеуден бас тартты,
қарастырылатын болашақта несие қайтарылмайды және оны банк
активі ретінде санауға болмайды, себебі оның құны өте аз.
Көрсетілген мемлекеттің рейтингісі несиелеудің талаптарын бекітеді,
максималды көлемін (“сақтандыру лимиті”), қызмет мерзімі бойынша және
қарызгер түрі бойынша (“тәуелсіз тәуекел” үкіметтік мекемелерді несиелеуде
және “коммерциялық тәуекел”), тәуекел түрін қосқанда. Берілген мемлекетте
банк несиенің портфелін құруда әр түрлі салмақ осы элементтерге берілуі
мүмкін.
Мемлекеттік тәуекелдің рейтингтік жүйесін (бірліктік емес, рейтинг
түрінің көлемі) – ол негізінде жеке банктің өнімі, принциптер негізінде
құрылған, банк менеджментімен құрылған және мақұлдаған. Бұл әрқашанда дұрыс
объективті баға емес, қорытындысы әрқашан дұрыс болатын. Керісінше, банктің
несиелік тәуекелдің жалпы шектеулеріне қол жеткізу үшін күрделі мәселені
бағалауда ұйымдастырушылық процесін әзірлеу. Бизнесмен төлемді алуды немесе
өндіруді валюта түрінде кемісе ол валюталық тәуекелге ұшырайды, төлем сол
уақытта болмаса. Егер келісімшарт өзінің валютасында келісілген болса,
бизнесменге қорықпауға болады, барлық валюталық тәуекел партнердің мойнына
жатады.
Валюталық немесе курстық тәуекел – шет ел валюта курсының өзгеруі
(доллар, фунт стерлинг, франк, иен және т.б.) банктің активі мен пассивінің
нарықтық бағасының өзгеруінің сол банктің залалының көбеюіне әкеледі.
1970 – 1980 жж алдыңғы жылдарға қарағанда валюта курсының айырбастау
және пайыздық мөлшерлемелерінің күрт толқулары көп байқалды. Өзгермелі
валюта бағамдары жүесімен алмастырылған 1970ж басындағы Бреттон – Вудстық
валюта жүйесі дағдарысынан кейін валюталық тәуекелді басқару
мүмкіншіліктері пайда бола бастады. 1980ж толқымалы валюталық бағамдары
амплитудасы көбейеді. Экономикаға сол кездегі тағы басқа соққы болған.
Пайыздық мөлшерлемелердің өсуі болады. Толқымалы валюта болады. Өзгермелі
пайыздық мөлшерлеме экономистермен банкирлерді валюталық тәуекелді
басқаруды мұқият қолға алуды және талдауға мәжбүр етті.
Мәміле кезінде валюталық тәуекелді анықтап және оның қалай жабу керек
екендігін талдау қажет. Валюталық мөлшерлеме сатушы есебіне де, сатып алушы
есебіне де өзгере алады және оны ескеру керек. Сыртқы валюталық нарықтағы
жағдай әлі де валюталық курстың ағымының нақты болжамын бере алмауын
айқындайды. Валюталық тәуекел келесі құрылымдардан тұруы мүмкін:
А) коммерциялық, яғни қарызгердің (гарант) өзінің міндеттемесі бойынша
есепте алмауы мен есептескісі келмеуіне байланысты;
Ә) операциялық, яғни нақты операциялар бойынша валюталық тәуекел
залаладары. Бұл тәуекел пайданы ала алмау мүмкіндігімен немесе күтілетін
ақша қаражаттар ағымына айырбас курсының өзгеруі әсер ету арқылы
қорытындысында зиян шегуді анықтайды.
Егер экспортер тауарын шетел валютасы бойынша курстың төмендеуінен –
ұтылады, ал импортер шетел валютасы бойынша төлем жасаса, Ұлттық валютаға
шаққандағы шетел валютасының курсының жоғарылауынан ұтылады.
ІІ Бөлім. Банк тәуекелдерін басқару
Банк тәуекелдерін басқару банктің тәуекелінің алдын алу мен оны
болдырмау іс-әрекеттер жиынтығы. Тәуекел – бұл мүмкін болатын шығындардың
қаупі, сондықтан кәсіпкер (банкир) тәуекелді минимум шегіне дейін
жеткізуге тырысады. Тәуекелді басқару – қаржы менеджерлерінің маңызды
міндеттерінің бірі болып табылады.
Тәуекелді шектеудің мынадай формалары бар:
• диверсификация – өзара байланысты емес және әр түрлі тәуекел
дәрежелері бар салымдардың түрлі объектілері арасында
инвестицияланатын қаражаттарын бөлу процесі;
• таңдау және нәтижелер жөнінде қосымша ақпараттарды иемдену – тәуекелді
кемітуде қолданылады, мұндай ақпараттар құнды тауарлар болып табылады.
Ал ақпаратқа капитал салу эккаутинг деп аталатын кәсіпкерліктің бір
сферасы болып табылады. Эккаутинг дегеніміз – бұл әр түрлі қаржылық
ақпаратты жинаумен, өңдеумен, сыныптаумен, сұрыптаумен, талдау және
толтырумен байланысты бизнестің сферасы;
• шектеу – бұл шығыстардың, сатудың, несиенің шекті сомасын орнату, яғни
банктермен қарыз беру кезінде кәсіпорындар мен тауарларды несиеге сату
кезінде инвестормен капитал салудың сомасын анықтау кезінде;
• сақтандыру, тәуекел мүмкіндігін ескере отырып қызметті, не тауарды
(несиені) алдын ала сақтандыру болып табылады;
• хеджирлеу – бұл айырбас валюта курсының болашақта болатын өзгерістерді
есепке алу және осы өзгерістердің зардаптарын болдырмау мақсатында
жасалатын жедел мәмілелер мен шарттардың жүйесі;
• валюталық келіссөздер – мәміленің шартын білдіретін девальвация
немесе ревальвация бойынша шығындарды болдырмауға валютаның басқа
валютаға қатысты курсын тіркейтін келіссөз;
• сапаны басқару. Кең қолданылатын қорғаныс әдісінің бірі сапаны бақылау
– банкке нақты қиындықтар түскенге дейінгі проблемаларды шешу; және
т.б.
Соның ішінде толығырақ бірнеше тәуекелді басқару жолдарына тоқтап өтсек:
- хеджирлеу – бұл мүмкін зиян да тәуекелдің қысқарту процесі, яғни әр
қауіпті келісімге валюталық орын толтыратын валюталық позицияны құру. Банк
тәуекелдің барлығын хеджирлеуге, хеджирлемеуге немесе кейбіреуін ғана
хеджирлеуге шешім қабылдауы мүмкін. Егер экспортер бұндайда тәуекелдің
алдын алғысы келсе, ол зияндар есебінен сақтандыра алады. Қаржылық фьючерс
арқылы хеджирлеуді іске асыра отырып, ол өзіне айырбас курсын кепіл етуге
ұмтылады, сол арқылы шетел валютасын сатып алады. Хеджер өз тәуекелін
валюталық операцияларының басқа қатысушысына ауыстырады. Егер ол фьючер
сатып алса, басқа біреу оны сатуы керек, яғни қазіргіде көрсетілгендей
бірқалыпты және алынған болашақта келісілген мерзімде, баға бойынша
валютаны сатып алу құқығы мен міндеттемесі. Ағымдағы курсты тіркеп, екі
жақта зиянды да, пайданы да кепілдейді. Бір жақ күтілмеген зиянды
болдырмауға тырысады, ал басқа жақ күтілмеген пайдадан бастартады. Бірақ
та 2 жақта өздеріне жағымсыз бағытта мүмкін курс өзгерімінің зиян шегу
тәуекел төлетуі маңызды. Хеджирлеудің болмауы 2 себептен болуы мүмкін.
Біріншіден, банк тәуекелді немесе осы тәуекелдерді қысқартуы
мүмкіншіліктерін білмеуі мүмкін. Екіншіден, банк айырбас курсы немесе
пайыздық мөлшерлемелері өзгеріссіз немесе өздерінің есебіне өзгереді деп
санауы мүмкін. Нәтижесінде банк, егер оның күтімі дұрыс болса, ол ұтады,
дұрыс емес болса, зиян шегеді. 2 – кестеде валюталық тәуекелдерді
хеджирлеу шешімдердің қабылдау көрсетілген.
- форфейтингтік тәуекел – форфейтер (жиі банктер) регресс құқығынсыз
экспортердің барлық тәуекелін өзіне алғанда пайда болады. АҚШ доллары,
Швейцар франкісі, Неміс маркасы бойынша келісім шот-фактуралары басқаларға
қарағанда форфейтингке жиі ұшырайды. Оның себебі олар ең өтімді евро –
валюта. Экспортер алатын сома (экспорттық операциялардан түсетін) күтілетін
ақша (скидка) түсімдері алынған жеңілдік. Жеңілдік көлемі операциялық
валютаны евро-валютаның пайызының мөлшерлемесімен өлшенеді. Бірақ , сонымен
қатар форфейтингтің жағымды жақтары да болады (коммерциялық тәуекелді қайта
қаржыландыру әдісі), ол арқылы тәуекел деңгейін қысқартуға болады, мына
жолдармен:
• мүмкін міндеттердегі баланстық қатынасты жеңілдету;
• өтімділік жағдайын жақсарту (уақытша болса да), ол қаржылық
төзімділікті жақсартуға мүмкіндік береді.
• Мүмкін қиыншылықтарды сақтандыру жолы арқылы мүмкін зиянды қысқарту,
ал бұрынғы сақтандырылған талаптарды ұсынған кезде пайда болады;
• Пайыздық мөлшерлемелердің толқуы және т.б. байланысты тәуекелдің
қысқаруы мен тіпті жоқ болуы.
Тәуекелдің хеджирлеу – оларды минималдаудың жалғыз әдісі:
- валюталық своп, оның екі түрі бар. біріншісі, параллельді
несиелерді рәсімдеуге ұқсайды, онда екі жақ екі түрлі
мемлекеттерге бірдей мерзіммен және жабу әдісіне байланысты
бірдей немесе біреу, бірақ, әр түрлі валютамен көрсетілген.
- Екінші нұсқа – екі банк арасындағы “спот” мөлшерлемесі бойынша
валютаны сату немесе сатып алу және “спот” мөлшерлемесі бойынша
анықтап алдын ала (болашақта) көрсетілген мерзімге келісімді
аудару туралы келісім.
Халықаралық қаржыландырудың контексте своп термині үш түрлі мағынада
беріледі:
1. бір мезетте валютаны сатып алу мен форвордтық сату;
2. бір мезетке несиені екі валютамен беру;
3. бір валютамен көрсетілген міндеттемелермен айырбас,
келесідей көрсетілетін міндеттемелерде.
Валюталық своп екі жақтың тікелей келісім арқылы немесе делдал ретінде
шығатын және әр қатысушы үшін екінші жақ болатын банк арқылы іске аса алады
(бұған мысал ретінде 1 - сурет).
Банк екіншісіне де делдал ретінде болады, сондықтан да А-ға да, В-ға
да бір-бірін білуі қажет емес. Банк өзінің екі жақтың біреуінің төлемеуі
қарызды тәуекелін өзіне алады. Егер мысалы, доллар фунт стерлингке
қарағанда күшейсе, банк В-мен жасалған келісімнен ұтады.
Долларды қайтарады
Фунт стерлингті
қайтарады
пайыз АҚШ долларында пайыз АҚШ долларында
пайыз фунт стерлингте пайыз фунт стерлингте
пайыз фунт стерлингте пайыз фунт
стерлингте
пайыз фунт стерлингте пайыз доллар
түрінде
Пайыздық спот міндеттемелік бойынша пайыз төлеу үшін қолданылатын
мөлшерлеме түрін өзгерту үшін жасайды, мысалы, толқымалы пайыздық
мөлшерлемені тіркелген ауыстыру. Своп келісімшарт жақтары тіркелген
пайыздық мөлшерлемеден толқымалыға ауысуы мүмкін немесе керісінше акивтері
мен пассивтерін өтеу мерзімін нақты күнін анықтау. Своп арқылы банк
басшылығы банк арқылы өтетін қаржыларды қойған мақсатқа жетуге болады.
Сонымен қатар өз клиенттеріне свопты ұйымдастыра отырып, делдал қызметі
үшін комисиондық түрінде өзіне пайда табады және своп-келісімшартын
орындауға кепіл болатынына уәде берсе қосымша табыс ала алады.
Трансляциялық (бухгалтерлік) тәуекел, шетел филиалдары мен
контрагенттерінің “табыстары мен шығындар” шотымен актив пен пассив
балансын қайта бағалауда пайда болады. Әр түрлі мемлекет валютамен
көрсетілген актив пен пассив арасындағы келіспеушілік сияқты мүмкіндіктер
болады. Мысалы, банк несиені швейцариялық франкпен алды, өйткені
Швейцарияда пайыздық мөлшерлеме төмен болады, содан соң франктерді АҚШ
долларына айырбастайды. Америкадағы жобаны қаржыландыру үшін баланстық
есепте пассивтің АҚШ доллары бағасының өсуін келесі жағдайда өсуін
көрсетеді, егер Швейцар франкісінің курсы АҚШ доллрына шаққанда өссе.
Стратегиялық жоспарда валюталық тәуекелден қорғану активі бағалық
саясатпен, сақтандырудың түрі құны мен тығыз байланысты болады. Сонымен
қатар барлық ірі банктер өзінің актив пен пассивін валютамен мерзім бойынша
теңестіріліп валюталық операцияның қоржынын құруға тырысады. Негізінен
валюталық тәуекелді басқарудың барлық сыртқы әдістері оларды
диверсификациялауға бағытталған. Бұл мақсатта ең көп қолданылатын жылдам
валюталық операциялр, олар: форвардтық, фьючерстік, опциондық. Валюта
“спот” талабы бойынша (тез не 2 күндік есеппен), “своп” (спот) форвард,
спот әртүрлі банктермен) немесе “форвард” (“аутрайт” банк пен клиент
арасында) сатылады.
Ішкі тәуекелдердің банк қызметіне әсері. Ішкі тәуекелдер банктің
түріне және спецификасына, оның қызмет түріне (операциялар) , партнерлар
құрамына (клиенттер мен контрагенттер) байланысты болады. Әр түрлі
коммерциялық банктерде кездесетін коммерциялық банктерде, мысалы,
инновациялық , басым тәуекелі, жаңа технологияларды несиелендіруге
байланысты болады. Сонымен қатар көптеген инновациялық банктер, мысалы,
тәуекелдің төменгі қаржылық деңгейінің бар болуы олардың өз клиенттеріне әр
түрлі бағалы қағаздардың несиелік қоржынының басқаруда қызметтеріне ұсына
алады. Осылайша олар тіркелген табысты сатып алады. Осындай тәуекелдің
деңгейін қысқарту мақсатымен банктердің өздері ғана емес, сонымен қатар
олардың қатынас жасайтын аудиториялары банктің нақты және потенциалды
көлемін табуда активті маркетингтік қызметті өткізу қажет.
Салалық банктерде тәуекел деңгейінің ең басты мәселесі оның түрі мен
нақты сала спецификасы (ескі немесе жаңа перспективті, стратегиялық және
т.б.) салалық тәуекелін білу мен түсіну жеке қарызгерлерге байланысты
тәуекелді бағалауға көмектеседі.
Банк операцияларының мінездемесіне байланысты тәуекелдер банктің
спецификасына немесе баланстан тыс операцияларға байланысты болуы мүмкін,
олар активті және пассивті тәуекелдер операцияларына бөлінеді.
Пассивті операциялар көмегімен банк өздерінің ресурстарын реттейтін
активті банктік операцияларды іске асыру үшін пассивті операциялар тәуекелі
активті операцияларды ресурстармен қамтамасыз ете алмау мүмкіндігі, яғни,
балансталмаған өтімділік тәуекелі.
Банкирлер әдетте ақша қаражаттары мен тартылған қаражаттардың
жетіспеушілігі депозиттерді қайтара алмау, несиені бере алмау және т.б.
проблемалармен соқтығысып қалудан қорқады. Балансталмаған өтімділік
тәуекелімен ұшыраған банк тез арада өте үлкен мөлшерлемемен қаражаттарды
тартуы керек, ол ағымдағы қажеттіліктерді қолма-қол қаражаттар да ұстауы
керек, ол банктің табысының төмендеуіне әкеледі.
Балансталмаған өтімділік тәуекелдің көрсеткіштерінің бірі болып:
Балансталмаған өтімділік = займдық қаражаттар сомасы
Жиынтық активтер сомасы.
Займдық қаражаттар көлемінің өсуі депозиттердің кетуі немесе несие
сапасының төмендеуіне байланысты өтімділік дағдрысының пайда болу
мүмкіндігі өседі. Бұл тәуекелдің басқа көрсеткіштерінің деңгейіне жатады:
• нетто – несиелердің жиынтық активтерге қатынасы;
• қолма-қол қаражаттар мен өтеу мезімінің жеткен банкаралық несие.
Банктің балансталмаған өтімділік тәуекелінің деңгейін төмендетуінің
стандартты әдістеріне банктің қаражаттар бөлімінің көбеюі, өтімді
активтерге бағытталған немесе банк операцияларын қаржыландыру үшін
ұзақ мерзімді бағалы қағаздарды қолданудан тұрады.
Сонымен қатар нақты салымшының тиімді қызметіне байланысты тәуекел кездесуі
(депозиттерді құруға байланысты тәуекел). Ұлттық тәуекелді минимализациялау
нәтижесі бір салымшының үлесін банктің жалпы депозиттерін белгілеу.
Депозиттерді құрудағы тәуекелдің алдын алу үшін банктер келесілерді ескеру
қажет:
1. активті және пассивті депозиттік операциялардың оңтайлы арақатынасын,
яғни кәсіпорынның банктегі салымдары мен бір банктің басқа банктерде
салымдарын орналастыру.
2. ұшқыр қаражаттардың (мобильный) сомасы мен деңгейін жоғарылату
сақталу үшін тартылған бағалы қағаздардың көлемін және өтімділігін
анықтау;
3. меншік қаражаттар мен қауіпті активтер арақатынасының минималды
мақсаты лайықтылығын табу;
4. берілген банк ерекшелігін ескеріп депозиттердің байланыстылық
коэффициентін есептеу әдісін әзірлеу мен депозиттерді орналастыруда
жеткілік ету.
Банктің таза пайдасына жататын тәуекелді (шығындардың барлығын, соның
ішінде салықты алып тастағанда) пайданы ала алмау тәуекелі дейді. Пайда
банктің ішкі немесе сыртқы факторларға байланысты азаюы мүмкін, мысалы,
экономикалық жағдайлар заңның және реттеудің өзгеруі кейінгі кездегі банк
саласындағы бәсекелестігінің шиеленісуі банк активтерінің табыстар
арасындағы спредтің және банктен тартылған қаражаттардың төмендеуіне
әкелді. Осыған байланысты бір акцияға шаққанда пайданың мүмкін төмендеуіне
банк акционерлері әрқашан кездеседі, ол банк акцияларының құқының
төмендеуіне және ресурстық базаның бұзылуына алып келеді, ал олар банк
болашағының дамуына қажетті.
Активті операциялар тәуекелі пайыздық тәуекел деңгейіне байланысты,
оған банк өз қызметінде жиі кездеседі. Пайыздық мөлшерлеме тәуекелі –
пассивтің мерзімі бойынша келмеуі ( тұрақты пайызға ие) және банк
активтері, ол болжанбаған пайдаға немесе шығынға алып келеді, егер пайыз
мөлшерлеме нарық күтпеген жағдайларда өзгерсе пайызының мөлшерлеме
тәуекелін “Активтер мен пассивтер тәуекелін басқару бойынша комитеті”
реттейді және қадағалайды.
Қоржындық тәуекел бағалы қағаздардың бөлек түрлерінен, сонымен қатар
ссуданың барлық категориялары, мүмкін шығындарды жатқызады. Қаржылық
тәуекелдер қаржылық, өтімділік тәуекеліне, жүйелік және жүйелік емеске
бөлінеді.
Қаржылық тәуекел келесілер бойынша анықталады: банктер, акционерлік
қоғамдар, соның ішінде біріккен банктердің заемдық қаражаттары көп болса,
соғұрлым олардың акционерлері үшін тәуекел жоғары болады. Сонымен қатар
заемдық қаржылар қаржыландырудың маңызды және тиімді болып табылады,
өйткені бағалы қағаздардың шығарылуы мен үстеме тиражының шығарылуына
қарағанда жиі арзанырақ болады.
Өтімділік тәуекелі – банктің өтімді қаражаттардың (яғни қолма-қол)
жетіспеушілігін басынан кешіргендегі қысқа мерзімді міндеттемелерді
орындаған кездегі, үлкен активтерге, яғни осы операцияға уақыты мен
қызығушылығы болып тұрса да, ие бола отырып болатын тәуекел және атақты
банк өндірушілері, орталық биржада акциялары айналатын, тәуекелге ең көп
кезігеді. Осы жағдайда ерекше делдалдарға көп көңіл бөлу қажет. Банктің
іскерлік активіне ең көп әсерін қаржылық делдалдың негізгі түрлері оның
құқықтары мен міндеттері тигізеді. Олардың дұрыс шешімдері банктің
қызметтерінің активтілігіне, тәуекелдің барлық түрлерінің деңгейіне әсер
етеді.
Өтімділік тәуекелі банктің қаржылық бөлімінің басшысымен реттеледі
және қадағаланады.
Жүйелік тәуекел – акцияға деген бағаның, оның табыстылығы, облигация
бойынша ағымдағы және дивиденттерден және қосымша пайдадан күтілетін
пайыздар. Жалпы нарықтық толқулардан пайда болатын өзгерістеріне
байланысты. Ол жалпы нарықтық бағалар мен инфляция тәуекелдері өзгеруінен
біріктіреді. Нақты әрі дұрыс болжауларға ие, себебі акцияның биржалық
курстары мен нарықтың жалпы жағдайы арасындағы тығыз байланысы (корреляция)
әртүрлі биржалық индекстермен әрдайым шын, әрі дұрыс тіркеледі.
Жүйелік емес тәуекел – нарық жағдайынан тәуелсіз және нақты
кәсіпорын, банк спецификасы болып табылады. Жүйелік емес қоржындық
тәуекелге әсер етеін негізгі факторларға қаржылық ресурстардың
альтернативті салымдардағы салымдары, тауарлы және қор нарығының
коньюктурасы және т.б. жүйелік және жүйелік еместердің жиынтығы
инвестициялық тәуекел деп аталады.
Қоржындық тәуекелді өлшеудің негізгі бір әдісіне “қоржын” әдісі болуы
мүмкін,
Акционерлік Таза табыс
қайтарым капиталы = акционерлік капитал сомасы
Таза табыс барлық табыс сомасы (осы
кезеңге) +
(осы кезеңге) = активтің нарық бағасында өзгеруі
(осы кезеңде)
активтің бастапқы құны (баға)
Акцияның есепайырысу = акцияның капитал сомасы
Бағасы шығарылған акция
саны
Пайда, бір акцияның акционерлік капитал қайтарымы +
қайта есептелуі = акцияның есептеу бағасы
Барлық капиталдан = таза пайда сомасы
қайтарым барлық актив бағасы
Қаржы тұтқасы = барлық актив құны
Х 0,33
Акционерлік капитал сомасы
Акция тәуекелі пайыздық мөлшерлемелердің өзгеруіне байланысты ішінде
және мемлекеттік, банктік мөлшерлеменің мерзім өзгерістері әсерінен таза
пайданың қысқаруының пайда болуы. Бұл жағдайда жиірек жаңа акцияны
ұстаушылар ұтады, бірақ та басқа да ұстаушылар бәсекеге төзімді болады.
2.1. Пайыздық тәуекелдерді басқару
Пайыздық тәуекел, басқа да тәуекелдер сияқты, анықталмаған сипатта
болады. Яғни бұл жағдайда пайыздық мөлшерлеме деңгейі мен қозғалыс
бағытының болашақтағы анықталмағандығы. Басқа да тәуекелдер сияқты пайыздық
тәуекелді басқаруға немесе минималдауға болады. Банк өз қызметінде пайыздық
тәуекелді түпкілікті жоя алады ма? Теориялық тұрғыда, ия, егер актив
табыстарынан өзгерісті баланстауға болады, мерзім және көлем бойынша,
қорларды тарту шығындарының өзгеруі жағдайында. Кейде ол шығынында да
мүмкін және қаншалықты мүмкін болғанша несие қоржынына банктер
“балансталған қаржыландыру” саясатын жүргізуі мүмкін. Шынында, барлық
несиелерді баланстау кез келген уақытта және банктер әр кезде бұндай
саясатты өткізуге мүдделі емес.
Пайыздық тәуекел формуласы “Фишер үлгісі” атына ие және келесі
түрлері бар і = r + p, мұнда,
і – нарықтық мөлшерлеме пайыз түрінде;
r – нақты пайыздық мөлшерлеме;
р – күтілетін инфляция қарқыны.
Номиналды және нақты пайыздық мөлшерлемелерді ажырата алу керек.
Номиналды пайызды мөлшерлеме тең: күтілетін , нақты , тәуекелсіз
пайыздық мөлшерлеме + күтілетін инфляция деңгейі + тәуекел – түзу (мерзімді
сақтамау тәуекелі, төлемеу тәуекелі).
Нақты пайыздық мөлшерлеме – бұл тұтынушыны өзінің табысының жартысын
сақтауда қызықтыру үшін қажетті пайыздық мөлшерлеме деңгейі.
Базалық тәуекел пайыз мөлшерлеме құрылымының өзгеруіне байланысты. Ол
банктің қаражаттарды депозиттерге базалық пайыздық мөлшерлеме арқылы
тартқан кезде, осы ресурстарды орналастыру базалық мөлшерлемеден
ерекшеленуі кезде туындайды. Әр түрлі пайыздық мөлшерлеме өзгерісі
болашақтағы анықталмағандық қатынасына байланысты базистік тәуекел пайда
болады. Базис – фьючерстік баға мен баға, қаржыландыру мен табыстар
шығындары арасындағы қатынастарын көрсетеді, мысалы, облигациялан.
Облигация сатып алуды қаржыландыру үшін алынған ссуданың пайыздық
мөлшерлеменің базистік әсер етеді. Базистің осындай өзгерісі хеджирлеу
тиімділігін төмендетеді. Осындай мүмкін өзгерістерді базалық тәуекел дейді.
Базалық тәуекел тез жоғарылайды, егер банк қаражаттарды базалық
мөлшерлемесімен тартса, оны құбылмалы түрде инвестициялайды.
Уақытша құлдырау тәуекелі банк ресурстарды тартқанда және
орналастырылған бір базалық мөлшерлемемен, бірақ оны қайта қарастыру
мерзімін уақытша құлдырау кейінгі жағдайда пайда болды. Тәуекел оны қайта
қарастыру уақытын белгілеу кезінде пайда болады.
Пайыздық тәуекелдің сыртқы көрінісі маржаның төмендеуі. Пайыздық
тәуекелді басқару активтерді де, сонымен қатар банк міндеттемелерін
басқарудан тұрады (несиелер мен инвестициялар). Баланстың 2 жағын басқару
икемділігі шектеулі. Активті басқару шектеулігі оның өтімділігі мен төлемеу
тәуекеліне байланысты, ол банктің қауіпті активтер қоржынының құрамын
анықтауда көмектеседі:
• Басқа банктер жағынан бағалық бәсекелестік, ол банктің несие бағасы
құрылымын анықтауда еркіндікті шектейді. Сонымен қатар міндеттерді
басқару қаржыландыруда шектеулерге мына себептерден кезігеді;
• Қарыздық құралдарда көлемі мен таңдаудың шектеулілігі, ондағы банк
өзінің салымшылар мен басқа да кредиторлар арасында кез келген
уақытта тез орналастыруы, яғни сауданы берудегі жеткілікті
қаражаттар;
• Бар қаражаттар есебінен басқа банктер жағынан бағалық бәсекелестік
пайыздық тәуекелді басқару мақсатын әлбетте басшылық банк пайдалылығы
мен өтімділік мақсаты көлемінде тәуекелді минималдауды көздейді.
Өтімділік тәуекелдің пайыздық тәуекелге байланысы қауіпті активтер
“жеткіліксіз өтімді” болып келуінен. Банктер өз қалауымен осы
активтерді жоя алмайды, мысалы, күтпеген қаражаттар жылыстауының
(отток) орнын толтыру пайыздық мөлшерлеме қозғалысының жағымсыз
тәуекел зияндарды тартусыз болмайды.
Пайыздық тәуекелді басқару үшін келесі сақтандыру тәуекелінің
әдістері қолданылады:
• Пайыздық мөлшерлеме деңгейін болжау;
• Қйтару мерзімі бойынша және пайыздық мөлшерлемені белгілеуге
байланысты активтер мен пассивтерді келістіру;
• Пайыздық своптарды жүргізу, резервтер пен провизияларды құру;
• Фьючерстер мен опциондар есебінен хеджирлеу және т.б.
Пайыздық мөлшерлеменің құбылуы несиесі қарызгерді пайыздық мөлшерлеменің
өсуімен шығын тәуекеліне ұшыратады. Қарызгер бұл тәуекелден жалтаруы
мүмкін, несиені тіркелген пайызбен алып. Бірақ заемдық қаражаттар нарықта
ұсыныстың жеткіліксіздігінен. Ол тіркелген пайыздық мөлшерлемемен несие
таба аламауына немесе бұндай несиені өте жоғары пайыз берілетіндігіне көзін
жеткізе алады. Сол кезде қарызалушы свопті іске асыруы мүмкін, құбылмалы
пайыздық мөлшерлеме міндеттемесін тіркелген мөлшерлемесіне міндеттемесіне
ауыстырып, содан сол арқылы тіркелген пайызбен ссуда алады. Сонымен қатар
ол басқа қарызгерге сыйақы төлеуі керек. Своп 2 міндеттеме ұстаушы арасында
немесе банктің делдалдық қызметі арқылы тікелей іске асуы мүмкін. Банк
өзіне екінші жақ рөлін алу мүмкін, төлемеуден тәуекел шығынын алып және
қатысушылар үшін бір-бірімен төлем қабілеттілігін белгілеу қажеттілігін
жояды.
Тіркелген Тіркелген
Толқымалы Толқымалы
мөлшерлеме мөлшерлеме
Толқымалы Тіркелген
мөлшерлеме мөлшерлеме
Пайыздық мөлшерлеменің деңгейін болжау макроэкономикалық жағдайдың
дамуын сапалы талдау мен болжауға негізделеді және несиелік ресурстар
нарығымен қатысушыларының үмітіне осы өзгерістердің әсерін ескеру қажет.
Қазақстанда инфляция үрдісін болжау кейінгі жылдары пайыздық мөлшерлеме
динамикасы факторының анықтаушысы болып келеді.
Пайыздық тәуекелді хеджирлеу үшін әр түрлі жиынтық әдістерін қолдану
қажет. Тек осы жағдайларда тәуекелді басқару нәтижесі қанағаттанарлық
болады.
Пайыздық тәуекелді басқарудың бірнеше концепциясы бар:
1. Банктің пайыздық маржасы қаншалықты жоғары болса, сонша пайыздық
тәуекел деңгейі төмен болады. Басқа сөзбен айтқанда, активтен түскен
пайыздық табыстар мен міндеттеме бойынша пайыздық шығындар арасындағы
маржа.
2. “СПРЕД” (SPREAD) концепциясы немесе таза пайыздық маржа (NIM),
өлшенген орта мөлшерлеме мен пассив бойынша төлемдер арасындағы айырма
талданады. Осы екі көрсеткіштің арасындағы айырма қаншалықты үлкен
болса, сонша пайыздық тәуекел деңгейі төмен болады. Талдауға
мәліметтер банктің статистикалық есебінен алынады.
3. “Құлдырау (разрыв)” Концепциясы (GAP = RSA – RSL, RSA - пайыздық
мөлшерлеме деңгейінің өзгеруге сезімтал активтер, RSL – пайыздық
мөлшерлеме деңгейінің өзгеруге сезімтал пассивтер ), банктің
балансталмаған активтер мен пассивтерді талдауды тіркелген және
құбылмалы пайыздық мөлшерлемеден тұрады.
Пайыздық мөлшерлеме деңгейінің өзгерісі сезімталдық активтердің сомасының
асыру пассивтен тіркелген статистикадан мөлшерлеме немесе белгілі бір
уақыт кезеңіне алынады. GAP басқаруы – көрсетілген актив пен пассив
деңгейлерін анықтауды басқару, банк балансында пайыздық мөлшерлеме
өзгеруінің сезімталдығы немесе мөлшерлеменің өзгеру кезең аралығында
пайыздық маржаны максималдау стратегиясы ретінде. Пайыздық тәуекел дәрежесі
пайыздық маржамен спредқа әсер ете отырып, пайыздың мөлшерлеме өзгерісінің
ұзақтығына, жылдамдығына, бағытына және де құлдырау көлемінен байланысты
болады. GAP құлдырауының шамасы пайыздық мөлшерлеме деңгейінің өзгеруінен
хеджирлеуде қолданады, не GAP мөлшерлеменің спекулятивті өзгеруі үшін.
Осылайша, GAP-ты басқару активті немесе пассивті болуы мүмкін.
Пайыздық мөлшерлеме деңгейі төмендегілер ге байланысты:
• активтер қоржынының (құрылымы) өзгеруі, несиелер мен инвестициялар
мөлшері қатынасын қоса, тіркелген және құбылмалы мөлшерлеме активтер,
нарықтағы олардың баға динамикасы;
пайыздық мөлшерлеме динамикасы. Пайыздық тәуекел деңгейін бақылау мен
басқару үшін нақты жағдайларға тәуелді банк қызметінде нақты стратегияларын
әзірлейді.
Пайыздық фьючерстер мен хеджирлеу концепциясы пайыздық тәуекелді
басқаруға тікелей байланысты. Олар бір – бірімен байланысты: хеджирлеу
процесі фьючерстерді қолданудан тұрады, бірақ та яьючерстер әрқашан
хеджирлеумен байланысты емес.
Хеджирлеу – табиғи және қаржылық активтер немесе пассивтердің
болашақта бағаларының өзгеру тәсілдерін анықтайтын процесс, ол үшінші
тұлғамен толық немесе жартылай жою жолымен келісімшартқа отыру, ол арқылы
бастапқы келісімшарт бойынша активтер немесе пассивтерді сатып алу толық
немесе жартылай қарама-қарсы келісімшартпен бейтараптандырылады.
Хеджирлеуге мысал, баға өсуінің жоғарғы шегіндегі несие бола алады.
Қарыз алушы банкпен несиелік келісімшартқа отырады, құбылмалы мөлшерлемеге
келісе отырп, қарыз алушы пайыздық тәуекелді қысқартуды шешеді. “Жоғарғы
шек (потолок)” немесе “шкаласын” – максималды мөлшерлемесін алып, сол
арқылы несиенің қолданылу мерзімі ішінде банк өндіріп ала алады.
Несиелендіруші банк жоғарғы шекке келісе отырып, шынында жартысын пайыздық
тәуекелдің өзіне аударады. Осы үшін банк төлем алады, әлбетте жоғары
пайыздық мөлшерлеме формасында, яғни банкке ресурс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бір түрі мысалында)
Жоспар:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Бөлім. Банк тәуекелінің пайда болу себептері мен мазмұны
... ... ... ... ... 4
1. Банк тәуекелдерінің түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
ІІ Бөлім. Банк тәуекелдерін басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.1. Пайыздық тәуекелдерді басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2. Несиелік тәуекелдерді басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.3. Тәуекелдерді жою жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ІІІ Бөлім. Шетелдегі банктердің банктік тәуекелдер және оны басқару ... 33
3.1. Халықаралық несиелендірудегі тәуекел
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .34
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Глоссарий
Кіріспе
Мен таңдаған курстық жұмыс “ҚР екінші деңгейлі банктеріндегі банктік
тәуекелдерді басқару (тәуекелдің бір түрі мысалында) ” деп аталады. Мұнда
тәуекелдің қаржылық және өндірістік қызметте басты проблема болып
табылатындығы, тәуекелді ескере отырып, біз өз іс әрекетімізде тәуекелді
минимумға жеткізуге тырысамыз.
Тәуекел өндірушінің, сонымен қатар банк қызметінің қорытындысын
нәтижесінің анықталмағандығы және мүмкін шығындар болуының ықтималдығы.
Банктік қызметте маңызды болып тәуекелді жою емес, ол тіпті мүмкін
емес, оның болжау мен минималды деңгейге жеткізу табылады.
Курстық жұмы үш бөлімнен тұрады. Әр бөлімде нақты және ауқымды түрде
әр түрлі проблемаларды және де банктің тәуекелінің пайда болу себептері мен
мазмұны жайлы жаздым.
І бөлімде, банк тәуекелінің пайда болу себептерін, банк тәуекелдерінің
түрлерін жаздым. ІІ бөлімде, банк тәуекелдерін басқару түрлерін жаздым.
Пайыздық тәуекелдерді басқаруы туралы, несиелік тәуекелдерді басқаруы және
тәуекелдерді жою жолдарын тізіп жаздым. ІІІ бөлім, шетелдік банктердің
банктік тәуекелдері және оны басқару жолдарынан тұрады. Халықаралық
несиелендірудегі тәуекел жайлы жаздым.
Әлемдік банктің қарызгерлер жүйесінің есебі кіретін барлық қарызгер –
мемлекеттің жиналған қарыздар жиынтығының 34% - ы міндеттемелерден,
доллармен өтелуі тиіс. Қалған 66%-ы ең көп бөлігі япондық йенаға келеді.
Үкіметтік сыртқы қарыздың валюталық құрылымын жеткіліксіз
диверсификацияламауды келесіден көруге болады: 2005 ж 1 қаңтарында АҚШ –
тың сыртқы қарызының валюталық құрылымының үлес көлемі 70,6%-ды, япондық
йен – 24,4%, қарызға алудың маманданған құқығы – 2,1%, ЕВРО – 1,1% басқа да
– 1,8%-ды құрады.
Несиелерді ұсынуда қарыз алушы қарызға алған сомасын қайтарып бермеу
тәуекелі пайда болды.
Халықаралық несиелендіруде көптеген тәуекел түрлері бар және оларды
талдау мен өлшеу міндетті болып табылады. Жеке қарастырсақ, мемлекеттік
тәуекел бар, ол сыртқы және ішкі несиелендірудің айырмашылығы болып келеді.
Мемлекеттік тәуекелді анықтау үшін сандық және сапалық деңгейде
салынған ресурстар тәуекелін сипаттайтын әр түрлі бағалау әдістері
қолданылады. Бағалау әдісінің бірі рейтингілер болып табылады, соның ішінде
әлемдік рейтингілік агенттіктердің рейтингісі. Сонымен қатар мемлекеттік
тәуекелді бағалау үшін көптеген мекемелер мен банктер өздерінің талдау
әдістерін қолданады.
І Бөлім. Банк тәуекелінің пайда болу себептері мен мазмұны
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында қызметтің барлық салаларында
экономиканың қайта құру процесі жүріп жатыр. Әрине, тәуекел қаржылық және
өндірістік қызметтен басты проблема болып табылады. Тәуекел біздің өмірде
күрделі шешілмейтін, перманентті болады. Тәуекелді ескере отырып, біз өз іс-
әрекеттерімізде тәуекелді минимумға жеткізуге тырысамыз. Сонымен қатар
тәуекелдің ең тиімді түрін таңдауға тырысамыз.
Банк тәжірибесіндегі тәуекел – белгілі бір жағдайда банк шығындарының
тәуекелі. Тәуекел - өндірушінің, сонымен қатар банк қызметінің қорытындысын
нәтижесінің анықталмағандығы және мүмкін шығындар. Тәуекел келесідей
жағымсыз нәтижелерге тап болуы мүмкін:
• Табысты жоғалту;
• Берілген несие бойынша қайтарылмау жағдайында шығындар;
• Ресурстық базаның қысқаруы; т.б.
Бірақ тәуекел деңгейі төмен болса, жоғары табыс алу мүмкіндігі де аз
болады. Сондықтан да әр өндіруші – тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады
және де көптеген альтернативті шешімдерден ең тиімдісін, нарық деңгейінің
оптималды қатынасы мен іскерлік деңгейді, табыстылықты таңдауы қажет.
Тәуекелдік деңгейі көбейеді, егер:
• қиындық аяқ астында және күтпеген жағдайда пайда болса;
• банктің бұрынғы тәжірибесіне сай емес жаңа мақсаттардың қойылуы
немесе белгілі бір мәселеге қатысты шараларға тиімді шешімдерді
шешуде заңдардың әлсіздігі.
Тәуекелдегі төмен немесе ең ұтымды түрін таңдау үшін біз тәуекелді сандық
жағынан анықтауымыз қажет. Тәуекелді уақыт өлшеуде немесе бағалаудағы басты
мақсаты адамның қаншама тәуекелге ұшырауына байланысты анықталады. Іскерлік
өмірінде тәуекелді бағалаудағы ең көне түрі болып сақтандыру табылған:
саудагерлер ғасырлар бойы тәуекелді болдырмау үшін өз тауарларын бір немесе
бірнеше мүмкін шығындардан сақтандырған, мысалға ұрлықтан, соғыстан және
т.б. Қазіргі уақытта Батыс елдерінде көптеген адамдар өз өмірін
сақтандырады. Осыдан сұрақ туындайды: сақтандырушылар сақтанушыларға
қарағанда тәуекелге аз ұшырайды ма? Әлбетте олай емес: олар тәуекелді
өлшеуде эксперт болып алған. Себебі ол арқылы оның қызметінің жағдайы
анықталады.
Бүгінгі күні тәуекелді талдауда және бағалауда негізгі басымдылық
мүмкіндік теориясына негізделген, яғни болашақта қандай жағдай болатынын
анықтау үшін жүйелік сатистикалық мүмкіндік әдісі қолданады (әлбетте ол
пайызбен көрсетілсе). Ол ғылым мен бизнес саласында, банк ісі мен қаржыны
да қоса кең қолданыста. Тәуекелге банк операцияларының барлық түрі
Қазақстанның коммерциялық банктерінің қазіргі кезеңде тәуекелдерін талдай
отырып келесілерді ескеру қажет:
• экономиканың өтпелі кезеңдегі өндірістің төмендеуі, ұйымдардың
қаржылық тұрақсыздығы ғана емес, сонымен қатар көптеген шаруашылық
байланысының тоқтауына әкеледі;
• саяси жағдайдың тұрақсыздығы;
• банктік жүйенің қалыптасуының аяқталмауы;
• кейбір негізгі заңдылық актілердің жоқтығы мен жетілмегені, құқықтық
баға мен нақты бар ахуалдар арасындағы қарама қайшылық.
Барлық банктер осындай тұрақсыздықта өзінің бәсекелестерінің іс-
әрекеттерін, сонымен қатар Заңның өзгеруін ескеру қажет. Осындай
белгісіздік пен тәуекелдің жоғары деңгейі – алған экономикалық
тәуелсіздіктің бағасы. Тәуекел банктік операциялардың барлығында бар, бірақ
ол әр түрлі масштабта және әр түрлі “орын толтырылуы”, өзгеруі мүмкін, яғни
барлық тәуекелді жоятын және ертерек қаржылық қорытындыны қамтамасыз ететін
банктік операциялар нұсқасы жоқ.
Сонымен банктік қызметте маңызды болып тәуекелді жою емес, ол тіпті
мүмкін емес, оны болжау мен минималды деңгейге жеткізу табылады. Әрине банк
басшылары күтілетін шығын көлемін азайтып, табысты көбейтуге тырысады. Осы
екі мақсат бір-біріне қайшы болады, ол нарықтық экономиканың классикалық
ережесімен белгіленген, онда мүмкін жоғары табыспен бірге мүмкін жоғары
тәуекел де қатар жүреді. Табыстылық пен тәуекел арасындағы оптималды
қатынас ұстап тұру банкті басқарудың ең маңызды және күрделі проблемалардың
бірі. Қазіргі кезде банкирлер өзгермелі экономикада қызмет жасау үшін
тәуекелді басқару мәселесіне көп көңіл бөлетін болады.
1. Банк тәуекелдерінің түрлері
Нарықтық қатынастар жағдайында пайда мен тәуекелді өлшеу қажеттілігі
пайда болады. Тәуекел деңгейімен күтілетін пайданың оптималды қатынас әр
түрлі, олар объективті, субъективті факторларға байланысты. Тәуекелдің
нақты бір түрін немесе жиынтық тәуекелді өлшеу немесе біртіндеп оның
деңгейін анықтау өте маңызды болып келеді. Қазіргі кезде тәуекел деңгейін
талдау мен бағалау мүмкіндік теориясы құралдарымен және математикалық
статистикалық әдістері арқылы іске асырылады. Мысалы, Ресей экономистері
тәуекелді жоғарыда көрсетілген схемамен сыныптайды.
Пайда болу факторына байланысты банктік тәуекелдер негізгі
экономикалық және саяси болып бөлінеді.
Саяси тәуекел – бұл саяси жағдайдың өзгеруіне байланысты тәуекел,
өндірістің нәтижесіне жағымсыз әсер ететін (шекараның жабылуы, тауарды
шығаруға рұқсат бермеу, мемлекет территориясындағы соғыс қимылдары және
т.б.) жағдайлар.
Экономикалық тәуекел – мемлекеттегі немесе банктің өзінің
экономикасындағы жағымсыз өзгерістерді білдіретін тәуекел түрі.
Экономикалық тәуекелдің ең кең тараған түрі балансталмаған өтімділігі
(төлем міндеттемелерін дер кезінде қайтармау мүмкіндігінің жоқ болуы), онда
жеке нарықтар қызмет жасайды. Сонымен қатар экономиканың тәуекел
коньюктурасының, басқару деңгейінің өзгеруімен сипатталады. Тәуекелдің бұл
негізгі түрлері бір-бірімен байланысты және де тәжірибеде оларды анықтау
мен бөлу өте қиын. Сонымен бірге саяси да, экономикалық тәуекел де сыртқы
және ішкі болуы мүмкін. Сыртқы тәуекелге банк қызметінен тікелей немесе
оның аудиторияларымен тікелей байланысты емес.
Сыртқы тәуекел деңгейіне көптеген факторлар әсер етеді:
• Саяси;
• Экономикалық;
• Демографиялық;
• Әлеуметтік;
• Географиялық және т.б.
Ішкі тәуекелге банктің көрсетілген қызметімен оның клиенттері жатады.
Оның деңгейіне банктің басшылығының ұшқыр іскерлігі, оптималды маркетингтік
стратегияны, саясатты және техникамен басқа факторларды таңдауы әсер етеді.
Сонымен қатар басқа да сыныптары бар, олар салалардың пайда болуына
байланысты: мемлекет тәуекелі, жеке банктің қаржылық тұрақтылығының
тәуекелі (банк капиталының жеткіліксіздік тәуекелі, балансталмаған
өтімділік тәуекелі, міндетті резервтердің жеткіліктілік тәуекелі), банктің
жеке операциясы түрінің тәуекелі. Өз қызметтерінде банк негізгі
мәселелерге, яғни: банктік тәуекелге, соның ішінде несиелік тәуекел,
өтімділік тәуекелі, пайыздық тәуекел, капитал құралымының тәуекелі,
сақтандыру тәуекеліне көңіл бөледі.
Қаржылық қызмет тәуекелдегі маңызды мәселелер: операциялық тәуекелдер,
біздің банктердегі қазіргі кезде инновациялық және стратегиялық тәуекелдер
де болып саналады.
Сонымен қатар тәуекелді келесі категорияларға сыныптауға болады:
• масштаб пен көлемі бойынша: глобальдық және локальдық;
• аспект бойынша: психологиялық, әлеуметтік, заңды, аралас;
• шешімнің бейімді деңгейі бойынша: минималды, орта, оптималды,
максималды;
• қауіпті шешімдерді қабылдау мерзімі бойынша: озғырлы, дер кезінде,
кешігуші;
• шешім қабылдайтын тұлғалар саны бойынша: жеке және топтық.
Банкаралық тәуекелдер банк операциялар мерзімі бойынша шектеулі. Бұл
мерзім инфляция деңгейінде кейде өте көп мерзімге созылады, есептеу
жүйесінің қалдырылмағаны, құжаттарды дұрыс толтырмау және т.б. ол өз
негізінде тәуекел деңгейін қиындатады және түрін өзгертеді.
Мемлекетаралық тәукел – мемлекеттегі ағымдағы және болашақтағы саяси
және экономикалық жағдайларда өзгерулер тәуекелі, ол мемлекеттің
мүмкіншілігіне әсерін тигізеді, мемлекеттік тәуекел сыртқы сауда мен
инвестиция мен тура немесе жанама айналысатын кейбір банктер мен банктік
емес фирмалар үшін өте маңызды болады, филиалдардың және т.б. қарыз
алушылардың сыртқы қарыз міндеттемелері бойынша жауап береді. Мысалы, сол
мемлекеттегі банк өнімінің көп бөлігін экспорттайтын корпорацияның
мемлекеттік тәуекелді ескеру несиені қайтару мүмкіндігін бағалауда қажет.
Мемлекеттік тәуекелді талдауда сандық және сапалық факторларды,
сонымен қатар мемлекеттік тәуекелдің көптеген құрамдастарын, мысалы,
экономикалық, саяси, аударым тәуекелін ескеру қажет. Несиені қайтару
мүмкінділігінің талдаудағы жақсы дамыған бағдарламасы және де мемлекеттік
тәуекелдің жеткілікті деңгейі бар банктер - өзінің счетына немесе жанама,
клиент шотына жиі несиелік рейтинг күрделі жүйесін қарастырады. Жүйенің бір
түрі – бұл 1 – ден 9 – ға дейінгі шкала бойынша әр мемлекет құрамдас
рейтинті алады. Рейтингті негізі несиені бағалау үшін пайдаланады.
Рейтингті мемлекет танушылар-аналитиктердің тапсырысына негізделе отырып
сақтандыру шектеулері бойынша комитет белгіленеді. Мысалы, АҚШ банкі
мемлекет тәуекелі бойынша Үкіметаралық комитетімен дайындалған рейтингті
қолдана алады.
Мемлекеттік тәуекелді болжау мемлекеттік құрылғылар және сапалық
мінездемесіне сүйенуі қажет. Сонымен қатар рейтинг көрсетілген үкіметтің
тұрақтылығы мен сыртқы қарызды төлеудегі қатынасын бағалау үшін сыртқы
қарызды төлеудегі қатынасын бағалау үшін қолданады.
Аударым тәуекелі – мемлекеттің төлем балансының өтімділігін, өтімді
валюталардағы қаражаттар міндеттемелері экономикалық субкатегория тәуекелін
айтамыз. Аударым тәуекелі – сыртқы сауда мен инвестиция мен тоқтатылу
мүмкіндігі. Тәуекел үлкен немесе дамушы мемлекетте болуы мүмкін, ұзақ
мерзімді экономикалық тәуекелге әсер етпейтін уақытша проблема болуы
мүмкін. Ұзақ мерзімді қаржылық жағдай қиындығанда қарызға қызмет етудің
негізгі проблемаларымен байланысты да болды. Өтімділік проблемасы
инфляцияны бақылау мақсатында ішкі экономикалық саясатымен тауар бағасы
ағымының қолайсыздығы немесе ішкі экономиканың факторлармен айқындалуы
мүмкін. Сыртқы қарызға қызмет көрсету немесе шетел инвесторларымен ақша
аударымдарына қажетті және ол шетел валютасы ағымын тез арада қысқартуына
әсер етеді. Қазіргі талаптарға сай және күтілетін өзгерістер талабына
келесі 12 ай аралығын мемлекеттер категорияларға негізделіп бөлінеді.
Рейтинг үлгісі төмендегі 1-кестеде анық көрстеілген.
Аударым тәуекелінің рейтингісі.
Рейтинг Мазмұны
тәуекелі
TR – 1 Өтімділіктің минималды тәуекелі, валюталық шектеулерді енгізу
мүмкіндігі. Мемлекеттің халықаралық резервтермен жақсы жағдайы,
сыртқы және ішкі жағдайлар даму мен инфляцияның төмендігін
көрсетеді.
TR – 2 Өтімділік тәуекелінің шамалы болуы, валюталық шектеулерді
енгізу мүмкіндігі. Мемлекеттің халықаралық резерві барабар
жоғары негізі аз толқымалы диверсификациялық экономика.
TR – 3 Валюталық бақылауды енгізу мүмкінгідінің өтімділік тәуекелінің
аз көлемде болуы немесе капитал қозғалысын бақылау. Экономика
жеткіліксіз кең диверсифицирленбеген, инфляция беталысы бар,
төлем балансымен байланысты проблемалардың мүмкін болуы.
TR – 4 Өтімділік тәуекелі ортадан жоғары. Халықаралық резерві ортадан
төмен. Экономикалық дамудың тұрақсыздығы. Экономика мен
инфляция жеткіліксіз диверсицификацияланбаған сыртқы әсерлерге
байланысты, шетел займдар есебінен төлем балансының тапшылығы
қаржыландырылады.
TR – 5 Өтімділік тәуекелі менежменттің көңіл бөлуін талап етеді.
Кейбір валюталық шектеулер активтің валютада болуына тыйым
салады. Мемлекеттің халықаралық резервтері стандарттан әлденеше
төмен, толқымалы экономиканың база әлсіз, экономика сыртқы
факторлар әсеріне байланысты, ағымдағы баланс тапшылығын
қаржыландырудан мемлекет сыртқы займдарға тәуекелді. Сыртқы
қарызды төлеу бойынша қызмет жоғары және өсуде.
TR – 6 Аударымның басқа проблемалары мен өтімділікпен байланысты
маңызды проблемалар мемлекетке сыртқы міндеттерді жабуға
мүмкіндік бермейді.
TR – 7 Өтімділіктің жеткіліксіз ортадан жоғары тәуекелі, капитал
қозғалысына қатал шектеулер және валюталық бақылау қарызды
төлеудегі міндеттемелерді мемлекеттің орындалмауы. Мемлекет
банк- кредиторлармен немесе кредитор-үкіметпен мерзімді өзгерту
жолдарын қарастырмаған және де болашақта қарастырмайды.
TR – 8 Тәуекел маңызды, қарыз құны төмендеді. Мемлекет қарыздарын
жинақтады (пайыздарды төлемеу сияқты). Жақын болашақта қарыз
қызметін жандандыруда ешқандай мүмкіндік жоқ.
TR – 9 Мемлекет өзінің міндеттемелерін төлеуден бас тартты,
қарастырылатын болашақта несие қайтарылмайды және оны банк
активі ретінде санауға болмайды, себебі оның құны өте аз.
Көрсетілген мемлекеттің рейтингісі несиелеудің талаптарын бекітеді,
максималды көлемін (“сақтандыру лимиті”), қызмет мерзімі бойынша және
қарызгер түрі бойынша (“тәуелсіз тәуекел” үкіметтік мекемелерді несиелеуде
және “коммерциялық тәуекел”), тәуекел түрін қосқанда. Берілген мемлекетте
банк несиенің портфелін құруда әр түрлі салмақ осы элементтерге берілуі
мүмкін.
Мемлекеттік тәуекелдің рейтингтік жүйесін (бірліктік емес, рейтинг
түрінің көлемі) – ол негізінде жеке банктің өнімі, принциптер негізінде
құрылған, банк менеджментімен құрылған және мақұлдаған. Бұл әрқашанда дұрыс
объективті баға емес, қорытындысы әрқашан дұрыс болатын. Керісінше, банктің
несиелік тәуекелдің жалпы шектеулеріне қол жеткізу үшін күрделі мәселені
бағалауда ұйымдастырушылық процесін әзірлеу. Бизнесмен төлемді алуды немесе
өндіруді валюта түрінде кемісе ол валюталық тәуекелге ұшырайды, төлем сол
уақытта болмаса. Егер келісімшарт өзінің валютасында келісілген болса,
бизнесменге қорықпауға болады, барлық валюталық тәуекел партнердің мойнына
жатады.
Валюталық немесе курстық тәуекел – шет ел валюта курсының өзгеруі
(доллар, фунт стерлинг, франк, иен және т.б.) банктің активі мен пассивінің
нарықтық бағасының өзгеруінің сол банктің залалының көбеюіне әкеледі.
1970 – 1980 жж алдыңғы жылдарға қарағанда валюта курсының айырбастау
және пайыздық мөлшерлемелерінің күрт толқулары көп байқалды. Өзгермелі
валюта бағамдары жүесімен алмастырылған 1970ж басындағы Бреттон – Вудстық
валюта жүйесі дағдарысынан кейін валюталық тәуекелді басқару
мүмкіншіліктері пайда бола бастады. 1980ж толқымалы валюталық бағамдары
амплитудасы көбейеді. Экономикаға сол кездегі тағы басқа соққы болған.
Пайыздық мөлшерлемелердің өсуі болады. Толқымалы валюта болады. Өзгермелі
пайыздық мөлшерлеме экономистермен банкирлерді валюталық тәуекелді
басқаруды мұқият қолға алуды және талдауға мәжбүр етті.
Мәміле кезінде валюталық тәуекелді анықтап және оның қалай жабу керек
екендігін талдау қажет. Валюталық мөлшерлеме сатушы есебіне де, сатып алушы
есебіне де өзгере алады және оны ескеру керек. Сыртқы валюталық нарықтағы
жағдай әлі де валюталық курстың ағымының нақты болжамын бере алмауын
айқындайды. Валюталық тәуекел келесі құрылымдардан тұруы мүмкін:
А) коммерциялық, яғни қарызгердің (гарант) өзінің міндеттемесі бойынша
есепте алмауы мен есептескісі келмеуіне байланысты;
Ә) операциялық, яғни нақты операциялар бойынша валюталық тәуекел
залаладары. Бұл тәуекел пайданы ала алмау мүмкіндігімен немесе күтілетін
ақша қаражаттар ағымына айырбас курсының өзгеруі әсер ету арқылы
қорытындысында зиян шегуді анықтайды.
Егер экспортер тауарын шетел валютасы бойынша курстың төмендеуінен –
ұтылады, ал импортер шетел валютасы бойынша төлем жасаса, Ұлттық валютаға
шаққандағы шетел валютасының курсының жоғарылауынан ұтылады.
ІІ Бөлім. Банк тәуекелдерін басқару
Банк тәуекелдерін басқару банктің тәуекелінің алдын алу мен оны
болдырмау іс-әрекеттер жиынтығы. Тәуекел – бұл мүмкін болатын шығындардың
қаупі, сондықтан кәсіпкер (банкир) тәуекелді минимум шегіне дейін
жеткізуге тырысады. Тәуекелді басқару – қаржы менеджерлерінің маңызды
міндеттерінің бірі болып табылады.
Тәуекелді шектеудің мынадай формалары бар:
• диверсификация – өзара байланысты емес және әр түрлі тәуекел
дәрежелері бар салымдардың түрлі объектілері арасында
инвестицияланатын қаражаттарын бөлу процесі;
• таңдау және нәтижелер жөнінде қосымша ақпараттарды иемдену – тәуекелді
кемітуде қолданылады, мұндай ақпараттар құнды тауарлар болып табылады.
Ал ақпаратқа капитал салу эккаутинг деп аталатын кәсіпкерліктің бір
сферасы болып табылады. Эккаутинг дегеніміз – бұл әр түрлі қаржылық
ақпаратты жинаумен, өңдеумен, сыныптаумен, сұрыптаумен, талдау және
толтырумен байланысты бизнестің сферасы;
• шектеу – бұл шығыстардың, сатудың, несиенің шекті сомасын орнату, яғни
банктермен қарыз беру кезінде кәсіпорындар мен тауарларды несиеге сату
кезінде инвестормен капитал салудың сомасын анықтау кезінде;
• сақтандыру, тәуекел мүмкіндігін ескере отырып қызметті, не тауарды
(несиені) алдын ала сақтандыру болып табылады;
• хеджирлеу – бұл айырбас валюта курсының болашақта болатын өзгерістерді
есепке алу және осы өзгерістердің зардаптарын болдырмау мақсатында
жасалатын жедел мәмілелер мен шарттардың жүйесі;
• валюталық келіссөздер – мәміленің шартын білдіретін девальвация
немесе ревальвация бойынша шығындарды болдырмауға валютаның басқа
валютаға қатысты курсын тіркейтін келіссөз;
• сапаны басқару. Кең қолданылатын қорғаныс әдісінің бірі сапаны бақылау
– банкке нақты қиындықтар түскенге дейінгі проблемаларды шешу; және
т.б.
Соның ішінде толығырақ бірнеше тәуекелді басқару жолдарына тоқтап өтсек:
- хеджирлеу – бұл мүмкін зиян да тәуекелдің қысқарту процесі, яғни әр
қауіпті келісімге валюталық орын толтыратын валюталық позицияны құру. Банк
тәуекелдің барлығын хеджирлеуге, хеджирлемеуге немесе кейбіреуін ғана
хеджирлеуге шешім қабылдауы мүмкін. Егер экспортер бұндайда тәуекелдің
алдын алғысы келсе, ол зияндар есебінен сақтандыра алады. Қаржылық фьючерс
арқылы хеджирлеуді іске асыра отырып, ол өзіне айырбас курсын кепіл етуге
ұмтылады, сол арқылы шетел валютасын сатып алады. Хеджер өз тәуекелін
валюталық операцияларының басқа қатысушысына ауыстырады. Егер ол фьючер
сатып алса, басқа біреу оны сатуы керек, яғни қазіргіде көрсетілгендей
бірқалыпты және алынған болашақта келісілген мерзімде, баға бойынша
валютаны сатып алу құқығы мен міндеттемесі. Ағымдағы курсты тіркеп, екі
жақта зиянды да, пайданы да кепілдейді. Бір жақ күтілмеген зиянды
болдырмауға тырысады, ал басқа жақ күтілмеген пайдадан бастартады. Бірақ
та 2 жақта өздеріне жағымсыз бағытта мүмкін курс өзгерімінің зиян шегу
тәуекел төлетуі маңызды. Хеджирлеудің болмауы 2 себептен болуы мүмкін.
Біріншіден, банк тәуекелді немесе осы тәуекелдерді қысқартуы
мүмкіншіліктерін білмеуі мүмкін. Екіншіден, банк айырбас курсы немесе
пайыздық мөлшерлемелері өзгеріссіз немесе өздерінің есебіне өзгереді деп
санауы мүмкін. Нәтижесінде банк, егер оның күтімі дұрыс болса, ол ұтады,
дұрыс емес болса, зиян шегеді. 2 – кестеде валюталық тәуекелдерді
хеджирлеу шешімдердің қабылдау көрсетілген.
- форфейтингтік тәуекел – форфейтер (жиі банктер) регресс құқығынсыз
экспортердің барлық тәуекелін өзіне алғанда пайда болады. АҚШ доллары,
Швейцар франкісі, Неміс маркасы бойынша келісім шот-фактуралары басқаларға
қарағанда форфейтингке жиі ұшырайды. Оның себебі олар ең өтімді евро –
валюта. Экспортер алатын сома (экспорттық операциялардан түсетін) күтілетін
ақша (скидка) түсімдері алынған жеңілдік. Жеңілдік көлемі операциялық
валютаны евро-валютаның пайызының мөлшерлемесімен өлшенеді. Бірақ , сонымен
қатар форфейтингтің жағымды жақтары да болады (коммерциялық тәуекелді қайта
қаржыландыру әдісі), ол арқылы тәуекел деңгейін қысқартуға болады, мына
жолдармен:
• мүмкін міндеттердегі баланстық қатынасты жеңілдету;
• өтімділік жағдайын жақсарту (уақытша болса да), ол қаржылық
төзімділікті жақсартуға мүмкіндік береді.
• Мүмкін қиыншылықтарды сақтандыру жолы арқылы мүмкін зиянды қысқарту,
ал бұрынғы сақтандырылған талаптарды ұсынған кезде пайда болады;
• Пайыздық мөлшерлемелердің толқуы және т.б. байланысты тәуекелдің
қысқаруы мен тіпті жоқ болуы.
Тәуекелдің хеджирлеу – оларды минималдаудың жалғыз әдісі:
- валюталық своп, оның екі түрі бар. біріншісі, параллельді
несиелерді рәсімдеуге ұқсайды, онда екі жақ екі түрлі
мемлекеттерге бірдей мерзіммен және жабу әдісіне байланысты
бірдей немесе біреу, бірақ, әр түрлі валютамен көрсетілген.
- Екінші нұсқа – екі банк арасындағы “спот” мөлшерлемесі бойынша
валютаны сату немесе сатып алу және “спот” мөлшерлемесі бойынша
анықтап алдын ала (болашақта) көрсетілген мерзімге келісімді
аудару туралы келісім.
Халықаралық қаржыландырудың контексте своп термині үш түрлі мағынада
беріледі:
1. бір мезетте валютаны сатып алу мен форвордтық сату;
2. бір мезетке несиені екі валютамен беру;
3. бір валютамен көрсетілген міндеттемелермен айырбас,
келесідей көрсетілетін міндеттемелерде.
Валюталық своп екі жақтың тікелей келісім арқылы немесе делдал ретінде
шығатын және әр қатысушы үшін екінші жақ болатын банк арқылы іске аса алады
(бұған мысал ретінде 1 - сурет).
Банк екіншісіне де делдал ретінде болады, сондықтан да А-ға да, В-ға
да бір-бірін білуі қажет емес. Банк өзінің екі жақтың біреуінің төлемеуі
қарызды тәуекелін өзіне алады. Егер мысалы, доллар фунт стерлингке
қарағанда күшейсе, банк В-мен жасалған келісімнен ұтады.
Долларды қайтарады
Фунт стерлингті
қайтарады
пайыз АҚШ долларында пайыз АҚШ долларында
пайыз фунт стерлингте пайыз фунт стерлингте
пайыз фунт стерлингте пайыз фунт
стерлингте
пайыз фунт стерлингте пайыз доллар
түрінде
Пайыздық спот міндеттемелік бойынша пайыз төлеу үшін қолданылатын
мөлшерлеме түрін өзгерту үшін жасайды, мысалы, толқымалы пайыздық
мөлшерлемені тіркелген ауыстыру. Своп келісімшарт жақтары тіркелген
пайыздық мөлшерлемеден толқымалыға ауысуы мүмкін немесе керісінше акивтері
мен пассивтерін өтеу мерзімін нақты күнін анықтау. Своп арқылы банк
басшылығы банк арқылы өтетін қаржыларды қойған мақсатқа жетуге болады.
Сонымен қатар өз клиенттеріне свопты ұйымдастыра отырып, делдал қызметі
үшін комисиондық түрінде өзіне пайда табады және своп-келісімшартын
орындауға кепіл болатынына уәде берсе қосымша табыс ала алады.
Трансляциялық (бухгалтерлік) тәуекел, шетел филиалдары мен
контрагенттерінің “табыстары мен шығындар” шотымен актив пен пассив
балансын қайта бағалауда пайда болады. Әр түрлі мемлекет валютамен
көрсетілген актив пен пассив арасындағы келіспеушілік сияқты мүмкіндіктер
болады. Мысалы, банк несиені швейцариялық франкпен алды, өйткені
Швейцарияда пайыздық мөлшерлеме төмен болады, содан соң франктерді АҚШ
долларына айырбастайды. Америкадағы жобаны қаржыландыру үшін баланстық
есепте пассивтің АҚШ доллары бағасының өсуін келесі жағдайда өсуін
көрсетеді, егер Швейцар франкісінің курсы АҚШ доллрына шаққанда өссе.
Стратегиялық жоспарда валюталық тәуекелден қорғану активі бағалық
саясатпен, сақтандырудың түрі құны мен тығыз байланысты болады. Сонымен
қатар барлық ірі банктер өзінің актив пен пассивін валютамен мерзім бойынша
теңестіріліп валюталық операцияның қоржынын құруға тырысады. Негізінен
валюталық тәуекелді басқарудың барлық сыртқы әдістері оларды
диверсификациялауға бағытталған. Бұл мақсатта ең көп қолданылатын жылдам
валюталық операциялр, олар: форвардтық, фьючерстік, опциондық. Валюта
“спот” талабы бойынша (тез не 2 күндік есеппен), “своп” (спот) форвард,
спот әртүрлі банктермен) немесе “форвард” (“аутрайт” банк пен клиент
арасында) сатылады.
Ішкі тәуекелдердің банк қызметіне әсері. Ішкі тәуекелдер банктің
түріне және спецификасына, оның қызмет түріне (операциялар) , партнерлар
құрамына (клиенттер мен контрагенттер) байланысты болады. Әр түрлі
коммерциялық банктерде кездесетін коммерциялық банктерде, мысалы,
инновациялық , басым тәуекелі, жаңа технологияларды несиелендіруге
байланысты болады. Сонымен қатар көптеген инновациялық банктер, мысалы,
тәуекелдің төменгі қаржылық деңгейінің бар болуы олардың өз клиенттеріне әр
түрлі бағалы қағаздардың несиелік қоржынының басқаруда қызметтеріне ұсына
алады. Осылайша олар тіркелген табысты сатып алады. Осындай тәуекелдің
деңгейін қысқарту мақсатымен банктердің өздері ғана емес, сонымен қатар
олардың қатынас жасайтын аудиториялары банктің нақты және потенциалды
көлемін табуда активті маркетингтік қызметті өткізу қажет.
Салалық банктерде тәуекел деңгейінің ең басты мәселесі оның түрі мен
нақты сала спецификасы (ескі немесе жаңа перспективті, стратегиялық және
т.б.) салалық тәуекелін білу мен түсіну жеке қарызгерлерге байланысты
тәуекелді бағалауға көмектеседі.
Банк операцияларының мінездемесіне байланысты тәуекелдер банктің
спецификасына немесе баланстан тыс операцияларға байланысты болуы мүмкін,
олар активті және пассивті тәуекелдер операцияларына бөлінеді.
Пассивті операциялар көмегімен банк өздерінің ресурстарын реттейтін
активті банктік операцияларды іске асыру үшін пассивті операциялар тәуекелі
активті операцияларды ресурстармен қамтамасыз ете алмау мүмкіндігі, яғни,
балансталмаған өтімділік тәуекелі.
Банкирлер әдетте ақша қаражаттары мен тартылған қаражаттардың
жетіспеушілігі депозиттерді қайтара алмау, несиені бере алмау және т.б.
проблемалармен соқтығысып қалудан қорқады. Балансталмаған өтімділік
тәуекелімен ұшыраған банк тез арада өте үлкен мөлшерлемемен қаражаттарды
тартуы керек, ол ағымдағы қажеттіліктерді қолма-қол қаражаттар да ұстауы
керек, ол банктің табысының төмендеуіне әкеледі.
Балансталмаған өтімділік тәуекелдің көрсеткіштерінің бірі болып:
Балансталмаған өтімділік = займдық қаражаттар сомасы
Жиынтық активтер сомасы.
Займдық қаражаттар көлемінің өсуі депозиттердің кетуі немесе несие
сапасының төмендеуіне байланысты өтімділік дағдрысының пайда болу
мүмкіндігі өседі. Бұл тәуекелдің басқа көрсеткіштерінің деңгейіне жатады:
• нетто – несиелердің жиынтық активтерге қатынасы;
• қолма-қол қаражаттар мен өтеу мезімінің жеткен банкаралық несие.
Банктің балансталмаған өтімділік тәуекелінің деңгейін төмендетуінің
стандартты әдістеріне банктің қаражаттар бөлімінің көбеюі, өтімді
активтерге бағытталған немесе банк операцияларын қаржыландыру үшін
ұзақ мерзімді бағалы қағаздарды қолданудан тұрады.
Сонымен қатар нақты салымшының тиімді қызметіне байланысты тәуекел кездесуі
(депозиттерді құруға байланысты тәуекел). Ұлттық тәуекелді минимализациялау
нәтижесі бір салымшының үлесін банктің жалпы депозиттерін белгілеу.
Депозиттерді құрудағы тәуекелдің алдын алу үшін банктер келесілерді ескеру
қажет:
1. активті және пассивті депозиттік операциялардың оңтайлы арақатынасын,
яғни кәсіпорынның банктегі салымдары мен бір банктің басқа банктерде
салымдарын орналастыру.
2. ұшқыр қаражаттардың (мобильный) сомасы мен деңгейін жоғарылату
сақталу үшін тартылған бағалы қағаздардың көлемін және өтімділігін
анықтау;
3. меншік қаражаттар мен қауіпті активтер арақатынасының минималды
мақсаты лайықтылығын табу;
4. берілген банк ерекшелігін ескеріп депозиттердің байланыстылық
коэффициентін есептеу әдісін әзірлеу мен депозиттерді орналастыруда
жеткілік ету.
Банктің таза пайдасына жататын тәуекелді (шығындардың барлығын, соның
ішінде салықты алып тастағанда) пайданы ала алмау тәуекелі дейді. Пайда
банктің ішкі немесе сыртқы факторларға байланысты азаюы мүмкін, мысалы,
экономикалық жағдайлар заңның және реттеудің өзгеруі кейінгі кездегі банк
саласындағы бәсекелестігінің шиеленісуі банк активтерінің табыстар
арасындағы спредтің және банктен тартылған қаражаттардың төмендеуіне
әкелді. Осыған байланысты бір акцияға шаққанда пайданың мүмкін төмендеуіне
банк акционерлері әрқашан кездеседі, ол банк акцияларының құқының
төмендеуіне және ресурстық базаның бұзылуына алып келеді, ал олар банк
болашағының дамуына қажетті.
Активті операциялар тәуекелі пайыздық тәуекел деңгейіне байланысты,
оған банк өз қызметінде жиі кездеседі. Пайыздық мөлшерлеме тәуекелі –
пассивтің мерзімі бойынша келмеуі ( тұрақты пайызға ие) және банк
активтері, ол болжанбаған пайдаға немесе шығынға алып келеді, егер пайыз
мөлшерлеме нарық күтпеген жағдайларда өзгерсе пайызының мөлшерлеме
тәуекелін “Активтер мен пассивтер тәуекелін басқару бойынша комитеті”
реттейді және қадағалайды.
Қоржындық тәуекел бағалы қағаздардың бөлек түрлерінен, сонымен қатар
ссуданың барлық категориялары, мүмкін шығындарды жатқызады. Қаржылық
тәуекелдер қаржылық, өтімділік тәуекеліне, жүйелік және жүйелік емеске
бөлінеді.
Қаржылық тәуекел келесілер бойынша анықталады: банктер, акционерлік
қоғамдар, соның ішінде біріккен банктердің заемдық қаражаттары көп болса,
соғұрлым олардың акционерлері үшін тәуекел жоғары болады. Сонымен қатар
заемдық қаржылар қаржыландырудың маңызды және тиімді болып табылады,
өйткені бағалы қағаздардың шығарылуы мен үстеме тиражының шығарылуына
қарағанда жиі арзанырақ болады.
Өтімділік тәуекелі – банктің өтімді қаражаттардың (яғни қолма-қол)
жетіспеушілігін басынан кешіргендегі қысқа мерзімді міндеттемелерді
орындаған кездегі, үлкен активтерге, яғни осы операцияға уақыты мен
қызығушылығы болып тұрса да, ие бола отырып болатын тәуекел және атақты
банк өндірушілері, орталық биржада акциялары айналатын, тәуекелге ең көп
кезігеді. Осы жағдайда ерекше делдалдарға көп көңіл бөлу қажет. Банктің
іскерлік активіне ең көп әсерін қаржылық делдалдың негізгі түрлері оның
құқықтары мен міндеттері тигізеді. Олардың дұрыс шешімдері банктің
қызметтерінің активтілігіне, тәуекелдің барлық түрлерінің деңгейіне әсер
етеді.
Өтімділік тәуекелі банктің қаржылық бөлімінің басшысымен реттеледі
және қадағаланады.
Жүйелік тәуекел – акцияға деген бағаның, оның табыстылығы, облигация
бойынша ағымдағы және дивиденттерден және қосымша пайдадан күтілетін
пайыздар. Жалпы нарықтық толқулардан пайда болатын өзгерістеріне
байланысты. Ол жалпы нарықтық бағалар мен инфляция тәуекелдері өзгеруінен
біріктіреді. Нақты әрі дұрыс болжауларға ие, себебі акцияның биржалық
курстары мен нарықтың жалпы жағдайы арасындағы тығыз байланысы (корреляция)
әртүрлі биржалық индекстермен әрдайым шын, әрі дұрыс тіркеледі.
Жүйелік емес тәуекел – нарық жағдайынан тәуелсіз және нақты
кәсіпорын, банк спецификасы болып табылады. Жүйелік емес қоржындық
тәуекелге әсер етеін негізгі факторларға қаржылық ресурстардың
альтернативті салымдардағы салымдары, тауарлы және қор нарығының
коньюктурасы және т.б. жүйелік және жүйелік еместердің жиынтығы
инвестициялық тәуекел деп аталады.
Қоржындық тәуекелді өлшеудің негізгі бір әдісіне “қоржын” әдісі болуы
мүмкін,
Акционерлік Таза табыс
қайтарым капиталы = акционерлік капитал сомасы
Таза табыс барлық табыс сомасы (осы
кезеңге) +
(осы кезеңге) = активтің нарық бағасында өзгеруі
(осы кезеңде)
активтің бастапқы құны (баға)
Акцияның есепайырысу = акцияның капитал сомасы
Бағасы шығарылған акция
саны
Пайда, бір акцияның акционерлік капитал қайтарымы +
қайта есептелуі = акцияның есептеу бағасы
Барлық капиталдан = таза пайда сомасы
қайтарым барлық актив бағасы
Қаржы тұтқасы = барлық актив құны
Х 0,33
Акционерлік капитал сомасы
Акция тәуекелі пайыздық мөлшерлемелердің өзгеруіне байланысты ішінде
және мемлекеттік, банктік мөлшерлеменің мерзім өзгерістері әсерінен таза
пайданың қысқаруының пайда болуы. Бұл жағдайда жиірек жаңа акцияны
ұстаушылар ұтады, бірақ та басқа да ұстаушылар бәсекеге төзімді болады.
2.1. Пайыздық тәуекелдерді басқару
Пайыздық тәуекел, басқа да тәуекелдер сияқты, анықталмаған сипатта
болады. Яғни бұл жағдайда пайыздық мөлшерлеме деңгейі мен қозғалыс
бағытының болашақтағы анықталмағандығы. Басқа да тәуекелдер сияқты пайыздық
тәуекелді басқаруға немесе минималдауға болады. Банк өз қызметінде пайыздық
тәуекелді түпкілікті жоя алады ма? Теориялық тұрғыда, ия, егер актив
табыстарынан өзгерісті баланстауға болады, мерзім және көлем бойынша,
қорларды тарту шығындарының өзгеруі жағдайында. Кейде ол шығынында да
мүмкін және қаншалықты мүмкін болғанша несие қоржынына банктер
“балансталған қаржыландыру” саясатын жүргізуі мүмкін. Шынында, барлық
несиелерді баланстау кез келген уақытта және банктер әр кезде бұндай
саясатты өткізуге мүдделі емес.
Пайыздық тәуекел формуласы “Фишер үлгісі” атына ие және келесі
түрлері бар і = r + p, мұнда,
і – нарықтық мөлшерлеме пайыз түрінде;
r – нақты пайыздық мөлшерлеме;
р – күтілетін инфляция қарқыны.
Номиналды және нақты пайыздық мөлшерлемелерді ажырата алу керек.
Номиналды пайызды мөлшерлеме тең: күтілетін , нақты , тәуекелсіз
пайыздық мөлшерлеме + күтілетін инфляция деңгейі + тәуекел – түзу (мерзімді
сақтамау тәуекелі, төлемеу тәуекелі).
Нақты пайыздық мөлшерлеме – бұл тұтынушыны өзінің табысының жартысын
сақтауда қызықтыру үшін қажетті пайыздық мөлшерлеме деңгейі.
Базалық тәуекел пайыз мөлшерлеме құрылымының өзгеруіне байланысты. Ол
банктің қаражаттарды депозиттерге базалық пайыздық мөлшерлеме арқылы
тартқан кезде, осы ресурстарды орналастыру базалық мөлшерлемеден
ерекшеленуі кезде туындайды. Әр түрлі пайыздық мөлшерлеме өзгерісі
болашақтағы анықталмағандық қатынасына байланысты базистік тәуекел пайда
болады. Базис – фьючерстік баға мен баға, қаржыландыру мен табыстар
шығындары арасындағы қатынастарын көрсетеді, мысалы, облигациялан.
Облигация сатып алуды қаржыландыру үшін алынған ссуданың пайыздық
мөлшерлеменің базистік әсер етеді. Базистің осындай өзгерісі хеджирлеу
тиімділігін төмендетеді. Осындай мүмкін өзгерістерді базалық тәуекел дейді.
Базалық тәуекел тез жоғарылайды, егер банк қаражаттарды базалық
мөлшерлемесімен тартса, оны құбылмалы түрде инвестициялайды.
Уақытша құлдырау тәуекелі банк ресурстарды тартқанда және
орналастырылған бір базалық мөлшерлемемен, бірақ оны қайта қарастыру
мерзімін уақытша құлдырау кейінгі жағдайда пайда болды. Тәуекел оны қайта
қарастыру уақытын белгілеу кезінде пайда болады.
Пайыздық тәуекелдің сыртқы көрінісі маржаның төмендеуі. Пайыздық
тәуекелді басқару активтерді де, сонымен қатар банк міндеттемелерін
басқарудан тұрады (несиелер мен инвестициялар). Баланстың 2 жағын басқару
икемділігі шектеулі. Активті басқару шектеулігі оның өтімділігі мен төлемеу
тәуекеліне байланысты, ол банктің қауіпті активтер қоржынының құрамын
анықтауда көмектеседі:
• Басқа банктер жағынан бағалық бәсекелестік, ол банктің несие бағасы
құрылымын анықтауда еркіндікті шектейді. Сонымен қатар міндеттерді
басқару қаржыландыруда шектеулерге мына себептерден кезігеді;
• Қарыздық құралдарда көлемі мен таңдаудың шектеулілігі, ондағы банк
өзінің салымшылар мен басқа да кредиторлар арасында кез келген
уақытта тез орналастыруы, яғни сауданы берудегі жеткілікті
қаражаттар;
• Бар қаражаттар есебінен басқа банктер жағынан бағалық бәсекелестік
пайыздық тәуекелді басқару мақсатын әлбетте басшылық банк пайдалылығы
мен өтімділік мақсаты көлемінде тәуекелді минималдауды көздейді.
Өтімділік тәуекелдің пайыздық тәуекелге байланысы қауіпті активтер
“жеткіліксіз өтімді” болып келуінен. Банктер өз қалауымен осы
активтерді жоя алмайды, мысалы, күтпеген қаражаттар жылыстауының
(отток) орнын толтыру пайыздық мөлшерлеме қозғалысының жағымсыз
тәуекел зияндарды тартусыз болмайды.
Пайыздық тәуекелді басқару үшін келесі сақтандыру тәуекелінің
әдістері қолданылады:
• Пайыздық мөлшерлеме деңгейін болжау;
• Қйтару мерзімі бойынша және пайыздық мөлшерлемені белгілеуге
байланысты активтер мен пассивтерді келістіру;
• Пайыздық своптарды жүргізу, резервтер пен провизияларды құру;
• Фьючерстер мен опциондар есебінен хеджирлеу және т.б.
Пайыздық мөлшерлеменің құбылуы несиесі қарызгерді пайыздық мөлшерлеменің
өсуімен шығын тәуекеліне ұшыратады. Қарызгер бұл тәуекелден жалтаруы
мүмкін, несиені тіркелген пайызбен алып. Бірақ заемдық қаражаттар нарықта
ұсыныстың жеткіліксіздігінен. Ол тіркелген пайыздық мөлшерлемемен несие
таба аламауына немесе бұндай несиені өте жоғары пайыз берілетіндігіне көзін
жеткізе алады. Сол кезде қарызалушы свопті іске асыруы мүмкін, құбылмалы
пайыздық мөлшерлеме міндеттемесін тіркелген мөлшерлемесіне міндеттемесіне
ауыстырып, содан сол арқылы тіркелген пайызбен ссуда алады. Сонымен қатар
ол басқа қарызгерге сыйақы төлеуі керек. Своп 2 міндеттеме ұстаушы арасында
немесе банктің делдалдық қызметі арқылы тікелей іске асуы мүмкін. Банк
өзіне екінші жақ рөлін алу мүмкін, төлемеуден тәуекел шығынын алып және
қатысушылар үшін бір-бірімен төлем қабілеттілігін белгілеу қажеттілігін
жояды.
Тіркелген Тіркелген
Толқымалы Толқымалы
мөлшерлеме мөлшерлеме
Толқымалы Тіркелген
мөлшерлеме мөлшерлеме
Пайыздық мөлшерлеменің деңгейін болжау макроэкономикалық жағдайдың
дамуын сапалы талдау мен болжауға негізделеді және несиелік ресурстар
нарығымен қатысушыларының үмітіне осы өзгерістердің әсерін ескеру қажет.
Қазақстанда инфляция үрдісін болжау кейінгі жылдары пайыздық мөлшерлеме
динамикасы факторының анықтаушысы болып келеді.
Пайыздық тәуекелді хеджирлеу үшін әр түрлі жиынтық әдістерін қолдану
қажет. Тек осы жағдайларда тәуекелді басқару нәтижесі қанағаттанарлық
болады.
Пайыздық тәуекелді басқарудың бірнеше концепциясы бар:
1. Банктің пайыздық маржасы қаншалықты жоғары болса, сонша пайыздық
тәуекел деңгейі төмен болады. Басқа сөзбен айтқанда, активтен түскен
пайыздық табыстар мен міндеттеме бойынша пайыздық шығындар арасындағы
маржа.
2. “СПРЕД” (SPREAD) концепциясы немесе таза пайыздық маржа (NIM),
өлшенген орта мөлшерлеме мен пассив бойынша төлемдер арасындағы айырма
талданады. Осы екі көрсеткіштің арасындағы айырма қаншалықты үлкен
болса, сонша пайыздық тәуекел деңгейі төмен болады. Талдауға
мәліметтер банктің статистикалық есебінен алынады.
3. “Құлдырау (разрыв)” Концепциясы (GAP = RSA – RSL, RSA - пайыздық
мөлшерлеме деңгейінің өзгеруге сезімтал активтер, RSL – пайыздық
мөлшерлеме деңгейінің өзгеруге сезімтал пассивтер ), банктің
балансталмаған активтер мен пассивтерді талдауды тіркелген және
құбылмалы пайыздық мөлшерлемеден тұрады.
Пайыздық мөлшерлеме деңгейінің өзгерісі сезімталдық активтердің сомасының
асыру пассивтен тіркелген статистикадан мөлшерлеме немесе белгілі бір
уақыт кезеңіне алынады. GAP басқаруы – көрсетілген актив пен пассив
деңгейлерін анықтауды басқару, банк балансында пайыздық мөлшерлеме
өзгеруінің сезімталдығы немесе мөлшерлеменің өзгеру кезең аралығында
пайыздық маржаны максималдау стратегиясы ретінде. Пайыздық тәуекел дәрежесі
пайыздық маржамен спредқа әсер ете отырып, пайыздың мөлшерлеме өзгерісінің
ұзақтығына, жылдамдығына, бағытына және де құлдырау көлемінен байланысты
болады. GAP құлдырауының шамасы пайыздық мөлшерлеме деңгейінің өзгеруінен
хеджирлеуде қолданады, не GAP мөлшерлеменің спекулятивті өзгеруі үшін.
Осылайша, GAP-ты басқару активті немесе пассивті болуы мүмкін.
Пайыздық мөлшерлеме деңгейі төмендегілер ге байланысты:
• активтер қоржынының (құрылымы) өзгеруі, несиелер мен инвестициялар
мөлшері қатынасын қоса, тіркелген және құбылмалы мөлшерлеме активтер,
нарықтағы олардың баға динамикасы;
пайыздық мөлшерлеме динамикасы. Пайыздық тәуекел деңгейін бақылау мен
басқару үшін нақты жағдайларға тәуелді банк қызметінде нақты стратегияларын
әзірлейді.
Пайыздық фьючерстер мен хеджирлеу концепциясы пайыздық тәуекелді
басқаруға тікелей байланысты. Олар бір – бірімен байланысты: хеджирлеу
процесі фьючерстерді қолданудан тұрады, бірақ та яьючерстер әрқашан
хеджирлеумен байланысты емес.
Хеджирлеу – табиғи және қаржылық активтер немесе пассивтердің
болашақта бағаларының өзгеру тәсілдерін анықтайтын процесс, ол үшінші
тұлғамен толық немесе жартылай жою жолымен келісімшартқа отыру, ол арқылы
бастапқы келісімшарт бойынша активтер немесе пассивтерді сатып алу толық
немесе жартылай қарама-қарсы келісімшартпен бейтараптандырылады.
Хеджирлеуге мысал, баға өсуінің жоғарғы шегіндегі несие бола алады.
Қарыз алушы банкпен несиелік келісімшартқа отырады, құбылмалы мөлшерлемеге
келісе отырп, қарыз алушы пайыздық тәуекелді қысқартуды шешеді. “Жоғарғы
шек (потолок)” немесе “шкаласын” – максималды мөлшерлемесін алып, сол
арқылы несиенің қолданылу мерзімі ішінде банк өндіріп ала алады.
Несиелендіруші банк жоғарғы шекке келісе отырып, шынында жартысын пайыздық
тәуекелдің өзіне аударады. Осы үшін банк төлем алады, әлбетте жоғары
пайыздық мөлшерлеме формасында, яғни банкке ресурс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz