Негізгі құралдардың теориялық аспектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ..5
1.1 Негізгі құралдардың ұғымы және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Негізгі құралдардың физикалық және сапалық (моральдық) тозуы, амортизациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Негізгі құралдарды тиімді пайдалану көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 «КАЗТЕМІР ҚҰРЫЛЫС» ЖШС . НІҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1 «КазТемір құрылыс» ЖШС . нің өндірістік . шаруашылық қызметінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2. 2 Кәсіпорынның негізгі құралдарын жаңарту мен пайдаланудың экономикалық тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3 ӨНДІРІСТЕ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3.1Негізгі құралдарды тиімді пайдаланудығы кәсіпорынның инновациялық және инвестициялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2 Негізгі құралдарды модернизациялау мен оларды тиімді пайдалану тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ..5
1.1 Негізгі құралдардың ұғымы және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Негізгі құралдардың физикалық және сапалық (моральдық) тозуы, амортизациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Негізгі құралдарды тиімді пайдалану көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 «КАЗТЕМІР ҚҰРЫЛЫС» ЖШС . НІҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1 «КазТемір құрылыс» ЖШС . нің өндірістік . шаруашылық қызметінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2. 2 Кәсіпорынның негізгі құралдарын жаңарту мен пайдаланудың экономикалық тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3 ӨНДІРІСТЕ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3.1Негізгі құралдарды тиімді пайдаланудығы кәсіпорынның инновациялық және инвестициялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2 Негізгі құралдарды модернизациялау мен оларды тиімді пайдалану тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда біздің мемлекеттің өз алдына қойып отырған мақсаттары мен міндеттері бар. Олар келесідей көріністе: бәсекеге қабілетті экономиканы құру; аймақтық көшбасшы тұғырын қалыптастыру; отандық өндірістердің қосылған құны жоғары өнімдерді шығаруын қамтамасыз ету; ішкі нарықтағы отандық өнімдердің үлесін арттыру және т.б.
Бірақ осы мақсаттарға жетуге көптеген бөгеттер бар. Солардың ішіндегі ең негізгі проблемалары ол: экономиканың бір жақты дамуы; жемқорлық; экономика салаларын дамытуға инвесторлардың құлықсыз болуы; әлемдік ірі державалардың астырын саясаты және т.б.
Біз экономикамыздың бір жақты дамуынан бас тарта алатын болсақ, ол біз үшін өте тиімді нәтижелерді әкелетін еді. Себебі ірі державалар біздің мемлекетті тек шикізат көзі ретінде ғана қабылдайды. Ал біз бұл бағыттан тайюымыз керек. Ол үшін біз отандық өнеркәсіпті барынша жетілдіріп, дамытуымыз қажет және осы мәселе Қазақстан Республикасының 2003 – 2015 жылдарына арналған индустриалды – инновациялық бағдарламасында көрініс тапқан.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған мемлекеттiк экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы болып табылады.
Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Стратегияның мiндеті:
- өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4 % мөлшерiнде қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету;
- өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн арттыру;
- кәсіпкерлiк ахуалды, құрылымды қалыптастыру және жеке секторды ынталандыратын әрi бәсекелестiк артықшылықты жетiлдiретiн қоғамдық институттарды ұстау, қосылған құнға барынша қол жеткiзе отырып, нақты өндiрiстерде қосылған құн тiзбегiндегi элементтердi игеру;
- ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық экспортқа негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру;
- елдiң экспорттық әлеуетiн қосылған құны жоғары тауарлар мен қызметтердiң мүддесiне қарай әртараптандыру;
- сапаның әлемдiк стандарттарына кө шу;
- дүниежүзiлiк ғылыми-техникалық және инновациялық процестерге қосылу арқылы әлемдiк шаруашылық жүйесiне және өңiрлiк экономикаға ықпалдасуды үдету болып табылады. [1]
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін құрайды. Осы жазылғалы отырған курстық жұмыс нақ осы өндірістік кәсіпорындарының негізгі құралдарының тиімділігін талдау жайлы болмақ. Себебі олар - өндірістік кәсіпорынның тиімділігіне тура әсерін тигізеді және оның жоғарылауына немесе төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы ( бір жылдан астам) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық – заттақ құндылықтар ( ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал – саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал, және тағы басқалар).
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте – бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте – бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады ( мысалы, станок немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады. Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмысалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеліп соғады.
Курстық жұмыс кіріспе, қорытындыдан және үш бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімі жалпы негізгі құралдардың теориялық аспектілерін қарастырады. Екінші бөлімі «КазТемір құрылыс» кәсіпорнының мысалында негізгі құралдар және олардың кәсіпорындағы қозғалысы талданады. Үшінші бөлімде негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінін арттыру және жетілдіру жайында ұсыныстар жасалады.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты кәсіпорынның негізгі құралдарын талдауға негізделген және соның негізінде кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін арттыру тетіктерін анықтау болып табылады.
Негізгі міндеттеріне:
- негізгі құралдардың аспектілерін қарастыру;
- кәсіпорын мысалында негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін зерттеу;
- негізгі құралдарды жетілдіру жайлы және кәсіпорын ның тиімді қызмет етуін арттыру жолдарын ұсыну.
Қазіргі таңда біздің мемлекеттің өз алдына қойып отырған мақсаттары мен міндеттері бар. Олар келесідей көріністе: бәсекеге қабілетті экономиканы құру; аймақтық көшбасшы тұғырын қалыптастыру; отандық өндірістердің қосылған құны жоғары өнімдерді шығаруын қамтамасыз ету; ішкі нарықтағы отандық өнімдердің үлесін арттыру және т.б.
Бірақ осы мақсаттарға жетуге көптеген бөгеттер бар. Солардың ішіндегі ең негізгі проблемалары ол: экономиканың бір жақты дамуы; жемқорлық; экономика салаларын дамытуға инвесторлардың құлықсыз болуы; әлемдік ірі державалардың астырын саясаты және т.б.
Біз экономикамыздың бір жақты дамуынан бас тарта алатын болсақ, ол біз үшін өте тиімді нәтижелерді әкелетін еді. Себебі ірі державалар біздің мемлекетті тек шикізат көзі ретінде ғана қабылдайды. Ал біз бұл бағыттан тайюымыз керек. Ол үшін біз отандық өнеркәсіпті барынша жетілдіріп, дамытуымыз қажет және осы мәселе Қазақстан Республикасының 2003 – 2015 жылдарына арналған индустриалды – инновациялық бағдарламасында көрініс тапқан.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған мемлекеттiк экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы болып табылады.
Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Стратегияның мiндеті:
- өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4 % мөлшерiнде қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету;
- өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн арттыру;
- кәсіпкерлiк ахуалды, құрылымды қалыптастыру және жеке секторды ынталандыратын әрi бәсекелестiк артықшылықты жетiлдiретiн қоғамдық институттарды ұстау, қосылған құнға барынша қол жеткiзе отырып, нақты өндiрiстерде қосылған құн тiзбегiндегi элементтердi игеру;
- ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық экспортқа негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру;
- елдiң экспорттық әлеуетiн қосылған құны жоғары тауарлар мен қызметтердiң мүддесiне қарай әртараптандыру;
- сапаның әлемдiк стандарттарына кө шу;
- дүниежүзiлiк ғылыми-техникалық және инновациялық процестерге қосылу арқылы әлемдiк шаруашылық жүйесiне және өңiрлiк экономикаға ықпалдасуды үдету болып табылады. [1]
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін құрайды. Осы жазылғалы отырған курстық жұмыс нақ осы өндірістік кәсіпорындарының негізгі құралдарының тиімділігін талдау жайлы болмақ. Себебі олар - өндірістік кәсіпорынның тиімділігіне тура әсерін тигізеді және оның жоғарылауына немесе төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы ( бір жылдан астам) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық – заттақ құндылықтар ( ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал – саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал, және тағы басқалар).
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте – бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте – бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады ( мысалы, станок немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады. Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске жұмысалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеліп соғады.
Курстық жұмыс кіріспе, қорытындыдан және үш бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімі жалпы негізгі құралдардың теориялық аспектілерін қарастырады. Екінші бөлімі «КазТемір құрылыс» кәсіпорнының мысалында негізгі құралдар және олардың кәсіпорындағы қозғалысы талданады. Үшінші бөлімде негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінін арттыру және жетілдіру жайында ұсыныстар жасалады.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты кәсіпорынның негізгі құралдарын талдауға негізделген және соның негізінде кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін арттыру тетіктерін анықтау болып табылады.
Негізгі міндеттеріне:
- негізгі құралдардың аспектілерін қарастыру;
- кәсіпорын мысалында негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін зерттеу;
- негізгі құралдарды жетілдіру жайлы және кәсіпорын ның тиімді қызмет етуін арттыру жолдарын ұсыну.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚР 2003 – 2015 жылдарға арналған индустриалды – инновациялық бағдарламасы
2. Сергеев И. В. Экономика предприятия – Москва, «Финансы и статистика», 2001г.
3. Гражданский кодекс РК – Алматы: Юрист, 2005г.
4. Чечевицына Л. Н. Экономика предприятия – Ростов-на-Дону, Феникс, 2008г.
5. Баканов Т. Б., Шеремет А. Д. Теория анализа хозяйственной деятельности – Москва, «Финансы и статистика», 2000г.
6. Қуатова Д. Я. Кәсіпорын экономикасы: практикум – Алматы, Экономика, 2006ж.
7. Пельиха А.С. Экономика предприятия и отрасли промышленности // Москва, Феникс, 2003г
8. Жолдасбекова Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы // Алматы, Экономика 2002 ж.
9. Мейірбеков А.Қ. Әлімбетова Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы // оқу құралы Алматы экономика 2003 ж.
1. ҚР 2003 – 2015 жылдарға арналған индустриалды – инновациялық бағдарламасы
2. Сергеев И. В. Экономика предприятия – Москва, «Финансы и статистика», 2001г.
3. Гражданский кодекс РК – Алматы: Юрист, 2005г.
4. Чечевицына Л. Н. Экономика предприятия – Ростов-на-Дону, Феникс, 2008г.
5. Баканов Т. Б., Шеремет А. Д. Теория анализа хозяйственной деятельности – Москва, «Финансы и статистика», 2000г.
6. Қуатова Д. Я. Кәсіпорын экономикасы: практикум – Алматы, Экономика, 2006ж.
7. Пельиха А.С. Экономика предприятия и отрасли промышленности // Москва, Феникс, 2003г
8. Жолдасбекова Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы // Алматы, Экономика 2002 ж.
9. Мейірбеков А.Қ. Әлімбетова Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы // оқу құралы Алматы экономика 2003 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ..5
1.1 Негізгі құралдардың ұғымы және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...5
1.2 Негізгі құралдардың физикалық және сапалық (моральдық) тозуы,
амортизациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
3. Негізгі құралдарды тиімді пайдалану
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... 15
2 КазТемір құрылыс ЖШС – нің негізгі құралдарын пайдалану
тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..17
2.1 КазТемір құрылыс ЖШС – нің өндірістік – шаруашылық қызметінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. 2 Кәсіпорынның негізгі құралдарын жаңарту мен пайдаланудың
экономикалық тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1
3 Өндірісте негізгі құралдарды тиімді пайдалану
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3.1Негізгі құралдарды тиімді пайдаланудығы кәсіпорынның инновациялық және
инвестициялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..29
3.2 Негізгі құралдарды модернизациялау мен оларды тиімді пайдалану
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .38
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
0
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда біздің мемлекеттің өз алдына қойып отырған мақсаттары
мен міндеттері бар. Олар келесідей көріністе: бәсекеге қабілетті
экономиканы құру; аймақтық көшбасшы тұғырын қалыптастыру; отандық
өндірістердің қосылған құны жоғары өнімдерді шығаруын қамтамасыз ету; ішкі
нарықтағы отандық өнімдердің үлесін арттыру және т.б.
Бірақ осы мақсаттарға жетуге көптеген бөгеттер бар. Солардың ішіндегі
ең негізгі проблемалары ол: экономиканың бір жақты дамуы; жемқорлық;
экономика салаларын дамытуға инвесторлардың құлықсыз болуы; әлемдік ірі
державалардың астырын саясаты және т.б.
Біз экономикамыздың бір жақты дамуынан бас тарта алатын болсақ, ол біз
үшін өте тиімді нәтижелерді әкелетін еді. Себебі ірі державалар біздің
мемлекетті тек шикізат көзі ретінде ғана қабылдайды. Ал біз бұл бағыттан
тайюымыз керек. Ол үшін біз отандық өнеркәсіпті барынша жетілдіріп,
дамытуымыз қажет және осы мәселе Қазақстан Республикасының 2003
– 2015 жылдарына арналған индустриалды – инновациялық бағдарламасында
көрініс тапқан.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған мемлекеттiк
экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын
әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң
тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер
өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы
болып табылады.
Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың
экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша
айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес
келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Стратегияның мiндеті:
- өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4 % мөлшерiнде
қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн
кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету;
- өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн арттыру;
- кәсіпкерлiк ахуалды, құрылымды қалыптастыру және жеке секторды
ынталандыратын әрi бәсекелестiк артықшылықты жетiлдiретiн қоғамдық
институттарды ұстау, қосылған құнға барынша қол жеткiзе отырып, нақты
өндiрiстерде қосылған құн тiзбегiндегi элементтердi игеру;
- ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық экспортқа
негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру;
- елдiң экспорттық әлеуетiн қосылған құны жоғары тауарлар мен
қызметтердiң мүддесiне қарай әртараптандыру;
- сапаның әлемдiк стандарттарына кө шу;
- дүниежүзiлiк ғылыми-техникалық және инновациялық процестерге қосылу
арқылы әлемдiк шаруашылық жүйесiне және өңiрлiк экономикаға ықпалдасуды
үдету болып табылады. [1]
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Осы жазылғалы отырған курстық жұмыс нақ осы өндірістік
кәсіпорындарының негізгі құралдарының тиімділігін талдау жайлы болмақ.
Себебі олар - өндірістік кәсіпорынның тиімділігіне тура әсерін тигізеді
және оның жоғарылауына немесе төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы ( бір жылдан астам) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық –
заттақ құндылықтар ( ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар,
көлік құралдары, құрал – саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі,
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал, және тағы басқалар).
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында
пайдаланылады, олар бірте – бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін
сақтай отырып, өз құнын бірте – бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады (
мысалы, станок немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске
жұмысалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеліп соғады.
Курстық жұмыс кіріспе, қорытындыдан және үш бөлімнен тұрады. Оның
бірінші бөлімі жалпы негізгі құралдардың теориялық аспектілерін
қарастырады. Екінші бөлімі КазТемір құрылыс кәсіпорнының мысалында
негізгі құралдар және олардың кәсіпорындағы қозғалысы талданады. Үшінші
бөлімде негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінін арттыру және жетілдіру
жайында ұсыныстар жасалады.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты кәсіпорынның негізгі құралдарын талдауға
негізделген және соның негізінде кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалану
тиімділігін арттыру тетіктерін анықтау болып табылады.
Негізгі міндеттеріне:
- негізгі құралдардың аспектілерін қарастыру;
- кәсіпорын мысалында негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін
зерттеу;
- негізгі құралдарды жетілдіру жайлы және кәсіпорын ның тиімді қызмет
етуін арттыру жолдарын ұсыну.
1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Негізгі құралдардың ұғымы және маңызы
Негізгі құралдар кәсіпорын мүлкінің және оның айналымнан тыс
активтерінің маңызды бөлігі болып табылады.
Негізгі құралдар – негізгі қорларды сипаттайтын бағалық өлшеуіштер.
Негізгі құралдар - өндіріс процесінде ұзақ уақыт пайдаланылатын,
өзінің заттай – натуралды формасын сақтай отырып, шығарылатын өнім мен
қызметтерге біртіндеп өз құнын аударатын, өндірісте тауарлар мен
қызметтерді жеткізуде үшінші жаққа жалға берілетін құндылықтар.
Оларға кем дегенде бір жыл мерзімінде қолданылатын құралдар жатады.
Өндіріс процесі еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынатын
жартылай фабрикаттар) және еңбек құрал – жабдықтары болып бөлінетін өн-
діріс құрал – жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал –
жабдықтарының құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы
белгілеріне қарап емес, өндіріс процесінде атқарар рөліне қарап
белгіленеді. Мысалы, заводта дайындалған бу қазаны ол үшін дайын өнім болып
санала-ды, ал орнату үшін субъект сатып алған осы қазан еңбек құралы болып
табы-лады.
Негізгі құралдар функционалдық бағытталуына байланысты келесідей болып
бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.
Өндірістік негізгі құралдарға - өндірістік процеске тікелей қатысатын
(машиналар, құрал – жабдықтар), оның қызмет етуіне жағдай жасайтын
(өндірістік ғимараттар, қондырғылар, электр жүйелері және т.б.) және еңбек
заттарын сақтау мен ауыстыруды қамтамасыз ететін негізгі құралдар жатады.
Негізгі өндірістік құралдардың пайдаланылуын сипаттайтын жинақтаушы
экономикалық көрсеткіш – негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнім болып табылатын қор
қайтарымы.
Өндірістік емес негізгі құрал – жабдықтар – тұтынуға арналған құрал –
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени – тұрмыстық қажеттіліктерін ұзақ мезім бойы
өтеуге арналған. Олар өндірістік процеске тікелей қатыспайды, бірақ
кәсіпорын балансында тіркеледі. Оларға: ғимараттар, тұрғын үйлер,
балабақшалар, мектептер, денсаулық сақтау мекемелері жатады.
Негізгі құралдарды иеленушілері бойынша бөлгенде, олардың қай
экономика салаларына және қызмет түрлеріне, осы құралдардың қатысуымен
өндірілген өнімдер немесе жасалған қызметтер экономиканың қай саласына және
қызметтің қай түріне жатса, негізгі құралдар соған жатуы керек деген
ережеге сүйенеді. Мысалы, Өнеркәсіп саласына экономиканың барлық
саласында өнеркәсіп өнімдерін шығару процесімен тікелей байланысты негізгі
құралдар жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынандай топтарға бөлінеді:
- жер;
- ғимараттар – негізгі, қосалқы, көмекші цехтар мен әкімшілік
ғимараттар осыған кіреді;
- қондырғылар – бұған мұнай және газ скважиналары, дамбалар,
платиналар, каналдар, темір жолдар жатады;
- тарату жүйелері – бұған газ және мұнай құбырлары, су тарату
жүйелері, электр тарату жүйелері, байланыс жүйелері, жылыту
жүйелері, канализация жүйелері жатады;
- машиналар мен құрал – жабдықтар – оған компрессорлар, домнапештер,
балқыту пештері жатады. Олар күш машиналары болып есептеледі. Ал
жұмыс машиналары мен құрал – жабдықтарға: комбайн, тігін машиналар,
сонымен қатар өлшенетін және қадағалайтын приборлар (вольтметр,
амперметр(, есептеуіш техникалар ( компьютерлер) жатады;
- транспорттық құралдар – бұған барлық қозғалатын құралдар жатады,
яғни темір жолда, суда қозғалатын транспорттар және транспорттар
жатады;
- өндірістік және шаруашылық инвентарь - өндірістікке: механизациялар
мен инструменттер ( қысатын, итеретін) жатады, ал шаруашылық
инвентарьға: жиһаз, палас, кілемдер жатады;
- жұмыс және аналық мал;
- көп жылдық өсімдіктер – гүлдер, ағаштар, алма бақтар және т.б.
Халықаралық қаржы есебінің стандарттарыны сай негізгі құралдардың мынандай
үш белгісі бар:
- материалдық формасының болуы;
- міндетті түрде кәсіпорын қызметінде пайдаланылуы тиіс, яғни
сатылуға бағытталмауы керек ( тауар болмауы тиіс);
- кәсіпорында ұзақ уақыт пайдаланылуы тиіс.
Иелігінде болуына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған
болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз – субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар – жалға алынған құралдар болып
саналады.
Негізгі құралдар өндірістік процеске қатысуына қарай активті және
пассивті болып бөлінеді.
Активті негізгі құралдарға өндірістік процеске тікелей қатысады.
Мысалы, машиналар, құрал – жабдықтар, көлік құралдары және т.б. Ал қалған
негізгі құралдарды пассивтіге жатқызуға болады. Себебі олар, өндірістік
процеске тікелей қатыспайды, бірақ процестің дұрыс жүруіне қолайлы жағдай
жасайды. Мысалы, ғимараттар, қондырғылар.[2]
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған ( тоқтатылып қойған ) және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп
тұрғанға пайдаланудағы құрал – жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар –
бұл тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша
пайдаланылмайтын негізгі құрал – жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал –
жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылғын
қордағы объектілер жатады.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге
болатындар ( үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар ) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға ( ғимараттардан басқа) күрделі
қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар ( жер учакелерін, егістік
үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі
қаржы жұмсау, және т.б.) жатады.[3]
Негізгі құралдардың сапалық жағдайын талдау үшін оның құрылымын білу
керек. Негізгі құралдардың келесідей түрлері қарастырылады:
1) өндірістік құрылымы
2) технологиялық құрылымы
3) тұтыну уақытына байланысты құрылымы
Өндірістік құрылым деп - әртүрлі топтағы өндірістік негізгі
құралдардың заттай – натуралды құрылымы бойынша олардың орташа жылдық
құнының қатынасын белгілейді.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымның негізгі
көрсеткіштері болып – олардың жалпы құнының активті бөлігінің үлесі
табылады. Бұл кәсіпорынның өнім шығаруының, кәсіпорынның өндірістік
қуаттылығының және басқа экономикалық көрсеткіштерінің жұмысының өндірістік
негізгі құралдардың активті бөлігінің көлеміне тәуелді болғанына
байланысты. Сондықтан оның үлесін тиімді деңгейге дейін көтерілуі -
өндірістік негізгі құрадардың өндірістік құрылымының бсым бағыттарының бірі
болып табылады.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымы келесі факторларға
байланысты болып келеді: кәсіпорынның өзіндік ерекшеліктері; ҒТП-ң
жеделдетілуі; шоғырлану деңгейі; мамандандырылуы; өндірісті кооперациялау;
құрамдастыру мен диверсификациялау; географиялық орналасуы және т.б.
Өндірістік негізгі құралдардың технологиялық құрылымы оның
кәсіпорындағы құрылымдық бөлімшелерге бөлінуін олардың жалпы құнындағы
пайыздық үлесінде бейнеленуін сипаттайды.
Тар ауқымда технологиялық құрылым келесідей түрде берілуі мүмкін:
мысалы, станоктар паркінің жалпы көлеміндегі белгілі бір түрлі станоктардың
үлесі ретінде немесе жалпы көлік санындағы автосамосвалдың үлесі ретінде
болуы мүмкін.
Өндірістік негізгі құралдардың мерзімдік құрылымы олардың мерзімдік
топтарына бөлінуін сипаттайды ( 5жылға дейін, 5 жылдан 10 жылға дейін, 10
жылдан 15 жылғы дейін, 15 жылдан 20 жылға дейін, және 20 жылдан жоғары).
Негізгі құралдардың орташа мерзімі орта өсімнің көлемі секілді есептеледі.
Мұндай есеп кәсіпорын бойынша толық түрде, сонымен қатар, машиналар мен
құралдардың жекелеген топтары бойынша да жүргізілуі мүмкін.
Кәсіпорынның негізгі мақсаты болып - өндірістік негізгі құралдардың
шектен тыс ескіруін болдырмау (әсіресе активті бөлігін), себебі, физикалық
және моральды тозу деңгейі осыған байланысты болып келеді, яғни, жалпы
айтқанда кәсіпорынның жұмысының нәтижесі де осыған тәуелді болып келеді.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалауда қабалданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын, қайта қалпына
келтіруін және өндіруін жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал –
жабдықтардың бастапқы құны, ағымды құны, қалдық құны және кейбір
жағдайларда жойылу құны қарастырылады.
Бастапқы құн – негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап
шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып алу барысында төленген салық
сомаларынан, сондай – ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез келген
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан
тұрады.
Нарықтық жағдайда негізгі құралдардың кәсіпорынға келіп түсу
мүмкіндігі арта түседі. Сондықтан, активті негізгі құралдардың кәсіпорынға
келіп түсу тәсіліне байланысты олардың бастапқы құны келесі түрде
анықталады:
- жақтардың келісімімен құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық
капиталына салған салымдары бойынша;
- кәсіпорынның өзінде дайындалған, сонымен қатар басқа тұлғалар мен
кәсіпорындардан сатып алынған – осы объекттерді орнату
( құрастыру ) немесе сатып алумен байланысты нақты өндірістік
шығындар, жеткізу, түзету және орналастырумен байланысты шығындарды
қоса алғанда;
- басқа кәсіпорындар мен тұлғалардан қайтарымсыз түрде алынған,
сонымен қатар мемлекеттік органдардың субсидиялары ретінде –
сарапшылық жолмен немесе қабалдау – табыстау құжатардың мәліметтері
бойынша;
- жақтардың келісімі бойынша ұзақ мерзімге жалға алынғандар.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл негізгі құралдардың белгілі
бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны. Негізгі құралдардың
ағымдағы құнның оның бастапқы құнынан ауытқу көлемі – ҒТП-ң жеделдетілу
деңгейіне, инфляция деңгейіне және т.б. байланысты болады. Негізгі
құралдарды уақытылы, әрі дәйекті қайта бағалануы бірінші кезекте оның жай
және ұлғаймалы өндірісі үшін үлкен маңызға ие.
Инфляция жағдайында негізгі құралдарды қай бағалау кәсіпорынға:
- негізгі құралдардың нақты құнын анықтауға;
- өнімнің өндірісі мен оның өткізілуіне қажетті шығындарды нақты, әрі
дәйекті анықтауға;
- негізгі құралдардың өндірісіне жеткілікті болатын амортизациялық
аударымдардың көлемін нақты, әрі дәл анықтауға;
- өткізілетін негізгі құралдардың сатылу мен жалға беру бағасын
объективті түрде орнатуға мүмкіндік береді.
Негізгі құралдардың қалдық құны – бұл өндірілген өнімге, орындалған
жұмысқа және көрсетілген қызметке әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды
анықтау үшін бастапқы құннан негізгі құралдар объектісінің қолданыста болу
уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе түсетін есептелген тозу құнын алып
тастайды.
Негізгі құралдарды олардың қалдық құны бойынша есептеу олардың сапалық
жағдайын анықтау үшін қажет.
Жойылу құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының болжамды
құны.
Негізгі құралдарды бағалау оларды есепке алу үшін, талдау үшін және
жоспарлау үшін, сонымен қатар салынатын капиталдың көлемі мен құрылымын
анықтау үшін қажет.[2]
1.2 Негізгі құралдардың физикалық және сапалық (моральдық) тозуы,
амортизациясы
Негізгі құралдардың тозуын есептеу. Негізгі құралдар өндіріс процесіне
қатыса отырып біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі бар: табиғи (физикалық)
және сапалық (моральдық), яғни заман талабына сай келмеуі.
Негізгі құралдардың физикалық тозуы. Негізгі құралдар, өндірістік
процеске қатыса отырып, оларды тұтынудың және табиғи жағдайлардың әсер
етуінің нәтижесіне байланысты біртіндеп өзінің бастапқы қасиеттерінен
айырылады. Физикалық тозу болып ол- негізгі құралдардың өзінің бастапқы
қасиеттерінен айырылуы табылады.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы – негізгі құралдардың бастапқы
сапасына, оларды тұтыну деңгейіне, негізгі құралдар қызмет ететін қоршаған
ортаның жағдайына, қызмет көрсететін персоналдың білім дәрежесіне,
жөндеулердің уақытылы өткізілуіне және т.б. байланысты болып келеді.
Кәсіпорында осы факторларды ескеру, негізгі құралдардың физикалық жағдайына
үлкен әсеін тигізуі ықтимал.
Негізгі құралдардың физикалық тозуын сипаттау үшін бірқатар
көрсеткіштер пайдаланылады.
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті
К ф.т. = ТБқ*100
Т- негізгі құралдарды тозу сомасы
Бқ – негізгі құралдардың бастапқы сомасы
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті жекелеген инвентарлы
объектілері бойынша және олардың нақты қызмет ету мерзімі туралы
мәліметтерге сүйене отырып та есептелінеді.
Нақты қызмет ету мерзімі нормативтіден төмен болған объектілер үшін
ол келесі формуламен есептелінеді
Кф.т. = ТнТнор*100
Тн мен Тнор – берілген инвентарлы объектінің нақты және нормативті
қызмет ету мерзімі
Ал нақтылы қызмет ету мерзімі нормативтіге тең, немесе одан асып
түсетін объектілер үшін физикалық тозу коэффициенті келесі формуламен
анықталады
Кф.т. = Тн Тн+Тм*100
Тм – мүмкін болған берілген объектінің қызмет ету мерзімінің қалдығы.
Әдетте ол сарапшылық жолмен анықталады.
Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті – негізгі құралдардың
берілген датаға жалпы физикалық жағдайын көрсетеді және келесі формула
арқылы есептелнеді
Кж = Бқ-ТБқ*100
Сонымен қатар негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті физикалық
тозу негізінде де анықталуы мүмкін
Кж = 100 –Кф.т.
Осы формулалардың барлығы негізгі құралдардың біркелкі тозуын
қарастырады, біріақ ол шындықпен тура келе бермейді. Осы оның ең басты
кемшілігі болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральды) тозуы. Негізгі құралдардың
сапалық (моральдық) тозуы техникалық прогреске, өндіріс әдістерін
жетілдіруге және жаңартуға байланысты. Техника мен технологияны жетілдіру
жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал
етеді. Осыған орай пайдаланылудағы негізгі құралдар өздерінің құнының
бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады.[2]
Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа,
неғұрлым жетілдірілген түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсатырылған өнімді
тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске
енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі құралдарды бұдан әрі
қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы дегенді кең мағынада қолдану мына
факторлардан туындайды:
- өндірісте немесе жаңартудағы жаңалықтар (ескі машиналарды жаңа,
неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру);
- технологиялық процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы машиналар мен жабдықтарды тұтыну мүмкін емес;
- шығарылатын өнім номеклатурасын жаңарту және өзгерту, мұндайда жаңа
өнім шығару үшін ескі машиналар мен жабдықтар жарамайды;
- жекелеген тауарларға сұраныстың азаюы субъектіден бұл тауарларды
шығаратын машиналар мен жабдықтар санын қысқартуды талап етеді;
- жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктілігіндегі,
ө ндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер өндірістің және
пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап
етуі мүмкін;
- өндірістің өңдеуші саласындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға
қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін
салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін. [4]
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал – жабдықтар объектілерін жаңа, неғұрлым үнемді түрлерімен
ауыстырады.
Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал – жабдықтар
объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай және
көркемтуында құндылықтарынан, кітапханалар кітаптарынан, фильм қорларынан,
сәулет және өнер ескерткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттардан
басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Жер өндіріс құралы ретінде, еңбектің маңызды заттай факторларының бірі
– еңбек процесінің қажетті материалдық шарты ретінде, сату бағасы бола тұра
және субъект балансында есептелінгенімен тозуға жатпайды.
Барлық субъектілер меншік түріне қарамастан, тозуды кітапхана
қорларын, фильм қорларын, мұражай және көркем туынды құедылықтарын,
сахналық қойылым құралдарын, сәулет және өнер ескрткіштері болып табылатын
үйлер мен ғимараттарды, өнім беретін малды, өгіздерді, буйволдарды және
бұғыларды, пайдалану жасына жетпеген көп жылдық өсімдіктерді, хайуанаттар
паркіндегі және осыған ұқсас мекемелердегі хайуанаттар әлемінің
экспонаттаррын, үлгілерді, қолданыстағы және қолданылмайтын модельдерді,
кабинеттер мен лобараториядағы және ғылыми мақсаттарда пайдаланылатын
макеттер мен құралдарды қоспағанда, негізгі құралдардың барлық түрлері
бойынша есептейді.
Негізгі құралдардың жекелеген объектілері бойынша тозу сомасы
қажеттілігіне қарай, мүліктік карточкаларда көрсетілген объектінің бастапқы
құны, оның пайдалануда болған нормативтік уақыты және амортизациялық
аударымдардың қолданылған нормаары негізінде белгіленеді. Толықтай
амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді.
Егер негізгі құралдар объектілері бойынша тозуды есептеу доғарылған
болса, онда негізгі құралдарды есептейтін мүліктік карточкаларда түрлі
түсті қарандашпен амортизация нормасы және қай кезден бастап амортизация
есептеу тоқтатылғаны көрсетіледі. Негізгі құралдардың сақтау немесе
пайдалану орындарындағы мүліктік карточкаларда тозды деген белгі
жасайды.
Негізгі құралдардың тозуы субъект қабалдаған амортизацияны есептеу
нормалары мен әдістеріне қарап көрініс табады. Есепте қолданылатын тозу
терминін табиғи тозу деп немесе осы уақыт ішінде объектінің нарықтық
құнының төмендеуі депемес, пайдалы қызмет еткен уақыты ішінде активтердің
құнын есептеп шығару деп түсінген жөн. Термин негізгі құралдардың құнын
өндіріс шығындарына немесе айналымға біртіндеп апаруды белгілеу үшін
қолданылады.
Сондай – ақ тозудың ұлғаюы субъек балансына бұрын пайдаланылған
негізгі құралдар объектісі түскен жағдайда, ал азаюы – негізгі құралдар
объектілерін жойған, басқа субъектілерге сатқан, тегін берген (сыйлаған)
кезде болады.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске
жұмысалатын шығынның және жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеледі.
Амортизация ( латынның өтеу деген сөзінен) – тозуына қарай негізгі
құралдардың құнын олардың көмегімен өндірілетін өнімге аударатын объективті
процесс; арнайы ақша қаражаттарын – негізгі құралдарды ( негізгі капиталды)
қарапайым және кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе айналыс шығындарына
енетін амортизациялық аударымдарды пайдалану. Амортизация үшін еңбек
құралдарының өндіріс процесіне және құн жасауға қатысе ерекшеліктері
объективті негіз болады. Негізгі құралдардың қызмет мерзімінің ұзақтығы
нәтижесінде олардың құны өнімге бір циклда толықтай емес, олардың табиғи
және сапалық тозуына қарай бөлек – бөлек өтетін болады. Өнімгің құнының
бөлігі ретінде амортизация бірнеше кезеңнен өтеді: бітпеген өндіріс, дайын
және сатып - өткізілген өнім элементі болып қызмет етеді. Оның бітпеген
өндіріс және дайын өнім кезеңдеріндегі қозғалысы айналым қаражаттарының
аванстандырылуын (алдын – ала ақша жұмысалуын) талап етеді.
Амортзациялық аударымдар қатардан шыққан құралдарды қайта қалпына
келтіру үшін жұмысалады. Сондықтан да қызмет етуінің бүкіл кезеңіндегі
амортизациялық аударулар мөлшері жоюдан түскен таза түсімді алып
тастағанда, олардың бастапқы құнына тең болуы керек.[5]
Тиімді пайдалану мерзімі – бұл негізгі құралдарды пайдалану,
шаруашылық етуші субъектіге пайда әкелуге немесе оның мақсатына жетуге
бағытталған кезеңі болып табылады. Жекелеген негізгі құралдардың түріне ол
өнімнің көлеміне немесе атқарылған қызметтердің көлемінің натуралды
көрсеткіштері арқылы анықталады.
Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жүзеге
асырылады. Амортизация нормасы – амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасының негізгі құралдардың орташа жылдық құнына процентпен көрсетілген
қатынасы. Нормалар еңбек құралдарының өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсететін экономикалық тиімді қызмт мерзіміне қарай белгіленеді. Олардың
деңгейі техникалық – құрылымдық және материалдық – заттық ерекшеліктеріне
қарай бағаланатын негізгі құралдардың қанша мерзімге арналғанына және
табиғи тозуына; негізгі құралдардың, әсіресе пайдаланудағы машиналар мен
жабдықтардыың, нақты жасына; қолданылып жүрген еңбек құралдарының моральдық
жағынан тозуына тікелей қатысты.
Қызмет ету мерзімі пайдалы қазбалар қорларын өңдеу мерзіміне қатысты
және қорларды өңдегеннен кейін күрделі қайта жабдықтаусыз басқа мақсаттарға
қолданыла алмайтын тау – кен өндірісі ( көмір, сланец, тау кендері, сирек
кездесетін асыл метелдры, алмастар мен кен емес қазбаларды өндіру)
салаларының негізгі өндріс қорлары бойынша амортизациялық аударымдар
нормасы өтелетін қорлардың ( қазып алу мен пайдалануға кеткен шығындар) бір
тоннасына теңгемен және тиынмен белгіленеді.
Мынандай негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді: өнім
беретін малдарға, буйволдарға, өгізге, бұғыларға; кітапхана қорларына;
қаланы көріктендіру ғимараттарына; ведомстволық әкімшіліктерге; ортақ
пайдаланылатын автомобиль жолдарына; белгіленген тәртіппен тоқтатылған
қорларға; бюджеттік ұйымдардың қорларына.
Кәсіпорындар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына
және баланстық құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар
немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын аморртизациялық аударымдар
жасап отырады.
Мұнай скважиналары бойынша толық қалпына келтіру үшін амортизациялық
есептеу белгіленген норма бойынша 15 жыл жүргізіледі, ал газ скважиналары
бойынша нақты қызмет ету мерзіміне тәуелсіз 12 жыл бойы төленеді. Жойылатын
және амортизацияланбаған мұнай және газ скважиналары бойынша толық қалпына
келтіру үшін амортизациялық аударымдар алдын ала, олардың баланстық құны
өндірілетін мұнай, газ және басқа өнімдерге көшкенше есептелетін болады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, орындалған
жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өзіндік құнына апарылады; маусымдық
өндірістерде амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл
ішінде жұмыс істеу кезеңінің өндірістік шығындарына қосылады.
Бір жыл ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін
айқындау өткен есептелген амортизациялық аударымдар сомасына сүйеніп,
ілгерідегі айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге, сондай-ақ
толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативті қызмет ету
мерзімі өтуіне байланысты белгіленген нормаларға сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әдістері.
Негізгі құралдардың есебі бухгалтерлік есеп стандаттарына (БЕС)
сәйкес шаруашылық жүргізуші субъектілері өзінің есептік саясатында
амортизациясын есептеуде келесідей әдістердің бірін қолдануға құқылы:
1) сызықтық
2) өндірістік
3) қалдық құн
4) кумулятивтік
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалапты есептеу
әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс
шығындарына біркелкі апарылады.
1) Сызықты әдіс. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы оның қызмет ету
мерзімінің ұзақтылығына байланысты деп пайымдауға негізделген және ол
бухгалтерлік есептің отандық тәжірибесінде қолданылып жүрген әдіс.Әрбір
мерзім үшін амортизациялық жарна сомасы амортизациялаушы құнды ( объектінің
бастапқы құнынан оның жойылу құнын алып тастағандағы) объектіні пайдалану
мерзіміне бөлу арқылы есептелінеді. Амортизациялау нормасы тұрақты болады.
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ – ЖҚ) Тқызм., мұндағы:
БҚ – негізгі құралдардың бастапқы құны;
ЖҚ – негізгі құралдардың жойылу құны;
Тқызм. – негізгі құралдардың нормативті қызмет ету мерзімі.
2) Өндірістік әдіс. Бұл өндірілген өнім мен орындалған жұмыс көлеміне
үйлесімді негізгі қаражат амортизациясын есептеу әдісі. Бұл әдіс негізгі
құралдардың тозуы тек пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу
процесінде уақыт бөліктері ешқандай роль атқармайды деген пайымдауға
негізделген.
Есептеу формуласы:
АА = ((БҚ – ЖҚ) ∑ШӨ)*Шөі, мұндағы:
∑ШӨ - пайдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжамды мөлшері;
Шөі – і жылындағы шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс.
3) Қалдық құн әдісі – бір қалыпты әдісте қолданылатын амортизацияның
көбейтілген нормасын тиісті жылдағы негізгі қаражаттың баланстық құнына
көбейтумен анықталатын негізгі қаражаттың амортизациясын есептеу әдісі.
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ * 2АН )100, мұнда :
БҚ – тиісті жылдағы негізгі құралдардың баланстық құны;
АН – амортизация есептеудің қалыпты әдісіндегі негізгі құралдардың
амортизация нормасы ( негізгі құралдар құнын өтеудің жылдық пайызы).
4) Кумулятивті әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосу бойынша тозудың есептеу
тәсілі есептеу коэффициентінің бөлімі болып табылатын, объектіні
қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады.
Есептеу формуласы:
АА = ( Б) – ЖҚ) * Кеа; мұндағы:
Кеа – есеп айырысу коэффициенті, әрбір пайдалану жылы үшін мына
формуламен анықталады:
Кеа = NiШс, мұнағы:
Ni – объектінің қызмет ету мерзімінің өтуіне дейін қалған жыл саны;
Шс – объектінің қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын
шоғырланбалы сан.
Осы соңғы екі әдіс амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері
болып табылады. Бұл әдістер өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі
құралдардың көптеген түрлері бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы
жылдарында өндірілетін өнімнің өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді,
сондықтан оларды іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай.[6]
1.3 Негізгі құралдарды тиімді пайдалану көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштердің жағдайын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер бар.
Оларды келесідей үш топқа бөлсек болады:
1) негізгі құралдарды пайдалану дәрежесі жөніндегі көрсеткіштер. Оған
келесі көрсеткіштер жатқызылады:
- негізгі құралдардың орта жылдық құны
- қор қайтарымы
- қор сыйымдылығы
- қормен қарулану
2) негізгі құралдардың жылжуын сипаттайтын көрсеткіштер. Оларға:
- негізгі құралдардың жаңару коэффициенті
- негізгі құралдардың шығу коэффициенті жатқызылады
3) негізгі құралдардың нақты жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер. Оған
мына көрсеткіштер жатқызылады:
- негізгі құралдардың тозу коэффициенті
- негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті
Негізгі құралдардың орта жылдық құны – жалпы негізгі құралдардың жыл
басындағы сомасына жыл ішінде енгізілген негізгі құралдар мен негізгі
құралдарды енгізілген уақыттан бастап, жыл соңына дейінгі жұмыс істеген
айлар санын 12 – ге бөліп, шығарылған негізгі құралдар мен негізгі
құралдардың жыл басынан шығарылғанға дейінгі істеген айларының санына
көбейтіп, 12 – ге бөлгендегі қосындасына тең. Яғни ол келесідей көріністе
болады:
НҚорт=НҚжб+(НҚенг*tі12)-(НҚшығ*(12 -tj))12
Tі – негізгі құралдарды енгізген уақыттан бастап жыл соңына дейін
жұмыс істеген айлар саны;
НҚжб – негізгі құралдардың жыл басындағы сомасы;
Tj – негізгі құралдардың жыл басынан шығарылғанға дейінгі істеген
айларының саны;
НҚенг – жыл ішінде енгізілген негізгі құралдар
НҚшығ – жыл ішінде шығарылған негізгі құралдар
Мысалы, негізгі құралдардың жыл басындағы жалпы сомасы 12000 теңге,
ағымдағы жыл ішінде енгізілген негізгі құралдардың сомасы 2000, ti = 9
айға, шығарылған негізгі құралдардың сомасы 500 теңге, tj = 8 айға. Сонда:
НҚорт = 12000+(2000*9)12-(500*(12-8))12=1 3333
Негізгі құралдардың орташа жылдық құны 13333 теңгеге тең.
Қор қайтарымы – Негізгі құралдардың бір теңге құнына қанша өнім
келетіндігін сипаттайды. Ол келесі формуламен есептелінеді:
Ққ = VНҚ орт
V – жыл ішінде өндірілген өнім көлемі
Егер бұл көрсеткіш екіден жоғары болатын болса, онда кәсіпорынның
тиімді жұмыс істеуі.
Қор сыйымдылығы – қор қайтарымдылығына кері шама болып табылады. Яғни,
бір өнім өндіру үшін неше теңге негізгі құралдың жұмысалғандығын көрсетеді.
Ол келесі формуламен анықталады:
Қс =НҚортV
Бұл корсеткіш неғұрлым төмен болатын болса, кәсіпорын үшін соғұрлым
тиімді болып келеді.
Қормен қарулану – бір жұмысшыға қанша негізгі құралдың келетіндігін
көрсетеді. Оны анықтау формуласы:
Ккар = НҚортЖС
ЖС – жұмысшылар саны
Негізгі құралдардың жаңару мен шығу коэффициенттері колардың
кәсіпорындағы жылжуын көрсетеді.
Жаңару коэффициенті – белгілі бір кезеңдегі негізгі құралдардың қайта
енгізілген құны мен сол кезеңдегі негізгі құралдардың соңғы құны арасындағы
қатынасқа тең. Яғни ол:
Кж = НҚенгНҚжс
НҚжс – негізгі құралдардың жыл соңындағы сомасы
Бұл көрсеткіш арқылы біз кәсіпорынағы негізгі құралдардың жаңару
деңгейін анықтай аламыз.
Негізгі құралдардың шығу коэффициенті. Ол жыл ішінде белгілі бір
жағдайлармен немесе негізгі құралдардың тозуымен байланысты оны істен
шығару деңгейін анықтайды. Оны жалпы ағымдағы жыл ішінде жығарылған негізгі
құралдардың сомасын жыл басындағы сомасына бөлу арқылы табуға болады:
Кш = НҚшығНҚжб
Негізгі құралдардың тозу коэффициенті мен оның жарамдылық коэффициенті
- негізгі құралдардың кәсіпорындағы нақты жағдайын сипаттайды. Әсіресе осы
екі көрсеткіш кәсіпорын қызметінің тиімділігіне әсерін тигізе алады. Себебі
егенр негізгі құралдар шектен тыс тозып кеткен болатын болса, сәйкесінше
онымен өндірген өнімнің сапасы төмен болып, қолданысқа жарамсыз болуы
мүмкін. Сондықтан бұл есептеулерді нақталы, әрі уақытылы өткізген жөн болып
табылады. Негізгі құралдардың тозу коэффициенті мына формуламен анықталады:
Кт = НҚтозған бөлігінНҚжб
Ал жарамдылық коэффициенті:
Кжарам = 1 – Ктозу
арқылы есептелінеді. Бұл көрсеткіштер жайлы толығырақ жоғары бөлімде
айтылып кеткен.
Егер осы келтірілген көрсеткіштерді практикада дұрыс, әрі дәйекті
пайдаланатын болса, онда кәсіпорынның қызмет ету тиімділігі де біразға
жағарылайды.
2 КазТемір құрылыс ЖШС – нің негізгі құралдарын пайдалану
тиімділігін талдау
2.1 КазТемір құрылыс ЖШС – нің өндірістік – шаруашылық қызметінің
сипаттамасы
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жүргізген экономикалық
реформалары, нарықтық экономикаға өту, салааралық баланс пен аймақаралық
байланыстардың өзгеруі, өндіріс құрылымы мен өнімді өткізу нарықтарының
өзгеруі өнеркәсіп салаларының нәтижелеріне айтарлықтай әсер етті. Осыған
байланысты өнеркәсіптік кәсіпорындарға жаңа талаптар мен жаңа міндеттер
қойылды. Мұндай талаптарға жауап беру мен міндеттерді шешуде кәсіпорынның
негізгі құралдарын ұтымды пайдалануға назар аудару қажет. Зерттеу объектісі
ретінде алынған КазТемір құрылыс ЖШС – нің негізгі құралдарын пайдалану
жағдайын талдамас бұрын оның өндірістік – шаруашылық қызметінің
сипаттамасына тоқталайық.
КазТемір құрылыс ЖШС Өскемен қаласында орналасқан, құрылыс
өнімдерін, соның ішінде бетон және темір бетон өнімдерін өндірумен
айналысатын, нарықта өзіндік орны бар кәсіпорын болып табылады. Зауыттың
тарихы 1984 жылдан бастау алады. Сол уақыттан бері қазіргі кезге дейін
КазТемір құрылыс ЖШС бірнеше қайта құрылымдаудан өтті, бірақ негізінен
өзінің профильдік темір-бетон бұйымдарын және конструкцияларын өндірумен
айналысып келеді.
КазТемір құрылыс ЖШС коммерциялық ұйым болып табылады. Сондықтан
серіктестік қызметінің негізгі мақсаты табыс табу болып табылады.
Серіктестіктің негізгі қызмет түрлеріне келесілер жатқызылады:
▪ Темірбетондық және бетондық конструкциялар мен бұйымдарын өндіру;
▪ Қаржылық, делдалдық, ақпараттық, жарнамалық қызметтер;
▪ Сыртқы экономикалық қызмет;
▪ Арнайы темірбетондық конструкцияларды өндіру;
▪ Көтерме және бөлшек сауданы, коммерциялық дүкендерді ұйымдастыру;
▪ Қоғамдық тамақтану орындарының қызметі;
▪ Автотұрақтарды ұйымдастыру және эксплуатациялау, атомобильдерді
сатып алу, автокөліктерді ремонттау және оларға қызмет көрсету;
▪ Тұрғын үйлерді, басқа да өндірістік-техникаға тағайындалған
ғимараттар мен құрылыстарды жалға беру;
▪ Құрылыс саласында жобалау;
Серіктестік мүлкі негізгі қорлардан, сондай-ақ айналым қаржыларынан,
құны серіктестіктің дербес балансында көрсетілген өзге мүліктерден тұрады.
Мүлік серіктестіктің меншігіне жатады. Серіктестік мүлкін құрайтын табыс
көздері мыналар болып табылады:
▪ Қатысушылардың жарғы капиталындағы салымдары;
▪ Серіктестіктін қызметінен алынған табыстар.
▪ Заңда тыйым салынбаған өзге де табыс көздері.
Кәсіпорын өзінің өндіретін өнімдерін тек облыс көлемінде ғана емес,
сондай-ақ, обылыс шегінен тыс аймақтардағы шетелдік және отандық мұнай
өңдеуші және құрылыс компанияларға бұйымдарды өткізумен және жеткізумен
айналысады. Соңғы жылдардағы кәсіпорынның жеткен жетістігі шығарылатын
бұйым сапасы, сонымен қатар зауыт басшылығынның жұмыс тәсіліне және
нарықтық қонъюктураға сауатты әдістемесіне байланысты болып келеді.
Кәсіпорын сапа менежджмент жүйесінің ИСО-9001-2001 және экологиялық
менеджмент жүйесі ИСО 14000 сертификаттарына ие. Зауытта өнім сапасын
бақылау жөнінде өзінің тіркелген лабораториясы жұмыс істейді, ол шығарылған
өнімге сапа сертификатын және сәйкестілік паспортын береді.
КазТемір құрылыс ЖШС – де 100-ден астам өнім түрлері шығарылады.
Яғни, темірбетон бұйымдарын өндірумен қатар, мәдениет, өндірістік,
әлеуметтік объект құрылыстарына арналған конструкцияларды да өндірумен
айналысады. Құрылыс материалдарын, бұйымдарын және конструкцияларын
өндірудегі шикізат негізі жергілікті инертті және бостық материалдар болып
табылады.
Кәсіпорынның жалпы экономикалық жағдайын бағалау және өндірістік –
шаруашылық қызметін талдау үшін оның технико – экономикалық көрсеткіштерін
есептеп, талдау жасайық. Оны келесі кесте (1-кесте) түрінде көрсетуге
болады.
1 – кестеде берілген мәліметтер негізінде КазТемір құрылыс ЖШС-нің
жалпы экономикалық және өндірістік-шаруашылық қызметін сипаттауға болады.
Мұндағы көрсеткіштер кәсіпорынның соңғы екі жылдағы нақты мәліметтері
негізінде есептелді. Жасалған есептеулерден көріп отырғанымыздай 2006
жылмен салыстырғанда 2007 жылы кәсіпорын қызменің экономикалық жағдайы мен
қызмет тиімділігі біршама жақсарғанын байқап отырмыз. Бірақ кәсіпорынның
таза табысының мөлшері 2007 жылы екі есеге жуық төмендеген. Бұл 2007 жылы
кезең шығындарының екі еседен астам ұлғаюынан болып отыр. Сондықтан да ол
негізгі қызметтен түскен табысқа, салық салынғанға дейінгі табысқа және
таза табысқа әсер етіп, кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесіне айтарлықтай
ықпал етіп отыр. Ал таза табыстың азаюы басқа да көрсеткіштерге, әсіресе
таза табыс арқылы анықталатын табыстылық немесе рентабельділік
көрсеткіштеріне әсер етеді. Мұны төмендегі кестеде берілген рентабельділік
көрсеткіштерінің мәні арқылы нақты көрсетуге болады.
1 – кесте. КазТемір құрылыс ЖШС-нің технико – экономикалық көрсеткіштері
№ Негізгі көрсеткіштері өлшем 2006ж. 2007ж. Ауытқуы
бірлігі
+ - %
1 Сатудан түскен табыс мың. тг 956713 1109798 + 153085 116,0
2 Өткізілген өнімнің
өзіндік құны мың. тг 773295 922781 +149486 119,3
3 Жалпы табыс мың. тг 183418 187017 + 3599 101,9
4 Кезең шығындары мың. тг 40643 111594 + 70951 2,75
есе
5 Негізгі қызметтен
түскен табыс мың. тг 142775 75423 - 67352 52,8
6 Негізгі емес қызметтен
түскен табыс мың. тг -90 9910 + 9820 -
7 Салық салынғанға мың. тг 142685 85333 - 57352 59,8
дейінгі табыс
8 Таза табыс мың. тг 97462 48613 - 48849 49,9
9 Өнімнің 1 тг кеткен
шығындары тг 0,85 0,93 + 0,08 109,0
10 Өнімнің рентабельділігі% 12,0 4,7 - 7,3 -
11 Сатудың рентабельділігі% 10,2 4,4 - 5,8 -
12 Өндірістің % 22,2 7,5 -14,7 -
рентабельділігі
13 Негізгі құралдардың
орташа жылдық құны мың. тг 120074,5 127918,0 + 78435 106,5
14 Айналым құралдарының
орташа жылдық құны мың. тг 319108,5 520599,5 + 201491 163,1
15 Еңбек ақы қоры мың. тг 204290 260694 + 56404 127,6
16 Жалпы жұмыскерлер саны адам 405 439 + 34 108,4
17 1 жұмыскердің орташа
айлық жалақысы тг 42035 49486 + 7451 117,7
Ескертпе – Кәсіпорын мәліметтері негізінде есептелді.
Кәсіпорындағы өндірілетін өнімдерге сұраныстың артуы және тұрақты
тұтынушыларының болуы 2006 жылмен салыстырғанда 2007 жылы өндіріс көлемінің
16 %-ға өсуіне алып келген. Мұндай өсім кәсіпорынның сатудан түскен табыс
көлемінің ұлғаюына да айтарлықтай әсер еткен. Атап айтар болсақ, кәсіпорын
2006 жылы өндірілген өнімді өткізуден 956 713 000теңге табыс тапса, 2007
жылы 1 109 798 000теңге болған, яғни 16 %-ға өсіп отыр. Сәйкесінше
өткізілген өнімнің өзіндік құны 149 486 000 теңгеге немесе 19,3 %-ға өскен.
Бұл екі көрсеткіштің айырмасы кәсіпорынның жалпы табысын көрсетеді. Өнім
өткізу көлемінің артуы және кәсіпорынның өз шығындарын басқару
мүмкіншілігінің жақсаруы нәтижесінде кәсіпорынның жалпы табысы 2006 жылмен
салыстырғанда 2007 жылы 3 599 000теңгеге немесе 1,9 пайызға артқан.
Кәсіпорынның таза табысының көлеміне әсер ететін өзіндік құнға
кіргізілмейтін кезең шығындарын азайту барлық кәсіпорындар үшін маңызды
міндеттердің бірі болып табылады. Бірақ КазТемір құрылыс ЖШС-де кезең
шығындары 2006 жылмен салыстырғанда 2007 жылы 70 951 000теңгеге немесе 2
есеге жуық (275%-ға) өскен. Кәсіпорынның кезең шығындарын үш топқа бөліп
қарастыруға болады. Олар сату шығындары, жалпы және әкімшілік шығындар,
сыйақы төлеу шығындары. Осыған байланысты 2007 жылғы кезең шығындарының
айтарлықтай ұлғаюы сату шығындарының 45 389 000теңгеге немесе 2 еседен
астам шамада өсуінен, сондай-ақ 2007 жылы банктен 159 885 000 теңгеге ұзақ
мерзімді несиелер тартуына байланысты 25 562 000 теңге көлемінде сыйақы
шығындарын төлеу есебінен болып отыр. Өткiзiлген өнiмнiң өзiндiк құнына
кiрмейтiн тұрақты шығындарды бiлдiретiн, кезең шығындарының көлемі негiзгi
қызметтен түскен табысқа тікелей әсер етеді. Яғни, жалпы табыстан кезең
шығындарын шегеру арқылы анықталады. Осыған байланысты 2006 жылмен
салыстырғанда 2007 жылы кезең шығындарының көлемі 2 есеге жуық өскендіктен
негізгі қызметтен түскен табыс көлемі де айтарлықтай азайған. Нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ..5
1.1 Негізгі құралдардың ұғымы және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...5
1.2 Негізгі құралдардың физикалық және сапалық (моральдық) тозуы,
амортизациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
3. Негізгі құралдарды тиімді пайдалану
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... 15
2 КазТемір құрылыс ЖШС – нің негізгі құралдарын пайдалану
тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..17
2.1 КазТемір құрылыс ЖШС – нің өндірістік – шаруашылық қызметінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. 2 Кәсіпорынның негізгі құралдарын жаңарту мен пайдаланудың
экономикалық тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1
3 Өндірісте негізгі құралдарды тиімді пайдалану
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3.1Негізгі құралдарды тиімді пайдаланудығы кәсіпорынның инновациялық және
инвестициялық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..29
3.2 Негізгі құралдарды модернизациялау мен оларды тиімді пайдалану
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .38
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
0
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда біздің мемлекеттің өз алдына қойып отырған мақсаттары
мен міндеттері бар. Олар келесідей көріністе: бәсекеге қабілетті
экономиканы құру; аймақтық көшбасшы тұғырын қалыптастыру; отандық
өндірістердің қосылған құны жоғары өнімдерді шығаруын қамтамасыз ету; ішкі
нарықтағы отандық өнімдердің үлесін арттыру және т.б.
Бірақ осы мақсаттарға жетуге көптеген бөгеттер бар. Солардың ішіндегі
ең негізгі проблемалары ол: экономиканың бір жақты дамуы; жемқорлық;
экономика салаларын дамытуға инвесторлардың құлықсыз болуы; әлемдік ірі
державалардың астырын саясаты және т.б.
Біз экономикамыздың бір жақты дамуынан бас тарта алатын болсақ, ол біз
үшін өте тиімді нәтижелерді әкелетін еді. Себебі ірі державалар біздің
мемлекетті тек шикізат көзі ретінде ғана қабылдайды. Ал біз бұл бағыттан
тайюымыз керек. Ол үшін біз отандық өнеркәсіпті барынша жетілдіріп,
дамытуымыз қажет және осы мәселе Қазақстан Республикасының 2003
– 2015 жылдарына арналған индустриалды – инновациялық бағдарламасында
көрініс тапқан.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған мемлекеттiк
экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын
әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң
тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер
өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы
болып табылады.
Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың
экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша
айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес
келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Стратегияның мiндеті:
- өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4 % мөлшерiнде
қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн
кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету;
- өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн арттыру;
- кәсіпкерлiк ахуалды, құрылымды қалыптастыру және жеке секторды
ынталандыратын әрi бәсекелестiк артықшылықты жетiлдiретiн қоғамдық
институттарды ұстау, қосылған құнға барынша қол жеткiзе отырып, нақты
өндiрiстерде қосылған құн тiзбегiндегi элементтердi игеру;
- ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық экспортқа
негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру;
- елдiң экспорттық әлеуетiн қосылған құны жоғары тауарлар мен
қызметтердiң мүддесiне қарай әртараптандыру;
- сапаның әлемдiк стандарттарына кө шу;
- дүниежүзiлiк ғылыми-техникалық және инновациялық процестерге қосылу
арқылы әлемдiк шаруашылық жүйесiне және өңiрлiк экономикаға ықпалдасуды
үдету болып табылады. [1]
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Осы жазылғалы отырған курстық жұмыс нақ осы өндірістік
кәсіпорындарының негізгі құралдарының тиімділігін талдау жайлы болмақ.
Себебі олар - өндірістік кәсіпорынның тиімділігіне тура әсерін тигізеді
және оның жоғарылауына немесе төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы ( бір жылдан астам) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық –
заттақ құндылықтар ( ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар,
көлік құралдары, құрал – саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі,
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал, және тағы басқалар).
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында
пайдаланылады, олар бірте – бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін
сақтай отырып, өз құнын бірте – бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады (
мысалы, станок немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске
жұмысалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеліп соғады.
Курстық жұмыс кіріспе, қорытындыдан және үш бөлімнен тұрады. Оның
бірінші бөлімі жалпы негізгі құралдардың теориялық аспектілерін
қарастырады. Екінші бөлімі КазТемір құрылыс кәсіпорнының мысалында
негізгі құралдар және олардың кәсіпорындағы қозғалысы талданады. Үшінші
бөлімде негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінін арттыру және жетілдіру
жайында ұсыныстар жасалады.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты кәсіпорынның негізгі құралдарын талдауға
негізделген және соның негізінде кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалану
тиімділігін арттыру тетіктерін анықтау болып табылады.
Негізгі міндеттеріне:
- негізгі құралдардың аспектілерін қарастыру;
- кәсіпорын мысалында негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін
зерттеу;
- негізгі құралдарды жетілдіру жайлы және кәсіпорын ның тиімді қызмет
етуін арттыру жолдарын ұсыну.
1. НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Негізгі құралдардың ұғымы және маңызы
Негізгі құралдар кәсіпорын мүлкінің және оның айналымнан тыс
активтерінің маңызды бөлігі болып табылады.
Негізгі құралдар – негізгі қорларды сипаттайтын бағалық өлшеуіштер.
Негізгі құралдар - өндіріс процесінде ұзақ уақыт пайдаланылатын,
өзінің заттай – натуралды формасын сақтай отырып, шығарылатын өнім мен
қызметтерге біртіндеп өз құнын аударатын, өндірісте тауарлар мен
қызметтерді жеткізуде үшінші жаққа жалға берілетін құндылықтар.
Оларға кем дегенде бір жыл мерзімінде қолданылатын құралдар жатады.
Өндіріс процесі еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынатын
жартылай фабрикаттар) және еңбек құрал – жабдықтары болып бөлінетін өн-
діріс құрал – жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал –
жабдықтарының құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы
белгілеріне қарап емес, өндіріс процесінде атқарар рөліне қарап
белгіленеді. Мысалы, заводта дайындалған бу қазаны ол үшін дайын өнім болып
санала-ды, ал орнату үшін субъект сатып алған осы қазан еңбек құралы болып
табы-лады.
Негізгі құралдар функционалдық бағытталуына байланысты келесідей болып
бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.
Өндірістік негізгі құралдарға - өндірістік процеске тікелей қатысатын
(машиналар, құрал – жабдықтар), оның қызмет етуіне жағдай жасайтын
(өндірістік ғимараттар, қондырғылар, электр жүйелері және т.б.) және еңбек
заттарын сақтау мен ауыстыруды қамтамасыз ететін негізгі құралдар жатады.
Негізгі өндірістік құралдардың пайдаланылуын сипаттайтын жинақтаушы
экономикалық көрсеткіш – негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнім болып табылатын қор
қайтарымы.
Өндірістік емес негізгі құрал – жабдықтар – тұтынуға арналған құрал –
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени – тұрмыстық қажеттіліктерін ұзақ мезім бойы
өтеуге арналған. Олар өндірістік процеске тікелей қатыспайды, бірақ
кәсіпорын балансында тіркеледі. Оларға: ғимараттар, тұрғын үйлер,
балабақшалар, мектептер, денсаулық сақтау мекемелері жатады.
Негізгі құралдарды иеленушілері бойынша бөлгенде, олардың қай
экономика салаларына және қызмет түрлеріне, осы құралдардың қатысуымен
өндірілген өнімдер немесе жасалған қызметтер экономиканың қай саласына және
қызметтің қай түріне жатса, негізгі құралдар соған жатуы керек деген
ережеге сүйенеді. Мысалы, Өнеркәсіп саласына экономиканың барлық
саласында өнеркәсіп өнімдерін шығару процесімен тікелей байланысты негізгі
құралдар жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынандай топтарға бөлінеді:
- жер;
- ғимараттар – негізгі, қосалқы, көмекші цехтар мен әкімшілік
ғимараттар осыған кіреді;
- қондырғылар – бұған мұнай және газ скважиналары, дамбалар,
платиналар, каналдар, темір жолдар жатады;
- тарату жүйелері – бұған газ және мұнай құбырлары, су тарату
жүйелері, электр тарату жүйелері, байланыс жүйелері, жылыту
жүйелері, канализация жүйелері жатады;
- машиналар мен құрал – жабдықтар – оған компрессорлар, домнапештер,
балқыту пештері жатады. Олар күш машиналары болып есептеледі. Ал
жұмыс машиналары мен құрал – жабдықтарға: комбайн, тігін машиналар,
сонымен қатар өлшенетін және қадағалайтын приборлар (вольтметр,
амперметр(, есептеуіш техникалар ( компьютерлер) жатады;
- транспорттық құралдар – бұған барлық қозғалатын құралдар жатады,
яғни темір жолда, суда қозғалатын транспорттар және транспорттар
жатады;
- өндірістік және шаруашылық инвентарь - өндірістікке: механизациялар
мен инструменттер ( қысатын, итеретін) жатады, ал шаруашылық
инвентарьға: жиһаз, палас, кілемдер жатады;
- жұмыс және аналық мал;
- көп жылдық өсімдіктер – гүлдер, ағаштар, алма бақтар және т.б.
Халықаралық қаржы есебінің стандарттарыны сай негізгі құралдардың мынандай
үш белгісі бар:
- материалдық формасының болуы;
- міндетті түрде кәсіпорын қызметінде пайдаланылуы тиіс, яғни
сатылуға бағытталмауы керек ( тауар болмауы тиіс);
- кәсіпорында ұзақ уақыт пайдаланылуы тиіс.
Иелігінде болуына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған
болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз – субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар – жалға алынған құралдар болып
саналады.
Негізгі құралдар өндірістік процеске қатысуына қарай активті және
пассивті болып бөлінеді.
Активті негізгі құралдарға өндірістік процеске тікелей қатысады.
Мысалы, машиналар, құрал – жабдықтар, көлік құралдары және т.б. Ал қалған
негізгі құралдарды пассивтіге жатқызуға болады. Себебі олар, өндірістік
процеске тікелей қатыспайды, бірақ процестің дұрыс жүруіне қолайлы жағдай
жасайды. Мысалы, ғимараттар, қондырғылар.[2]
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған ( тоқтатылып қойған ) және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп
тұрғанға пайдаланудағы құрал – жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар –
бұл тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша
пайдаланылмайтын негізгі құрал – жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал –
жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылғын
қордағы объектілер жатады.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге
болатындар ( үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар ) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға ( ғимараттардан басқа) күрделі
қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар ( жер учакелерін, егістік
үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі
қаржы жұмсау, және т.б.) жатады.[3]
Негізгі құралдардың сапалық жағдайын талдау үшін оның құрылымын білу
керек. Негізгі құралдардың келесідей түрлері қарастырылады:
1) өндірістік құрылымы
2) технологиялық құрылымы
3) тұтыну уақытына байланысты құрылымы
Өндірістік құрылым деп - әртүрлі топтағы өндірістік негізгі
құралдардың заттай – натуралды құрылымы бойынша олардың орташа жылдық
құнының қатынасын белгілейді.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымның негізгі
көрсеткіштері болып – олардың жалпы құнының активті бөлігінің үлесі
табылады. Бұл кәсіпорынның өнім шығаруының, кәсіпорынның өндірістік
қуаттылығының және басқа экономикалық көрсеткіштерінің жұмысының өндірістік
негізгі құралдардың активті бөлігінің көлеміне тәуелді болғанына
байланысты. Сондықтан оның үлесін тиімді деңгейге дейін көтерілуі -
өндірістік негізгі құрадардың өндірістік құрылымының бсым бағыттарының бірі
болып табылады.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымы келесі факторларға
байланысты болып келеді: кәсіпорынның өзіндік ерекшеліктері; ҒТП-ң
жеделдетілуі; шоғырлану деңгейі; мамандандырылуы; өндірісті кооперациялау;
құрамдастыру мен диверсификациялау; географиялық орналасуы және т.б.
Өндірістік негізгі құралдардың технологиялық құрылымы оның
кәсіпорындағы құрылымдық бөлімшелерге бөлінуін олардың жалпы құнындағы
пайыздық үлесінде бейнеленуін сипаттайды.
Тар ауқымда технологиялық құрылым келесідей түрде берілуі мүмкін:
мысалы, станоктар паркінің жалпы көлеміндегі белгілі бір түрлі станоктардың
үлесі ретінде немесе жалпы көлік санындағы автосамосвалдың үлесі ретінде
болуы мүмкін.
Өндірістік негізгі құралдардың мерзімдік құрылымы олардың мерзімдік
топтарына бөлінуін сипаттайды ( 5жылға дейін, 5 жылдан 10 жылға дейін, 10
жылдан 15 жылғы дейін, 15 жылдан 20 жылға дейін, және 20 жылдан жоғары).
Негізгі құралдардың орташа мерзімі орта өсімнің көлемі секілді есептеледі.
Мұндай есеп кәсіпорын бойынша толық түрде, сонымен қатар, машиналар мен
құралдардың жекелеген топтары бойынша да жүргізілуі мүмкін.
Кәсіпорынның негізгі мақсаты болып - өндірістік негізгі құралдардың
шектен тыс ескіруін болдырмау (әсіресе активті бөлігін), себебі, физикалық
және моральды тозу деңгейі осыған байланысты болып келеді, яғни, жалпы
айтқанда кәсіпорынның жұмысының нәтижесі де осыған тәуелді болып келеді.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалауда қабалданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын, қайта қалпына
келтіруін және өндіруін жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал –
жабдықтардың бастапқы құны, ағымды құны, қалдық құны және кейбір
жағдайларда жойылу құны қарастырылады.
Бастапқы құн – негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап
шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып алу барысында төленген салық
сомаларынан, сондай – ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез келген
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан
тұрады.
Нарықтық жағдайда негізгі құралдардың кәсіпорынға келіп түсу
мүмкіндігі арта түседі. Сондықтан, активті негізгі құралдардың кәсіпорынға
келіп түсу тәсіліне байланысты олардың бастапқы құны келесі түрде
анықталады:
- жақтардың келісімімен құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық
капиталына салған салымдары бойынша;
- кәсіпорынның өзінде дайындалған, сонымен қатар басқа тұлғалар мен
кәсіпорындардан сатып алынған – осы объекттерді орнату
( құрастыру ) немесе сатып алумен байланысты нақты өндірістік
шығындар, жеткізу, түзету және орналастырумен байланысты шығындарды
қоса алғанда;
- басқа кәсіпорындар мен тұлғалардан қайтарымсыз түрде алынған,
сонымен қатар мемлекеттік органдардың субсидиялары ретінде –
сарапшылық жолмен немесе қабалдау – табыстау құжатардың мәліметтері
бойынша;
- жақтардың келісімі бойынша ұзақ мерзімге жалға алынғандар.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл негізгі құралдардың белгілі
бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны. Негізгі құралдардың
ағымдағы құнның оның бастапқы құнынан ауытқу көлемі – ҒТП-ң жеделдетілу
деңгейіне, инфляция деңгейіне және т.б. байланысты болады. Негізгі
құралдарды уақытылы, әрі дәйекті қайта бағалануы бірінші кезекте оның жай
және ұлғаймалы өндірісі үшін үлкен маңызға ие.
Инфляция жағдайында негізгі құралдарды қай бағалау кәсіпорынға:
- негізгі құралдардың нақты құнын анықтауға;
- өнімнің өндірісі мен оның өткізілуіне қажетті шығындарды нақты, әрі
дәйекті анықтауға;
- негізгі құралдардың өндірісіне жеткілікті болатын амортизациялық
аударымдардың көлемін нақты, әрі дәл анықтауға;
- өткізілетін негізгі құралдардың сатылу мен жалға беру бағасын
объективті түрде орнатуға мүмкіндік береді.
Негізгі құралдардың қалдық құны – бұл өндірілген өнімге, орындалған
жұмысқа және көрсетілген қызметке әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды
анықтау үшін бастапқы құннан негізгі құралдар объектісінің қолданыста болу
уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе түсетін есептелген тозу құнын алып
тастайды.
Негізгі құралдарды олардың қалдық құны бойынша есептеу олардың сапалық
жағдайын анықтау үшін қажет.
Жойылу құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының болжамды
құны.
Негізгі құралдарды бағалау оларды есепке алу үшін, талдау үшін және
жоспарлау үшін, сонымен қатар салынатын капиталдың көлемі мен құрылымын
анықтау үшін қажет.[2]
1.2 Негізгі құралдардың физикалық және сапалық (моральдық) тозуы,
амортизациясы
Негізгі құралдардың тозуын есептеу. Негізгі құралдар өндіріс процесіне
қатыса отырып біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі бар: табиғи (физикалық)
және сапалық (моральдық), яғни заман талабына сай келмеуі.
Негізгі құралдардың физикалық тозуы. Негізгі құралдар, өндірістік
процеске қатыса отырып, оларды тұтынудың және табиғи жағдайлардың әсер
етуінің нәтижесіне байланысты біртіндеп өзінің бастапқы қасиеттерінен
айырылады. Физикалық тозу болып ол- негізгі құралдардың өзінің бастапқы
қасиеттерінен айырылуы табылады.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы – негізгі құралдардың бастапқы
сапасына, оларды тұтыну деңгейіне, негізгі құралдар қызмет ететін қоршаған
ортаның жағдайына, қызмет көрсететін персоналдың білім дәрежесіне,
жөндеулердің уақытылы өткізілуіне және т.б. байланысты болып келеді.
Кәсіпорында осы факторларды ескеру, негізгі құралдардың физикалық жағдайына
үлкен әсеін тигізуі ықтимал.
Негізгі құралдардың физикалық тозуын сипаттау үшін бірқатар
көрсеткіштер пайдаланылады.
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті
К ф.т. = ТБқ*100
Т- негізгі құралдарды тозу сомасы
Бқ – негізгі құралдардың бастапқы сомасы
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті жекелеген инвентарлы
объектілері бойынша және олардың нақты қызмет ету мерзімі туралы
мәліметтерге сүйене отырып та есептелінеді.
Нақты қызмет ету мерзімі нормативтіден төмен болған объектілер үшін
ол келесі формуламен есептелінеді
Кф.т. = ТнТнор*100
Тн мен Тнор – берілген инвентарлы объектінің нақты және нормативті
қызмет ету мерзімі
Ал нақтылы қызмет ету мерзімі нормативтіге тең, немесе одан асып
түсетін объектілер үшін физикалық тозу коэффициенті келесі формуламен
анықталады
Кф.т. = Тн Тн+Тм*100
Тм – мүмкін болған берілген объектінің қызмет ету мерзімінің қалдығы.
Әдетте ол сарапшылық жолмен анықталады.
Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті – негізгі құралдардың
берілген датаға жалпы физикалық жағдайын көрсетеді және келесі формула
арқылы есептелнеді
Кж = Бқ-ТБқ*100
Сонымен қатар негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті физикалық
тозу негізінде де анықталуы мүмкін
Кж = 100 –Кф.т.
Осы формулалардың барлығы негізгі құралдардың біркелкі тозуын
қарастырады, біріақ ол шындықпен тура келе бермейді. Осы оның ең басты
кемшілігі болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральды) тозуы. Негізгі құралдардың
сапалық (моральдық) тозуы техникалық прогреске, өндіріс әдістерін
жетілдіруге және жаңартуға байланысты. Техника мен технологияны жетілдіру
жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал
етеді. Осыған орай пайдаланылудағы негізгі құралдар өздерінің құнының
бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады.[2]
Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа,
неғұрлым жетілдірілген түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсатырылған өнімді
тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске
енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі құралдарды бұдан әрі
қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы дегенді кең мағынада қолдану мына
факторлардан туындайды:
- өндірісте немесе жаңартудағы жаңалықтар (ескі машиналарды жаңа,
неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру);
- технологиялық процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы машиналар мен жабдықтарды тұтыну мүмкін емес;
- шығарылатын өнім номеклатурасын жаңарту және өзгерту, мұндайда жаңа
өнім шығару үшін ескі машиналар мен жабдықтар жарамайды;
- жекелеген тауарларға сұраныстың азаюы субъектіден бұл тауарларды
шығаратын машиналар мен жабдықтар санын қысқартуды талап етеді;
- жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктілігіндегі,
ө ндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер өндірістің және
пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап
етуі мүмкін;
- өндірістің өңдеуші саласындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға
қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін
салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін. [4]
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал – жабдықтар объектілерін жаңа, неғұрлым үнемді түрлерімен
ауыстырады.
Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал – жабдықтар
объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай және
көркемтуында құндылықтарынан, кітапханалар кітаптарынан, фильм қорларынан,
сәулет және өнер ескерткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттардан
басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Жер өндіріс құралы ретінде, еңбектің маңызды заттай факторларының бірі
– еңбек процесінің қажетті материалдық шарты ретінде, сату бағасы бола тұра
және субъект балансында есептелінгенімен тозуға жатпайды.
Барлық субъектілер меншік түріне қарамастан, тозуды кітапхана
қорларын, фильм қорларын, мұражай және көркем туынды құедылықтарын,
сахналық қойылым құралдарын, сәулет және өнер ескрткіштері болып табылатын
үйлер мен ғимараттарды, өнім беретін малды, өгіздерді, буйволдарды және
бұғыларды, пайдалану жасына жетпеген көп жылдық өсімдіктерді, хайуанаттар
паркіндегі және осыған ұқсас мекемелердегі хайуанаттар әлемінің
экспонаттаррын, үлгілерді, қолданыстағы және қолданылмайтын модельдерді,
кабинеттер мен лобараториядағы және ғылыми мақсаттарда пайдаланылатын
макеттер мен құралдарды қоспағанда, негізгі құралдардың барлық түрлері
бойынша есептейді.
Негізгі құралдардың жекелеген объектілері бойынша тозу сомасы
қажеттілігіне қарай, мүліктік карточкаларда көрсетілген объектінің бастапқы
құны, оның пайдалануда болған нормативтік уақыты және амортизациялық
аударымдардың қолданылған нормаары негізінде белгіленеді. Толықтай
амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді.
Егер негізгі құралдар объектілері бойынша тозуды есептеу доғарылған
болса, онда негізгі құралдарды есептейтін мүліктік карточкаларда түрлі
түсті қарандашпен амортизация нормасы және қай кезден бастап амортизация
есептеу тоқтатылғаны көрсетіледі. Негізгі құралдардың сақтау немесе
пайдалану орындарындағы мүліктік карточкаларда тозды деген белгі
жасайды.
Негізгі құралдардың тозуы субъект қабалдаған амортизацияны есептеу
нормалары мен әдістеріне қарап көрініс табады. Есепте қолданылатын тозу
терминін табиғи тозу деп немесе осы уақыт ішінде объектінің нарықтық
құнының төмендеуі депемес, пайдалы қызмет еткен уақыты ішінде активтердің
құнын есептеп шығару деп түсінген жөн. Термин негізгі құралдардың құнын
өндіріс шығындарына немесе айналымға біртіндеп апаруды белгілеу үшін
қолданылады.
Сондай – ақ тозудың ұлғаюы субъек балансына бұрын пайдаланылған
негізгі құралдар объектісі түскен жағдайда, ал азаюы – негізгі құралдар
объектілерін жойған, басқа субъектілерге сатқан, тегін берген (сыйлаған)
кезде болады.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске
жұмысалатын шығынның және жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеледі.
Амортизация ( латынның өтеу деген сөзінен) – тозуына қарай негізгі
құралдардың құнын олардың көмегімен өндірілетін өнімге аударатын объективті
процесс; арнайы ақша қаражаттарын – негізгі құралдарды ( негізгі капиталды)
қарапайым және кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе айналыс шығындарына
енетін амортизациялық аударымдарды пайдалану. Амортизация үшін еңбек
құралдарының өндіріс процесіне және құн жасауға қатысе ерекшеліктері
объективті негіз болады. Негізгі құралдардың қызмет мерзімінің ұзақтығы
нәтижесінде олардың құны өнімге бір циклда толықтай емес, олардың табиғи
және сапалық тозуына қарай бөлек – бөлек өтетін болады. Өнімгің құнының
бөлігі ретінде амортизация бірнеше кезеңнен өтеді: бітпеген өндіріс, дайын
және сатып - өткізілген өнім элементі болып қызмет етеді. Оның бітпеген
өндіріс және дайын өнім кезеңдеріндегі қозғалысы айналым қаражаттарының
аванстандырылуын (алдын – ала ақша жұмысалуын) талап етеді.
Амортзациялық аударымдар қатардан шыққан құралдарды қайта қалпына
келтіру үшін жұмысалады. Сондықтан да қызмет етуінің бүкіл кезеңіндегі
амортизациялық аударулар мөлшері жоюдан түскен таза түсімді алып
тастағанда, олардың бастапқы құнына тең болуы керек.[5]
Тиімді пайдалану мерзімі – бұл негізгі құралдарды пайдалану,
шаруашылық етуші субъектіге пайда әкелуге немесе оның мақсатына жетуге
бағытталған кезеңі болып табылады. Жекелеген негізгі құралдардың түріне ол
өнімнің көлеміне немесе атқарылған қызметтердің көлемінің натуралды
көрсеткіштері арқылы анықталады.
Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жүзеге
асырылады. Амортизация нормасы – амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасының негізгі құралдардың орташа жылдық құнына процентпен көрсетілген
қатынасы. Нормалар еңбек құралдарының өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсететін экономикалық тиімді қызмт мерзіміне қарай белгіленеді. Олардың
деңгейі техникалық – құрылымдық және материалдық – заттық ерекшеліктеріне
қарай бағаланатын негізгі құралдардың қанша мерзімге арналғанына және
табиғи тозуына; негізгі құралдардың, әсіресе пайдаланудағы машиналар мен
жабдықтардыың, нақты жасына; қолданылып жүрген еңбек құралдарының моральдық
жағынан тозуына тікелей қатысты.
Қызмет ету мерзімі пайдалы қазбалар қорларын өңдеу мерзіміне қатысты
және қорларды өңдегеннен кейін күрделі қайта жабдықтаусыз басқа мақсаттарға
қолданыла алмайтын тау – кен өндірісі ( көмір, сланец, тау кендері, сирек
кездесетін асыл метелдры, алмастар мен кен емес қазбаларды өндіру)
салаларының негізгі өндріс қорлары бойынша амортизациялық аударымдар
нормасы өтелетін қорлардың ( қазып алу мен пайдалануға кеткен шығындар) бір
тоннасына теңгемен және тиынмен белгіленеді.
Мынандай негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді: өнім
беретін малдарға, буйволдарға, өгізге, бұғыларға; кітапхана қорларына;
қаланы көріктендіру ғимараттарына; ведомстволық әкімшіліктерге; ортақ
пайдаланылатын автомобиль жолдарына; белгіленген тәртіппен тоқтатылған
қорларға; бюджеттік ұйымдардың қорларына.
Кәсіпорындар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына
және баланстық құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар
немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын аморртизациялық аударымдар
жасап отырады.
Мұнай скважиналары бойынша толық қалпына келтіру үшін амортизациялық
есептеу белгіленген норма бойынша 15 жыл жүргізіледі, ал газ скважиналары
бойынша нақты қызмет ету мерзіміне тәуелсіз 12 жыл бойы төленеді. Жойылатын
және амортизацияланбаған мұнай және газ скважиналары бойынша толық қалпына
келтіру үшін амортизациялық аударымдар алдын ала, олардың баланстық құны
өндірілетін мұнай, газ және басқа өнімдерге көшкенше есептелетін болады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, орындалған
жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өзіндік құнына апарылады; маусымдық
өндірістерде амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл
ішінде жұмыс істеу кезеңінің өндірістік шығындарына қосылады.
Бір жыл ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін
айқындау өткен есептелген амортизациялық аударымдар сомасына сүйеніп,
ілгерідегі айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге, сондай-ақ
толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативті қызмет ету
мерзімі өтуіне байланысты белгіленген нормаларға сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әдістері.
Негізгі құралдардың есебі бухгалтерлік есеп стандаттарына (БЕС)
сәйкес шаруашылық жүргізуші субъектілері өзінің есептік саясатында
амортизациясын есептеуде келесідей әдістердің бірін қолдануға құқылы:
1) сызықтық
2) өндірістік
3) қалдық құн
4) кумулятивтік
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалапты есептеу
әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс
шығындарына біркелкі апарылады.
1) Сызықты әдіс. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы оның қызмет ету
мерзімінің ұзақтылығына байланысты деп пайымдауға негізделген және ол
бухгалтерлік есептің отандық тәжірибесінде қолданылып жүрген әдіс.Әрбір
мерзім үшін амортизациялық жарна сомасы амортизациялаушы құнды ( объектінің
бастапқы құнынан оның жойылу құнын алып тастағандағы) объектіні пайдалану
мерзіміне бөлу арқылы есептелінеді. Амортизациялау нормасы тұрақты болады.
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ – ЖҚ) Тқызм., мұндағы:
БҚ – негізгі құралдардың бастапқы құны;
ЖҚ – негізгі құралдардың жойылу құны;
Тқызм. – негізгі құралдардың нормативті қызмет ету мерзімі.
2) Өндірістік әдіс. Бұл өндірілген өнім мен орындалған жұмыс көлеміне
үйлесімді негізгі қаражат амортизациясын есептеу әдісі. Бұл әдіс негізгі
құралдардың тозуы тек пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу
процесінде уақыт бөліктері ешқандай роль атқармайды деген пайымдауға
негізделген.
Есептеу формуласы:
АА = ((БҚ – ЖҚ) ∑ШӨ)*Шөі, мұндағы:
∑ШӨ - пайдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжамды мөлшері;
Шөі – і жылындағы шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс.
3) Қалдық құн әдісі – бір қалыпты әдісте қолданылатын амортизацияның
көбейтілген нормасын тиісті жылдағы негізгі қаражаттың баланстық құнына
көбейтумен анықталатын негізгі қаражаттың амортизациясын есептеу әдісі.
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ * 2АН )100, мұнда :
БҚ – тиісті жылдағы негізгі құралдардың баланстық құны;
АН – амортизация есептеудің қалыпты әдісіндегі негізгі құралдардың
амортизация нормасы ( негізгі құралдар құнын өтеудің жылдық пайызы).
4) Кумулятивті әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосу бойынша тозудың есептеу
тәсілі есептеу коэффициентінің бөлімі болып табылатын, объектіні
қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады.
Есептеу формуласы:
АА = ( Б) – ЖҚ) * Кеа; мұндағы:
Кеа – есеп айырысу коэффициенті, әрбір пайдалану жылы үшін мына
формуламен анықталады:
Кеа = NiШс, мұнағы:
Ni – объектінің қызмет ету мерзімінің өтуіне дейін қалған жыл саны;
Шс – объектінің қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын
шоғырланбалы сан.
Осы соңғы екі әдіс амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері
болып табылады. Бұл әдістер өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі
құралдардың көптеген түрлері бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы
жылдарында өндірілетін өнімнің өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді,
сондықтан оларды іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай.[6]
1.3 Негізгі құралдарды тиімді пайдалану көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштердің жағдайын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер бар.
Оларды келесідей үш топқа бөлсек болады:
1) негізгі құралдарды пайдалану дәрежесі жөніндегі көрсеткіштер. Оған
келесі көрсеткіштер жатқызылады:
- негізгі құралдардың орта жылдық құны
- қор қайтарымы
- қор сыйымдылығы
- қормен қарулану
2) негізгі құралдардың жылжуын сипаттайтын көрсеткіштер. Оларға:
- негізгі құралдардың жаңару коэффициенті
- негізгі құралдардың шығу коэффициенті жатқызылады
3) негізгі құралдардың нақты жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер. Оған
мына көрсеткіштер жатқызылады:
- негізгі құралдардың тозу коэффициенті
- негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті
Негізгі құралдардың орта жылдық құны – жалпы негізгі құралдардың жыл
басындағы сомасына жыл ішінде енгізілген негізгі құралдар мен негізгі
құралдарды енгізілген уақыттан бастап, жыл соңына дейінгі жұмыс істеген
айлар санын 12 – ге бөліп, шығарылған негізгі құралдар мен негізгі
құралдардың жыл басынан шығарылғанға дейінгі істеген айларының санына
көбейтіп, 12 – ге бөлгендегі қосындасына тең. Яғни ол келесідей көріністе
болады:
НҚорт=НҚжб+(НҚенг*tі12)-(НҚшығ*(12 -tj))12
Tі – негізгі құралдарды енгізген уақыттан бастап жыл соңына дейін
жұмыс істеген айлар саны;
НҚжб – негізгі құралдардың жыл басындағы сомасы;
Tj – негізгі құралдардың жыл басынан шығарылғанға дейінгі істеген
айларының саны;
НҚенг – жыл ішінде енгізілген негізгі құралдар
НҚшығ – жыл ішінде шығарылған негізгі құралдар
Мысалы, негізгі құралдардың жыл басындағы жалпы сомасы 12000 теңге,
ағымдағы жыл ішінде енгізілген негізгі құралдардың сомасы 2000, ti = 9
айға, шығарылған негізгі құралдардың сомасы 500 теңге, tj = 8 айға. Сонда:
НҚорт = 12000+(2000*9)12-(500*(12-8))12=1 3333
Негізгі құралдардың орташа жылдық құны 13333 теңгеге тең.
Қор қайтарымы – Негізгі құралдардың бір теңге құнына қанша өнім
келетіндігін сипаттайды. Ол келесі формуламен есептелінеді:
Ққ = VНҚ орт
V – жыл ішінде өндірілген өнім көлемі
Егер бұл көрсеткіш екіден жоғары болатын болса, онда кәсіпорынның
тиімді жұмыс істеуі.
Қор сыйымдылығы – қор қайтарымдылығына кері шама болып табылады. Яғни,
бір өнім өндіру үшін неше теңге негізгі құралдың жұмысалғандығын көрсетеді.
Ол келесі формуламен анықталады:
Қс =НҚортV
Бұл корсеткіш неғұрлым төмен болатын болса, кәсіпорын үшін соғұрлым
тиімді болып келеді.
Қормен қарулану – бір жұмысшыға қанша негізгі құралдың келетіндігін
көрсетеді. Оны анықтау формуласы:
Ккар = НҚортЖС
ЖС – жұмысшылар саны
Негізгі құралдардың жаңару мен шығу коэффициенттері колардың
кәсіпорындағы жылжуын көрсетеді.
Жаңару коэффициенті – белгілі бір кезеңдегі негізгі құралдардың қайта
енгізілген құны мен сол кезеңдегі негізгі құралдардың соңғы құны арасындағы
қатынасқа тең. Яғни ол:
Кж = НҚенгНҚжс
НҚжс – негізгі құралдардың жыл соңындағы сомасы
Бұл көрсеткіш арқылы біз кәсіпорынағы негізгі құралдардың жаңару
деңгейін анықтай аламыз.
Негізгі құралдардың шығу коэффициенті. Ол жыл ішінде белгілі бір
жағдайлармен немесе негізгі құралдардың тозуымен байланысты оны істен
шығару деңгейін анықтайды. Оны жалпы ағымдағы жыл ішінде жығарылған негізгі
құралдардың сомасын жыл басындағы сомасына бөлу арқылы табуға болады:
Кш = НҚшығНҚжб
Негізгі құралдардың тозу коэффициенті мен оның жарамдылық коэффициенті
- негізгі құралдардың кәсіпорындағы нақты жағдайын сипаттайды. Әсіресе осы
екі көрсеткіш кәсіпорын қызметінің тиімділігіне әсерін тигізе алады. Себебі
егенр негізгі құралдар шектен тыс тозып кеткен болатын болса, сәйкесінше
онымен өндірген өнімнің сапасы төмен болып, қолданысқа жарамсыз болуы
мүмкін. Сондықтан бұл есептеулерді нақталы, әрі уақытылы өткізген жөн болып
табылады. Негізгі құралдардың тозу коэффициенті мына формуламен анықталады:
Кт = НҚтозған бөлігінНҚжб
Ал жарамдылық коэффициенті:
Кжарам = 1 – Ктозу
арқылы есептелінеді. Бұл көрсеткіштер жайлы толығырақ жоғары бөлімде
айтылып кеткен.
Егер осы келтірілген көрсеткіштерді практикада дұрыс, әрі дәйекті
пайдаланатын болса, онда кәсіпорынның қызмет ету тиімділігі де біразға
жағарылайды.
2 КазТемір құрылыс ЖШС – нің негізгі құралдарын пайдалану
тиімділігін талдау
2.1 КазТемір құрылыс ЖШС – нің өндірістік – шаруашылық қызметінің
сипаттамасы
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жүргізген экономикалық
реформалары, нарықтық экономикаға өту, салааралық баланс пен аймақаралық
байланыстардың өзгеруі, өндіріс құрылымы мен өнімді өткізу нарықтарының
өзгеруі өнеркәсіп салаларының нәтижелеріне айтарлықтай әсер етті. Осыған
байланысты өнеркәсіптік кәсіпорындарға жаңа талаптар мен жаңа міндеттер
қойылды. Мұндай талаптарға жауап беру мен міндеттерді шешуде кәсіпорынның
негізгі құралдарын ұтымды пайдалануға назар аудару қажет. Зерттеу объектісі
ретінде алынған КазТемір құрылыс ЖШС – нің негізгі құралдарын пайдалану
жағдайын талдамас бұрын оның өндірістік – шаруашылық қызметінің
сипаттамасына тоқталайық.
КазТемір құрылыс ЖШС Өскемен қаласында орналасқан, құрылыс
өнімдерін, соның ішінде бетон және темір бетон өнімдерін өндірумен
айналысатын, нарықта өзіндік орны бар кәсіпорын болып табылады. Зауыттың
тарихы 1984 жылдан бастау алады. Сол уақыттан бері қазіргі кезге дейін
КазТемір құрылыс ЖШС бірнеше қайта құрылымдаудан өтті, бірақ негізінен
өзінің профильдік темір-бетон бұйымдарын және конструкцияларын өндірумен
айналысып келеді.
КазТемір құрылыс ЖШС коммерциялық ұйым болып табылады. Сондықтан
серіктестік қызметінің негізгі мақсаты табыс табу болып табылады.
Серіктестіктің негізгі қызмет түрлеріне келесілер жатқызылады:
▪ Темірбетондық және бетондық конструкциялар мен бұйымдарын өндіру;
▪ Қаржылық, делдалдық, ақпараттық, жарнамалық қызметтер;
▪ Сыртқы экономикалық қызмет;
▪ Арнайы темірбетондық конструкцияларды өндіру;
▪ Көтерме және бөлшек сауданы, коммерциялық дүкендерді ұйымдастыру;
▪ Қоғамдық тамақтану орындарының қызметі;
▪ Автотұрақтарды ұйымдастыру және эксплуатациялау, атомобильдерді
сатып алу, автокөліктерді ремонттау және оларға қызмет көрсету;
▪ Тұрғын үйлерді, басқа да өндірістік-техникаға тағайындалған
ғимараттар мен құрылыстарды жалға беру;
▪ Құрылыс саласында жобалау;
Серіктестік мүлкі негізгі қорлардан, сондай-ақ айналым қаржыларынан,
құны серіктестіктің дербес балансында көрсетілген өзге мүліктерден тұрады.
Мүлік серіктестіктің меншігіне жатады. Серіктестік мүлкін құрайтын табыс
көздері мыналар болып табылады:
▪ Қатысушылардың жарғы капиталындағы салымдары;
▪ Серіктестіктін қызметінен алынған табыстар.
▪ Заңда тыйым салынбаған өзге де табыс көздері.
Кәсіпорын өзінің өндіретін өнімдерін тек облыс көлемінде ғана емес,
сондай-ақ, обылыс шегінен тыс аймақтардағы шетелдік және отандық мұнай
өңдеуші және құрылыс компанияларға бұйымдарды өткізумен және жеткізумен
айналысады. Соңғы жылдардағы кәсіпорынның жеткен жетістігі шығарылатын
бұйым сапасы, сонымен қатар зауыт басшылығынның жұмыс тәсіліне және
нарықтық қонъюктураға сауатты әдістемесіне байланысты болып келеді.
Кәсіпорын сапа менежджмент жүйесінің ИСО-9001-2001 және экологиялық
менеджмент жүйесі ИСО 14000 сертификаттарына ие. Зауытта өнім сапасын
бақылау жөнінде өзінің тіркелген лабораториясы жұмыс істейді, ол шығарылған
өнімге сапа сертификатын және сәйкестілік паспортын береді.
КазТемір құрылыс ЖШС – де 100-ден астам өнім түрлері шығарылады.
Яғни, темірбетон бұйымдарын өндірумен қатар, мәдениет, өндірістік,
әлеуметтік объект құрылыстарына арналған конструкцияларды да өндірумен
айналысады. Құрылыс материалдарын, бұйымдарын және конструкцияларын
өндірудегі шикізат негізі жергілікті инертті және бостық материалдар болып
табылады.
Кәсіпорынның жалпы экономикалық жағдайын бағалау және өндірістік –
шаруашылық қызметін талдау үшін оның технико – экономикалық көрсеткіштерін
есептеп, талдау жасайық. Оны келесі кесте (1-кесте) түрінде көрсетуге
болады.
1 – кестеде берілген мәліметтер негізінде КазТемір құрылыс ЖШС-нің
жалпы экономикалық және өндірістік-шаруашылық қызметін сипаттауға болады.
Мұндағы көрсеткіштер кәсіпорынның соңғы екі жылдағы нақты мәліметтері
негізінде есептелді. Жасалған есептеулерден көріп отырғанымыздай 2006
жылмен салыстырғанда 2007 жылы кәсіпорын қызменің экономикалық жағдайы мен
қызмет тиімділігі біршама жақсарғанын байқап отырмыз. Бірақ кәсіпорынның
таза табысының мөлшері 2007 жылы екі есеге жуық төмендеген. Бұл 2007 жылы
кезең шығындарының екі еседен астам ұлғаюынан болып отыр. Сондықтан да ол
негізгі қызметтен түскен табысқа, салық салынғанға дейінгі табысқа және
таза табысқа әсер етіп, кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесіне айтарлықтай
ықпал етіп отыр. Ал таза табыстың азаюы басқа да көрсеткіштерге, әсіресе
таза табыс арқылы анықталатын табыстылық немесе рентабельділік
көрсеткіштеріне әсер етеді. Мұны төмендегі кестеде берілген рентабельділік
көрсеткіштерінің мәні арқылы нақты көрсетуге болады.
1 – кесте. КазТемір құрылыс ЖШС-нің технико – экономикалық көрсеткіштері
№ Негізгі көрсеткіштері өлшем 2006ж. 2007ж. Ауытқуы
бірлігі
+ - %
1 Сатудан түскен табыс мың. тг 956713 1109798 + 153085 116,0
2 Өткізілген өнімнің
өзіндік құны мың. тг 773295 922781 +149486 119,3
3 Жалпы табыс мың. тг 183418 187017 + 3599 101,9
4 Кезең шығындары мың. тг 40643 111594 + 70951 2,75
есе
5 Негізгі қызметтен
түскен табыс мың. тг 142775 75423 - 67352 52,8
6 Негізгі емес қызметтен
түскен табыс мың. тг -90 9910 + 9820 -
7 Салық салынғанға мың. тг 142685 85333 - 57352 59,8
дейінгі табыс
8 Таза табыс мың. тг 97462 48613 - 48849 49,9
9 Өнімнің 1 тг кеткен
шығындары тг 0,85 0,93 + 0,08 109,0
10 Өнімнің рентабельділігі% 12,0 4,7 - 7,3 -
11 Сатудың рентабельділігі% 10,2 4,4 - 5,8 -
12 Өндірістің % 22,2 7,5 -14,7 -
рентабельділігі
13 Негізгі құралдардың
орташа жылдық құны мың. тг 120074,5 127918,0 + 78435 106,5
14 Айналым құралдарының
орташа жылдық құны мың. тг 319108,5 520599,5 + 201491 163,1
15 Еңбек ақы қоры мың. тг 204290 260694 + 56404 127,6
16 Жалпы жұмыскерлер саны адам 405 439 + 34 108,4
17 1 жұмыскердің орташа
айлық жалақысы тг 42035 49486 + 7451 117,7
Ескертпе – Кәсіпорын мәліметтері негізінде есептелді.
Кәсіпорындағы өндірілетін өнімдерге сұраныстың артуы және тұрақты
тұтынушыларының болуы 2006 жылмен салыстырғанда 2007 жылы өндіріс көлемінің
16 %-ға өсуіне алып келген. Мұндай өсім кәсіпорынның сатудан түскен табыс
көлемінің ұлғаюына да айтарлықтай әсер еткен. Атап айтар болсақ, кәсіпорын
2006 жылы өндірілген өнімді өткізуден 956 713 000теңге табыс тапса, 2007
жылы 1 109 798 000теңге болған, яғни 16 %-ға өсіп отыр. Сәйкесінше
өткізілген өнімнің өзіндік құны 149 486 000 теңгеге немесе 19,3 %-ға өскен.
Бұл екі көрсеткіштің айырмасы кәсіпорынның жалпы табысын көрсетеді. Өнім
өткізу көлемінің артуы және кәсіпорынның өз шығындарын басқару
мүмкіншілігінің жақсаруы нәтижесінде кәсіпорынның жалпы табысы 2006 жылмен
салыстырғанда 2007 жылы 3 599 000теңгеге немесе 1,9 пайызға артқан.
Кәсіпорынның таза табысының көлеміне әсер ететін өзіндік құнға
кіргізілмейтін кезең шығындарын азайту барлық кәсіпорындар үшін маңызды
міндеттердің бірі болып табылады. Бірақ КазТемір құрылыс ЖШС-де кезең
шығындары 2006 жылмен салыстырғанда 2007 жылы 70 951 000теңгеге немесе 2
есеге жуық (275%-ға) өскен. Кәсіпорынның кезең шығындарын үш топқа бөліп
қарастыруға болады. Олар сату шығындары, жалпы және әкімшілік шығындар,
сыйақы төлеу шығындары. Осыған байланысты 2007 жылғы кезең шығындарының
айтарлықтай ұлғаюы сату шығындарының 45 389 000теңгеге немесе 2 еседен
астам шамада өсуінен, сондай-ақ 2007 жылы банктен 159 885 000 теңгеге ұзақ
мерзімді несиелер тартуына байланысты 25 562 000 теңге көлемінде сыйақы
шығындарын төлеу есебінен болып отыр. Өткiзiлген өнiмнiң өзiндiк құнына
кiрмейтiн тұрақты шығындарды бiлдiретiн, кезең шығындарының көлемі негiзгi
қызметтен түскен табысқа тікелей әсер етеді. Яғни, жалпы табыстан кезең
шығындарын шегеру арқылы анықталады. Осыған байланысты 2006 жылмен
салыстырғанда 2007 жылы кезең шығындарының көлемі 2 есеге жуық өскендіктен
негізгі қызметтен түскен табыс көлемі де айтарлықтай азайған. Нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz