Экология және даму
1 Экология және тұрақты даму
2. Судың органолептикалық қасиеттері
3. Тұрақты даму тұжырымдамасы
4. Озон қабатын қорғау шаралары
10. Қышқылдық жауын—шашындар
12. Қоректік тізбектер. Қоректік торлар
15. Судың негізгі ластаушылары және көздері
23. Экожүйенің деңгейлері
29. Судың негізгі ластаушылары және көздері
31. Қышқылдық жауын—шашындар
2. Судың органолептикалық қасиеттері
3. Тұрақты даму тұжырымдамасы
4. Озон қабатын қорғау шаралары
10. Қышқылдық жауын—шашындар
12. Қоректік тізбектер. Қоректік торлар
15. Судың негізгі ластаушылары және көздері
23. Экожүйенің деңгейлері
29. Судың негізгі ластаушылары және көздері
31. Қышқылдық жауын—шашындар
Экология терминін ғылымға енгізген Э.Геккель (1866). 19 ғасырдың аяғы, 20 ғасырдың басында ғалымдар негізінен жекелеген факторлардың, әсіресе климаттық факторлардың, организмдердің таралуы мен сан динамикасына әсерін зерттеді. Экология – ағзалардың бір-бірімен және қоршаған табиғи ортамен әсерлесу заңдылықтарын зерттейтін іргелі табиғаттану ғылымы деп анықтама беруге болады. Экология салаларының қатарында адамның қоршаған ортамен қарым қатынасын зерттейтін әлеуметтік экологияны атап өткен жөн: ең жалпылама түрде – қоғамның география, әлеуметтік және мәдени ортамен, яғни адамды қоршаған ортамен ара салмағын зерттейтін ғылыми пән; адамзат қоғамының табиғи ортамен әсерлесуін және өзара байланыстылығын зерттеу арқылы табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылым негіздерін жасайтын, сол арқылы табиғатты сақтап, адамның тіршілік ету ортасын оңтайландыруды көздейтін ғылыми пән. Әлеуметтік Экологияның негізгі міндеті – адамзат қоғамының және оның жекелеген аймақтық топтарының табиғатпен әсерлесу заңдылықтарын зерттеу негізінде жаңа табиғи-мәдениеттендірілген ортаны жобалау;
жекелеген әлеуметтік топтардың табиғатпен қарым-қатынасын қарастыратын адам экологиясының бір бөлігі; Экологияның негізі биологияда жатқанымен, қазіргі кезде ол шын мәнінде биология шеңберінен шығып, көптеген салалары қолданбалы, экономика, қоғамдық ғылымдарға ұласады. Экологияның биология негізінен гөрі оның табиғатты қорғау, табиғат қорларын ұтымды пайдалану сияқты қолданбалы қырлары немесе өнеркәсіптік Экология, агроэкология, урбоэкология, адам Экологиясы сияқты салалық бөлімдері көбірек танымал.
жекелеген әлеуметтік топтардың табиғатпен қарым-қатынасын қарастыратын адам экологиясының бір бөлігі; Экологияның негізі биологияда жатқанымен, қазіргі кезде ол шын мәнінде биология шеңберінен шығып, көптеген салалары қолданбалы, экономика, қоғамдық ғылымдарға ұласады. Экологияның биология негізінен гөрі оның табиғатты қорғау, табиғат қорларын ұтымды пайдалану сияқты қолданбалы қырлары немесе өнеркәсіптік Экология, агроэкология, урбоэкология, адам Экологиясы сияқты салалық бөлімдері көбірек танымал.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:
Экология және тұрақты даму.
Экология терминін ғылымға енгізген Э.Геккель (1866). 19 ғасырдың аяғы, 20
ғасырдың басында ғалымдар негізінен жекелеген факторлардың, әсіресе
климаттық факторлардың, организмдердің таралуы мен сан динамикасына әсерін
зерттеді. Экология – ағзалардың бір-бірімен және қоршаған табиғи ортамен
әсерлесу заңдылықтарын зерттейтін іргелі табиғаттану ғылымы деп анықтама
беруге болады. Экология салаларының қатарында адамның қоршаған ортамен
қарым қатынасын зерттейтін әлеуметтік экологияны атап өткен жөн: ең
жалпылама түрде – қоғамның география, әлеуметтік және мәдени ортамен, яғни
адамды қоршаған ортамен ара салмағын зерттейтін ғылыми пән; адамзат
қоғамының табиғи ортамен әсерлесуін және өзара байланыстылығын зерттеу
арқылы табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылым негіздерін жасайтын, сол арқылы
табиғатты сақтап, адамның тіршілік ету ортасын оңтайландыруды көздейтін
ғылыми пән. Әлеуметтік Экологияның негізгі міндеті – адамзат қоғамының және
оның жекелеген аймақтық топтарының табиғатпен әсерлесу заңдылықтарын
зерттеу негізінде жаңа табиғи-мәдениеттендірілген ортаны жобалау;
жекелеген әлеуметтік топтардың табиғатпен қарым-қатынасын қарастыратын адам
экологиясының бір бөлігі; Экологияның негізі биологияда жатқанымен,
қазіргі кезде ол шын мәнінде биология шеңберінен шығып, көптеген салалары
қолданбалы, экономика, қоғамдық ғылымдарға ұласады. Экологияның биология
негізінен гөрі оның табиғатты қорғау, табиғат қорларын ұтымды пайдалану
сияқты қолданбалы қырлары немесе өнеркәсіптік Экология, агроэкология,
урбоэкология, адам Экологиясы сияқты салалық бөлімдері көбірек танымал.
2. Судың органолептикалық қасиеттері — судың иісінің, дәмінің және ондағы
тасынды қоспалардың сипаттамалары. Олар адамға жағымсыз әсер етеді.
Бұл қасиеттер баллмен бағаланады. Су пайдаланудың тұрмыстық жағдайда
судың иісі 2 баллдан аспауы қажет. Судың дәмін анықтау үшін де осыған
ұқсас көрсеткіш қолданылады. Әдетте, судың дәмдік қасиеттері оның
иістік қасиеттерінің шегінен асқанда көрініс береді. Ауыз су ретінде
пайдаланылатын су көздері үшін судың түсі 20 см түтікшеде, ал басқа
жағдайлардың бәрінде — 10 см түтікшеде байқалмауы шарт. Эвтрофия
процесі Қоршаған ортаға, адам әсер көріністерін бірі екенін, су
сапасы, оттегі режимі бұзылуына, бағалы балық түрлерінің жойылып кету,
демалыс шарттарын нашарлауы, су органдарының прогрессивті эвтрофикации
болып табылады. Эвтрофикации негізгі себебі - қоректік заттардың су
тоғанының техногендік органдар, әсіресе биологиялық өңдеуден кейін,
ағынды суларды шыққан көп, олардың азот және фосфор негізінен
минералды нысандары. Процесінің мәні органикалық заттар көл суларында
жинақталады, оған сәйкес, ыдырау процестерін қалып өнімділігі мен су
қауымдастықтар арттыру болып табылады.Антропогендік эвтрофицирующее
заттардың негізгі көздері өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісі,
сондай-ақ ойын-сауық іс-шаралар болып табылады.
3. Тұрақты даму тұжырымдамасы. мақсаты: · Қоршаған ортаның сапасын
тұрақтандыру;
· Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғауды басқарудың тиімді
жүйесін құру;
· Табиғи қорларды теңестірілген пайдалану негіздерін қалау.
Адамның ең негізгі мақсаты – биосфераны қорғау және сақтап қалу. 1992
жылдың маусым айында Рио – де – Женейро қаласында өткен Біріккен Ұлттар
Ұйымының (БҰҰ) Дүние жүзілік қоршаған орта мен даму коммисиясы Біздің
жалпы болашағымыз атты конференциясы Тұрақты даму конференциясын және
ХХІ ғасырдың күн тәртібіне атты ауқымды бағдарламасын қабылдады. Бұл
бағдарламада шешілуі болашақта тұрақты дамуды қамтамасыз ететін жалпы
мәселелер қарастырылған. Солардың ішінде негізгі мәселелеріне тоқтала
кетсек: Кедейлікпен күрес. Еңбек ақыны қамтамасыз етуі, кедейлердің өзін-
өзі қамтасыз етуі мен бай елдерден тәуелділігін кеміту. Еңбекке жарамды
халықтың санын арттыру. Табиғат ресурстарын сақтау және тұрақты даму. Білім
беру жүйесін жетілдіру. Отбасын жоспарлау. Тұтынудың құрылымын өзгерту:
Энергетикалық және шикізаттық пайдалануды қысқарту, экологиялық таза
технологияларды дамыту.
Халық және тұрақтылық: 1993 жылы дүниежүзіндегі халық саны 5,5 миллиард
астам болды. Ғалымдардың болжауынша 2020 жылы 8 млрд.-қа жетеді. Адам
денсаулығын сақтау мен жақсарту: Халықтың денсаулығы қоршаған ортаның
жағдайынаТұрақты тұрғын жерлер (Урбанизация)
Атмосфераны қорғау: Атмосфераға қалдықтарды шығарудың негізгі көзі-
энергияны өндіру мен тұтыну;
4. Табиғаттағы зат алмасу процесіне байланысты Биоценоздағы
организмдерді 3 топқа бөледі:
1. продуценттер (өндірушілер);
2. консументтер (тұтынушылар);
3. редуценттер (ыдыратушылар).
Продуценттер - күн энергиясын пайдаланатын жасыл өсімдіктер немесе
органикалық заттарды биогенді элементтерден құрайтын жасыл өсімдіктер. Олар
(алғашқы өнімді өндірушілер) автотрофты организмдер, яғни біздің
планетамыздағы бүкіл тірі әлемді органикалық заттармен қамтамасыз ететін
жасыл өсімдіктер әлемі.
Консументтер- өсімдіктер синтездеген органикалық заттарды жаңа формаға
айналдыратын тұтынушылар, яғни олар (латынша-consumo-тұтынамын)
продуцентттер жасаған органикалық заттарды пайдалантын гетеротрофты
организмдер. Бұларға жануарлар, көптеген микроорганизмдер, кейбір насеком
қоректі өсімдіктер жатады. 1-ші қатар консументтері-өсімдік қоректі, 2-ші
қатар консументтері-жыртқыш жануарлар болып табылады.
Редуценттер- органикалық қосылыстарды минералды қосылыстарға дейін
ыдырататын организмдер, яғни олар (латынша reduceus, reducentis - қалпына
келтірушілер, деструктор) органикалық заттарды ыдырататын және оларды басқа
организмдер игеретін бейорганикалық заттарға айналдыратын ағзалар.
Редуценттер биологиялық зат айналымның соңғысы. Олардың қатарына
саңырауқұлақтар, бактериялар, сонымен қатар өсімдіктер және жануарлар
кіреді.
5. Озон қабатын қорғау шаралары алғаш рет озон қабатындағы зиянды
заттардың табылғандығы жайлы мәлім болғаннан бері қолға алынып келеді.
Бірақ алғашқы кезде белсенді түрде жұмстар жасалынбады. 1985 жылы озон
тесігі табылған кезден бастап озон қабатын қорғау 1985 жылы 22 наурызда
“”Озон қабатын қорғау туралы’’ Вена конвенциясы қабылданды. Қатысушы елдер
жүйелі және негізгі зертеулер жүргізу мен озон қабатын қорғау үшін озонды
құртатын зиянды заттарды қадағалау жайлы келісімге келді.
Конвенцияға Қазақстан Республикасының Озон қабатын қорғау жөніндегі Вена
Конвенциясына қосылуы туралы 1997 заңы негізінде қосылды. Конвенцияның
негізгі ережелері
Конвенция озон қабатын қорғау жөніндегі жалпы ережелерді қамтыған. Онде
озон қабатын реттеуші (ОРВ) негізгі шараларын қамтитын, хаттамаларды
қабылдау, хлорфторкөміртегін өндіру және лақтыру ақпараттарымен алмасу,
озон мониторингі және ғылыми зерттеулер облысында қарым-қатынас жөніндегі
міндеттемелер бекітілген. 700 астам мамандар оқытылып, хладегенттерді алу
және қайта өңдеуші 200 астам кәсіпорындар мен компанияларға құралдар
берілді.
Зерттеуші ғалымдар ауаға шығарылатын зиянды да улы газдардың азаюы
нәтижесінде атмосфераның озон қабаты қалпына түсе бастаған сыңай байқатып
отыр. Бірақ озон қабаты өзінің 1980-інші жылғы деңгейінде тұрақтай қоймас
деп ескертеді ғалымдар. Жерді күннің зиянды сәулелерінен қорғайтын озон
қабаты – құрамында хлор мен бромы бар аэрозоль және мұздатқыш жабдықтарда
қолданатын сұйық газдардың әсерінен жұқарады.
6. Радиоактивті сәулелер, нейтрондар ағыны қоршаған ортаға, әсіресе тірі
организмге зиянды әсерін тигізеді. Радиоактивті сәулелерді иондаушы
сәулелер немесе қысқаша радиация деп те атайды. Белгілі энергиялары бар бұл
сәулелер мен бөлшектер денелердің молекулалары мен атомдарын иондайды.
Олардың химиялық белсенділігі өзгереді, клеткалар мутацияға ұшырайды,
хромосомодағы гендерді зақымдайды, түрлі физиологиялық күрделі ауытқулар
туады. Сәуле шығарудың интенсивтігі күшті болса, катерлі ісік және сәуле
аурулары дертіне шалдығады., тірі организмдердің өлуі мүмкін. Сәулелену
тұқым қуалауға күшті әрі жағымсыз әсерін тигізеді.
7. Тұрақты даму тұжырымдамасы. мақсаты: · Қоршаған ортаның сапасын
тұрақтандыру;
· Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғауды басқарудың тиімді
жүйесін құру;
· Табиғи қорларды теңестірілген пайдалану негіздерін қалау.
Адамның ең негізгі мақсаты – биосфераны қорғау және сақтап қалу. 1992
жылдың маусым айында Рио – де – Женейро қаласында өткен Біріккен Ұлттар
Ұйымының (БҰҰ) Дүние жүзілік қоршаған орта мен даму коммисиясы Біздің
жалпы болашағымыз атты конференциясы Тұрақты даму конференциясын және
ХХІ ғасырдың күн тәртібіне атты ауқымды бағдарламасын қабылдады. Бұл
бағдарламада шешілуі болашақта тұрақты дамуды қамтамасыз ететін жалпы
мәселелер қарастырылған. Солардың ішінде негізгі мәселелеріне тоқтала
кетсек: Кедейлікпен күрес. Еңбек ақыны қамтамасыз етуі, кедейлердің өзін-
өзі қамтасыз етуі мен бай елдерден тәуелділігін кеміту. Еңбекке жарамды
халықтың санын арттыру. Табиғат ресурстарын сақтау және тұрақты даму. Білім
беру жүйесін жетілдіру. Отбасын жоспарлау. Тұтынудың құрылымын өзгерту:
Энергетикалық және шикізаттық пайдалануды қысқарту, экологиялық таза
технологияларды дамыту.
Халық және тұрақтылық: 1993 жылы дүниежүзіндегі халық саны 5,5 миллиард
астам болды. Ғалымдардың болжауынша 2020 жылы 8 млрд.-қа жетеді. Адам
денсаулығын сақтау мен жақсарту: Халықтың денсаулығы қоршаған ортаның
жағдайынаТұрақты тұрғын жерлер (Урбанизация)
Атмосфераны қорғау: Атмосфераға қалдықтарды шығарудың негізгі көзі-
энергияны өндіру мен тұтыну;
8. Қоршаған ортаның химиялық ластануынан жер шарында “жылу эффектісі”,“озон
тесігі”,”қышқыл жаңбырлар”,”фотохимиялық у түтін” сияқты дүниежүзілік
экологиялық мәселелер жиі байқалып отыр. Аталған апатты құбылыстар бүкіл
ғаламшардың ырғақты тепе - теңдігін бұзып, дүниежүзілік климаттың өзгеру
қаупін туғызуда. Ол соңғы жылдары жиі болып отырған қуаңшылық, шөлейттену,
құрлықтағы су айдындарының тартылуынан байқалады. (жылу эффекті).
Жанғыш қазбаларды өртеу және басқа да өнеркәсіптік процестер әсерінен
бөлініп, атмосферада жинақталатын көмір қышқыл газ (С02 ), көмірсутектер,
яғни, метан (СН4), этан (С2Н6) және т.б. (жоғары концентрациясы болмаса бұл
заттар жекелей аса қауіпті емес) газдары парникті эффектінің пайда болуына
алып келеді. Парникті эффектінің механизмі қарапайым. Бұлтсыз ауа райы ашық
кезде күн сәулелері Жер бетіне оңай жетіп топырақ, өсімдіктер жамылғысымен
сіңіріледі. Жер беті қызған соң жылу энергиясын ұзын толқынды сәулелену
түрінде атмосфераға қайта береді. Алайда бұл жылу энергиясы атмосферада
шашырамай жоғарыда айтылған газдардың молекулаларымен сіңіріліп (С02 жылу
энергиясының 18%-ын сіңіреді), молекулалардың қарқынды қозғалысына және
температураның көтерілуіне алып келеді. Атмосфералық газдар (азот, оттегі,
су парлары) жылу сәулелерін сіңірмей, керісінше оларды шашыратады. С02-нің
концентрациясы жыл сайын 0,8-1,5 мгкг-ға көтерілуде. Зерттеулер бойынша
СО2-нің мөлшері ауада екі есе көбейсе, орташа температура 3°С-5°С-қа
көтеріледі.
9. Жарты ғасыр жұмыс жасаған кезде Капустин Яр полигонында 11 ядролық
жарылыс болған. Оның қуаты 982,4 килотонн тротилді эквивалентте, 24000
ракета жарылып, 177 соғыс техникасы сыналып, қопарылыс әдісімен грунтта РСД-
10 СС-20 типті 619 ракета жойылған. Осының салдарында атмосфераға 30000
тонн улы зат бөлініп, 680 км қашықтыққа таралған.
Азғыр ядролық полигонында 1966-1979 жылдар аралығында жүргізілген 17 жер
асты ядролық жарылыс халықтың денсаулығына және қоршаған ортаға белгілі
зиян келтірді. Одан атмосфераға 10 млн. кюри радиоактивті заттар бөлінді.
Іргелес территориялардың радиоактивті жер асты суымен, шаң-тозаңмен,
полигонның жер асты кеңсітігінен инертті радиоактивті газдармен ластануы
бүгінгі күнге дейін байқалады. 1995 жылы Азғыр полигоны ҚР-ның ұлттық
ядролық орталықтың балансына, ал 1996 жылы ядролық физика институты
бақылауға алды. Капустин Яр полигондарының соғыс алаңы мен Азғыр
жүйесінің ядролық полигонының площадкалары Бөкейорда, Жаңғала аудандары
(БҚО) мен Құрманғазы, Қызыл қоға (Атырау о.) аумағында орналасқан, ал
олардың әсер ететін аймағы Жәнібек, Казталовка, Қаратөбе және Ақжайық
ауданының Тайпақ бөлігі жатады.
10. Қышқылдық жауын—шашындар
Қышқылдық жауын щащын 100 жылдан астам уақыт бұрын белгілі болған.Қышқылдық
жауын деген сөзді ең алғаш рет 1872 жылы британоқымыстысы Роберт Ангус
Смидт қолданған.Қышқылдық жауындар атмосферадағы күкірт пен азоттың
химиялық және физикалық өзгерістерінен туындайды.Яғни атмосферадағы бқл
заттардың өзгерісі химиялық реакциялары күкірт қышқылы мен азот қышқылын
береді. Содан кейін жауынмен немесе құрғақ түрінде жерге түседі.Жалпы
қышқылдық жауындар табиғатта жанартаулардың атуына байланысты өздігінен
түзіле алады.
Қышқылды жаңбыр – атмосфералық жауын-шашын түрлері (оған қар да жатады).
Жаңбыр құрамында қышқылдың (pH Қышқылдық жауын-шашындар пайда болуының
негізгі себебі күкіртің қос оксидімен ластану болып табылыды. Су буының
қатысуында күкіртті антигридті қышқылының ерітіндісіне айналады. Қышқылдық
жауын—шашындардың түзілуіндегі күкірт қос оксидінің улесі 70% . Қышқылдық
жауын—шашындардың көмірқышқыл газы да үлесін қосады.Алғашқы қышқылдық
жауын—шашындар 1907-1908 жылы Англияда байқалған. Қазіргі уақытқа дейін 2,2-
2,3 болатын жауындар тіркелген.Қышқылдық жауын—шашындар солтүстік жарты
шарда жаксы таралған.бұл жерде қышқыл заттардың шығарылуы мен олардың
жаңбыр , қар, тұман түрінде ылғалды тұндыруға қолайлы жағдай бар. Қышқылдық
жауын—шашындар Скандинавия елдері Англия, Бельгия,Дания , Польша елдеріне
тән. Қышқылдық жауын—шашындар топыраққа ,су экожуйесіне ,өсімдіктерге ,
архитектура ескерткіштеріне,ғимараттарға зиянды әсерін тигізеді.
Қышқылдық жауын—шашынның зиянды әсері әсіресе оңтустік пен тропиктік
аудандарда ағыс арқылы әсер етеді.Тропиктік топырақтар нейтралды және
сілтілі таралғанымен ,онда жауынның үнемі шайып кетуі себепті нейтралдаушы
заттар болмайды.
11. Популяция дегеніміз – эволюциялық ұзақ уақыт бойы ареалдың белгілі
бір бөлігінде тіршілік етіп, өз алдына дербес генетикалық жүйе құра
алатын,еркін шағылысып, өсімтал ұрпақ беретін бір түр дараларының шағын
тобы. Популяция деген сөз латынша популюс — халық, тұрғындар деген
ұғымды білдіретін сөзден шыққан.
Популяция даралары оқшаулануға байланысты көршілес популяциямен
салыстырғанда барлық қасиеттері мен белгілері бойынша өзара өте ұқсас болып
келеді. Топтық ерекшеліктер – популяцияның ең негізгі сипаттамасы.
Әр түр, белгілі бір территорияны (ареал) ала отырып, популяция жүйесін
құрады.
Түр → түрасты (нәсіл) → географиялық популяция → экологиялық
популяция → жергілікті, локальды немесе элементарлы популяция.
Популяцияның белгілі бір нақты құрылысы болады: жыныстық, жастық,
кеңістіктік және этологиялық.
Популяцияның жыныстық құрылымы
Жыныстық құрылым – популяциядағы особтардың жыныстық ара салмағы.
Жыныстық ара салмағы түрлердің генетикалық заңдары мен қоршаған орта
ықпалына байланысты құрылады. Жыныстық құрылым бейімдеушілік сипатта.
Популяцияның жастық құрылымы
Популяциядағы жастық топтардың қосындысы (жоғарғы,орташа,кіші).
Өсімдіктің тіршілік ауысуында ауысым мен жас жағдайын бөлуге болады.
Түрлердің жас ерекшеліктеріне байланысты бөлінуі оның жастық спекуторы
болады.
Жас жануарларда әртүрлі генерация және ұрпақтар болады.
Генерация – бір жылдағы және бір мезгілдегі туған бауырлар мен
сіңлілер қосындысы.
Ұрпақтар – бір жылдағы барлық генерацияның барлық қосындысы.
Популяцияның кеңістік құрылымы
Особьтардың белгілі бір территорияда немесе акваторияда сандық және
популяцияның құрамының сапалық таралуы оның кеңістіктік құрылымы деп
аталады.
12. Қоректік тізбектер. Қоректік торлар
Биоценозда қоректік торлар - жасыл өсімдіктер жинақтаған энергия мен
заттарды бір-біріне беретін организмдердің көптеген қысқа қатарларынан
тұрады. Әрбір алдыңғы түр келесіге қорек болатын мұндай қатарлар - қоректік
тізбек, ал қоректік тізбектің бөлек звенолары - қоректік деңгей деп
аталады. Қоректік тізбек әрқашан өсімдіктен немесе олардың қалдықтарынан
басталады . Өсімдік-шегіртке-бақа-жылан-қаршыға дан құралған қоректік тізбек
пирамадасы
1-ші қоректік деңгей, яғни жасыл өсімдіктер –продуценттер, яғни шөпқоректі
жануарлар- І-ші реттік консументтерді құрайды. Ал шөпқоректі
жануарлармен қоректенетін 1-ші реттік жыртқыш 3-ші қоректік деңгейді, яғни
2-ші реттік консументтер деңгейін; сол сияқты 2 реттік жыртқыштар 4-ші
қоректік деңгейді, яғни 3-ші реттік консументтер деңгейін түзеді
Қоректік тізбектегі организмдердің қарым қатынасының мысалы ретінде аралас
орманды қарастыруға болады. Қоректік тізбекті екі типке бөлуге болады:
жайылымдық тізбек жасыл өсімдіктен басталып, одан әрі жайылымдағы
фитофагтарға, сонан соң жыртқыштарға жалғасады, яғни өсімдіктерден
шөпқоректі жануарлар арқылы энергияның ағыны жүзеге асатын тізбек
жайылымдық қоректік тізбек деп аталады.
Ал детриттік тізбектер өлі органикалық заттардан детритофагтарға, одан
жыртқыштарға жалғасады. Мысалы, жайылымдық тізбек: жасыл өсімдік→
шөпқоректі жануар →жыртқыш, ал детриттік тізбек: өлі органикалық зат
(детрит)→ микроорганизмдер→ (бактериялар, саңырауқұлақтар) немесе
детритофагтар (қос жақтаулы ұлулар, құрттар, бунақденелілердің
дернәсілдері)→ детритофагтар жыртқыштарынан (құстар, жер қазғыштар және
т.б.) құралады.
13. Киото хаттамасы - жаһандық экологиялық проблемаларды шешуге арналған,
1997 жылы Жапонияның Киото қаласында қабылданған халықаралық құжат. Киото
хаттамасы – халықаралық деңгейде экологиялық проблемамен бірлесе күресуге
бағытталған тұңғыш құжат.
1980 жылы әлемдік қоғамдастықтың назары ғаламдық жылыну проблемасына ауды.
Атмосфераның ластануы, жыл сайын ауа температурасының көтерілуі
полюстердегі мәңгілік мұздардың еруіне алып келіп, соның салдарынан мұхит
суларының деңгейі көтеріліп, жағалау бойына жыпырлай орналасқан ірі
қалалар, елді мекендер су астында қалады деген қауіп айтыла бастады. Бұл
алдымен адамның табиғатқа тигізіп жүрген залалын ойланбастан жасаған
шаруашылық қызметінің салдары, көмірқышқыл газы мен метанның ауаға шамадан
тыс бөлінуінің әсері деген ғалымдар пайымдауы біраз жайды аңғартты.
Шынында да, жыл сайын әуеге көтерілген метан мен көмірқышқыл газы жерді
қатты қызып кетуден сақтайтын инфракүлгін сәулелерді жұтып, планета
температурасының көтерілуіне алып келді. Әсіресе, жылу, жарық беретін
стансалардан, қаладағы кәсіпорындардан бөлінген көмірқышқыл газы
атмосфералық қабатқа өтетін газдың 13 бөлігін құрайды. Планетадағы жасыл
алқаптар – ормандар бұл газдың біраз бөлігін қажетіне жаратқанымен,
барлығын жұтуға шамасы жетпейтін болды. Қазақстан Киото хаттамасының
тетіктері арқылы энергия үнемдеуге байланысты үлкен инвестиция тартуға
мүмкіндік алады. Нәтижесінде, экономиканың шикізаттық бағыттылығы нысаналы
түрде, біртіндеп жоғары технологиялық өндіріс үдерістеріне өзгеретін
болады. Цифр тілімен сөйлесек, Қазақстанда жыл сайын ауаны 213 миллион
тонна өндіріс қалдықтары ластайды.
14. Каспий теңізінің солтүстік жағасы, Еділ мен Жайық өзендері аралығының
көп жері Атырау облысының Құрманғазы ауданына қарайды. бұл су арналары,
шығанақтар сусыз қалды.
1925 жылдан бастап Каспий теңізінің суы тартылып, барған сайын азайды.
1930 жылы бұл су арналары, шығанақтар сусыз қалды. Біртіндеп тартылған
теңіз суы 100 километрге қашықтаса, кейіннен ол одан екі есеге жуық
қашықтап кетті. Балық батағалары жабылды. Аудандағы кеңестік кезеңде
құрылған балық колхоздарының балықшылары теңізге балық аулауға шығатын кеме-
қайықтарын Астрахань облысы аумағына қарасты теңіз жағасындағы Тұмақ
аралына күзде тастап, көктемде сол жерден жарақтанып теңізге шығатын болды.
Бұрынғы теңіз ротасындағы Белужий, Трешкин, Дементьев, Қарабөлек, Ленкоса,
Комсомольск, Бесшифер, Жаркөсе, Әбу аралдары қара жерге жалғасты. Бұл
аралдар соңғы 30-40 жылдар бойы Атырау облысы мал шаруашылықты
колхоздарының мал азығын дайындайтын учаскелерге, малшылардың қыстақтарына
айналды.
Қиғаш өзенінен Забурын елді мекеніне дейігі 200 километрге жуық жердегі
халықтың байырғы қонысы сусыз қалды. Оншақты колхоздар тұрақты тұра
алмағандықтан Қиғаш, Шарон өзендерініңбойына қоныс аударды. Бірақ бұл сусыз
қалған мыңдаған гектар жерді малшылардың қонысына, жайылымға айналдырар
бағдарламасы ел алдына қойылды. 1946 жылы Шортанбай балық зауытының қасынан
Қиғаш өзенінен басын алатын Қиғаш-Кобяков каналы, одан басын алатын Көкарна-
Белужий-Трешкин, кейін Кобяков-Жанбай каналдары, мал су ішетін Кобяков-
Мальцев каналы, сонан кйін Ганюшкиннен Забурынға жететін жоғары жақпен
Сурхан каналының желісі іске қосылды.
15. Судың негізгі ластаушылары және көздері
Суды 400 түрлі зат ластауы мүмкін. Егер судағы санитарлық-токсикологиялық,
жалпысанитарлық немесе органолептикалық көрсеткіштер шектеулі межеден асып
кетсе, онда ол су ластанған болып есептеледі. Ластаушылар химиялық,
биологиялық және физикалық болып бөлінеді. Оның ішінде жиі кездесетіні
химиялық және бактериологиялық.
Химиялық ластану – органикалық (фенолдар, пестицидтер), бейорганикалық
(тұздар, сілтілер, қышқылдар), улы (мышьяк, сынап қосылыстары) және уытсыз.
Биологиялық ластану – суда патогендік бактериялардың, вирустардың,
саңырауқұлақтардың болуы. Механикалық қоспалар да судың негізгі ластаушысы.
Технологиялық сулармен, ыстық аумақтармен араласып кетуі судың жылулық
ластануына әкеліп соғады. Әлемдік судың ластануына жол бермеу. Тіршілік
аясының су әлемін былғанудан сақтауды қамтамасыз етудің кешенді шараларына
төмендегідей әрекеттер кіреді: Суы аз немесе қалдықсыз, оқшауланған
суайналымдық және аралық тазалау немесе суды салқындатып, қайтадан іске
жарату жүйесі бар технологияларға көшу.
Бұрынғы кеңес одағындағы барлық өндірістік кәсіпорындарды сумен қамтамасыз
ету үшін табиғи су көздеріненжылына 100 млд. текше метрге жуық су алынатын
және оның әртүрлі дәрежеде былғанған 90 %-ы айналып келіп су қоймаларына
қайтарылатын.
қалдық көлемін азайтып, сусызданған қалдықты немесе былғауыштардың
қойырланған ерітіндісін жер қойнына көму технологиясын жетілдіру.
Өндіріс және тұрмыс қалдықтармен былғанған сулардытазалау әдістерін
жетілдіру.
Өсімдіктерді аурудан және түрлі зиянкестерден, егістіктерді арам шөптерден
қорғауды қамтамасыз етуші биологиялық және басқа да агротехникалық
шаралардың пәрменділігі мен қолданыс аясын кеңейте отырып, ауыл шаруашылығы
өндірісі мен орман шаруашылығын шектен тыс химияландыруға тоқтау салу.
16. Топырақ эрозиясы (латынша еросіо – желіну) – топырақтың беткі
ұнтақталған құнарлы қабатының жел күшімен немесе су ағынының шаюы
салдарынан құнарының азаюы. Жел эрозиясы кез келген топырақ типінде
кездесіп, жел күшімен топырақтың беткі қабатын, кейде өсіп тұрған
өсімдігімен бірге басқа жаққа ұшырып әкетеді. Әдетте жел эрозиясы жер
бедері жазық, құрғақ, ормансыз шөл аймақтарында жиі болады. Тіпті шөл
аймақтарындағы құмды алқаптардың шөп өспейтін бөліктері жел әсерінен бір
орыннан екінші орынға жиі жылжып отырады. Оларды жылжымалы құмдар деп
атайды. Топырақ бетінде өсімдік жақсы өскен алқаптар жел эрозиясына ұшырай
бермейді. Өсімдік тамырлары топырақтың беткі қабатын бекітіп ұстап тұрады,
өскіндері жауын суының біразын өздеріне сіңіріп, қалғанын жер астына
өткізеді, ал екпе ағаштар қар тоқтатуға және олардың топырақ бетінде
біркелкі таралуына септігін тигізеді, желдің күшін азайтады, т.б. Ал бұл
жерлерді кәдімгі қайырмалы соқамен жыртып, топырақтың майда ұнтақталған бос
қабаты жер бетіне шыққан кезде олар желдің еркіне беріліп ұшады. Осындай
жағдай тың игеру кезінде Қазақстанның солт. аймақтарында кең өріс алған.
Табиғаттың бұл апатымен күресуде акад. А.И. Бараев басшылық еткен Қазақ
астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты жақсы нәтижелерге қол жеткізді.
Топырақты жел эрозиясынан қорғау үшін жасалған жүйенің негізінде топырақты
бұрынғыдай қайырмалы соқамен жыртудың орнына қайырмасыз етіп жыртып, терең
қопсыту ұсынылған. Деградация (латынша degradatio – біртіндеп нашарлау,
құлдырау) - біртіндеп жағымды қасиеттердің нашарлауы, төмендеуі немесе
жойылуы, құлдырауы.
Топырақ деградациясы- кері әсерлі химиялық және физикалық жағдай салдарынан
топырақтың әрбір қасиеттерінің нашарлауы., жойылу.
17. Оттек айналымы — өсімдіктердің фотосинтез процесі кезінде экожүйенің
биоценоздық ортасына оттекті бөлуінен басталатын процесс. Бөлінген
оттек аэробтарға, оның ішінде өсімдіктерге (тыныс алу процесінде)
түседі. Оттектің бір бөлігі микроорганизмдердің мортмассаны
тотықтыруына жұмсалып, басқа бөлігі экожүйенің биоценоздық ортасынан
айналымның сыртқы шеңберіне өтеді.
18. Тұрақты даму бойынша Стокгольм конференциясы Экологиялық дағдарыс
дәстүрі құндылықтарды қайтадан қарауға ықпал жасап, қоршаған
ортаның қазіргі жағдайына әлемдік бірлестіктердің терең алаңдап
отырғандарын көне өркениеттің перспективалық тұрғыдағы дамуын
көрсетті. Бұл ахуал 1972 жылы Стокгольмде болған Бірінші Дүниежүзілік
қоршаған орта бойынша өтетін конференцияға дайындық жұмыстарымен
дәлме-дәл келді. Оған әлемнің 113 мемлекетінің өкілдері қатысты.
Конференцияның Бас хатшысы Морис Стронг әлеуметтік-экономикалық
дамудың экологияға бағытталған Стокгольм декларациясы түрлі елдерге
дамудың экологиялық идеясына қарай бағытталған жолдарын іске асыруды
ұсынды. Алдымен экодамудың ұлттық міндеттері мен аймақтың нақты
ұсынған шешімдеріне орай оның принциптерін қалыптастыру
мүмкіндіктері бар. Бұған түрлі елдердегі мамандар мен ғалымдар
бірлестіктерінің үлкен еңбектері қажет болды. Зерттеулер бағдарламасы
түрлі бағыттарда жүрді. Бірінші кезектегі, БҰҰ проблемалары бойынша
ұсыныстарды зерттеу керек болды. Атап айтқанда, мұхиттардың
ластануы, ормандарды шабу, өсімдіктермен жануарлардың бағалы
түрлерінің – жоғалуы бағытында жұмыс істеу міндеті тұрды.
19. Конституцияның 54-бабына сәйкес ратификациялау, Палаталардың бөлек
отырысында тиісті мәселелерді әуелі Мәжілісте, ал содан кейін Сенатта
өз кезегімен қарау арқылы жүзеге асырылатын Республика Парламентінің
өкілеттігі болып табылады.
2. Вена Конвенциясының нормалары халықаралық шартты ратификациялау мен
халықаралық шартқа қосылудың арасында құқықтық салдары жағынан айырмашылық
белгілемейді (11, 14 және 15-баптар). Біріккен Ұлттар Ұйымының Құқықтық
мәселелер жөніндегі басқармасының Келісім-шарт секциясының түсіндірмесіне
сай, қосылу да, ратификациялау секілді сол бір құқықтық салдарға әкеп
соқтырады. Халықаралық құқық пен Республиканың ұлттық заңнамасының
нормаларынан келіп шығатыны, халықаралық-құқық аспектісінде қосылу, егер
Парламент оны заң қабылдау арқылы іске асырған болса, онда ратификациялау
секілді сол бір құқықтық салдарға әкеп соқтырады. Сонымен бірге,
ратификация және қосылу толығымен барабар ұғым болып табылмайды, сондықтан,
Конституцияның 54-бабы 7) тармақшасының мазмұнынан келіп шығатынындай,
Қазақстан Республикасының ратификациялауға жататын халықаралық шарттарға
қосылатындығы туралы шешімдерді халықаралық шарттарға қосылу және оларды
ратификациялау туралы заң қабылдау арқылы ресімдеген тиімдірек болады.
20. әлемдік проблемалар - әлемді тұтас қамтитын табиғи, табиғи-
антропогендік немесе таза антропогендік құбылыстар. Осы құбылыстардың даму
процесі жаһандану деп аталады.
Климаттың өзгеруі;
Ғаламдық проблемаларды ерекше білім саласы - глобалистика зерттейді.
Озон қабатының (озоносфераның) бұзылуы.
Атмосферадағы озонның мөлшері бар болғаны 0,004%-ды құрайды. Жер бетіндегі
барлық организмдердің тіршілігіне қауіпті Күннің өте қысқа ультракүлгін
сәулелерін сіңіріп отыруына (6500 есе) байланысты озон қабатын қорғаныш
қабаты деп те атайды. Озон қабатының 50%-ға бұзылуы ультракүлгін
радиацияларды 10 есеге көбейтеді. Озон қабатынан күннің ұзын толқынды
ультракүлгін сәулелері (290-380 нм) өтіп кетеді. Тал түсте ультракүлгін
сәулелердің концентрациясы көп болғандықтан, күнге күйіп қыздырыну процесін
шаңқай түске дейін жүргізген жөн.
Парникті эффект (жылу эффекті).
Жанғыш қазбаларды өртеу және басқа да өнеркәсіптік процестер әсерінен
бөлініп, атмосферада жинақталатын көмір қышқыл газ (С02 ), көмірсутектер,
яғни, метан (СН4), этан (С2Н6) және т.б. (жоғары концентрациясы болмаса бұл
заттар жекелей аса қауіпті емес) газдары парникті эффектінің пайда болуына
алып келеді. Бұлтсыз ауа райы ашық кезде күн сәулелері Жер бетіне оңай
жетіп топырақ, өсімдіктер жамылғысымен сіңіріледі. Атмосфералық газдар
(азот, оттегі, су парлары) жылу сәулелерін сіңірмей, керісінше оларды
шашыратады.
Қышқыл жаңбырлар.
Ғаламдық негізгі экологиялық проблемалардың бірі атмосферадағы ластаушы
заттардың ұзақ қашықтықтарға тасымалдануы. Алғашында бұл проблема
радиоактивті заттардың үлкен қашықтықтарға таралуына байланысты пайда
болды. Негізінен күкірт диоксиді және оның қосылыстары, азот оксиді және
оның қосылыстары, ауыр металдар (әсіресе сынап), пестицидтер, радиоактивті
заттар сияқты улылығы жоғары заттардың таралуына баса назар аударған жөн.
21.Валенттілік (экологиялык) - толеранттылық шектері немесе түр, не
популяциялардың әртүрлі орта жағдайларында тіршілік ету қабілетінің
сипаттамасы.. Экологиялық валенттілік дегеніміз экологиялық факторлар
әсеріне организмдердің төзімділік шегі (серпімділігі). Бір ағзалар үшін
төзімділік аймақ аралығы біршама көп, мұндай ағзалар эврибионттар тобына
жатады (грекше эури – кең, биос – тіршілік). Аз диапазонда бейімделетін
ағзалар стенобионттар деп аталады (грекше стенос – тар).
22.ҚР Экологиялық Кодексі, қоршаған ортаны қорғау және оның экологиялық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ҚР-ның нық дамуының негізі және экологиялық
заңдылықтың негізгі қағидалары болып табылатынын анықтайды. 2003 жылы 20
маусымда қабылданған "Жер кодексі", 2003 жылы 9 шілдеде қабылданған "Су
кодексі; 2003 жылы 8 шілдеде қабылданған "Орман кодексі",
• 2002 жылы 11 наурызда "Атмосфералық ауаны қорғау туралы" ҚР Заңы
қабылданды. Бұл заң әрбір қазақстандыққа қоршаған ортаны ластағаны үшін
кәсіпорынды сотқа беруге мүмкіндік береді.
23. Экожүйенің деңгейлері:
1)микроэкожүйе – кішкене су қоймасы, жануарлар өлексесі оларда тіршілік
ететін әртүрлі ағзаларымен бірге аквариум, жайылым , су тамшысы т.б.
2)мезоэкожүйе – орман, өзен, тоған, т.б.
3)макроэкожүйе – мұхит, континент, табиғи зона, т.б.
4)ғаламдық экожүйе – биосфера.
24.Су эрозиясы - топырақ бөлшектерінің сумен мүжіліп, шайылып әкетілуін
айтады. Су эрозиясының түрлері: жазықтық, сызықтық, жылдамдатылған.
Жел эрозиясы – топырақтың жел әсерінен бұзылып, ыдырап, шаң болып ұшып,
бүлінуі. Жел эрозиясының түрлері: күнделікті, шаң дауыл.
25. Климаттың жылынуынан келесі қауіп туындауы мүмкін: кейбір жануар немесе
өсімдік түрлерінің таралу аймағының полярлық зоналарға ығысуы; жаға
зоналары мен аралдарда мекендейтін саны аз түрлердің жойылуы.Ғаламдық
жылынудың басты әсерлері мыналар: климаттың өзгеруі, жылу толқындарының жиі
болуы, теңіз деңгейінің көтерілуі, мұздықтардың еруі, тасқындар,
құрғақшылықтар мен дақылдардың шықпай қалуы секілді табиғи зардаптар.
Ғаламдық жылынудың нәтижесінде мұз қабаттары еруде. Мұз қабаттары дегеніміз
— жердің қар мен мұз қаптап жатқан бөліктері. Мұздықтар мұзының қалыңдығы
1000 м-ден жоғары, аумағы 51 800 км² болады. Мұз қабаттарының еруі
нәтижесінде теңіз деңгейлері артуда. Арктикалық теңіздердің мұздықтары да
ғаламдық жылынудың әсерінен төмен тұсуде. Төмен түсудің қазіргі деңгейі әр
онжылдықта 8%-ға тең болып тұр. Бұл 2060 жылға қарай жер бетінде Арктикалық
теңіздердің жойылатынын білдіреді. Ғаламдық жылыну —жердің бетіндегі орташа
температураның артуы. Соңғы жүз жылда температурасы шамамен 0, 6 ºС-қа
артты. Ауаны ластау, өнеркәсіп санының артуы, ормандарды кесу,
жанартаулардың атқылауы және Күндегі өзгерістер, адамның әр түрлі
әрекеттері ғаламдық жылынудың басты себептері болып тұр.
26. Минимум заңы. Экологиялық факторлардың организмге әсер етуі мен оған
организмнің реакциясы бірдей болмайды. Сондықтан организм үшін факторлардың
бұрыннан қалыптасқан жиынтығы ғана қажет. Ал, басқа факторлар оның қалыпты
тіршілігіне кері әсерін тигізеді. Яғни, әрбір организмге әсер ететін
факторлардың төменгі және жоғарғы шегі болады және бір фактор шешуші роль
атқарады. Бұл заңдылықты неміс химигі Ю.Либихи (1848 ж) ашқан.
а) Оны Минимум заңы дейді. Минимум заңының өмірде практикалық маңызы
зор. Өйткені, организмдердің ең қажетті шешуші фактор – ларын біле отырып
мол өнім немесе табиғат ресурстарын тиімді пайда –лануға жол ашады.
Шелфорд ережесі— экология ғылымы негізгі қағидаларының бірі. Мұны
толеранттылық заңы (лат. толерантіа — шыдамдылық) деп те атайды. Бұл
бойынша қандай да бір организм популяциясының тіршілік етуі немесе таралуы
өзін қоршаған ортаның кешенді экологиялық факторларына тәуелді болады да,
әрбір организмнің өзіне тән шыдамдылық ауқымы айқындалады. Шыдамдылық
ауқымы, организмдер тіршілік ете алатын, әрбір фактордың ең төмен және ең
жоғары деңгейімен шектеледі. Мұны түрдің экологиялық стандарты деп атайды.
Популяцияның немесе түрдің тіршілігіне қолайлылық деңгейі әсер ететін
фактордың қарқындылығына байланысты ең жоғары қолайлылық деңгейі негізінен
күмбез пішінді сызық түрінде көрініс береді. Шелфорд ережесін 1913 жылы
америка экологы В.Э. Шелфорд (1877 — 1968) өзінің жәндіктерге әр түрлі
қарқындылығы бар физикалық әсерлер арқылы жүргізген тікелей тәжірибесінің
негізінде ұсынды.
Белгілі америкалық эколог-ғалым Б. Коммонер экологияның негізгі заңдарын
былай түсіндіреді:
• 1) барлығы барлығымен байланысты;
• 2) барлығы әйтеуір бір жаққа кетуі керек;
• 3) табиғат ненің жақсы екенін "біледі";
• 4) еш нәрсе тегін берілмейді.
Бұл дегеніміз, біздің әрбір қызметіміз қоршаған ортаға қалай да болса әсер
етеді дегенді білдіреді. Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі шартттары
Мемлекет өз органдарына қоршаған ортаны қорғау бойынша экономикалық,
техникалық, ұйымдық және құқықтық шараларды жүзеге асыруды міндеттейді. Бұл
шаралардың барлығы заңдар мен басқа да құқықтық актілердің ережелеріне
негізделуі қажет.
1930—1934 жылдар аралығында Г.Ф. Гаузе инфузориялардың екі популяциясынан
тұратын жүйеде эксперименттер жүргізді Эксиерименттерде жыртқыш инфузория
дидиниумның өзінін, жемтігі инфузория кебісшені толық жойыи жібере алатыны,
бірақ содан соң қоректің жетіспеуінен өзінің өлетіні көрсетілді. Егер
жемтіктің жеке дараларының тірі қалуына жағдай жасалса, сақталып қалган
жемтік даралары жылдам көбейеді.
Гаузе принципі бойынша экологиялық жагдайлары ұқсас екі
түр ұзақ уақыт бір экологиялық қоймада тіршілік ете алмайды.
Жыртқыш (царазит) - жемтік (ие) жүйесіндегі тураралық қатынастар таза
күйінде табиғатта болмайды. Себебі, жыртқыш тек бір түрмен ғана
қоректенбейді.
27. 1992 жылы маусымда Рио-де-Жанейро қаласында өткен қоршаған орта және
оны дамыту жөніндегі БҰҰ-ның конференциясында осы мәселе бойынша Декларация
қабылданды. Аталған декларацияға біздің еліміз де қосылды.
Қазіргі кезде халықтын 20 пайызы аллергия ауыруына шалдығуда, күн сайын Жер
шарында 25 мын адам лас суды пайдалану нәтижесінде қайтыс болуда,
өндірістік қалалардағы халықтың 35 пайызы қоршаған ортаның ластануы
нәтижесінде жүйелі түрде әр түрлі аурулармен ауырады. Күн сайын адамның
тиімсіз жұмысынын салдарынан 44 гектар жер шөлге айналады, күн сайын
жануарлар мен өсімдіктердін бір түрі жойылып отырады; күн сайын 40 мыннан
астам бала аштықтан өлуде. Оттек қоры 10 млрд т азайған, 200 млн гектарға
жуық суармалы жер пайдаға аспай қалды. Пайдалы қазбалардың — мұнайдың,
табиғи газдың, көмір және тағы басқалардың жоғалуы байқалып отыр, Жер
ғаламының әрбір бесінші тұрғыны таза су ішпейді.
28. Биоценоз (bios-өмір, kоіnos-жаллы) — табиғи жағдайлары бірегей жерлерде
тіршілік ететін өсімдіктер жануарлар және микроорганизмдердің жиынтығынан
тұрады. Биоценоз ұғымын алғаш рет ұсынған неміс зоологі К.Мебиус (1877 ж.).
Биоценоз құрамындағы организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын
биоценотикалық тұрғыда қарастыру қажет. Өйткені, кез келген биоценоз
өзімен-өзі жеке дамымайды. Ол әр қашанда өлі табиғатпен бірлестікте ғана
өмір сүреді. Сондықтан биоценоз компоненттерінің қолайлы тіршілік ортасы —
биотоптардан тұрады. Яғни, биотоп — тірі организмдердің жиынтығы, тіршілік
ететін орта. Нәтижесінде биоценозбен биотоп бірлесіп-биогеоценозды құрайды.
Алғаш рет бұл терминді ғылымға 1940 жылы В.Н.Сукачев енгізген.
Биоценоздағы ағзалардың қарым-қатынастары Биоценоздағы түріші және
тұраралық қатынастарды орыс зоологы В.Н.Беклемишев 4 түрге: трофикальщ
(қоректік), топикалық, форикалық және фабрикалық деп бөлді.
Трофикалақ (қоректік) байланыстар - бір түр баска тірі особьтармен,
өлекселермен немесе олардың соңғы өнімдерімен (экскременттерімен)
қоректену. Ұшып жүрген жәндіктермен қоректенетін құстар, көңмен
қоректенетін қоңыздар, өсімдіктер шірнесін (нектар) жинайтын аралар
өздеріне қорек болатын түрлермен тікелей байланысқа түседі.
Топикалық немесе трофикалық (қоректік) байланыстар азғалар тіршілігінде
үлкен роль атқарып биоценоз тіршілігінің негізін құрайды. Әр түрге жататын
ағзаларды бір-бірінің жанында болуын осы типтегі байланыстар қамтамасыз
етеді.
Бір түрдің басқа түр аркылы таралуы форикалық байланыстар болып табылады.
Әдетте таратушылар рөлін жануарлар атқарады. Жануарлар арқылы өсімдіктер
тозаңдарының, спораларының, тұқымдарының таралуын зоохория, ал майда
жәндіктердің таралуын форезия деп атайды. Организмнің өз інін, ұясын
саларда басқа түрлердің өлі қалдықтарын пайдалануын фабрикальқ байланыстар
деп атайды. Мысалы, құстар өз үяларын салу кезінде ағаш бұтақтарын,
жануарлар жүндерін, түбіт, қауырсын, шөп, жапырақ және т.б. қалдықғарды
пайдаланады.
29. Судың негізгі ластаушылары және көздері
Суды 400 түрлі зат ластауы мүмкін. Егер судағы санитарлық-токсикологиялық,
жалпысанитарлық немесе органолептикалық көрсеткіштер шектеулі межеден асып
кетсе, онда ол су ластанған болып есептеледі. Ластаушылар химиялық,
биологиялық және физикалық болып бөлінеді. Оның ішінде жиі кездесетіні
химиялық және бактериологиялық.
Химиялық ластану – органикалық (фенолдар, пестицидтер), бейорганикалық
(тұздар, сілтілер, қышқылдар), улы (мышьяк, сынап қосылыстары) және уытсыз.
Биологиялық ластану – суда патогендік бактериялардың, вирустардың,
саңырауқұлақтардың болуы. Механикалық қоспалар да судың негізгі ластаушысы.
Технологиялық сулармен, ыстық аумақтармен араласып кетуі судың жылулық
ластануына әкеліп соғады. Әлемдік судың ластануына жол бермеу[өңдеу]
Тіршілік аясының су әлемін былғанудан сақтауды қамтамасыз етудің кешенді
шараларына төмендегідей әрекеттер кіреді:
Суы аз немесе қалдықсыз, оқшауланған суайналымдық және аралық тазалау
немесе суды салқындатып, қайтадан іске жарату жүйесі бар технологияларға
көшу.
Бұрынғы кеңес одағындағы барлық өндірістік кәсіпорындарды сумен қамтамасыз
ету үшін табиғи су көздеріненжылына 100 млд. текше метрге жуық су алынатын
және оның әртүрлі дәрежеде былғанған 90 %-ы айналып келіп су қоймаларына
қайтарылатын.
қалдық көлемін азайтып, сусызданған қалдықты немесе былғауыштардың
қойырланған ерітіндісін жер қойнына көму технологиясын жетілдіру.
Өндіріс және тұрмыс қалдықтармен былғанған сулардытазалау әдістерін
жетілдіру.
Өсімдіктерді аурудан және түрлі зиянкестерден, егістіктерді арам шөптерден
қорғауды қамтамасыз етуші биологиялық және басқа да агротехникалық
шаралардың пәрменділігі мен қолданыс аясын кеңейте отырып, ауыл шаруашылығы
өндірісі мен орман шаруашылығын шектен тыс химияландыруға тоқтау салу.
30. Рим клубы
Рим клубы — 1968 жылы италияндық экономист, қоғам қайраткері және бизнесмен
А. Печчеи бастамасымен құрылған мемлекеттік емес халықаралық ұйым, ол адам
тіршілігінің негіздерін қозғайтын ғаламдық проблемаларды: қару-жарақпен
жарақтану жарысы және ядролық соғыс қаупі, қоршаған ортаның ластауды
зерделеу бағдарламасына бастама болған.
Бұл термин оны пайдалану кезінде табиғи ресурстар сарқылмайтын және табиғи
көбейіуі мүмкіншілігіне ие болатын табиғи ресрурстарды пайдалану жүйесін
білдіретін. Ғылыми-техникалық революция дәуіріндегі адамзат дамуының
ерекшеліктерін тереңдей түсіну мақсатында италиялық экономист А.Печчеи
ұйымдастырды. Оған әлемдегі 30-дан астам дамыған елдердің 100-ге тарта
белгілі ғалымдары, қоғам қайраткерлері, бизнес өкілдері енген. Негізгі
қызмет бағыттары: жаһандық мәселелерді зерттеуді ілгерілету; осы
мәселелерге байланысты қоғамдық пікір қалыптастыру; бұл мәселелерге
мемлекет басшыларының назарын аударып, сұхбат құру. Рим клубы баяндамалары
ғылыми-техникалық және экон. дамудың жедел қарқыны сақталатын болса 21
ғасырдың 1-жартысында “жаһандық апат” қаупі бар деп дабыл қағуда. Олар
“органикалық өсу идеясын” ұсынады. Рим клубының көзқарастарынан табиғат пен
қоғам дамуының күрделі қарым-қатынасы жасалды.
31. Қышқылдық жауын—шашындар
Қышқылдық жауын щащын 100 жылдан астам уақыт бұрын белгілі болған.Қышқылдық
жауын деген сөзді ең алғаш рет 1872 жылы британоқымыстысы Роберт Ангус
Смидт қолданған.Қышқылдық жауындар атмосферадағы күкірт пен азоттың
химиялық және физикалық өзгерістерінен туындайды.Яғни атмосферадағы бқл
заттардың өзгерісі химиялық реакциялары күкірт қышқылы мен азот қышқылын
береді. Қышқылды жаңбыр – атмосфералық жауын-шашын түрлері (оған қар да
жатады). Жаңбыр құрамында қышқылдың (pH Қышқылдық жауын-шашындар пайда
болуының негізгі себебі күкіртің қос оксидімен ластану болып табылыды. Су
буының қатысуында күкіртті антигридті қышқылының ерітіндісіне айналады.
Осындай жолмен көмірқышқыл газы мен азот оксидтерінің көмір қышқылы мен
азот қышқылы түзіледі.Олар органикалақ қышқылдармен мен басқа да қосылыстар
араласып,қышқыл реакциясы бар ерітіндіні береді.Қышқылдық жауын—шашындардың
түзілуіндегі күкірт қос оксидінің улесі 70% . Қышқылдық жауын—шашындардың
көмірқышқыл газы да үлесін қосады.Алғашқы қышқылдық жауын—шашындар 1907-
1908 жылы Англияда байқалған. Қазіргі уақытқа дейін 2,2-2,3 болатын
жауындар тіркелген.Қышқылдық жауын—шашындар солтүстік жарты шарда жаксы
таралған.бұл жерде қышқыл заттардың шығарылуы мен олардың жаңбыр , қар,
тұман түрінде ылғалды тұндыруға қолайлы жағдай бар. Қышқылдық
жауын—шашындар Скандинавия елдері Англия, Бельгия,Дания , Польша елдеріне
тән. Қышқылдық жауын—шашындар топыраққа ,су экожуйесіне ,өсімдіктерге ,
архитектура ескерткіштеріне,ғимараттарға зиянды әсерін тигізеді.
Қышқылдық жауын—шашынның зиянды әсері әсіресе оңтустік пен тропиктік
аудандарда ағыс арқылы әсер етеді.Тропиктік топырақтар нейтралды және
сілтілі таралғанымен ,онда жауынның үнемі шайып кетуі себепті нейтралдаушы
заттар болмайды.
32. Организмнің бейімделу ерекшеліктері
Факторлардың организмге тигізетін әсеріне көрнекті эколог А.К.Бродский
жоғары деңгейде жан-жақты зерттеулер жүргізді. Ол абиотикалы0 факторлардың
әсерін және организмдердің оған бейімделу ерекшеліктерш жеке организм
(дара), популяция, түр және экожүйе деңгейінде қарастырды.
Жеке организмдер деңгейінде абиотикалык факторлар, ең алдымен, олардың
мінез-құлқына, көбею бейімділігіне, өсімталдығына, өсу жылдамдығына және
тіршілігінін ұзактығына әсер етеді: Өсімдіктің "жарықтыкқ жөне "көлеңкелік"
формасын
салыстырса, екеуі бір-бірінен сырткы пішіндері, биіктігі, жапырағының
көлемі, жүйкеленуі, т.б.
Популяциялық деңгейдегі бейімделулер, көбінесе, организм-дердің өсімталдық,
шығыны, тіршілік ұзактығы, популяцияның өсу жылдамдығы және кеңістікте
таралуы жағдайларында көрініс береді. Мысалы, топырақтың сипатына карай
кышқылдык, түздылык, ылғалдык, құрғактық, т.б. қасиеттері болуы мүмкін. Ал
экологиялык факторлар — географиялык таралуды анықтаушы шарттар, олар
организмдердің аймактық орналасуьша, пішініне жене көлеміне ықпал жасайды.
отандык түрлеріне қарағанда, дене түрқы жагынан кішілеу, ал көбею,
өсімталдық жағынан жоғары көрсеткішті көрсетеді.
Экологиялык, деңейлер деңгейің барлык экофакторлардың организмдерге кешенді
түрде әсер ету жиынтығы деп қарауға болады. Өйткені абиотикалык
факторлардын жиынтығы экожүйенің климаттык режімін түзеді, түрдің барлық
тіршілік процестері және түрлердің өзара әсерлесуі соның аукымында жүзеге
асырылады. Абиотикалык факторлардын тиімсіз әсері даралар саның кемітіп
немесе жойып жібереді де, экожүйе кұрамына кіретін популяциялардын
тығыздығын кемітеді. Ал бүл өсерлер өз кезегінде бүкіл әкожүйедегі зат және
энергия алмасулар тепе-теддігін биологиялык өнімділікті өзгерте келіп,
сукцессия құбылысына апарды.Организмдердің маусымның қолайсыз жағдайларына
бейімделу жолдары әр түрлі. өсудің тоқтап тыныштық кезеңге кетуі.
Органикалық тыныштық кезең жеміс тамыр, бүршіктерге тән. Күзде жоғарғы
температурада сақталсада өнбейді.Жануарларда қоныс аудару .Анабиоз-
организмдердің бейімделу деңгейінің төменгі сатысы.
33. “Озон қабатын құртатын заттар жайындағы’’ Монреаль хаттамасы
1987 жылы 16 қыркүйекте “”Озон қабатын құртатын заттар жайындағы’’
Монреаль хаттамасы қабылданды. Протоколға кейннен жаңадан өзгерістер
енгізіліп отырды. Осы протоколдың арқасында 2050 жылға дейінгі озонқабатын
қорғау іс-шаралары пысықталды. Монреаль протоколынан кейін өндірістік
технология саласында біраз өзгерістер болып, 1986 жылы әлемдегі Хлор-фтор-
карбоны органикалық қосылысының мөлшері 1 100 000 тонна болған болса, 2001
жылы бұл көрсеткіш небары 110 000 тоннаға жеткен. Қазіргі кезде
атмосфераның төменгі қабатындағы озонды жоятын улы заттардың мөлшері азайып
келеді. Алдағы уақыттарды жоғарғы
қабаттағы, стратосферадағы, зиянды заттар азая бастайды. Егер осы бағыттағы
шаралар жалғасын табатын болса, ғалымдардың болжауынша 2060 жылға қарай
озон қабатының күйі (қалыңдығы) бастапқы қалпына келеді екен. Осыдан 25-30
жылдай бұрын бастау алған озон қабатын қорғау шараларының нәтижелері
бүгіндері көрініп жатыр. Оң нәтижелер баршылық. Адамзат техникалық дамумен
бірге қоршаған ортаны қорғау саясатына да баса назар аударуда. Әсіресе,
алдыңғы қатарлы дамыған елдерде бұндай жағдайлар өте жоғары деңгейлерде
ұйымдастырылуда. Зерттеу жұмыстары мен кең ауқымды жұмыстар осындай
елдердің еншісінде екені анық. Солардың көмегімен бәрімізге ортақ Жер
планетасын апатты жағдайлардан құтқарар күннің туары алыс емес секілді.
34. Биосфера – Жердің тіршілік қабығы деп аталады. Биосфера терминін
ғылымға 1875 ж алғаш аустралиялық ғалым Э.Зюсс енгізген болатын. Ал 1926
жылы орыс ғалымы В.И.Вернадский биосфера туралы ілімді негіздеп, оның
анықтамасын ұсынды.
Биосфера атмосфераның төменгі бөлігін, гидросфераның және литосфераның
жоғарғы қабаттарын қамтиды. Тіршілік дүниесінің өнімдері олардың тіршілік
шеңберінен шығып, кеңістік бойымен емін-еркін таралады. Биосфераның төменгі
және жоғарғы шекарасы туралы ғалымдар арасында әлі толық мәлімет жоқ. Тірі
организмдер атмосфераның төменгі бөлігінде 100 м биікке дейін өте тығыз
орналасқан. Биосфераның жоғарғы шекарасын азон қабаты (25-30 км), төменгі
шекарасын дүние жүзілік мұхиттағы ең терең мұхит шұңғымаларының табаны
арқылы жүргізеді. Биосфераны құрайтын тіршілік дүниесінің құрамындағы
химиялық элементтер: сутек, көміртек, оттек, азот, фосфор, кремний. Олар
биофильдік элементтер деп аталады
Биосфера ұзақ эволюциялық даму кезеңдері нәтижесінде қалыптасты. Тірі
организмдер саны артып, құрамы күрделенді. Олар құрлыққа шығып атмосфера
құрамын өзгертті. Оттектің мөлшері көбейіп керісінше көмірқышқыл газы
төмендеді. Биосфера құрамындағы тірі организмдердің тұрақты дамуы мен
өзгерісі оның жаңа сапалы сатыға көтерілуіне, ноосфераға өтуге себепші
болды. Ноосфера шеңберінде (грекше – noos - сана, sphaira - шар) табиғат
пен қоғам арасындағы өзара байланыс. Алғаш бұл ұғымды 1927 жылы француз
оқытушысы Э.Леруа, В.И.Вернадский Сорбонна университетіндегі дәрісін
тыңдаған соң енгізген болатын.
35. Қазақстан Республикасының тұщы су қорлары орасан көп, алайда оның
аумағы бойынша судың орналасу деңгейі біркелкі емес. Өзендер –
республиканың негізгі су көздері. Ірі өзендер негізінен солтүстік-шығыста –
Ертіс өзені, батыста – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экология терминін ғылымға енгізген Э.Геккель (1866). 19 ғасырдың аяғы, 20
ғасырдың басында ғалымдар негізінен жекелеген факторлардың, әсіресе
климаттық факторлардың, организмдердің таралуы мен сан динамикасына әсерін
зерттеді. Экология – ағзалардың бір-бірімен және қоршаған табиғи ортамен
әсерлесу заңдылықтарын зерттейтін іргелі табиғаттану ғылымы деп анықтама
беруге болады. Экология салаларының қатарында адамның қоршаған ортамен
қарым қатынасын зерттейтін әлеуметтік экологияны атап өткен жөн: ең
жалпылама түрде – қоғамның география, әлеуметтік және мәдени ортамен, яғни
адамды қоршаған ортамен ара салмағын зерттейтін ғылыми пән; адамзат
қоғамының табиғи ортамен әсерлесуін және өзара байланыстылығын зерттеу
арқылы табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылым негіздерін жасайтын, сол арқылы
табиғатты сақтап, адамның тіршілік ету ортасын оңтайландыруды көздейтін
ғылыми пән. Әлеуметтік Экологияның негізгі міндеті – адамзат қоғамының және
оның жекелеген аймақтық топтарының табиғатпен әсерлесу заңдылықтарын
зерттеу негізінде жаңа табиғи-мәдениеттендірілген ортаны жобалау;
жекелеген әлеуметтік топтардың табиғатпен қарым-қатынасын қарастыратын адам
экологиясының бір бөлігі; Экологияның негізі биологияда жатқанымен,
қазіргі кезде ол шын мәнінде биология шеңберінен шығып, көптеген салалары
қолданбалы, экономика, қоғамдық ғылымдарға ұласады. Экологияның биология
негізінен гөрі оның табиғатты қорғау, табиғат қорларын ұтымды пайдалану
сияқты қолданбалы қырлары немесе өнеркәсіптік Экология, агроэкология,
урбоэкология, адам Экологиясы сияқты салалық бөлімдері көбірек танымал.
2. Судың органолептикалық қасиеттері — судың иісінің, дәмінің және ондағы
тасынды қоспалардың сипаттамалары. Олар адамға жағымсыз әсер етеді.
Бұл қасиеттер баллмен бағаланады. Су пайдаланудың тұрмыстық жағдайда
судың иісі 2 баллдан аспауы қажет. Судың дәмін анықтау үшін де осыған
ұқсас көрсеткіш қолданылады. Әдетте, судың дәмдік қасиеттері оның
иістік қасиеттерінің шегінен асқанда көрініс береді. Ауыз су ретінде
пайдаланылатын су көздері үшін судың түсі 20 см түтікшеде, ал басқа
жағдайлардың бәрінде — 10 см түтікшеде байқалмауы шарт. Эвтрофия
процесі Қоршаған ортаға, адам әсер көріністерін бірі екенін, су
сапасы, оттегі режимі бұзылуына, бағалы балық түрлерінің жойылып кету,
демалыс шарттарын нашарлауы, су органдарының прогрессивті эвтрофикации
болып табылады. Эвтрофикации негізгі себебі - қоректік заттардың су
тоғанының техногендік органдар, әсіресе биологиялық өңдеуден кейін,
ағынды суларды шыққан көп, олардың азот және фосфор негізінен
минералды нысандары. Процесінің мәні органикалық заттар көл суларында
жинақталады, оған сәйкес, ыдырау процестерін қалып өнімділігі мен су
қауымдастықтар арттыру болып табылады.Антропогендік эвтрофицирующее
заттардың негізгі көздері өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісі,
сондай-ақ ойын-сауық іс-шаралар болып табылады.
3. Тұрақты даму тұжырымдамасы. мақсаты: · Қоршаған ортаның сапасын
тұрақтандыру;
· Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғауды басқарудың тиімді
жүйесін құру;
· Табиғи қорларды теңестірілген пайдалану негіздерін қалау.
Адамның ең негізгі мақсаты – биосфераны қорғау және сақтап қалу. 1992
жылдың маусым айында Рио – де – Женейро қаласында өткен Біріккен Ұлттар
Ұйымының (БҰҰ) Дүние жүзілік қоршаған орта мен даму коммисиясы Біздің
жалпы болашағымыз атты конференциясы Тұрақты даму конференциясын және
ХХІ ғасырдың күн тәртібіне атты ауқымды бағдарламасын қабылдады. Бұл
бағдарламада шешілуі болашақта тұрақты дамуды қамтамасыз ететін жалпы
мәселелер қарастырылған. Солардың ішінде негізгі мәселелеріне тоқтала
кетсек: Кедейлікпен күрес. Еңбек ақыны қамтамасыз етуі, кедейлердің өзін-
өзі қамтасыз етуі мен бай елдерден тәуелділігін кеміту. Еңбекке жарамды
халықтың санын арттыру. Табиғат ресурстарын сақтау және тұрақты даму. Білім
беру жүйесін жетілдіру. Отбасын жоспарлау. Тұтынудың құрылымын өзгерту:
Энергетикалық және шикізаттық пайдалануды қысқарту, экологиялық таза
технологияларды дамыту.
Халық және тұрақтылық: 1993 жылы дүниежүзіндегі халық саны 5,5 миллиард
астам болды. Ғалымдардың болжауынша 2020 жылы 8 млрд.-қа жетеді. Адам
денсаулығын сақтау мен жақсарту: Халықтың денсаулығы қоршаған ортаның
жағдайынаТұрақты тұрғын жерлер (Урбанизация)
Атмосфераны қорғау: Атмосфераға қалдықтарды шығарудың негізгі көзі-
энергияны өндіру мен тұтыну;
4. Табиғаттағы зат алмасу процесіне байланысты Биоценоздағы
организмдерді 3 топқа бөледі:
1. продуценттер (өндірушілер);
2. консументтер (тұтынушылар);
3. редуценттер (ыдыратушылар).
Продуценттер - күн энергиясын пайдаланатын жасыл өсімдіктер немесе
органикалық заттарды биогенді элементтерден құрайтын жасыл өсімдіктер. Олар
(алғашқы өнімді өндірушілер) автотрофты организмдер, яғни біздің
планетамыздағы бүкіл тірі әлемді органикалық заттармен қамтамасыз ететін
жасыл өсімдіктер әлемі.
Консументтер- өсімдіктер синтездеген органикалық заттарды жаңа формаға
айналдыратын тұтынушылар, яғни олар (латынша-consumo-тұтынамын)
продуцентттер жасаған органикалық заттарды пайдалантын гетеротрофты
организмдер. Бұларға жануарлар, көптеген микроорганизмдер, кейбір насеком
қоректі өсімдіктер жатады. 1-ші қатар консументтері-өсімдік қоректі, 2-ші
қатар консументтері-жыртқыш жануарлар болып табылады.
Редуценттер- органикалық қосылыстарды минералды қосылыстарға дейін
ыдырататын организмдер, яғни олар (латынша reduceus, reducentis - қалпына
келтірушілер, деструктор) органикалық заттарды ыдырататын және оларды басқа
организмдер игеретін бейорганикалық заттарға айналдыратын ағзалар.
Редуценттер биологиялық зат айналымның соңғысы. Олардың қатарына
саңырауқұлақтар, бактериялар, сонымен қатар өсімдіктер және жануарлар
кіреді.
5. Озон қабатын қорғау шаралары алғаш рет озон қабатындағы зиянды
заттардың табылғандығы жайлы мәлім болғаннан бері қолға алынып келеді.
Бірақ алғашқы кезде белсенді түрде жұмстар жасалынбады. 1985 жылы озон
тесігі табылған кезден бастап озон қабатын қорғау 1985 жылы 22 наурызда
“”Озон қабатын қорғау туралы’’ Вена конвенциясы қабылданды. Қатысушы елдер
жүйелі және негізгі зертеулер жүргізу мен озон қабатын қорғау үшін озонды
құртатын зиянды заттарды қадағалау жайлы келісімге келді.
Конвенцияға Қазақстан Республикасының Озон қабатын қорғау жөніндегі Вена
Конвенциясына қосылуы туралы 1997 заңы негізінде қосылды. Конвенцияның
негізгі ережелері
Конвенция озон қабатын қорғау жөніндегі жалпы ережелерді қамтыған. Онде
озон қабатын реттеуші (ОРВ) негізгі шараларын қамтитын, хаттамаларды
қабылдау, хлорфторкөміртегін өндіру және лақтыру ақпараттарымен алмасу,
озон мониторингі және ғылыми зерттеулер облысында қарым-қатынас жөніндегі
міндеттемелер бекітілген. 700 астам мамандар оқытылып, хладегенттерді алу
және қайта өңдеуші 200 астам кәсіпорындар мен компанияларға құралдар
берілді.
Зерттеуші ғалымдар ауаға шығарылатын зиянды да улы газдардың азаюы
нәтижесінде атмосфераның озон қабаты қалпына түсе бастаған сыңай байқатып
отыр. Бірақ озон қабаты өзінің 1980-інші жылғы деңгейінде тұрақтай қоймас
деп ескертеді ғалымдар. Жерді күннің зиянды сәулелерінен қорғайтын озон
қабаты – құрамында хлор мен бромы бар аэрозоль және мұздатқыш жабдықтарда
қолданатын сұйық газдардың әсерінен жұқарады.
6. Радиоактивті сәулелер, нейтрондар ағыны қоршаған ортаға, әсіресе тірі
организмге зиянды әсерін тигізеді. Радиоактивті сәулелерді иондаушы
сәулелер немесе қысқаша радиация деп те атайды. Белгілі энергиялары бар бұл
сәулелер мен бөлшектер денелердің молекулалары мен атомдарын иондайды.
Олардың химиялық белсенділігі өзгереді, клеткалар мутацияға ұшырайды,
хромосомодағы гендерді зақымдайды, түрлі физиологиялық күрделі ауытқулар
туады. Сәуле шығарудың интенсивтігі күшті болса, катерлі ісік және сәуле
аурулары дертіне шалдығады., тірі организмдердің өлуі мүмкін. Сәулелену
тұқым қуалауға күшті әрі жағымсыз әсерін тигізеді.
7. Тұрақты даму тұжырымдамасы. мақсаты: · Қоршаған ортаның сапасын
тұрақтандыру;
· Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғауды басқарудың тиімді
жүйесін құру;
· Табиғи қорларды теңестірілген пайдалану негіздерін қалау.
Адамның ең негізгі мақсаты – биосфераны қорғау және сақтап қалу. 1992
жылдың маусым айында Рио – де – Женейро қаласында өткен Біріккен Ұлттар
Ұйымының (БҰҰ) Дүние жүзілік қоршаған орта мен даму коммисиясы Біздің
жалпы болашағымыз атты конференциясы Тұрақты даму конференциясын және
ХХІ ғасырдың күн тәртібіне атты ауқымды бағдарламасын қабылдады. Бұл
бағдарламада шешілуі болашақта тұрақты дамуды қамтамасыз ететін жалпы
мәселелер қарастырылған. Солардың ішінде негізгі мәселелеріне тоқтала
кетсек: Кедейлікпен күрес. Еңбек ақыны қамтамасыз етуі, кедейлердің өзін-
өзі қамтасыз етуі мен бай елдерден тәуелділігін кеміту. Еңбекке жарамды
халықтың санын арттыру. Табиғат ресурстарын сақтау және тұрақты даму. Білім
беру жүйесін жетілдіру. Отбасын жоспарлау. Тұтынудың құрылымын өзгерту:
Энергетикалық және шикізаттық пайдалануды қысқарту, экологиялық таза
технологияларды дамыту.
Халық және тұрақтылық: 1993 жылы дүниежүзіндегі халық саны 5,5 миллиард
астам болды. Ғалымдардың болжауынша 2020 жылы 8 млрд.-қа жетеді. Адам
денсаулығын сақтау мен жақсарту: Халықтың денсаулығы қоршаған ортаның
жағдайынаТұрақты тұрғын жерлер (Урбанизация)
Атмосфераны қорғау: Атмосфераға қалдықтарды шығарудың негізгі көзі-
энергияны өндіру мен тұтыну;
8. Қоршаған ортаның химиялық ластануынан жер шарында “жылу эффектісі”,“озон
тесігі”,”қышқыл жаңбырлар”,”фотохимиялық у түтін” сияқты дүниежүзілік
экологиялық мәселелер жиі байқалып отыр. Аталған апатты құбылыстар бүкіл
ғаламшардың ырғақты тепе - теңдігін бұзып, дүниежүзілік климаттың өзгеру
қаупін туғызуда. Ол соңғы жылдары жиі болып отырған қуаңшылық, шөлейттену,
құрлықтағы су айдындарының тартылуынан байқалады. (жылу эффекті).
Жанғыш қазбаларды өртеу және басқа да өнеркәсіптік процестер әсерінен
бөлініп, атмосферада жинақталатын көмір қышқыл газ (С02 ), көмірсутектер,
яғни, метан (СН4), этан (С2Н6) және т.б. (жоғары концентрациясы болмаса бұл
заттар жекелей аса қауіпті емес) газдары парникті эффектінің пайда болуына
алып келеді. Парникті эффектінің механизмі қарапайым. Бұлтсыз ауа райы ашық
кезде күн сәулелері Жер бетіне оңай жетіп топырақ, өсімдіктер жамылғысымен
сіңіріледі. Жер беті қызған соң жылу энергиясын ұзын толқынды сәулелену
түрінде атмосфераға қайта береді. Алайда бұл жылу энергиясы атмосферада
шашырамай жоғарыда айтылған газдардың молекулаларымен сіңіріліп (С02 жылу
энергиясының 18%-ын сіңіреді), молекулалардың қарқынды қозғалысына және
температураның көтерілуіне алып келеді. Атмосфералық газдар (азот, оттегі,
су парлары) жылу сәулелерін сіңірмей, керісінше оларды шашыратады. С02-нің
концентрациясы жыл сайын 0,8-1,5 мгкг-ға көтерілуде. Зерттеулер бойынша
СО2-нің мөлшері ауада екі есе көбейсе, орташа температура 3°С-5°С-қа
көтеріледі.
9. Жарты ғасыр жұмыс жасаған кезде Капустин Яр полигонында 11 ядролық
жарылыс болған. Оның қуаты 982,4 килотонн тротилді эквивалентте, 24000
ракета жарылып, 177 соғыс техникасы сыналып, қопарылыс әдісімен грунтта РСД-
10 СС-20 типті 619 ракета жойылған. Осының салдарында атмосфераға 30000
тонн улы зат бөлініп, 680 км қашықтыққа таралған.
Азғыр ядролық полигонында 1966-1979 жылдар аралығында жүргізілген 17 жер
асты ядролық жарылыс халықтың денсаулығына және қоршаған ортаға белгілі
зиян келтірді. Одан атмосфераға 10 млн. кюри радиоактивті заттар бөлінді.
Іргелес территориялардың радиоактивті жер асты суымен, шаң-тозаңмен,
полигонның жер асты кеңсітігінен инертті радиоактивті газдармен ластануы
бүгінгі күнге дейін байқалады. 1995 жылы Азғыр полигоны ҚР-ның ұлттық
ядролық орталықтың балансына, ал 1996 жылы ядролық физика институты
бақылауға алды. Капустин Яр полигондарының соғыс алаңы мен Азғыр
жүйесінің ядролық полигонының площадкалары Бөкейорда, Жаңғала аудандары
(БҚО) мен Құрманғазы, Қызыл қоға (Атырау о.) аумағында орналасқан, ал
олардың әсер ететін аймағы Жәнібек, Казталовка, Қаратөбе және Ақжайық
ауданының Тайпақ бөлігі жатады.
10. Қышқылдық жауын—шашындар
Қышқылдық жауын щащын 100 жылдан астам уақыт бұрын белгілі болған.Қышқылдық
жауын деген сөзді ең алғаш рет 1872 жылы британоқымыстысы Роберт Ангус
Смидт қолданған.Қышқылдық жауындар атмосферадағы күкірт пен азоттың
химиялық және физикалық өзгерістерінен туындайды.Яғни атмосферадағы бқл
заттардың өзгерісі химиялық реакциялары күкірт қышқылы мен азот қышқылын
береді. Содан кейін жауынмен немесе құрғақ түрінде жерге түседі.Жалпы
қышқылдық жауындар табиғатта жанартаулардың атуына байланысты өздігінен
түзіле алады.
Қышқылды жаңбыр – атмосфералық жауын-шашын түрлері (оған қар да жатады).
Жаңбыр құрамында қышқылдың (pH Қышқылдық жауын-шашындар пайда болуының
негізгі себебі күкіртің қос оксидімен ластану болып табылыды. Су буының
қатысуында күкіртті антигридті қышқылының ерітіндісіне айналады. Қышқылдық
жауын—шашындардың түзілуіндегі күкірт қос оксидінің улесі 70% . Қышқылдық
жауын—шашындардың көмірқышқыл газы да үлесін қосады.Алғашқы қышқылдық
жауын—шашындар 1907-1908 жылы Англияда байқалған. Қазіргі уақытқа дейін 2,2-
2,3 болатын жауындар тіркелген.Қышқылдық жауын—шашындар солтүстік жарты
шарда жаксы таралған.бұл жерде қышқыл заттардың шығарылуы мен олардың
жаңбыр , қар, тұман түрінде ылғалды тұндыруға қолайлы жағдай бар. Қышқылдық
жауын—шашындар Скандинавия елдері Англия, Бельгия,Дания , Польша елдеріне
тән. Қышқылдық жауын—шашындар топыраққа ,су экожуйесіне ,өсімдіктерге ,
архитектура ескерткіштеріне,ғимараттарға зиянды әсерін тигізеді.
Қышқылдық жауын—шашынның зиянды әсері әсіресе оңтустік пен тропиктік
аудандарда ағыс арқылы әсер етеді.Тропиктік топырақтар нейтралды және
сілтілі таралғанымен ,онда жауынның үнемі шайып кетуі себепті нейтралдаушы
заттар болмайды.
11. Популяция дегеніміз – эволюциялық ұзақ уақыт бойы ареалдың белгілі
бір бөлігінде тіршілік етіп, өз алдына дербес генетикалық жүйе құра
алатын,еркін шағылысып, өсімтал ұрпақ беретін бір түр дараларының шағын
тобы. Популяция деген сөз латынша популюс — халық, тұрғындар деген
ұғымды білдіретін сөзден шыққан.
Популяция даралары оқшаулануға байланысты көршілес популяциямен
салыстырғанда барлық қасиеттері мен белгілері бойынша өзара өте ұқсас болып
келеді. Топтық ерекшеліктер – популяцияның ең негізгі сипаттамасы.
Әр түр, белгілі бір территорияны (ареал) ала отырып, популяция жүйесін
құрады.
Түр → түрасты (нәсіл) → географиялық популяция → экологиялық
популяция → жергілікті, локальды немесе элементарлы популяция.
Популяцияның белгілі бір нақты құрылысы болады: жыныстық, жастық,
кеңістіктік және этологиялық.
Популяцияның жыныстық құрылымы
Жыныстық құрылым – популяциядағы особтардың жыныстық ара салмағы.
Жыныстық ара салмағы түрлердің генетикалық заңдары мен қоршаған орта
ықпалына байланысты құрылады. Жыныстық құрылым бейімдеушілік сипатта.
Популяцияның жастық құрылымы
Популяциядағы жастық топтардың қосындысы (жоғарғы,орташа,кіші).
Өсімдіктің тіршілік ауысуында ауысым мен жас жағдайын бөлуге болады.
Түрлердің жас ерекшеліктеріне байланысты бөлінуі оның жастық спекуторы
болады.
Жас жануарларда әртүрлі генерация және ұрпақтар болады.
Генерация – бір жылдағы және бір мезгілдегі туған бауырлар мен
сіңлілер қосындысы.
Ұрпақтар – бір жылдағы барлық генерацияның барлық қосындысы.
Популяцияның кеңістік құрылымы
Особьтардың белгілі бір территорияда немесе акваторияда сандық және
популяцияның құрамының сапалық таралуы оның кеңістіктік құрылымы деп
аталады.
12. Қоректік тізбектер. Қоректік торлар
Биоценозда қоректік торлар - жасыл өсімдіктер жинақтаған энергия мен
заттарды бір-біріне беретін организмдердің көптеген қысқа қатарларынан
тұрады. Әрбір алдыңғы түр келесіге қорек болатын мұндай қатарлар - қоректік
тізбек, ал қоректік тізбектің бөлек звенолары - қоректік деңгей деп
аталады. Қоректік тізбек әрқашан өсімдіктен немесе олардың қалдықтарынан
басталады . Өсімдік-шегіртке-бақа-жылан-қаршыға дан құралған қоректік тізбек
пирамадасы
1-ші қоректік деңгей, яғни жасыл өсімдіктер –продуценттер, яғни шөпқоректі
жануарлар- І-ші реттік консументтерді құрайды. Ал шөпқоректі
жануарлармен қоректенетін 1-ші реттік жыртқыш 3-ші қоректік деңгейді, яғни
2-ші реттік консументтер деңгейін; сол сияқты 2 реттік жыртқыштар 4-ші
қоректік деңгейді, яғни 3-ші реттік консументтер деңгейін түзеді
Қоректік тізбектегі организмдердің қарым қатынасының мысалы ретінде аралас
орманды қарастыруға болады. Қоректік тізбекті екі типке бөлуге болады:
жайылымдық тізбек жасыл өсімдіктен басталып, одан әрі жайылымдағы
фитофагтарға, сонан соң жыртқыштарға жалғасады, яғни өсімдіктерден
шөпқоректі жануарлар арқылы энергияның ағыны жүзеге асатын тізбек
жайылымдық қоректік тізбек деп аталады.
Ал детриттік тізбектер өлі органикалық заттардан детритофагтарға, одан
жыртқыштарға жалғасады. Мысалы, жайылымдық тізбек: жасыл өсімдік→
шөпқоректі жануар →жыртқыш, ал детриттік тізбек: өлі органикалық зат
(детрит)→ микроорганизмдер→ (бактериялар, саңырауқұлақтар) немесе
детритофагтар (қос жақтаулы ұлулар, құрттар, бунақденелілердің
дернәсілдері)→ детритофагтар жыртқыштарынан (құстар, жер қазғыштар және
т.б.) құралады.
13. Киото хаттамасы - жаһандық экологиялық проблемаларды шешуге арналған,
1997 жылы Жапонияның Киото қаласында қабылданған халықаралық құжат. Киото
хаттамасы – халықаралық деңгейде экологиялық проблемамен бірлесе күресуге
бағытталған тұңғыш құжат.
1980 жылы әлемдік қоғамдастықтың назары ғаламдық жылыну проблемасына ауды.
Атмосфераның ластануы, жыл сайын ауа температурасының көтерілуі
полюстердегі мәңгілік мұздардың еруіне алып келіп, соның салдарынан мұхит
суларының деңгейі көтеріліп, жағалау бойына жыпырлай орналасқан ірі
қалалар, елді мекендер су астында қалады деген қауіп айтыла бастады. Бұл
алдымен адамның табиғатқа тигізіп жүрген залалын ойланбастан жасаған
шаруашылық қызметінің салдары, көмірқышқыл газы мен метанның ауаға шамадан
тыс бөлінуінің әсері деген ғалымдар пайымдауы біраз жайды аңғартты.
Шынында да, жыл сайын әуеге көтерілген метан мен көмірқышқыл газы жерді
қатты қызып кетуден сақтайтын инфракүлгін сәулелерді жұтып, планета
температурасының көтерілуіне алып келді. Әсіресе, жылу, жарық беретін
стансалардан, қаладағы кәсіпорындардан бөлінген көмірқышқыл газы
атмосфералық қабатқа өтетін газдың 13 бөлігін құрайды. Планетадағы жасыл
алқаптар – ормандар бұл газдың біраз бөлігін қажетіне жаратқанымен,
барлығын жұтуға шамасы жетпейтін болды. Қазақстан Киото хаттамасының
тетіктері арқылы энергия үнемдеуге байланысты үлкен инвестиция тартуға
мүмкіндік алады. Нәтижесінде, экономиканың шикізаттық бағыттылығы нысаналы
түрде, біртіндеп жоғары технологиялық өндіріс үдерістеріне өзгеретін
болады. Цифр тілімен сөйлесек, Қазақстанда жыл сайын ауаны 213 миллион
тонна өндіріс қалдықтары ластайды.
14. Каспий теңізінің солтүстік жағасы, Еділ мен Жайық өзендері аралығының
көп жері Атырау облысының Құрманғазы ауданына қарайды. бұл су арналары,
шығанақтар сусыз қалды.
1925 жылдан бастап Каспий теңізінің суы тартылып, барған сайын азайды.
1930 жылы бұл су арналары, шығанақтар сусыз қалды. Біртіндеп тартылған
теңіз суы 100 километрге қашықтаса, кейіннен ол одан екі есеге жуық
қашықтап кетті. Балық батағалары жабылды. Аудандағы кеңестік кезеңде
құрылған балық колхоздарының балықшылары теңізге балық аулауға шығатын кеме-
қайықтарын Астрахань облысы аумағына қарасты теңіз жағасындағы Тұмақ
аралына күзде тастап, көктемде сол жерден жарақтанып теңізге шығатын болды.
Бұрынғы теңіз ротасындағы Белужий, Трешкин, Дементьев, Қарабөлек, Ленкоса,
Комсомольск, Бесшифер, Жаркөсе, Әбу аралдары қара жерге жалғасты. Бұл
аралдар соңғы 30-40 жылдар бойы Атырау облысы мал шаруашылықты
колхоздарының мал азығын дайындайтын учаскелерге, малшылардың қыстақтарына
айналды.
Қиғаш өзенінен Забурын елді мекеніне дейігі 200 километрге жуық жердегі
халықтың байырғы қонысы сусыз қалды. Оншақты колхоздар тұрақты тұра
алмағандықтан Қиғаш, Шарон өзендерініңбойына қоныс аударды. Бірақ бұл сусыз
қалған мыңдаған гектар жерді малшылардың қонысына, жайылымға айналдырар
бағдарламасы ел алдына қойылды. 1946 жылы Шортанбай балық зауытының қасынан
Қиғаш өзенінен басын алатын Қиғаш-Кобяков каналы, одан басын алатын Көкарна-
Белужий-Трешкин, кейін Кобяков-Жанбай каналдары, мал су ішетін Кобяков-
Мальцев каналы, сонан кйін Ганюшкиннен Забурынға жететін жоғары жақпен
Сурхан каналының желісі іске қосылды.
15. Судың негізгі ластаушылары және көздері
Суды 400 түрлі зат ластауы мүмкін. Егер судағы санитарлық-токсикологиялық,
жалпысанитарлық немесе органолептикалық көрсеткіштер шектеулі межеден асып
кетсе, онда ол су ластанған болып есептеледі. Ластаушылар химиялық,
биологиялық және физикалық болып бөлінеді. Оның ішінде жиі кездесетіні
химиялық және бактериологиялық.
Химиялық ластану – органикалық (фенолдар, пестицидтер), бейорганикалық
(тұздар, сілтілер, қышқылдар), улы (мышьяк, сынап қосылыстары) және уытсыз.
Биологиялық ластану – суда патогендік бактериялардың, вирустардың,
саңырауқұлақтардың болуы. Механикалық қоспалар да судың негізгі ластаушысы.
Технологиялық сулармен, ыстық аумақтармен араласып кетуі судың жылулық
ластануына әкеліп соғады. Әлемдік судың ластануына жол бермеу. Тіршілік
аясының су әлемін былғанудан сақтауды қамтамасыз етудің кешенді шараларына
төмендегідей әрекеттер кіреді: Суы аз немесе қалдықсыз, оқшауланған
суайналымдық және аралық тазалау немесе суды салқындатып, қайтадан іске
жарату жүйесі бар технологияларға көшу.
Бұрынғы кеңес одағындағы барлық өндірістік кәсіпорындарды сумен қамтамасыз
ету үшін табиғи су көздеріненжылына 100 млд. текше метрге жуық су алынатын
және оның әртүрлі дәрежеде былғанған 90 %-ы айналып келіп су қоймаларына
қайтарылатын.
қалдық көлемін азайтып, сусызданған қалдықты немесе былғауыштардың
қойырланған ерітіндісін жер қойнына көму технологиясын жетілдіру.
Өндіріс және тұрмыс қалдықтармен былғанған сулардытазалау әдістерін
жетілдіру.
Өсімдіктерді аурудан және түрлі зиянкестерден, егістіктерді арам шөптерден
қорғауды қамтамасыз етуші биологиялық және басқа да агротехникалық
шаралардың пәрменділігі мен қолданыс аясын кеңейте отырып, ауыл шаруашылығы
өндірісі мен орман шаруашылығын шектен тыс химияландыруға тоқтау салу.
16. Топырақ эрозиясы (латынша еросіо – желіну) – топырақтың беткі
ұнтақталған құнарлы қабатының жел күшімен немесе су ағынының шаюы
салдарынан құнарының азаюы. Жел эрозиясы кез келген топырақ типінде
кездесіп, жел күшімен топырақтың беткі қабатын, кейде өсіп тұрған
өсімдігімен бірге басқа жаққа ұшырып әкетеді. Әдетте жел эрозиясы жер
бедері жазық, құрғақ, ормансыз шөл аймақтарында жиі болады. Тіпті шөл
аймақтарындағы құмды алқаптардың шөп өспейтін бөліктері жел әсерінен бір
орыннан екінші орынға жиі жылжып отырады. Оларды жылжымалы құмдар деп
атайды. Топырақ бетінде өсімдік жақсы өскен алқаптар жел эрозиясына ұшырай
бермейді. Өсімдік тамырлары топырақтың беткі қабатын бекітіп ұстап тұрады,
өскіндері жауын суының біразын өздеріне сіңіріп, қалғанын жер астына
өткізеді, ал екпе ағаштар қар тоқтатуға және олардың топырақ бетінде
біркелкі таралуына септігін тигізеді, желдің күшін азайтады, т.б. Ал бұл
жерлерді кәдімгі қайырмалы соқамен жыртып, топырақтың майда ұнтақталған бос
қабаты жер бетіне шыққан кезде олар желдің еркіне беріліп ұшады. Осындай
жағдай тың игеру кезінде Қазақстанның солт. аймақтарында кең өріс алған.
Табиғаттың бұл апатымен күресуде акад. А.И. Бараев басшылық еткен Қазақ
астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты жақсы нәтижелерге қол жеткізді.
Топырақты жел эрозиясынан қорғау үшін жасалған жүйенің негізінде топырақты
бұрынғыдай қайырмалы соқамен жыртудың орнына қайырмасыз етіп жыртып, терең
қопсыту ұсынылған. Деградация (латынша degradatio – біртіндеп нашарлау,
құлдырау) - біртіндеп жағымды қасиеттердің нашарлауы, төмендеуі немесе
жойылуы, құлдырауы.
Топырақ деградациясы- кері әсерлі химиялық және физикалық жағдай салдарынан
топырақтың әрбір қасиеттерінің нашарлауы., жойылу.
17. Оттек айналымы — өсімдіктердің фотосинтез процесі кезінде экожүйенің
биоценоздық ортасына оттекті бөлуінен басталатын процесс. Бөлінген
оттек аэробтарға, оның ішінде өсімдіктерге (тыныс алу процесінде)
түседі. Оттектің бір бөлігі микроорганизмдердің мортмассаны
тотықтыруына жұмсалып, басқа бөлігі экожүйенің биоценоздық ортасынан
айналымның сыртқы шеңберіне өтеді.
18. Тұрақты даму бойынша Стокгольм конференциясы Экологиялық дағдарыс
дәстүрі құндылықтарды қайтадан қарауға ықпал жасап, қоршаған
ортаның қазіргі жағдайына әлемдік бірлестіктердің терең алаңдап
отырғандарын көне өркениеттің перспективалық тұрғыдағы дамуын
көрсетті. Бұл ахуал 1972 жылы Стокгольмде болған Бірінші Дүниежүзілік
қоршаған орта бойынша өтетін конференцияға дайындық жұмыстарымен
дәлме-дәл келді. Оған әлемнің 113 мемлекетінің өкілдері қатысты.
Конференцияның Бас хатшысы Морис Стронг әлеуметтік-экономикалық
дамудың экологияға бағытталған Стокгольм декларациясы түрлі елдерге
дамудың экологиялық идеясына қарай бағытталған жолдарын іске асыруды
ұсынды. Алдымен экодамудың ұлттық міндеттері мен аймақтың нақты
ұсынған шешімдеріне орай оның принциптерін қалыптастыру
мүмкіндіктері бар. Бұған түрлі елдердегі мамандар мен ғалымдар
бірлестіктерінің үлкен еңбектері қажет болды. Зерттеулер бағдарламасы
түрлі бағыттарда жүрді. Бірінші кезектегі, БҰҰ проблемалары бойынша
ұсыныстарды зерттеу керек болды. Атап айтқанда, мұхиттардың
ластануы, ормандарды шабу, өсімдіктермен жануарлардың бағалы
түрлерінің – жоғалуы бағытында жұмыс істеу міндеті тұрды.
19. Конституцияның 54-бабына сәйкес ратификациялау, Палаталардың бөлек
отырысында тиісті мәселелерді әуелі Мәжілісте, ал содан кейін Сенатта
өз кезегімен қарау арқылы жүзеге асырылатын Республика Парламентінің
өкілеттігі болып табылады.
2. Вена Конвенциясының нормалары халықаралық шартты ратификациялау мен
халықаралық шартқа қосылудың арасында құқықтық салдары жағынан айырмашылық
белгілемейді (11, 14 және 15-баптар). Біріккен Ұлттар Ұйымының Құқықтық
мәселелер жөніндегі басқармасының Келісім-шарт секциясының түсіндірмесіне
сай, қосылу да, ратификациялау секілді сол бір құқықтық салдарға әкеп
соқтырады. Халықаралық құқық пен Республиканың ұлттық заңнамасының
нормаларынан келіп шығатыны, халықаралық-құқық аспектісінде қосылу, егер
Парламент оны заң қабылдау арқылы іске асырған болса, онда ратификациялау
секілді сол бір құқықтық салдарға әкеп соқтырады. Сонымен бірге,
ратификация және қосылу толығымен барабар ұғым болып табылмайды, сондықтан,
Конституцияның 54-бабы 7) тармақшасының мазмұнынан келіп шығатынындай,
Қазақстан Республикасының ратификациялауға жататын халықаралық шарттарға
қосылатындығы туралы шешімдерді халықаралық шарттарға қосылу және оларды
ратификациялау туралы заң қабылдау арқылы ресімдеген тиімдірек болады.
20. әлемдік проблемалар - әлемді тұтас қамтитын табиғи, табиғи-
антропогендік немесе таза антропогендік құбылыстар. Осы құбылыстардың даму
процесі жаһандану деп аталады.
Климаттың өзгеруі;
Ғаламдық проблемаларды ерекше білім саласы - глобалистика зерттейді.
Озон қабатының (озоносфераның) бұзылуы.
Атмосферадағы озонның мөлшері бар болғаны 0,004%-ды құрайды. Жер бетіндегі
барлық организмдердің тіршілігіне қауіпті Күннің өте қысқа ультракүлгін
сәулелерін сіңіріп отыруына (6500 есе) байланысты озон қабатын қорғаныш
қабаты деп те атайды. Озон қабатының 50%-ға бұзылуы ультракүлгін
радиацияларды 10 есеге көбейтеді. Озон қабатынан күннің ұзын толқынды
ультракүлгін сәулелері (290-380 нм) өтіп кетеді. Тал түсте ультракүлгін
сәулелердің концентрациясы көп болғандықтан, күнге күйіп қыздырыну процесін
шаңқай түске дейін жүргізген жөн.
Парникті эффект (жылу эффекті).
Жанғыш қазбаларды өртеу және басқа да өнеркәсіптік процестер әсерінен
бөлініп, атмосферада жинақталатын көмір қышқыл газ (С02 ), көмірсутектер,
яғни, метан (СН4), этан (С2Н6) және т.б. (жоғары концентрациясы болмаса бұл
заттар жекелей аса қауіпті емес) газдары парникті эффектінің пайда болуына
алып келеді. Бұлтсыз ауа райы ашық кезде күн сәулелері Жер бетіне оңай
жетіп топырақ, өсімдіктер жамылғысымен сіңіріледі. Атмосфералық газдар
(азот, оттегі, су парлары) жылу сәулелерін сіңірмей, керісінше оларды
шашыратады.
Қышқыл жаңбырлар.
Ғаламдық негізгі экологиялық проблемалардың бірі атмосферадағы ластаушы
заттардың ұзақ қашықтықтарға тасымалдануы. Алғашында бұл проблема
радиоактивті заттардың үлкен қашықтықтарға таралуына байланысты пайда
болды. Негізінен күкірт диоксиді және оның қосылыстары, азот оксиді және
оның қосылыстары, ауыр металдар (әсіресе сынап), пестицидтер, радиоактивті
заттар сияқты улылығы жоғары заттардың таралуына баса назар аударған жөн.
21.Валенттілік (экологиялык) - толеранттылық шектері немесе түр, не
популяциялардың әртүрлі орта жағдайларында тіршілік ету қабілетінің
сипаттамасы.. Экологиялық валенттілік дегеніміз экологиялық факторлар
әсеріне организмдердің төзімділік шегі (серпімділігі). Бір ағзалар үшін
төзімділік аймақ аралығы біршама көп, мұндай ағзалар эврибионттар тобына
жатады (грекше эури – кең, биос – тіршілік). Аз диапазонда бейімделетін
ағзалар стенобионттар деп аталады (грекше стенос – тар).
22.ҚР Экологиялық Кодексі, қоршаған ортаны қорғау және оның экологиялық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ҚР-ның нық дамуының негізі және экологиялық
заңдылықтың негізгі қағидалары болып табылатынын анықтайды. 2003 жылы 20
маусымда қабылданған "Жер кодексі", 2003 жылы 9 шілдеде қабылданған "Су
кодексі; 2003 жылы 8 шілдеде қабылданған "Орман кодексі",
• 2002 жылы 11 наурызда "Атмосфералық ауаны қорғау туралы" ҚР Заңы
қабылданды. Бұл заң әрбір қазақстандыққа қоршаған ортаны ластағаны үшін
кәсіпорынды сотқа беруге мүмкіндік береді.
23. Экожүйенің деңгейлері:
1)микроэкожүйе – кішкене су қоймасы, жануарлар өлексесі оларда тіршілік
ететін әртүрлі ағзаларымен бірге аквариум, жайылым , су тамшысы т.б.
2)мезоэкожүйе – орман, өзен, тоған, т.б.
3)макроэкожүйе – мұхит, континент, табиғи зона, т.б.
4)ғаламдық экожүйе – биосфера.
24.Су эрозиясы - топырақ бөлшектерінің сумен мүжіліп, шайылып әкетілуін
айтады. Су эрозиясының түрлері: жазықтық, сызықтық, жылдамдатылған.
Жел эрозиясы – топырақтың жел әсерінен бұзылып, ыдырап, шаң болып ұшып,
бүлінуі. Жел эрозиясының түрлері: күнделікті, шаң дауыл.
25. Климаттың жылынуынан келесі қауіп туындауы мүмкін: кейбір жануар немесе
өсімдік түрлерінің таралу аймағының полярлық зоналарға ығысуы; жаға
зоналары мен аралдарда мекендейтін саны аз түрлердің жойылуы.Ғаламдық
жылынудың басты әсерлері мыналар: климаттың өзгеруі, жылу толқындарының жиі
болуы, теңіз деңгейінің көтерілуі, мұздықтардың еруі, тасқындар,
құрғақшылықтар мен дақылдардың шықпай қалуы секілді табиғи зардаптар.
Ғаламдық жылынудың нәтижесінде мұз қабаттары еруде. Мұз қабаттары дегеніміз
— жердің қар мен мұз қаптап жатқан бөліктері. Мұздықтар мұзының қалыңдығы
1000 м-ден жоғары, аумағы 51 800 км² болады. Мұз қабаттарының еруі
нәтижесінде теңіз деңгейлері артуда. Арктикалық теңіздердің мұздықтары да
ғаламдық жылынудың әсерінен төмен тұсуде. Төмен түсудің қазіргі деңгейі әр
онжылдықта 8%-ға тең болып тұр. Бұл 2060 жылға қарай жер бетінде Арктикалық
теңіздердің жойылатынын білдіреді. Ғаламдық жылыну —жердің бетіндегі орташа
температураның артуы. Соңғы жүз жылда температурасы шамамен 0, 6 ºС-қа
артты. Ауаны ластау, өнеркәсіп санының артуы, ормандарды кесу,
жанартаулардың атқылауы және Күндегі өзгерістер, адамның әр түрлі
әрекеттері ғаламдық жылынудың басты себептері болып тұр.
26. Минимум заңы. Экологиялық факторлардың организмге әсер етуі мен оған
организмнің реакциясы бірдей болмайды. Сондықтан организм үшін факторлардың
бұрыннан қалыптасқан жиынтығы ғана қажет. Ал, басқа факторлар оның қалыпты
тіршілігіне кері әсерін тигізеді. Яғни, әрбір организмге әсер ететін
факторлардың төменгі және жоғарғы шегі болады және бір фактор шешуші роль
атқарады. Бұл заңдылықты неміс химигі Ю.Либихи (1848 ж) ашқан.
а) Оны Минимум заңы дейді. Минимум заңының өмірде практикалық маңызы
зор. Өйткені, организмдердің ең қажетті шешуші фактор – ларын біле отырып
мол өнім немесе табиғат ресурстарын тиімді пайда –лануға жол ашады.
Шелфорд ережесі— экология ғылымы негізгі қағидаларының бірі. Мұны
толеранттылық заңы (лат. толерантіа — шыдамдылық) деп те атайды. Бұл
бойынша қандай да бір организм популяциясының тіршілік етуі немесе таралуы
өзін қоршаған ортаның кешенді экологиялық факторларына тәуелді болады да,
әрбір организмнің өзіне тән шыдамдылық ауқымы айқындалады. Шыдамдылық
ауқымы, организмдер тіршілік ете алатын, әрбір фактордың ең төмен және ең
жоғары деңгейімен шектеледі. Мұны түрдің экологиялық стандарты деп атайды.
Популяцияның немесе түрдің тіршілігіне қолайлылық деңгейі әсер ететін
фактордың қарқындылығына байланысты ең жоғары қолайлылық деңгейі негізінен
күмбез пішінді сызық түрінде көрініс береді. Шелфорд ережесін 1913 жылы
америка экологы В.Э. Шелфорд (1877 — 1968) өзінің жәндіктерге әр түрлі
қарқындылығы бар физикалық әсерлер арқылы жүргізген тікелей тәжірибесінің
негізінде ұсынды.
Белгілі америкалық эколог-ғалым Б. Коммонер экологияның негізгі заңдарын
былай түсіндіреді:
• 1) барлығы барлығымен байланысты;
• 2) барлығы әйтеуір бір жаққа кетуі керек;
• 3) табиғат ненің жақсы екенін "біледі";
• 4) еш нәрсе тегін берілмейді.
Бұл дегеніміз, біздің әрбір қызметіміз қоршаған ортаға қалай да болса әсер
етеді дегенді білдіреді. Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі шартттары
Мемлекет өз органдарына қоршаған ортаны қорғау бойынша экономикалық,
техникалық, ұйымдық және құқықтық шараларды жүзеге асыруды міндеттейді. Бұл
шаралардың барлығы заңдар мен басқа да құқықтық актілердің ережелеріне
негізделуі қажет.
1930—1934 жылдар аралығында Г.Ф. Гаузе инфузориялардың екі популяциясынан
тұратын жүйеде эксперименттер жүргізді Эксиерименттерде жыртқыш инфузория
дидиниумның өзінін, жемтігі инфузория кебісшені толық жойыи жібере алатыны,
бірақ содан соң қоректің жетіспеуінен өзінің өлетіні көрсетілді. Егер
жемтіктің жеке дараларының тірі қалуына жағдай жасалса, сақталып қалган
жемтік даралары жылдам көбейеді.
Гаузе принципі бойынша экологиялық жагдайлары ұқсас екі
түр ұзақ уақыт бір экологиялық қоймада тіршілік ете алмайды.
Жыртқыш (царазит) - жемтік (ие) жүйесіндегі тураралық қатынастар таза
күйінде табиғатта болмайды. Себебі, жыртқыш тек бір түрмен ғана
қоректенбейді.
27. 1992 жылы маусымда Рио-де-Жанейро қаласында өткен қоршаған орта және
оны дамыту жөніндегі БҰҰ-ның конференциясында осы мәселе бойынша Декларация
қабылданды. Аталған декларацияға біздің еліміз де қосылды.
Қазіргі кезде халықтын 20 пайызы аллергия ауыруына шалдығуда, күн сайын Жер
шарында 25 мын адам лас суды пайдалану нәтижесінде қайтыс болуда,
өндірістік қалалардағы халықтың 35 пайызы қоршаған ортаның ластануы
нәтижесінде жүйелі түрде әр түрлі аурулармен ауырады. Күн сайын адамның
тиімсіз жұмысынын салдарынан 44 гектар жер шөлге айналады, күн сайын
жануарлар мен өсімдіктердін бір түрі жойылып отырады; күн сайын 40 мыннан
астам бала аштықтан өлуде. Оттек қоры 10 млрд т азайған, 200 млн гектарға
жуық суармалы жер пайдаға аспай қалды. Пайдалы қазбалардың — мұнайдың,
табиғи газдың, көмір және тағы басқалардың жоғалуы байқалып отыр, Жер
ғаламының әрбір бесінші тұрғыны таза су ішпейді.
28. Биоценоз (bios-өмір, kоіnos-жаллы) — табиғи жағдайлары бірегей жерлерде
тіршілік ететін өсімдіктер жануарлар және микроорганизмдердің жиынтығынан
тұрады. Биоценоз ұғымын алғаш рет ұсынған неміс зоологі К.Мебиус (1877 ж.).
Биоценоз құрамындағы организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын
биоценотикалық тұрғыда қарастыру қажет. Өйткені, кез келген биоценоз
өзімен-өзі жеке дамымайды. Ол әр қашанда өлі табиғатпен бірлестікте ғана
өмір сүреді. Сондықтан биоценоз компоненттерінің қолайлы тіршілік ортасы —
биотоптардан тұрады. Яғни, биотоп — тірі организмдердің жиынтығы, тіршілік
ететін орта. Нәтижесінде биоценозбен биотоп бірлесіп-биогеоценозды құрайды.
Алғаш рет бұл терминді ғылымға 1940 жылы В.Н.Сукачев енгізген.
Биоценоздағы ағзалардың қарым-қатынастары Биоценоздағы түріші және
тұраралық қатынастарды орыс зоологы В.Н.Беклемишев 4 түрге: трофикальщ
(қоректік), топикалық, форикалық және фабрикалық деп бөлді.
Трофикалақ (қоректік) байланыстар - бір түр баска тірі особьтармен,
өлекселермен немесе олардың соңғы өнімдерімен (экскременттерімен)
қоректену. Ұшып жүрген жәндіктермен қоректенетін құстар, көңмен
қоректенетін қоңыздар, өсімдіктер шірнесін (нектар) жинайтын аралар
өздеріне қорек болатын түрлермен тікелей байланысқа түседі.
Топикалық немесе трофикалық (қоректік) байланыстар азғалар тіршілігінде
үлкен роль атқарып биоценоз тіршілігінің негізін құрайды. Әр түрге жататын
ағзаларды бір-бірінің жанында болуын осы типтегі байланыстар қамтамасыз
етеді.
Бір түрдің басқа түр аркылы таралуы форикалық байланыстар болып табылады.
Әдетте таратушылар рөлін жануарлар атқарады. Жануарлар арқылы өсімдіктер
тозаңдарының, спораларының, тұқымдарының таралуын зоохория, ал майда
жәндіктердің таралуын форезия деп атайды. Организмнің өз інін, ұясын
саларда басқа түрлердің өлі қалдықтарын пайдалануын фабрикальқ байланыстар
деп атайды. Мысалы, құстар өз үяларын салу кезінде ағаш бұтақтарын,
жануарлар жүндерін, түбіт, қауырсын, шөп, жапырақ және т.б. қалдықғарды
пайдаланады.
29. Судың негізгі ластаушылары және көздері
Суды 400 түрлі зат ластауы мүмкін. Егер судағы санитарлық-токсикологиялық,
жалпысанитарлық немесе органолептикалық көрсеткіштер шектеулі межеден асып
кетсе, онда ол су ластанған болып есептеледі. Ластаушылар химиялық,
биологиялық және физикалық болып бөлінеді. Оның ішінде жиі кездесетіні
химиялық және бактериологиялық.
Химиялық ластану – органикалық (фенолдар, пестицидтер), бейорганикалық
(тұздар, сілтілер, қышқылдар), улы (мышьяк, сынап қосылыстары) және уытсыз.
Биологиялық ластану – суда патогендік бактериялардың, вирустардың,
саңырауқұлақтардың болуы. Механикалық қоспалар да судың негізгі ластаушысы.
Технологиялық сулармен, ыстық аумақтармен араласып кетуі судың жылулық
ластануына әкеліп соғады. Әлемдік судың ластануына жол бермеу[өңдеу]
Тіршілік аясының су әлемін былғанудан сақтауды қамтамасыз етудің кешенді
шараларына төмендегідей әрекеттер кіреді:
Суы аз немесе қалдықсыз, оқшауланған суайналымдық және аралық тазалау
немесе суды салқындатып, қайтадан іске жарату жүйесі бар технологияларға
көшу.
Бұрынғы кеңес одағындағы барлық өндірістік кәсіпорындарды сумен қамтамасыз
ету үшін табиғи су көздеріненжылына 100 млд. текше метрге жуық су алынатын
және оның әртүрлі дәрежеде былғанған 90 %-ы айналып келіп су қоймаларына
қайтарылатын.
қалдық көлемін азайтып, сусызданған қалдықты немесе былғауыштардың
қойырланған ерітіндісін жер қойнына көму технологиясын жетілдіру.
Өндіріс және тұрмыс қалдықтармен былғанған сулардытазалау әдістерін
жетілдіру.
Өсімдіктерді аурудан және түрлі зиянкестерден, егістіктерді арам шөптерден
қорғауды қамтамасыз етуші биологиялық және басқа да агротехникалық
шаралардың пәрменділігі мен қолданыс аясын кеңейте отырып, ауыл шаруашылығы
өндірісі мен орман шаруашылығын шектен тыс химияландыруға тоқтау салу.
30. Рим клубы
Рим клубы — 1968 жылы италияндық экономист, қоғам қайраткері және бизнесмен
А. Печчеи бастамасымен құрылған мемлекеттік емес халықаралық ұйым, ол адам
тіршілігінің негіздерін қозғайтын ғаламдық проблемаларды: қару-жарақпен
жарақтану жарысы және ядролық соғыс қаупі, қоршаған ортаның ластауды
зерделеу бағдарламасына бастама болған.
Бұл термин оны пайдалану кезінде табиғи ресурстар сарқылмайтын және табиғи
көбейіуі мүмкіншілігіне ие болатын табиғи ресрурстарды пайдалану жүйесін
білдіретін. Ғылыми-техникалық революция дәуіріндегі адамзат дамуының
ерекшеліктерін тереңдей түсіну мақсатында италиялық экономист А.Печчеи
ұйымдастырды. Оған әлемдегі 30-дан астам дамыған елдердің 100-ге тарта
белгілі ғалымдары, қоғам қайраткерлері, бизнес өкілдері енген. Негізгі
қызмет бағыттары: жаһандық мәселелерді зерттеуді ілгерілету; осы
мәселелерге байланысты қоғамдық пікір қалыптастыру; бұл мәселелерге
мемлекет басшыларының назарын аударып, сұхбат құру. Рим клубы баяндамалары
ғылыми-техникалық және экон. дамудың жедел қарқыны сақталатын болса 21
ғасырдың 1-жартысында “жаһандық апат” қаупі бар деп дабыл қағуда. Олар
“органикалық өсу идеясын” ұсынады. Рим клубының көзқарастарынан табиғат пен
қоғам дамуының күрделі қарым-қатынасы жасалды.
31. Қышқылдық жауын—шашындар
Қышқылдық жауын щащын 100 жылдан астам уақыт бұрын белгілі болған.Қышқылдық
жауын деген сөзді ең алғаш рет 1872 жылы британоқымыстысы Роберт Ангус
Смидт қолданған.Қышқылдық жауындар атмосферадағы күкірт пен азоттың
химиялық және физикалық өзгерістерінен туындайды.Яғни атмосферадағы бқл
заттардың өзгерісі химиялық реакциялары күкірт қышқылы мен азот қышқылын
береді. Қышқылды жаңбыр – атмосфералық жауын-шашын түрлері (оған қар да
жатады). Жаңбыр құрамында қышқылдың (pH Қышқылдық жауын-шашындар пайда
болуының негізгі себебі күкіртің қос оксидімен ластану болып табылыды. Су
буының қатысуында күкіртті антигридті қышқылының ерітіндісіне айналады.
Осындай жолмен көмірқышқыл газы мен азот оксидтерінің көмір қышқылы мен
азот қышқылы түзіледі.Олар органикалақ қышқылдармен мен басқа да қосылыстар
араласып,қышқыл реакциясы бар ерітіндіні береді.Қышқылдық жауын—шашындардың
түзілуіндегі күкірт қос оксидінің улесі 70% . Қышқылдық жауын—шашындардың
көмірқышқыл газы да үлесін қосады.Алғашқы қышқылдық жауын—шашындар 1907-
1908 жылы Англияда байқалған. Қазіргі уақытқа дейін 2,2-2,3 болатын
жауындар тіркелген.Қышқылдық жауын—шашындар солтүстік жарты шарда жаксы
таралған.бұл жерде қышқыл заттардың шығарылуы мен олардың жаңбыр , қар,
тұман түрінде ылғалды тұндыруға қолайлы жағдай бар. Қышқылдық
жауын—шашындар Скандинавия елдері Англия, Бельгия,Дания , Польша елдеріне
тән. Қышқылдық жауын—шашындар топыраққа ,су экожуйесіне ,өсімдіктерге ,
архитектура ескерткіштеріне,ғимараттарға зиянды әсерін тигізеді.
Қышқылдық жауын—шашынның зиянды әсері әсіресе оңтустік пен тропиктік
аудандарда ағыс арқылы әсер етеді.Тропиктік топырақтар нейтралды және
сілтілі таралғанымен ,онда жауынның үнемі шайып кетуі себепті нейтралдаушы
заттар болмайды.
32. Организмнің бейімделу ерекшеліктері
Факторлардың организмге тигізетін әсеріне көрнекті эколог А.К.Бродский
жоғары деңгейде жан-жақты зерттеулер жүргізді. Ол абиотикалы0 факторлардың
әсерін және организмдердің оған бейімделу ерекшеліктерш жеке организм
(дара), популяция, түр және экожүйе деңгейінде қарастырды.
Жеке организмдер деңгейінде абиотикалык факторлар, ең алдымен, олардың
мінез-құлқына, көбею бейімділігіне, өсімталдығына, өсу жылдамдығына және
тіршілігінін ұзактығына әсер етеді: Өсімдіктің "жарықтыкқ жөне "көлеңкелік"
формасын
салыстырса, екеуі бір-бірінен сырткы пішіндері, биіктігі, жапырағының
көлемі, жүйкеленуі, т.б.
Популяциялық деңгейдегі бейімделулер, көбінесе, организм-дердің өсімталдық,
шығыны, тіршілік ұзактығы, популяцияның өсу жылдамдығы және кеңістікте
таралуы жағдайларында көрініс береді. Мысалы, топырақтың сипатына карай
кышқылдык, түздылык, ылғалдык, құрғактық, т.б. қасиеттері болуы мүмкін. Ал
экологиялык факторлар — географиялык таралуды анықтаушы шарттар, олар
организмдердің аймактық орналасуьша, пішініне жене көлеміне ықпал жасайды.
отандык түрлеріне қарағанда, дене түрқы жагынан кішілеу, ал көбею,
өсімталдық жағынан жоғары көрсеткішті көрсетеді.
Экологиялык, деңейлер деңгейің барлык экофакторлардың организмдерге кешенді
түрде әсер ету жиынтығы деп қарауға болады. Өйткені абиотикалык
факторлардын жиынтығы экожүйенің климаттык режімін түзеді, түрдің барлық
тіршілік процестері және түрлердің өзара әсерлесуі соның аукымында жүзеге
асырылады. Абиотикалык факторлардын тиімсіз әсері даралар саның кемітіп
немесе жойып жібереді де, экожүйе кұрамына кіретін популяциялардын
тығыздығын кемітеді. Ал бүл өсерлер өз кезегінде бүкіл әкожүйедегі зат және
энергия алмасулар тепе-теддігін биологиялык өнімділікті өзгерте келіп,
сукцессия құбылысына апарды.Организмдердің маусымның қолайсыз жағдайларына
бейімделу жолдары әр түрлі. өсудің тоқтап тыныштық кезеңге кетуі.
Органикалық тыныштық кезең жеміс тамыр, бүршіктерге тән. Күзде жоғарғы
температурада сақталсада өнбейді.Жануарларда қоныс аудару .Анабиоз-
организмдердің бейімделу деңгейінің төменгі сатысы.
33. “Озон қабатын құртатын заттар жайындағы’’ Монреаль хаттамасы
1987 жылы 16 қыркүйекте “”Озон қабатын құртатын заттар жайындағы’’
Монреаль хаттамасы қабылданды. Протоколға кейннен жаңадан өзгерістер
енгізіліп отырды. Осы протоколдың арқасында 2050 жылға дейінгі озонқабатын
қорғау іс-шаралары пысықталды. Монреаль протоколынан кейін өндірістік
технология саласында біраз өзгерістер болып, 1986 жылы әлемдегі Хлор-фтор-
карбоны органикалық қосылысының мөлшері 1 100 000 тонна болған болса, 2001
жылы бұл көрсеткіш небары 110 000 тоннаға жеткен. Қазіргі кезде
атмосфераның төменгі қабатындағы озонды жоятын улы заттардың мөлшері азайып
келеді. Алдағы уақыттарды жоғарғы
қабаттағы, стратосферадағы, зиянды заттар азая бастайды. Егер осы бағыттағы
шаралар жалғасын табатын болса, ғалымдардың болжауынша 2060 жылға қарай
озон қабатының күйі (қалыңдығы) бастапқы қалпына келеді екен. Осыдан 25-30
жылдай бұрын бастау алған озон қабатын қорғау шараларының нәтижелері
бүгіндері көрініп жатыр. Оң нәтижелер баршылық. Адамзат техникалық дамумен
бірге қоршаған ортаны қорғау саясатына да баса назар аударуда. Әсіресе,
алдыңғы қатарлы дамыған елдерде бұндай жағдайлар өте жоғары деңгейлерде
ұйымдастырылуда. Зерттеу жұмыстары мен кең ауқымды жұмыстар осындай
елдердің еншісінде екені анық. Солардың көмегімен бәрімізге ортақ Жер
планетасын апатты жағдайлардан құтқарар күннің туары алыс емес секілді.
34. Биосфера – Жердің тіршілік қабығы деп аталады. Биосфера терминін
ғылымға 1875 ж алғаш аустралиялық ғалым Э.Зюсс енгізген болатын. Ал 1926
жылы орыс ғалымы В.И.Вернадский биосфера туралы ілімді негіздеп, оның
анықтамасын ұсынды.
Биосфера атмосфераның төменгі бөлігін, гидросфераның және литосфераның
жоғарғы қабаттарын қамтиды. Тіршілік дүниесінің өнімдері олардың тіршілік
шеңберінен шығып, кеңістік бойымен емін-еркін таралады. Биосфераның төменгі
және жоғарғы шекарасы туралы ғалымдар арасында әлі толық мәлімет жоқ. Тірі
организмдер атмосфераның төменгі бөлігінде 100 м биікке дейін өте тығыз
орналасқан. Биосфераның жоғарғы шекарасын азон қабаты (25-30 км), төменгі
шекарасын дүние жүзілік мұхиттағы ең терең мұхит шұңғымаларының табаны
арқылы жүргізеді. Биосфераны құрайтын тіршілік дүниесінің құрамындағы
химиялық элементтер: сутек, көміртек, оттек, азот, фосфор, кремний. Олар
биофильдік элементтер деп аталады
Биосфера ұзақ эволюциялық даму кезеңдері нәтижесінде қалыптасты. Тірі
организмдер саны артып, құрамы күрделенді. Олар құрлыққа шығып атмосфера
құрамын өзгертті. Оттектің мөлшері көбейіп керісінше көмірқышқыл газы
төмендеді. Биосфера құрамындағы тірі организмдердің тұрақты дамуы мен
өзгерісі оның жаңа сапалы сатыға көтерілуіне, ноосфераға өтуге себепші
болды. Ноосфера шеңберінде (грекше – noos - сана, sphaira - шар) табиғат
пен қоғам арасындағы өзара байланыс. Алғаш бұл ұғымды 1927 жылы француз
оқытушысы Э.Леруа, В.И.Вернадский Сорбонна университетіндегі дәрісін
тыңдаған соң енгізген болатын.
35. Қазақстан Республикасының тұщы су қорлары орасан көп, алайда оның
аумағы бойынша судың орналасу деңгейі біркелкі емес. Өзендер –
республиканың негізгі су көздері. Ірі өзендер негізінен солтүстік-шығыста –
Ертіс өзені, батыста – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz