Сәбит Дөнентаев ( 1894-1933)

XX ғасырдың бас кезінде демократтық, ағартушылық әдебиеттің көрнекті өкілдерінің бірі — Сәбит Дөнентаев. Ол Абайдың реалистік дәстүрін берік ұстап, әдебиеттің халықтық мұраттарын ілгері дамытқан, өз дәуірінің маңызды мәселелеріне үн қосқан ақын болды. Әуелде шығармашылығын сыншыл реализм арнасында бастаған. Сәбит кейін кеңес әдебиетінде де елеулі қызмет етті.
Сәбит Дөнентаев 1894 жылы Семей губерниясы, Кереку уезі, Ақсу болысының төртінші аулында (қазіргі Павлодар облысы Ақсу ауданы) кедей шаруаның семьясында туған. Жас кезінде ауыл молдасынан сауат ашып, хат таныған. 1907— 1908 жылдары Маралдыда Нұрғали деген молдадан төте оқу әдісімен дәріс алған. Онан кейін Павлодар қаласындағы Қасым қажының медресесіне (1911—1912) түсіп, өзінің осы жүйедегі білімін толықтырады. Мұнда пән негіздерін үйренеді, өз бетімен ізденуге мүмкіндік алады.
Бұл жылдары Сәбит өздігінен ізденудің арқасында прогресшіл татар әдебиетімен танысады, Абай шығармаларына ден қояды. «Айқап» журналын үзбей алып тұрады. Орыс әдебиетін, әсіресе Крылов мысалдарын қызыға оқиды. Осы негізде оның ой-санасы есейіп, ақындық таланты оянады.
1913 жылы «Айқап» журналында (№ 22) Сәбиттің «Қиялым» деген өлеңі жарияланады. Бұл — ақынның баспа бетін көрген тұңғыш туындысы. Онда Сәбит халық жыршысы болуды армандайды. Өлеңде ақынның бұл ойы жұмбаңтау, астарлап айту үлгісімен беріледі. Ол түсі әдемі сандуғаш болып, «Зарымды жұртқа айтып», «мұңымды шақсам» деп қиялдайды. Бірақ ол орманның жыртқыш құсы — қаршыға мен тұзақшыдан қорқады.
Осы кезден бастап өз заманының маңызды мәселелерінің бәріне үн қосқан ақын өлеңді үзбей жазады. Оның өлеңдері мен публицистикалық мақалалары «Айңап» журналында ауық-ауық жарияланып тұрады.
«Уақ-түиек». 1915 жылы Уфа қаласында Сәбиттің «Уақ-түиек», деген атпен алғашқы өлеңдер жинағы басылып шығады. Бұл жинаққа кірген өлеңдер ақынның сол дәуірдегі қазақ халңы өмірінің әр алуан күйлерін, қоғамдық шындықты көркем бейнелеуге ұмтылғанын, сол негізде демократтың, ағартушылық әдебиетке үн қосып, оның идеялық-көркемдік арнасын толтыруға қатысқанын көрсетеді.
Бұл кездегі әдебиетке қазақ халқының қараңғылық пен надандықта шырмалып отырғаны сыналып, елді өнер-білімге үгіттеу жағы көбірек сөз болатын. Сәбит те осы тақырыпқа белсенді үн қосты. Қалың бұқара тұрмысындағы аянышты халді, елдің қараңғылың пен ескілік шырмауынан шыға алмаған мешеу күйін суреттеген ақын халықты бұл жолдан өнер-білім үйрену, ағарту аркылы шығаруды ойлайды. Сондықтан ол бұл саладағы өлеңдерін халық тұрмысын көрсете отырып, оған тікелей үгіт айтуға құрады.
Қамалған қараңғыда, қалың қазақ,
Қайратсыз қамсыз тұрып қалдың, қазақ.
Қарулан, қуатсызды қуаттандыр,
Құрдан-құр қампитқанша қарын, қазақ,—
деп жазады ол «Қазақтарға қарап» деген өлеңінде.
Ақын надандықты айыптайды. Оны халықтың түбіне жетіп
отырған нәрсе деп қарайды да, ел басындағы жамандықтың бәрі осы арқылы келгенін сынайды. «Соңғы сөз» өлеңінде ол:
Қазақ, біздің түпке жеткен надандық,
Надандықтың шеңгелінде қамалдық.
Сол еркенің арқасында болып тұр,
Болса бізде не секілді жамандық,—
деиді.
Сәбит — халықты осы күйден құтқару үшін күресуші. Ең алдымен, ол замандастарын қараңғыдан жарыққа ұмтылуға, өнер-білім үйреніп озық елдердің қатарына теңелуге, ынты-мақты болуға шақырады.