Түркі халықатырының түп тамыры
1. Еуразия құрлығындағы алғашқы адамдар.
2. Ариліктер және сақтар дәуірі.
3. Азия мен еуропадағы ғұндар империясы.
4. Үйсін, қаңлылар құрған мемлекеттер
2. Ариліктер және сақтар дәуірі.
3. Азия мен еуропадағы ғұндар империясы.
4. Үйсін, қаңлылар құрған мемлекеттер
Бұл халық өзін өзі сака, сақа деп атаған, (аккадша: ashkuza; қытайша: 塞 — Sai, көне қытайша: *sək).
Оларды көне юнандар скифтер (грекше: skythai) деп атаған. Ол туралы юнан тарихшысы Геродот өзінің «Тарих» деген еңбегінде, 5 томында, жағрапияшы Страбон «Жағрапиясында» жазып қалдырған.
Парсы патшасы Дараявауштың Парсаға (грекше: Persepolis) жақын Накширустамдағы тас жазуларында сақаларды үш топқа бөліп көрсеткен:
• парадрая (теңіздің арғы бетіндегі сақалар) — еуропалық сақалар-скифтер немесе Арал теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар;
• хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақалар) — Ферғана алқабын мекендеушілер;
• тиграхауда (шошақ бөрікті сақалар) — Сырдарияның орта ағынын және Жетісуды мекендеушілер.
Тарихы
Парсыларға тұтқынға ұсталған сақалардың Скунха деген көемі, Бехистун, Иран
Парсылардың патшасы Құрыш II, Лүдия патшасы Кройсоспен 558—29 жж. ЗБ соғысқанда, сақалармен одақтасқан. Кейін Құрыш сақаларды, соның ішінднгі массагеттерді өзіне бағындаруды ұйғарды. Құрыш сөйтіп, Сақа жеріне басып кірді. Алайда парсылар сақаларды жеңдік деген кезде, сақа жауынгерлері тұтқиылдан бас салады. Құрыш та, әскерлері де өлтіріледі. Тұмар туралы аңыз осы кезде шықты. Бұл аңыз расқа тән — Құрыш ұлы Қамбуджия — массагеттерге өкілдерін жіберіп әкесі мәйітін кері алған.
Құрыштың Орта Азиядағы басқыншылық жорықтарын Дараявауш I (521—486 жж. ЗБ) жалғастырды. Парсылар сақаларды аз уақыт бағындырады. 6 ғ. ЗБ соңы — 5 ғ. ЗБ басында (500—449 жж. ЗБ) ежелгі Шығыстағы юнан-парсы соғысында сақа тайпалары парсылар жағында болды. 490 ЗБ ж. юнан-парсы әскерінің Марафон жерінде болған соғысында сақалар парсылармен бірге юнандарға қарсы соғысты.
4 ғ. ЗБ 330 жж. Ескендір Зұлқарнайынның македон әскерлері Ахеменидтердің ең соңғысы Дараявауш III Кодоманның армиясын талқандап, Орта Азияға басып кіреді. Олар Маракандты (Самарқанд) алып, Сырдарияға келеді. Сыр бойына бекіну үшін, Александрия Эсхата (Шеткі Александрия) деген қала салады. Алайда македондықтар жеңгенімен, ыстық табиғатқа шыдамаулары, Ескендірдің аурып қалуы македондықтар Самарқанға шегінуге мәжбүр етті. Ескендір 323 ЗБ ж. Бабыл қаласында сүзектен өлді. Оның ала-құла империясы ыдырап кетті.
Оларды көне юнандар скифтер (грекше: skythai) деп атаған. Ол туралы юнан тарихшысы Геродот өзінің «Тарих» деген еңбегінде, 5 томында, жағрапияшы Страбон «Жағрапиясында» жазып қалдырған.
Парсы патшасы Дараявауштың Парсаға (грекше: Persepolis) жақын Накширустамдағы тас жазуларында сақаларды үш топқа бөліп көрсеткен:
• парадрая (теңіздің арғы бетіндегі сақалар) — еуропалық сақалар-скифтер немесе Арал теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар;
• хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақалар) — Ферғана алқабын мекендеушілер;
• тиграхауда (шошақ бөрікті сақалар) — Сырдарияның орта ағынын және Жетісуды мекендеушілер.
Тарихы
Парсыларға тұтқынға ұсталған сақалардың Скунха деген көемі, Бехистун, Иран
Парсылардың патшасы Құрыш II, Лүдия патшасы Кройсоспен 558—29 жж. ЗБ соғысқанда, сақалармен одақтасқан. Кейін Құрыш сақаларды, соның ішінднгі массагеттерді өзіне бағындаруды ұйғарды. Құрыш сөйтіп, Сақа жеріне басып кірді. Алайда парсылар сақаларды жеңдік деген кезде, сақа жауынгерлері тұтқиылдан бас салады. Құрыш та, әскерлері де өлтіріледі. Тұмар туралы аңыз осы кезде шықты. Бұл аңыз расқа тән — Құрыш ұлы Қамбуджия — массагеттерге өкілдерін жіберіп әкесі мәйітін кері алған.
Құрыштың Орта Азиядағы басқыншылық жорықтарын Дараявауш I (521—486 жж. ЗБ) жалғастырды. Парсылар сақаларды аз уақыт бағындырады. 6 ғ. ЗБ соңы — 5 ғ. ЗБ басында (500—449 жж. ЗБ) ежелгі Шығыстағы юнан-парсы соғысында сақа тайпалары парсылар жағында болды. 490 ЗБ ж. юнан-парсы әскерінің Марафон жерінде болған соғысында сақалар парсылармен бірге юнандарға қарсы соғысты.
4 ғ. ЗБ 330 жж. Ескендір Зұлқарнайынның македон әскерлері Ахеменидтердің ең соңғысы Дараявауш III Кодоманның армиясын талқандап, Орта Азияға басып кіреді. Олар Маракандты (Самарқанд) алып, Сырдарияға келеді. Сыр бойына бекіну үшін, Александрия Эсхата (Шеткі Александрия) деген қала салады. Алайда македондықтар жеңгенімен, ыстық табиғатқа шыдамаулары, Ескендірдің аурып қалуы македондықтар Самарқанға шегінуге мәжбүр етті. Ескендір 323 ЗБ ж. Бабыл қаласында сүзектен өлді. Оның ала-құла империясы ыдырап кетті.
Түркі халықатырының түп тамыры.
1. Еуразия құрлығындағы алғашқы адамдар.
2. Ариліктер және сақтар дәуірі.
3. Азия мен еуропадағы ғұндар империясы.
4. Үйсін, қаңлылар құрған мемлекеттер.
Сақ
Атауы
Бұл халық өзін өзі сака, сақа деп атаған, (аккадша: ashkuza; қытайша: 塞 —
Sai, көне қытайша: *sək).
Оларды көне юнандар скифтер (грекше: skythai) деп атаған. Ол туралы юнан
тарихшысы Геродот өзінің Тарих деген еңбегінде, 5 томында, жағрапияшы
Страбон Жағрапиясында жазып қалдырған.
Парсы патшасы Дараявауштың Парсаға (грекше: Persepolis) жақын
Накширустамдағы тас жазуларында сақаларды үш топқа бөліп көрсеткен:
• парадрая (теңіздің арғы бетіндегі сақалар) — еуропалық сақалар-скифтер
немесе Арал теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар;
• хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақалар) — Ферғана алқабын
мекендеушілер;
• тиграхауда (шошақ бөрікті сақалар) — Сырдарияның орта ағынын және
Жетісуды мекендеушілер.
Тарихы
Парсыларға тұтқынға ұсталған сақалардың Скунха деген көемі, Бехистун, Иран
Парсылардың патшасы Құрыш II, Лүдия патшасы Кройсоспен 558—29 жж. ЗБ
соғысқанда, сақалармен одақтасқан. Кейін Құрыш сақаларды, соның ішінднгі
массагеттерді өзіне бағындаруды ұйғарды. Құрыш сөйтіп, Сақа жеріне басып
кірді. Алайда парсылар сақаларды жеңдік деген кезде, сақа жауынгерлері
тұтқиылдан бас салады. Құрыш та, әскерлері де өлтіріледі. Тұмар туралы аңыз
осы кезде шықты. Бұл аңыз расқа тән — Құрыш ұлы Қамбуджия — массагеттерге
өкілдерін жіберіп әкесі мәйітін кері алған.
Құрыштың Орта Азиядағы басқыншылық жорықтарын Дараявауш I (521—486 жж. ЗБ)
жалғастырды. Парсылар сақаларды аз уақыт бағындырады. 6 ғ. ЗБ соңы — 5 ғ.
ЗБ басында (500—449 жж. ЗБ) ежелгі Шығыстағы юнан-парсы соғысында сақа
тайпалары парсылар жағында болды. 490 ЗБ ж. юнан-парсы әскерінің Марафон
жерінде болған соғысында сақалар парсылармен бірге юнандарға қарсы соғысты.
4 ғ. ЗБ 330 жж. Ескендір Зұлқарнайынның македон әскерлері Ахеменидтердің ең
соңғысы Дараявауш III Кодоманның армиясын талқандап, Орта Азияға басып
кіреді. Олар Маракандты (Самарқанд) алып, Сырдарияға келеді. Сыр бойына
бекіну үшін, Александрия Эсхата (Шеткі Александрия) деген қала салады.
Алайда македондықтар жеңгенімен, ыстық табиғатқа шыдамаулары, Ескендірдің
аурып қалуы македондықтар Самарқанға шегінуге мәжбүр етті. Ескендір 323 ЗБ
ж. Бабыл қаласында сүзектен өлді. Оның ала-құла империясы ыдырап кетті.
Археологиялық ескерткіштері
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан
Сақалар көсемінің катафракт сауыт-сайманына бейнелі алтын қабырышақпен
оқаланған тері сауыты, Есік обасы.
Бұл сақ тайпалары мекендеген аса көлемді аймақ: тиграхаудтар — Жетісуда, ал
массагеттер Арал өңірі мен Сыр бойында. іле алқабында Бесшатыр, Есік,
Түрген, Кеген, Алексеев обалары осы алқаптан табылды.
Жетісудағы сақ мәдениеті екі кезеңді: ерте кезеңі (б.з.д. 8-6 ғғ) және
кейінгі кезең (б.з.д. 5-3 ғғ.).
Соңғы кезеңдегі патша обасына Бесшатыр қорымы мен Есік обасы жатады.
Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауындағы Шылбыр деген жерде, ол 31
обадан тұрады. Қорымның барша обалары екі топқа бөлінеді, үлкен обалар —
диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м. Салынған уақыты б.з.д. 5 ғ.
Шығыс Қазақстан
Алтай аясынан, Шыңғыстау мен Тарбағатай бөктерлерінен кездеседі. Үлкен
патша обалары бар. Ол Шілікті алқабында шоғырланған. Бұл өңірдің мәдениеті
үш кезеңнен тұрады. Мәйемір кезеңі (б.з.д. 7-6 ғғ), берел кезеңі (б.з.д. 5-
4 ғғ.), құлажүргін кезеңі (б.з.д. 3-1 ғғ.). Мәйемір кезеңінің соңында салт
кісіні атымен бірге қоятын қабырлар пайда болады.
Орталық Қазақстан
Бұл жерден Тасмола мәдениеті (б.з.д. 7-3 ғғ.) ашылды. Зерттеуді археолоттар
Ә. Марғұлан, М. Қадырбаев жүргізді.
Бұл обалардың ерекшелігі — оларда тас жалы, мұрты болады. Бірнеше
варианттардан тұрады. Негізгі обаға жанаса немесе оның шығыс бетінде, иек
астында кіші оба тұрады, одан шығысқа қарай доғаша иіліп, ені 1,5-2 м, ал
ұзындығы 2-200 м дейін кейде одан ұзыныда болады, екі жал кетеді. Үлкен
обаға үйілген төбе астында жерден қазылған қабырда өлген кісінің мәйіті
жатады, ал кіші қорғанда үйінді астындағы қабырға ат пен ағаш ыдыс-аяқтар
қойылады.
Арал өңірі
Арал өңірі сақалар мәдениеті Тегіскен, Ұйғарақ, Оңтүстік Тегіскен
қорымдары.
Батыс Қазақстан
Еділ мен Жайық арасындағы аймақтан қорымдардың көп шоғырланған жері — Үлкен
және Кіші өзеннің бойлары, Қамыс-Самар көлдерінің өңірлері, Елек, Шаған,
Ембі жағалаулары. Обалардың көбінде үйінділері бар, ал олардың аса
үлкендері орлармен қоршалған. Тас үйінділері немесе топырақ пен уақ тастар
араластырылған үйінділері бар обалар сирек кездеседі. Қабырлар шығыстан
батысқа қарай ыңғайлай қазылады, ал өлгендер молаларда емес, обалар
үйінділері астындағы арнайы дайындалған алаңдарға қойылады.
Ауыл шаруашылығы
Пазырық обасынан табылған аттылы сақа кескіні, 300 ЗБ.
Мал шаруашылығымен де егін өсірумен де айналысқан.
Жылқы өсірген. Екі тұқымы болғаны анықталды. Оның бірі басы үлкен, аяғы
жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі шоқтығы биік бойшаң,
сымбатты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін болған.
Қой бағумен де айналысқан. Сақтарда маңдай алды дөңестев ірі қойлар көп
тараған. Олар қазақтың кәзіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған.
Түйе шаруашылығы да кең дамыды.
Ал сиырдың көшпелі тіршілікке бейімделген мұндай тұқымының өзгеден
айырмасы — өнімділігі төмен, тірілей салмағы аз, жемшөпті көп талғамайтын.
Суықта сыр бермейтін, жүні қалың, тебін малы болды.
Егіншілік пен суару. Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен қамтамасыз
еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдарья алқабында сақтардың
Шірік Рабат, Бәбіш-молла, Баланды секілді қоңыстарында табылған.
Кәсіпшілігі
Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны өңдеу, әсіресе қола құюға
байланысты кәсіпшіліктері дамыған. Б.э.д. 1 мыңжылдықта Қазақстан және Орта
Азияны мекендеген сақ тайпалары темірден заттар жасауды меңгерді.
Темір мен мыс, қалайы мен қорғасын, алтын мен күміс өндіру жоғары дәрежеде
дамыған. Мәселен, Имантау кен орнында 3 млн. пұт мыс рудасы, ал Жезқазған
мен Успенскіден 10 мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда сол руданың
көбісі сақтар заманында өндірілгені анықталды.
Сақ зергерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, аттың
қайыс әбзелдерін, әшекейлер мен айна, қазандар мен құрбандық ыдыстарын
жасаған.
Саудасы
Еуразия далаларын сақтар билеген кезде Батыс пен шығысты, Жерорта теңізі
мен Қытайды байланыстырған халықаралық өтпелі сауда басталады. Б.з.д. 1
мыңжылдықтың орта кезінде дала жолы пайда болады. Геродот жазуына
қарағанда, дала жолы Қаратеңіз өңірімен жүріп, Дон жағалауына сосын
Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтар жерінен Ертіс бойына, одан әрі
Алтайдағы аргиппейлер еліне жеткен, содан әрі Моңғолия мен Қытайға қарай
кететін болған. Осы жолдың бір бөлігі Қазақстан жерімен өтті.
Қоғамы
Сақ қоғамында халықтың үш тобы болды деген болжам бар. Ол рим тарихшысы
Квинт Курций Руф айтқан аңызға сүйеніп айтылады. Бұлар:
• жауынгерлер — сүңгі мен оқ (ратайштар-арбада тұрғандар),
• абыздар — құрбандық табағы және айрықша бас киімі бар,
• қауымшыл сақтар, яғни сегізаяқтар (соқаға жегетін екі өгізі барлар).
Осы үш жіктің өзіне тән дәстүрлі түсі болған. Жауынгерлерге — қызыл, сары-
қызыл; абыздарға-ақ; қауымшылдарға-сары мен көк түстер. Сондай-ақ көсемдер
мен патшалар да болды. Олар әскери жіктердің өкілдері болды. Гректер оларды
басилевс — патша деп атаған. Патшаның белгісі жебелі садақ.
Мәдениеті
Сақтар аң стилін Алдыңғы Азия мен Иранға жорық жасаған кезінде қабылдаған.
Бұл өнер б.д, д. 7-6 ғасырда қалыптасқан. Аң стилі дегеніміз түрлі
жануарлардың бейнелерін дыс-аяққа, киімге, тұрмыс заттарына, түрлі
әшекейлерге, қару-жараққа салған. Сақтар күнге, найзағайға, жел-дауылға
табынған. Сақтар мифологиясында сәйгүлік ат күнмен, отпен байланысты
болған. Дүниені жаратқан көк тәңірісі Митра, жердікі Варуна, жер астыныкі
Индира секілді құдайлар болған
3. Б.з.б. 1 мыңжылдықтың 2-жартысынан бастап Еуразияның этникалық-
саяси тарихында Орталық Азияның көшпелі тайпалары ролі артты. Б.з.д. 4-3
ғғ. Қытайдың солтүстігі мен Орталық Азияда ғұндар деген тайпалар бірлестігі
(сюнну, дунху) пайда болды. Нақты айтқанда, б.з.д. 209 жылы бой көтеріп,
б.з. 216 ж. дейін дәурен сүрді. Шаңырағын көтерген әйгілі Мөде (Модэ)
батыр. Б.д.д. 209 жылы Модэ әкесін өлтіріп, таққа ие болады. Осы заманнан
бастап, ғұн мемлекеті күшейе бастады (атап айтсақ, б.з.д 188 ж. ғұндар
өзіне қытай императоры Гао-Диды бағындырады, хань династиясы ғұндарға салық
төлеп тұрғаны белгілі. Юечжи, ловфань, байянь, үйсүн тағы да басқа
тайпалардың жерін тартып алады.)
Ғұндар Байкалдан Тибетке, Шығыс Түркістаннан хуанхэ өзеніне дейінгі
жерде мемлекет құрды. Оның әскері 300-400 мың болды. Моде кайтыс болғаннан
кейін өзара қырқыс басталды. Хулагу кезінде, б.д.д. 47 жылы ғұндар оңтүстік
және солтүстік болып екіге бөлінді. Оңтүстік ғұндар Қытай бодандығын
қабылдады, ал солтүстігіндегілер орталық азиялық тайпалармен одақтасып
батысқа кетіп, өз тәуелсіздіктерін сақтады. Алайда, үнемі Қытайдың қысымына
түскендіктен Тянь-Шаньды асып өтіп, қаңлыларға келді. Бұл ғұндардың Орта
Азия мен Қазақстанға алғашқы қоныс аударуы болды. Екінші қоныс аудару б.д.
1 ғасырында болды. 93 жылы Қытайлар ығыстырған солтүстік ғұндар тағы да
батысқа қарай жылжыды. Олар Қазақстан территориясы арқылы батысқа бет алды.
Бұл көшпенділердің Қазақстанға енуіне байланысты шығыс иранның қаңлы
тайпаларының түріктенуі басталады. Б.з. 1 мыңжылдығы басында Жетісу,
оңтүстік қазақстан тайпаларының кескін-келбеті монғолдана бастады. Ғұндар
жергілікті тайпаларды бағындырып, Сырдария бойымен Арал өңіріне, орталық
және батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді.Ғұндардың б.з.4 ғ. Шығыс және
орталық Еуропа жеріне келуіне үш ғасыр уақыт керек болды.
Ғұндар Рим империясына қауіп төндірді. 5 ғ. 30-ж. ғұндардың басшысы Аттила
Еуропа халқының үрейін ұшырды. 375-376 жж. вестготтардың Қазақстан
даласынан келген ғұндармен күресі ежелгі Рим империясының құлауына әкелді.
Шаруашылық-мәдени типінің негізі - көшпелі мал шаруашылығы. Мал өсіру,
әсіресе жылқы өсіру басты роль атқарды. Сондай-ақ қой өсіру, аң
аулау,егіншілік дамыды.
Ғұндар тәңірілік дінді ұстанып, түркі жазуын тұтынған. Сөйлев тілі де түркі
тілі болған.
Ғұндардың қол өнер кәсібі күшті дамыған (металдан, сүйек пен мүйізден, тас
пен саздан, ағаштан, керамикадан жасалды). Сауда дамығандығын жібек
маталар, айналар, нефриттен істелген бұйымдар көрсетеді.
Ғұндардың қоғамы. Патриархалды-рулық қарым-қатынастардың белгілері өте
күшті болған. Ғұндар 24 руға бөлінген.Олардың басында ағамандар тұрған.
Ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген. Әскери тұтқындардан
құралған құлдар да болған. Жазба деректр ғұндар қоғамындағы өкімет белгісі
туралы мәлімет те қалдырған. Елді шаньюй басқарған. Одан кейін түменбасылар
болды. Ғұндар қоғамында мал мен жерге жеке меншіктің пайда болуы, тұрпайы
бюрократтық аппараттың құрылуы, алым-салық, жазу-сызудың болуы таптық қоғам
мен мемлекеттің пайда болуын туғызды.
4. Үйсіндер Орталық Азиядан келді. Олардың негізгі территориясы Іле
алқабында болды, батыс шекарасы Шу мен Талас арқылы өтіп, Қаңлылармен
шектесті, солтүстігі Балқашқа дейін жетті. Астанасы Чигучен (Қызыл алқап)
Ыстықкөлдің жағасына орналасты.
Үйсіндер туралы жазба деректі қытайлар қалдырды. Б.д.д.2 ғасырда Жетісуға
Чжан Цянь бастапан елші келді. Ол көптеген мәліметтер әкелді. Үйсіндер
туралы (усунь-го) уйсін мемлекеті деп айтты. Мемлекетте 630 мың адам, 188
әскер барын да көрсетті. Үйсін патшасы гуньмо деп аталды. Б.з.б. 73 жылға
дейін үйсіндердің жері үш бөлікке: сол (шығыс) бөлікке, оң)батыс) бөлікке
және гуньмоның өзіне қарайтын орталыққа бөлінген. Бұлар өзара қақтығысқа
толы болдыҚытай ханшалары үйсін гуньмоларына ұзатылған. Олар Қытайдың Орта
Азия, Батыс Азия және Европамен сауда байланысында маңызды роль атқарды.
Б.Д.д. 2 ғасырда пайда болған Ұлы Жібек жолын ұстап тұрған осы үйсіндер
болды. Үйсіндер туралы қытай деректерінде б.з. 3 ғасырына дейін айтылады.
Археологиялық ескерткіштері. Жетісу жерінде үйсіндердің обалары, қорымдары
мекенжайлары зерттелді. Обалардың көбісі диаметрі 6-20 және биіктігі 0,5-
1,5 м. Топырақ, тас қиыршық немесе топырақ-тас аралас үйінділер болып
келеді. Қорымдары б.з.д.3-2 ғғ. Жататындары ерте кезеңі.-Қапшағай 3, Өтеген
3, Қызыл еспе. Оларға ортақ сипат қорымдар теріскейден түстікке қарай,
әрқайсысында 5-6-дан обасы бар тізбек болып, созылып жататындай
жоспарланған. Орта кезеңге жататындар б.з.б. 1 ғ-б.з. 1 ғ. деп есептеледі.
Бұған Өтеген 1,2, Тайғақ 1, Қарлақ 1, Алтын Емел қорымдары. Олар жүйесіз
түрде, үш обадан тізбектеліп орналасқан.
Соңғы кезеңі 2-3 ғғ. Деп саналатын кейінгі кезеңге Қапшағай 2, Шолақ Жиде
1,2, Гүр қора 2, Қалқан 4 қорымдары жатады. Бұлардағы обалар жүйесіз,
ретсіз жасалған, қабырлар жерден қазылған, үстері ағашпен бастырылмаған.
Үйсіндердің алғашқы қонысы Шу алқабынан, Луговое аулынан табылды.
Қабырғалары қам кірпіштен жасалған, едендері балшықпен сыланған, ортасынад
жер ошақ болған.
Үйсіндер шаруашылығы. Олар көшпелілер болғанымен, үй маңында егін де
салған. Оған дән дақылдары салынған ыдыс-аяқтар, дәнүккіштер тас кетпендер
табылуы дәлел. Киімдері байлары жібек пен биязы жүн матадан, кедейлері жай
қалың жүннен, былғары, қой терісінен тіктірген. Үйсін қоғамында байлар,
жасауылдар, абыздар, кедейлер болған. Әскер басылары мен шенеуніктердің
қолында мөрі болған. Жеке меншік те өскен. Ол малға, жер-суға тараған.
Қаңлы мемлекеті.
Қытай жазба деректерінде канцзюй деген атпен, б.з.д. 2 ғ. айтылады.
Сыр,Талас өзендері бойында орналасты. Олар да орталық Азиядан келді. Саны
600 мың адам, 120 мың әскері болды. Астанасы Битян қаласы
Археологиялық ескеткіштері. Қауыншы және Отырар-Қаратау мәдениеті деп
археолоттар атайтын үлкен ескерткіштері сақталған. Бұлардың біріншісі
Ташкент аумағында, екіншісі Сырдың орта ағысысы мен Қаратаудан Таласқа
дейінгі аралықта. Қауыншы мәдениетіне жататын Ақтөбе мекені көбірек
зерттелді. Табылған ескерткіш- сарай крест тәрізді салынған бес үйден, екі
дәлізден тұрады. Отырар-Қаратау мәдениетіне жататын ескерткіш Отырар өңірі.
Қазылған үйлер бір бөлмелі, екінші бөлме қойма болған. Ортада тікбұрышты
жер ошақ жасалған.
Шаруашылығы, кәсібі. Керамика ыдыстар, құмыралар, табалар табылған.
Қаңлылар темірді балқытып орақ, пышақ, жебе ұштарын жасаған. Егін
шаруашылығы, мал өсіру, аң аулаумен айналысқан.
Түркі империясы мен мемлекеттері
1. Түркі қағандығы.
2. Батыс және Шығыс түркі қағандығы.
3. Түркеш қағандығы.
4. Исламға дейінгі ежелгі түркі халықтарының мәдениеті (Ү-ІХ ғ.)
Түркі қағанаты.Түркі қағанаттың саяси-әскери бірлестік ретінде қалыптасқан
мекені - Жетісу. Жетісу мен Шығыс Қазақстан жужан мемлекеттің шет аймақтары
болатын. Осы аймақтарда орналысқан тайпалар - теле - 492 ж. жужаньдарға
қарсы шығып, тәуелсіздік мемлекет құрады. Дегенмен де, 516 ж. жужаньдар
жаңа құрылған мемлекетті тағы да өздеріне бағындырады. 545 ж. теле тайпаның
Ашина руы жужаньдарға қарсы қүресті басқарады. 551 ж. ашина руының батыры
Бумын, Қытаймен бірігіп, жужань мемлекетінің талқандайды.
Сонымен, түркі тілдес тайпаларының ішіннен шыққан теле тайпа Жетісуда
мемлекетінің негізін құрып, көрші мекендерді өзіне бағындыру үшін саясат
жүргізеді.
1 мыңжылдықта Евразияның аймағында этникалық өзгерістер болады. Түркі
тілдес тайпалар басымдық алды. Түрік атауының тұңғыш рет аталуы қытай
шежірелерінде кездеседі және ол 542 жылға жатады. Қытайлар түріктерді сюнну-
ғұндар деп атаған. Ерте Түркі мемлекеті -Түркі қағанаты 552 жылы құрылды.
Оның негізін салған - Бумын қаған 553 жылы қайтыс болады. Оның мұрагері -
Қара-Ыстық-хан - билігі бір жылға толмай, қайтыс болады. Мұқан-қаған (553-
572) билік құрған жылдарда Түркі қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке ие
болады. Олар Маньчжуриядағы қидандарды, Енисейдегі қырғыздарды бағындырады,
бұларға Солтүстік Қытай алым-салық төлеп тұрады. 563-567жж. эфталит
патшалыпын басып алады. Міне, осыдан кейін олардың жері Каспий теңізінен
Солтүстік Индияға дейін және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатқан.
Түркілер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне дейін
баратын Жібек жолына иелік етті. Олар өздерінің жаулап алу жорықтарын
жүргізуде Иранға қарсы Византиямен одақтасты, 571 жылы түріктердің әскери
қолбасшысы Естеми Солтүстік Кавказды басып алады, сөйтіп Керчь түбегіне
(Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчьті басып алып, 576 жылы
Қырымға шабуыл жасады. Бірақ Естеми өлгеннен кейін 582-593 жылдары билік
үшін қырқыс басталды. Өзара қырқыс пен әлеуметтік қайшылықтар қағанатты
қатты әлсіретті. Күшейіп алған Иран 588 ж. Герат түбінде түріктерді жеңіп
шығады. Византия 590 жылы Боспорды қайтадан жаулап алады. Өзара қырқыстар,
әлеуметтік қарама-қайшылықтар қағанатты әлсіретіп, оның 603 жылы Шығыс және
Батыс түркі қағанаттарына бөлінуіне әкелді. Шығыс Түркістаннан Амударияға,
Еділ өңірі мен Терістік Кавказ далаларына дейінгі жер Қағанат қарауына
көшеді.
Түркі мемлекетінің басында - қаған тұратын, оның оң қолы (көмекшісі) -
ягбу титулымен аталатын. 568 ж. бастап Түркі қағанаты 4 болысқа
бөлінетін. Қағанның ордасы (ставкасы) - Алтайда болған. Халық 3 әлеуметтік
топқа бөлінген - бектер, қара-будундар (жалпы халық), татылар (құлдар).
Түріктерге бағынатын тайпалырдың барлығы - оғыз деп аталатын.
581 ж. Қытайда Чжов династияның орнына Суй династия келгеннен кейін,
жаңа патша түріктермен барлық сауда қарым-қаныстарды үзді. Енді Қытайдан
жібек маталары Орта Азияға келмейтің болғандықтан, түрік қағандарының Ұлы
Жибек жолындағы ролі азаюға бастады. Тобо-хан қайтыс болғаннан кейін, түркі
қағанатта өзара қырқыс басталады. Суй династияның патшалары осы ішкі
өзгерістерді сезіп, түркі қағанатты ыдыратуға, әлсіретуге тырысады. Осы
саясаттың нәтижесінде, 602-603 жж. қарай, түркі қағанаты екіге бөлініп
кетеді.
604 ж. Батыс Түркі қағанатының қағаны болып Таман сайланды. Ал Шығыс
Түркі қағанатының қағаны болып Жанғар.
Батыс түркі қағанаты (603-704 жж.). Батыс Түркі қағанатының Қағанаттың
этникалық саяси өзегі он тайпа (он оқ будун) болды, олар Қаратау
баурайынан Жоңғарияға дейінгі аралықта жатқан ежелгі үйсін жерін жайлайды.
Шу өзенінің шығыс жағында дулының бес тайпасы, ал оның батыс жағында бес
тайпалы нушебилер (басқаша он-шадпыт) жайлады. Суяб қаласы (Қырғыстанның
Тоқмақ қаласы маңында) ел астанасы болды, ал қағанның жазғы ордасы Мың
бұлақ (Түркістан қаласы жанында) еді. 610-618 жж. Жегуй қаған мен оның
інісі Түн жабғы қаған (618-630 жж.) билеген кезде қағанат күшейді. Мемлекет
шекерасы Үндістанның солтүстік-батысына дейін жылжыды.
Қағанат шаруашылықтың көшпелі және жартылай көшпелі, отырықшы-
егіншілік әдісімен де айналысты. Елдің халқы түркілер де, соғдылар да сауда-
саттықпен, мал бағумен, қолөнермен, егіншілікпен қатар айналысты.
Қағанаттағы бірінші тұлға - жердің қожасы, әскери билеуші - қаған болды.
Қағанаттағы жоғары лауазымдар - жабғы, шад, елтебер, қаған әулетіне ғана
лайық атақтар болды. Сот қызметтерін бұйырықтар мен тархандар атқарды.
Қағанаттың негізгі халқы - мал өсіретін ерікті ұсақ қауым мүшелері болған,
оларды қара будун(қара халық) деп атаған. Әлеуметтік жағынан тайпалар -
ақ сүйек және вассал (бағынышты) тайпалар болып бөлінген. Бағыныштылар алым-
салық төледі. Соғыс тұтқындары құлға айналды.
Жібек жолы бойында үстемдік орнату үшін мемлекеттердің арасында жие
соғыс болып тұрған. Сауда жолы үшін талас 7 ғ. 20-ж. барлық ортағасырлық
мемлекеттерді екі коалиция бөлді. Бұлар - бір жағынан - Батыс Түркі
қағанаты, Византия, Қытай, екінші жақтан - Шығыс Түркі қағанаты, Иран және
Ауар (Авар) қағанаты. Екі коалицияның арасындағы шайқас, мемлекеттерді
әлсіретіп, ешқайсына да жеңіс әкелген жоқ. Дегенмен де, осы соғыстардың
нәтижесінде, дулы тайпалары (он оқ будун тайпа бірлігіне кірген тайпаның
бірі), 630 ж. түркі қағанаттің патшасың өлтіріп, оның орнына дулының
арасынан шыққан Сібір-ханды таққа отырғызады. Осы кезден басталған, дулы
мен он-шадпы тайпаларының арасындағы билікке күрес ұзаққа созылады.
Сонымен, қарауындағы халықты ұстап тұруға, бағындыруға Батыс түркі
қағанаттың орталық үкіметінің шамасы жетпейтін болғандықтан, Батыс Түркі
қағанаты өзінің саяси және әскери күшін жоғалтуға мәжбүр болды. Осыны
қытайдағы Тан империсы пайдаланып, Батыс Түркі қағанатқа қарсы соғыс
жариялайды. Өзара (640-648, 656-657, 658-659 жж.) соғыстар, қырқыстар
Жетісуға қытай әскерінің баса-көктеп кіруіне әкеп соқты. Олар өздері
қалаған адамдарын Батыс Түркі қағанатын билетуге тырысты. Барлық Батыс
Түркі қағанаттың аймақтары екі губернаторлыққа бөлінді. Жаулап алынған
жерлерде қаған орынбасарлары - тудундар алым-салықтың алынуын қадағалады.
679 ж. қытай саясатына қарсы Монголия мен Жетісуда шамамен бір уақытта
көтерілістер болады. Монголиядағы көтерілісінің нәтижесі - Шығыс түркі
қағанатың қайта орнату. Ал Жетісудағы көтерілісті қытай әскері күшпен
басады. Енді барлық шаманы Шығыс Түркі қағанатың қайта бағындыруға салған
кезде, Жетісудағы түркеш тайпалары халықты басқарып, 699 ж. (басқа деректер
бойынша - 704 ж.) Батыс Түркі қанағатын қайта тәуелсіз мемлекет ретінде
орнатады. Сонымен, қарсы тынымсыз соғыстардың нәтижесінде түргештер
күшейіп, Жетісуда саяси жетекші күш болып шығады.
Түргеш қағанаты (704-756 жж.) Түргештер дулы тайпа құрамының ішіне
жатады, түргештердің өзі - қара және сары түргеш болып бөлінгені белгілі.
(Кейбір тарихи деректер бойынша, сары және қара деген тайпа бөліктері
этниқалық емес, саяси жағынан қарастырғаны жөн. Демек, Сақал қаған болған
кезде түргеш кағанаты екіге бөлініп кетеді. Біревінде Сақал өзі қаған
болған, ал екіншісінде халықты басқарған Сулық. Сақалға бағынатын халықты
сары түргеш деп атаған, ал Сулыққа бағынған халықты - қара түргеш.)
Түргеш қағанаттың саяси өмірі тарихта Орта Азияға шапқыншылық жасаған
арабтармен тығыз байланыстырады. 7-ғ. бас кезінде Араб түбегінде Араб
мемлекеті қалыптасты. Ислам мемлекеттік дінге айналады. Осы дінді таратушы
Мұхаммед 632 ж. қайтыс болғаннан кейін, арабтар ислам дінін тарату үшін
жаулаушылық соғыстар бастады.
Арабтар Орта Азияға жаулауы басталған кезде, Қазақстан мен Орта
Азияның басым бөлігі Батыс Түркі қағанаты қол астында болды. Арабтарға
қарсы күресте Жетісуда өкімет басына келген түргештер болды. Оның негізін
салған Үш-еліг қаған (699-706 жж.). Оның ордасы Шу бойындағы Суяб қаласы
болды. Екінші (кіші) ордасы Іле өзені жағасындағы Күнгіт қаласында
орналасты. Үш-еліг-қаған елді 20 түтіктікке (еншілікке) бөлді, оның
әрқайсысының 7 мыңнан әскері болды. Үш-еліг-қаған Қытай империясымен және
Согд мемлекетімен саяси бірлестік құрып, арабтарға қарсы күреседі.
Түргеш қағанатында Үш-еліттен кейін оның мұрагері болып, баласы Сақал-
қаған (706-711) таққа отырады. Оның кезіңде Түргеш мемлекетінде ішкі бірлік
болмайды және қағанат үнемі арабтармен, қытайлармен күрес жүргізіп отырды.
Түргеш қағанаты Сулық қаған (715-738) тұсында күшейді. Оның тұсында
түргештер екі майданда күрес жүргізді. Батыстан арабтар, шығыстан Тан
әулеті кұш көрсетті. Елшілік жолымен (неке байланысы) және әскери шаралар
арқылы Сулық шығыстан келетін қатерді болдырмады. Бұл жағдай түргештердің
батыста белсенді әрекет етуіне мүмкіндік туғызды. 723 жылы Ферғана
қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен тізе қосып, түргештер арабтарды
жеңеді. Сулықты арабтар Абу Мұзахим (Сүзеген) деп атайды. 737 жылы Сулықты
өз қолбасшысы Баға-Тархан өлтіреді. Оның қазасынан кейін сары түргештер
мен қара түргештер арасында өкімет билігін алу үшін күрес басталды. 746
жылы Жетісуға Алтай мен Тарбағатайдан қарлұқтар келіп қоныстанады.
Арабтармен, сондай-ақ өзара қырқыстардан әлсіреген түргештер қарлұқтарға
белсенді қарсылық көрсете алмайды. Мұны Қытай империясы пайдаланды. Оның
Шығыс Түркістандағы уәлилары 748 жылы өз әскерін Суяб қаласына аттандырады
да, оны басып алады. Шаштың иесі дарға асылады. Оның баласы арабтардан
көмек сұрап келеді. 751 ж. Тараз жанындағы Атлах қаласы маңында арабтар мен
қытай әскері арасында зор шайқас болады. Шайқас бес күнге созылады. Шешуші
сәтте қытайлардың ту сыртындағы қарлұқтар көтеріліс жасап, арабтар жағына
шығады. Қытайлар толық жеңіледі. Тан әскері Жетісуды, Шығыс Түркістанды
тастап кейін шегініп кетеді. Арабтар Шашқа қарай кетеді. Бірақ ішкі қырқыс
Түргеш мемлекетін әбден тұралатып тастады. 756 жылы түрік тілді қарлұқ
тайпаларының әрекетінен түргеш мемлекеті құлады
4. 6-13 ғғ. көшпелі және отырықшы мәдениет. Ұлы Жібек жолы Қазақстан
жерінде. Б.з.д. 1-мыңжылдықтың орта кезінде Қара теңіз өңірінен Дон бойына,
содан Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтарға, Ертіске, одан әрі созылып
Алтайға, жоғарғы Етіс пен Зайсан көлі алқабын мекендеген аргиппейлер еліне
кететін Дала жолы жұмыс істей бастапан. Осы жолмен жібек, терілер, иран
кілемдері, асыл металдан жасалған бұйымдар сауда арқылы таратылып жататын.
Б.з.д. 2 ғ. орта шенінде Жібек жолы елшіліктің және сауда-саттықтың
тұрақты желісі ретінде қызмет атқара бастайды. Б.з. 2-5 ғғ. Егер Шығыстан
жүре бастасақ, Жібек жолы Қытайдың ежелгі астанасы Чаньаннан шығып, Ланчжов
маңындағы хуанхэ өткеліне баратын да, одан әрі Наь-Шанның солтүстік
сілемдерімен жүріп отырып, Ұлы Қытай қамалының батыс шетінен, Яшма
қақпасының шебінен барып шығады. Осы арадан сара жол екіге айрылып, Такла-
Макан шөлін солтүстік және оңтүстік жағынан айналып өтетін. Терістік жолы
хами, Тұрфан, Бесбалық, Шихо көгал аймақтары арқылы Іле алқабына жететін;
ортадағы жол Чаочаннан Қарашарға, Ақсуға сосын Бедел асуы арқылы
Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауынан шығып, Дунхуан, хотан, Яркенд,
Бактрияларды басып өтіп, Үндістан мен Орта теңіз аймағына қарай кететін;
бұл оңтүстік жол деп аталды. Ал солтүстік жолы Қашғардан Ферғанаға, одан
әрі Самарқанд, Бұқар, Мерв арқылы хамаданға, Сирияға баратын.
11-12 ғғ. Қытайдан шығып Жетісу мен оңтүстік Қазақстан арқылы батысқа
қарай өтетін жол жанданып кетеді. Жолдың бұлай ауытқуын бірнеше себептермен
түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен жүретін сауда
жолдарын бақылайтын Түрік қағандарының ордалары болатын. Екіншіден, Ферғана
арқылы жүретін жол 7 ғ. ішкі қырқыс салдарынан қауіпті болып қалды;
үшіншіден аса бай түрік қағандары олардың айналасы теңіздің арғы бетінен
келген тауарларды көптеп тұтынды.
7-14 ғғ. Елшілік және сауда керуендерінің дені Жібек жолымен жүретін.
Сан ғасырлар бойы жол тынымсыз өзгеріп отырған. Жібек жолы Орта Азия арқылы
оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға келетін сауда жолы 14 ғ. дейін, қашан ішкі
қырқыстар мен соғыстар қала мәдениетін аздырып,тоздырғанға дейін, Қытайға
баратын теңіз жолы игеріліп, бұрынғы көне жолдың жұолдызы сөнгенге дейін
жұмыс істеді.
Сауда мен тауарлары. Сауданың ең басты жихазы жібек болды. Алтынмен
бірге ол халықаралық валюта болған, оны хандар мен елшілерге тарту еткен,
жалдамалы әскерге жалақы етіп берген, мемлекеттік қарызды сонымен төлеген.
Отырардың күміс көмбесі табылды. Егер Жібек жолымен батыстан шығысқа қарай
жүрсек, оның Қазақстандағы учаскесі Шаштан Исфиджабқа, Сайрамға келеді.
Одан Таразға, Құланға, Жаңа қалаға, Суябқа, Барысқан, Алмалық одан Такла-
Макан шөлінің солтүстік жиегін айналып, хами мен Тұрфан көгал аймақтарын
басып, Дунхуан мен Қытайға жететін болған.
Дін соқпақтары. Жібек жолымен діни идеялар да кең таралып отырған, ал
миссионерлер өз дінін тіпті теңіздің арғы бетіндегі елдерге барып таратқан.
Үндістаннан Орта Азия мен Шығыс Түркістан арқылы Қытайға буддизм келген,
Сирия мен Ираннан, Аравиядан - христиан діні, сосын барып ислам жеткен.
Қытайға буддизм Индиядан Орта Азия мен Қазақстан арқылы барған. Бұл әрекет
б.з. бұрынғы 1 ғ. басталған. Шығыс Түркістан мен Қытайға будда дінін
таратуда соғдылар, қаңлылар көп еңбек сіңірген.
Түріктер 6 ғасырдан бастап буддизмнің қатты ықпалын өз бастарынан
өткізген. Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда буддизм едәуір дәрежеде кең
тараған. Будда ескерткіштері Шу алқабының Ақбешім, Қызылөзен, Новопокровск,
секілді қала жұрттарынан кездесті: олар ғимараттар, монастырьлар,
мүсіншелер, шіркевлер.
Жібек жолы бойымен, Батыстан Шығысқа қарай жылжып отырып, буддизмнен
қалмай христиан діні де тараған.
Х-ХІІ-ғғ. Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар сауда мен
қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан жерінде
Суяб, Құлан, Мерке, тараз, Отырар, Исфиджаб сияқты қалалар болды. Солардың
арасында Жібек жолында маңызды ролі болған қала ИсфиджабСайрам еді. Ол
туралы араб авторы Әл-Макдиси айтады. Қаланың мешіті, рабадыкүзеті,
базары, төрт қақпасы бар: Нуджакент, Фархан, Шахраны, Бұхара.
Сыр бойындағы қала Отырар болды. Ол араб-парсы деректерінде Фараб,
одан бұрын Тарбан деп аталған. Тағы бір ірі қала Тараз болды. Ол жазба
деректерде 568 жылдан басталады. Византия императоры Юстинианның елшісі
Земарх Килликискийдің Батыс түркі қағаны Дизабұлға берген есебінде Таразда
аталады. 630 жыл шамасында қытай саяхатшысы Сюань Цзань Таразды (Далассы)
шеңбері 8-9 лиге 4-4,5 км жеткен маңызды сауда орталыпы дейді. Ол 7
ғасырда ҰЖ жолындағы ірі мекенге айналды. Таразда монша, су құбырлары, Айша
бибі, Қарахан мазары бар. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің
бойында төменгі Барысхан, хамукет, Жікіл, Адахкет, Ден, Нуджикент, Құлан,
Мерке, Аспара, Жұл, Баласағұн сияқты қалалар тізбектеліп жатты. Сондай-ақ
Іле өзені алқабында Қойлық, Талхиз, Екіоғыз сияқты қалалар болды.
11 ғасырда Ясы (Түркістан) Шауғар округы орталыпы саналды. Мұнда 12
ғдың соңында Ахмед Яссауи мешіті салынды. Сыр бойындағы ірі қала Сығанақ.
Қаз-ң солтүстігі мен солт-шығысына баратын керуен жолдары қиылысында
орналасқан ол 12 ғасырда қыпшақ бірлестігінің орталыпы болды. Қазір Сығанақ
орнында Сунақ ата жұрты бар.
10-12 ғғ. Орта Азия мен Қаз-нда тағы жаңа қалалар Қарашоқы, Қарнақ,
Ашнас, Баршынкент пайда болды.
Мал шаруашылығы мен суармалы егіншілік дамыды. 9-12 ғғ. Отырар өңірі
суармалы егіншіліктің орталғы болды. Мұнда егістік жерлер көп тармақты
суландырмалы жүйемен жабдықталды. Су жолы Арыс өзеніндегі су қоймасы арқылы
жүргізіліп, оның бір саласы Отырар қаласына келді. Екінші саласы Құйрық
төбе, Алтын төбе, Жалпақ төбе, Марданкүйік қалаларына барды. Отырарға
баратын су жолы төңіректегі рабадтарды сумен қамтамасыз етті. Ал сырдағы су
жолы Сауран, Сығанақты, және сол жағалаудағы Сүткентті, Аркөкті, Аққорған
және Үзгентті сумен қамтамасыз етті. Қол өнер дамыды. Керамикадан ыдыстар
жасалынды. Тараздан арыстанды бейнелеген табақша, Отырардан өсімдік ою-
өрнегімен әшкейленген құмыра табылды. Қаланың ішкі рыноктарында мыс ақша
қолданылды. Сыртық сауда да, қалалар арасындағы саудада жинап сақтауға
қолайлы алтын орнына күміс ақша пайдаланылды. 11ғ.дың 1-ж. Қаз-нда Тараз,
Исфиджаб қалалларында ақша жасайтын теңге сарайы болды.
Жазба мәдениеттің дамуы. Түркілерде 7 ғасырда сына жазуын қолданды. Ол
жазу ғылымда 17 ғасырдың 20-ж. белгілі болды. Енесей өзендері бойынан
табылған бұл жазуды неміс ғалымы Д.Мессершмидт пен оның жанында болған швед
офидері И.Страленберг ашты. Скандинавиядан табылған руна жазуларына ұқсас
болғандықтан бұл жазуды да руна деп атады. 1889 ж. орыс ғалымы Н.М.Ядриндев
Солтүстік Монголияда Орхон өзені аңғарынан да тапты. Тексті дат ғалымы
В.Томсен мен орыс ғалымы В.Радлов оқыды. Негізгі ескерткіштерінің табылған
жеріне байланысты бұл жазу Орхон-Енисей деп аталынады. Орта Азия мен
Қазақстанда руна жазуы ферғаналық (керамикаға түскен ұсақ таңба) және
жетісулық (қырғыз және қазақ жерлерінеде табылған) деп екіге бөлінеді.
Біртіндеп түркі жазуын араб жазуы ығыстырды. Халықтың тілі түркі тілі болып
қалғанымен, оқымыстылар өз еңбектерін араб тілінде жазды.
Қазақстанда туып-өскен философ әрі энциклопедияшы ғалым Әбу насыр Әл-
Фараби (870-950) мұсылман шығысында Аристотельден кейінгі Екінші ұстаз
ретінде мәлім болды. Ол Бағдаттта, Дамаскда, халеб қалаларында болды.
Әл-Фараби философиясының негізі-аристотелизмді эманация туралы
неоплатондық іліммен ұштастыру болып табылады. Оның философиясының бірегей,
дербес сипатына ешкім күмән келтірмейді. Негізінен идеалист бола тұрып, Әл-
Фараби материалистік пікірлер де айтқан. Мәселен, ол ең жоғарғы дүниенің
бар екенін және оны түйсік арқылы танып-білуге болатынын мойындаған,
адамның жанын денемен байланысты қараған. Нақ осы себептен де мұсылман дін
басылары философты діннен безген деп те кінәлаған. Дүние, Әл-Фараби
көзқарасы бойынша материалдық элементтерден құралатын заттардан тұрады.
Қозғалыс дегеніміз денелердің қасиеті. Оның математика, музыка, астрономия
және т.б. туралы еңбектері бар. Еңбектерінің аттары: Ғылымның шығуы,
Музыканың ұлы кітабы, Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы
трактат және т.б.
Түркі әдебиетінің көрнекті өкілдері Жүсіп Баласағұн мен Махмұд
Қашқари. Жүсып Баласағұн 1017 жылы туды. 1069-1070 жылы Құтты
біліг(Құтадғу біліг) атты 6520 бет тұратын поэма жазды.Автор идеалды
қоғамның нормаларын, ондағы түрлі топтарға бөлінген адамдардың мінез-
құлқын, ережелерін, билеушілер мен бағыныштылар арасындағы өзара қарым-
қатынас ережелерін сипаттайтын терең мағыналы философиялық-дидактьикалық
шығарма.
Махмұд Қашқари (11ғ.) автордың айтуынша Қарахан әміршісі Насыр ибн Әли
тұқымынан шыққан. Ол ел аралап түркілердің сөздерінің мағынасын, өлеңдерін,
жұмбақтарын, ертегілерін, әдет-ғұрыптарын жазып алады. Байқауларын жинақтап
Диуани лұғат-ат-түрк (Түркі тілдерінің сөздігі) деген еңбек жазды. Бұл
еңбекті ежелгі орта ғасырдағы түріктердің халықтық өмірінің нағыз
энциклопедиясы девге болады.
Қала халқының мәдени өмірінде ислам дінін уағыздаушы, сопы ақындардың
ішінде Ахмет Иассауи (1103-1166) шығармалары ерекше орын алады. Ол оңтүстік
Қазақстандағы түркі халқы арасында ислам мен мұсылман дінінің тарауына зор
еңбек сіңірді. Оның өлеңмен жазылған Диуани хикмет (Даналық жайындағы
кітап) деген еңбегі бар.
Түркілердің бірнеше дербес мемлекет болып қалыптасуы (ҮІГІ-ХІГІ ғ.)
1. Ұйғыр қағандығы.
2. Енесей қырғыздрының мемлекеті.
3. Қарлұқ қағандығы, қарахан және қарақытай мемлекеттері.
4. Қимақ, Қыпшақ, Хазар қағандығы
5. Дунай, Еділ, Кама бұлғарлары.
6. Оғыз, салжұқ империясы.
7. Ежелгі Хорезм мемлекеті.
Түркі тілді көшпелі, жартылай көшпелі тайпалар Батыс түркі қағанаты
орнына 4 бірдей құдыретті мемлекет орнатады. Хазар қағанатын қоспағанда,
Төменгі Еділ өңірі мен Солтүстік Кавказда, Қазақстан жерінде үш этникалық-
әлеуметтік бірлестік пайда болды: Сырдың бойын, Арал өңірін Оғыз мемлекеті,
ал Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық аймақтарында, астанасы орта
ертісте болған Қимақ мемлекеті дүниеге келді. Батыс түркі қағанаты орны
Жетісуда - қарлұқтар қалды.
Қарлұқ мемлекеті (756-940 жж.). Қарлұқ тайпаларынын мекені - Алтай
манында орналысқан. 8 ғ. бастап қарлұқтар Жетісуға қоныс аударады.
Қарлұқтардың арқасында 751 ж. арабтар Талас бойында түріктермен болған
шайқасты жеңеді. Осы кезден бастап қарлұқ тайпалары күшейіп, олардың
патшасы өз билігін Алтайда орнатады. 755 ж. қарлұқтар Жетісуда түргештерді
жәнеді. Түргештердің жартысы қарлұқтарға бағынады, ал қалғаны шығысқа таман
көшуге мәжбүр болды.
Қарлұқтар туралы деректер 5 ғасырға жатады. Ол бұлақ деген атпен
белгілі. Түркі руна ескерткіштерінде үш қарлұқ атын алтай тауы мен Балқаш
көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалар бірлестігіне
айтады. 7 ғ. ортасында қарлұқ бірлестігі құрамына бұлақ, шігіл мен ташлық
кірген. Көсемдері Елтабар деп аталған. 766 жылы түргеш қағандарының қос
ордасы Тараз бен Суябты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қоластына
көшеді. Олар ерте феодалдық мемлекет құрады. Араф географы Әл-Марвази (12
ғ.) қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғанын айтады. Қарлұқ конфедерациясына
Жетісу мен оңтүстік Қазақстанның тухси, шігілдер, әзкіштер, халаджылар,
чаруктер, барысхандар, т.б. түркі тілдес тайпалар кірген. 8-10 ғғ. Қарлұқ
тайпалары Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдың орта ағысына
дейінгі көсіліп жатқан территорияны қоныс етеді. Балқаш пен Ыстықкөл арасы,
Шу, Іле, Талас өзендері бойында, Отырарға дейін көшіп жүреді. Олардың
билеушісі джабғу, 840 жылдан бастап каған атағын алды. Көшпелі тайпалардың
билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес,
қала орталықтары да болды. Қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған.
Олардың ішінде Тараз, Құлан, Мерке, Атлалық, Тұзын, Балық, Барысқан және
т.б. Қарлұқ қалалары Ұлы Жібек жолы бойында орналасты.
Қарлұқ қағанаты ішкі қырқыс, өкіметті алу жолындағы, қоныс-өрісті
иемдену жолындағы талас-тартыс мемлекетті ыдыратты.
940 (942) ж. қарлұқ мемлекетінің астанасын - Баласағұнды - Шығыс
түркістандағы түріктер - Тянь-Шянь жағынан қоныс аударған чығыл және ягма
тайпалары - жаулап алады. Осыдан кейін Жетісуда билік қараханидтерге тап
болады. Сонымен, 940 жылы қарлұқ мемлекеті өмір сүруін тоқтатты.
Қарахан Әулетінің мемлекеті (942-1210 жж.). Негізін салған Сатұқ Боғра
хан (915-955). 940 (942) ж. Сатуқ Баласағұн билеушісін құлатып, өзін
жоғарғы қағанмын деп жариялайды. Осы кезден бастап Қарахандар мемлекеті
тарихы басталады. Қарахан мемлекетінің құрылуы мен оның ерте тарихында
басты рольді Қарлұқ конфедерациясының тайпалары атқарды. 10 ғ. сонына таман
Қарахандар иелігі Батыста Амудария мен Сырдария арасындағы Мәуереннахрдан
бастап, Шығыста Жетісу мен Қашғарға дейін созылды.
Қарахан мемлекеті шекаралары тұрақты, толып жатқан еншіліктерге
бөлінетін. Еншілік иелерінің құқтары зор болатын. Олар өз атымен теңгелер
шығаруға дейін, кейде тіпті лауазымдарын өзгерте алатын. 11 ғ. 30-ж.
соңында Ибрахим ибн Насырдың тұсында мемлекет екіге бөлінеді: біріншісі,
орталыпы Бұқарда болған, қарауына ходжентке дейінгі Мәуереннахрды қосып
алған Батыс хандығы, екіншісі - қарамағына Тараз, Исфиджаб, Шаш, Ферғана,
Жетісу мен Қашғар кіретін Шығыс хандығы. Оның астанасы Баласағұн қаласы.
Осымен Қарахан мемлекетінің еншіліктерге бөлінуі заңды түрде бекітілді.
Арслан-хан кезіңде қарахан мемлекеті одан сайін бөлініп кетеді: әрбір
еншілік өз тәуелсіздігін құру үшін таласады.
1056 ж. Қадырханның ұлы Йинал-тегін өкімет мұралыпы жолындағы күресте
інісі Сүлейменнің иелігін басып алады. Бірақ ұзамай ол у беріліп
өлтіріледі. Тәж-таққа Йинал-тегіннің баласы Ибрахим ие болады, бірақ ол да
біраздан кейін Барысхан әміршісімен болған соғыста қаза табады. Осыдан
кейін Шығыс қағанатын 15 жыл бойы (1059-1074) Қадырханның балалары Юсуф
Тоғрулхан мен Бограхан харун басқарады. Олардың тұсында Ферғана Шығыс
қағанатқа күшпен қосылады. Екі қағанат арасындағы шекара Сырдарияны бойлай
өтеді. Тоғрұл қайтыс болғаннан кейін оның еншілігі Бограхан харунның (1075-
1102)- Қашғар, Баласағұн мен хотан қожасының қоластына көшеді. 1089 ж.
бастап ол Салжұқ сұлтаны Мәлікшахтың кіріптар вассалына айналады. 1102 ж.
Бограхан қайтыс болғаннан кейін, көп ұзамай Мәуереннахрға Баласағұн мен
Таластың иесі Қадырхан Жабраил шабуыл жасап, Амударияға дейінгі жердің
бәрін басып алады, тіпті Салжықтардан Термезді тартып алмақшы болады, бірақ
олардан жеңіліп қалады. Сұлтан Санжардың басқаруы кезінде (1118-1157)
салжықтар Мәуереннахрда шексіз билігін жүргізеді, бірақ бұл кезде Қарахан
әулетінің саяси құлдырауының белгісі біліне бастады.
Бұған бас себебі - қидан мемлекетінің құрылуы және оның жүргізген
сыртқы әскери саясаты болып табылады.
12 ғ. екінші жартысында қидандар Батыс Түркі қағанатына қауіп төндіре
бастайды. 1141 ж. Қарахан-Салжықтың әскерін талқандағаннан кейін Қарахандар
мемлекеті екі хандығының билігі де қарақытайлар қолына көшеді. 1210 ж.
шығыс Қарахандар әулеті наймандармен соғыста жеңіледі. Ал 1212 ж. Хорезм
шах Мұхаммед батыс қағанаттың соңғы қағаны самарқандық Османды өлтіреді,
ұзамай Қарахандардың Ферғана тармағы да жоқ болады. Қарахан әулетінің
мемлекеті тарихы осылай аяқталды.
Қарахан әулеті мемлекетінде аса маңызды әлеуметтік-саяси институт әскери-
мұралық жүйе болды. Хандар өз туыстарына белгілі бір территорияның, сол
уақытқа дейін мемлекет пайдасына деп алынған салықты өздері жинап алу құқын
берді. Мұндай салық икта деп аталады, ал оны жинаушыны мукта, немесе
иктадар деп атаған. Халық көшпелі, жартылай көшпелі болды. Мемлекеттік
дін ретінде - ислам діні болды. Исламның (960 ж. Мұса жариялады) енуіне
байланысты, араб әрпіне негізделген жаңа түркі жазуы қалыптасады. Түрік
этносының ой-санасы өседі. Жүсіп Баласағұн есімі кең мәлім болды.
Қара қытайлар мемлекеті (1128-1213). Қара қытайлар. Олардың құрылуы
Орталық Азияның қидан тайпаларымен тығыз байланысты. Қидандар (цидань,
кита, хита) б.з. 4 ғ. жазба деректерде монғол тілді тайпалар ретінде
аталады. Олар Қытайдың солтүстік жағында Маньчжурия мен Уссури өлкесінің
территориясын мекендеген. 924 ж. Алтайдан бастап, Тынық мұхитқа дейінгі жер
Қидан мемлекетінің (Ляо империясы) қоластына өтеді.
1125 ж. Сунь Қытайы мен Чжурцжень мемлекетінің біріккен күші Ляо
империясын құлатады. Қидандардың бір бөлегі чжурчжендерге бағынады, ал
қалғандары Елюй-Даши басқаруымен батысқа қарай Шығыс Түркістан мен Жетісуға
таман - жылжиды. Олар енисей қырғыздарының жерін басып өтіп, Еміл өзенінің
бойына жетеді. Сол жерге аттас қала салады. Қидандардың батыс бөлігі
Жетісудың бір бөлігіне қарап, жергілікті түркі тілдес халықпен араласып
кетуі нәтижесінде, келімсектер қара қытай аталып кетеді.
1128 ж. Қарахандар әулетінен шыққан Баласағұнды иемденуші өздеріне
қысым жасаушы қаңлылар мен қарлұқтарға қарыс шығады. Қарақытайлар көсемі
Елу Дашы Баласағұнды басып алып, Жетісуда өз мемлекетін орнатады. Жетісу,
оңтүстік Қазақстан, Мәуереннахр мен Шығыс Түркістан қарақытай мемлекетінің
құрамына кіреді. Қарахандар әулетін қарақытайлар өз вассалына айналдырады.
Қарақытай мемлекетінің басшысы Гүрхан деп аталады. Оның ордасы - Шу
озенінің алқабында болатын. Баласағұн орталық болып қала берді. Әскерде
тәртіп қатал болған. Ел ішінде аула басынан салық жинай жүйесі енгізіледі -
әр үйден бір динардан салық алып отырады. Гүрхан жақындарына жер-суды тарту
етпейді, олар бәсекеші болып кетеді деп қауіптенді. Қарақытайлар Жетісудың
оңтүстік бөлігін, Исфиджабтың солтүстік-шығыс аймағын, Құлжа өлкесін
басқарады. Бірінші гүрхан Елюй-Даши 1143 ж. қайтыс болды. 1169 ж. оның
баласы - Елюй-Чжилугу - таққа отырады. Өзі христиан болғандықтан, мұсылман
дініне қарсы шығады. Оның Жетісудағы мұсылман халқын бағындыру саясаты
қарсылыққа толы болды. 1208 ж. бастап Жетісуға қоңыс аударған найман
тайпалары да осы ішкі саясатты бұзбайды. Жетісу аймағы өзара қырқыстар,
мұсылмандық қозғалыстар орталыпына айналады. Жетісудағы осы жағдай 1218 ж.
дейін, яғни Шыңғыс-ханның әскері келгенше созылды.
Кимақ қағанаты (9-11 ғ.б.). Кимақтар 7 ғ. қытай деректерінде айтылады.
Синолоттар оны яньмо тайпасымен бір деп қарайды. 840 ж. Орталық
Моңғолиядағы Ұйғыр қағанаты ыдырағаннан кейін оған енген тайпалардың бір
бөлігі (еймұр, баяндұр, татар) кимақ бірлестігінің өзегіне келіп қосылады.
Сол кездері жеті тайпадан: еймұр, имек, қыпшақ, татар, баяндұр, ланиказ,
ажлардан тұратын кимақ федерациясы құрылады. Кимақ патшасының титулы -
байгу деп аталады. Ал 9 ғ. соңы мен 10 ғ. басында Кимақ қағанаты
құрылғаннан бастап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Еуразия құрлығындағы алғашқы адамдар.
2. Ариліктер және сақтар дәуірі.
3. Азия мен еуропадағы ғұндар империясы.
4. Үйсін, қаңлылар құрған мемлекеттер.
Сақ
Атауы
Бұл халық өзін өзі сака, сақа деп атаған, (аккадша: ashkuza; қытайша: 塞 —
Sai, көне қытайша: *sək).
Оларды көне юнандар скифтер (грекше: skythai) деп атаған. Ол туралы юнан
тарихшысы Геродот өзінің Тарих деген еңбегінде, 5 томында, жағрапияшы
Страбон Жағрапиясында жазып қалдырған.
Парсы патшасы Дараявауштың Парсаға (грекше: Persepolis) жақын
Накширустамдағы тас жазуларында сақаларды үш топқа бөліп көрсеткен:
• парадрая (теңіздің арғы бетіндегі сақалар) — еуропалық сақалар-скифтер
немесе Арал теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар;
• хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақалар) — Ферғана алқабын
мекендеушілер;
• тиграхауда (шошақ бөрікті сақалар) — Сырдарияның орта ағынын және
Жетісуды мекендеушілер.
Тарихы
Парсыларға тұтқынға ұсталған сақалардың Скунха деген көемі, Бехистун, Иран
Парсылардың патшасы Құрыш II, Лүдия патшасы Кройсоспен 558—29 жж. ЗБ
соғысқанда, сақалармен одақтасқан. Кейін Құрыш сақаларды, соның ішінднгі
массагеттерді өзіне бағындаруды ұйғарды. Құрыш сөйтіп, Сақа жеріне басып
кірді. Алайда парсылар сақаларды жеңдік деген кезде, сақа жауынгерлері
тұтқиылдан бас салады. Құрыш та, әскерлері де өлтіріледі. Тұмар туралы аңыз
осы кезде шықты. Бұл аңыз расқа тән — Құрыш ұлы Қамбуджия — массагеттерге
өкілдерін жіберіп әкесі мәйітін кері алған.
Құрыштың Орта Азиядағы басқыншылық жорықтарын Дараявауш I (521—486 жж. ЗБ)
жалғастырды. Парсылар сақаларды аз уақыт бағындырады. 6 ғ. ЗБ соңы — 5 ғ.
ЗБ басында (500—449 жж. ЗБ) ежелгі Шығыстағы юнан-парсы соғысында сақа
тайпалары парсылар жағында болды. 490 ЗБ ж. юнан-парсы әскерінің Марафон
жерінде болған соғысында сақалар парсылармен бірге юнандарға қарсы соғысты.
4 ғ. ЗБ 330 жж. Ескендір Зұлқарнайынның македон әскерлері Ахеменидтердің ең
соңғысы Дараявауш III Кодоманның армиясын талқандап, Орта Азияға басып
кіреді. Олар Маракандты (Самарқанд) алып, Сырдарияға келеді. Сыр бойына
бекіну үшін, Александрия Эсхата (Шеткі Александрия) деген қала салады.
Алайда македондықтар жеңгенімен, ыстық табиғатқа шыдамаулары, Ескендірдің
аурып қалуы македондықтар Самарқанға шегінуге мәжбүр етті. Ескендір 323 ЗБ
ж. Бабыл қаласында сүзектен өлді. Оның ала-құла империясы ыдырап кетті.
Археологиялық ескерткіштері
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан
Сақалар көсемінің катафракт сауыт-сайманына бейнелі алтын қабырышақпен
оқаланған тері сауыты, Есік обасы.
Бұл сақ тайпалары мекендеген аса көлемді аймақ: тиграхаудтар — Жетісуда, ал
массагеттер Арал өңірі мен Сыр бойында. іле алқабында Бесшатыр, Есік,
Түрген, Кеген, Алексеев обалары осы алқаптан табылды.
Жетісудағы сақ мәдениеті екі кезеңді: ерте кезеңі (б.з.д. 8-6 ғғ) және
кейінгі кезең (б.з.д. 5-3 ғғ.).
Соңғы кезеңдегі патша обасына Бесшатыр қорымы мен Есік обасы жатады.
Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауындағы Шылбыр деген жерде, ол 31
обадан тұрады. Қорымның барша обалары екі топқа бөлінеді, үлкен обалар —
диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м. Салынған уақыты б.з.д. 5 ғ.
Шығыс Қазақстан
Алтай аясынан, Шыңғыстау мен Тарбағатай бөктерлерінен кездеседі. Үлкен
патша обалары бар. Ол Шілікті алқабында шоғырланған. Бұл өңірдің мәдениеті
үш кезеңнен тұрады. Мәйемір кезеңі (б.з.д. 7-6 ғғ), берел кезеңі (б.з.д. 5-
4 ғғ.), құлажүргін кезеңі (б.з.д. 3-1 ғғ.). Мәйемір кезеңінің соңында салт
кісіні атымен бірге қоятын қабырлар пайда болады.
Орталық Қазақстан
Бұл жерден Тасмола мәдениеті (б.з.д. 7-3 ғғ.) ашылды. Зерттеуді археолоттар
Ә. Марғұлан, М. Қадырбаев жүргізді.
Бұл обалардың ерекшелігі — оларда тас жалы, мұрты болады. Бірнеше
варианттардан тұрады. Негізгі обаға жанаса немесе оның шығыс бетінде, иек
астында кіші оба тұрады, одан шығысқа қарай доғаша иіліп, ені 1,5-2 м, ал
ұзындығы 2-200 м дейін кейде одан ұзыныда болады, екі жал кетеді. Үлкен
обаға үйілген төбе астында жерден қазылған қабырда өлген кісінің мәйіті
жатады, ал кіші қорғанда үйінді астындағы қабырға ат пен ағаш ыдыс-аяқтар
қойылады.
Арал өңірі
Арал өңірі сақалар мәдениеті Тегіскен, Ұйғарақ, Оңтүстік Тегіскен
қорымдары.
Батыс Қазақстан
Еділ мен Жайық арасындағы аймақтан қорымдардың көп шоғырланған жері — Үлкен
және Кіші өзеннің бойлары, Қамыс-Самар көлдерінің өңірлері, Елек, Шаған,
Ембі жағалаулары. Обалардың көбінде үйінділері бар, ал олардың аса
үлкендері орлармен қоршалған. Тас үйінділері немесе топырақ пен уақ тастар
араластырылған үйінділері бар обалар сирек кездеседі. Қабырлар шығыстан
батысқа қарай ыңғайлай қазылады, ал өлгендер молаларда емес, обалар
үйінділері астындағы арнайы дайындалған алаңдарға қойылады.
Ауыл шаруашылығы
Пазырық обасынан табылған аттылы сақа кескіні, 300 ЗБ.
Мал шаруашылығымен де егін өсірумен де айналысқан.
Жылқы өсірген. Екі тұқымы болғаны анықталды. Оның бірі басы үлкен, аяғы
жуан, денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі шоқтығы биік бойшаң,
сымбатты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін болған.
Қой бағумен де айналысқан. Сақтарда маңдай алды дөңестев ірі қойлар көп
тараған. Олар қазақтың кәзіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған.
Түйе шаруашылығы да кең дамыды.
Ал сиырдың көшпелі тіршілікке бейімделген мұндай тұқымының өзгеден
айырмасы — өнімділігі төмен, тірілей салмағы аз, жемшөпті көп талғамайтын.
Суықта сыр бермейтін, жүні қалың, тебін малы болды.
Егіншілік пен суару. Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен қамтамасыз
еткен. Олар тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдарья алқабында сақтардың
Шірік Рабат, Бәбіш-молла, Баланды секілді қоңыстарында табылған.
Кәсіпшілігі
Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны өңдеу, әсіресе қола құюға
байланысты кәсіпшіліктері дамыған. Б.э.д. 1 мыңжылдықта Қазақстан және Орта
Азияны мекендеген сақ тайпалары темірден заттар жасауды меңгерді.
Темір мен мыс, қалайы мен қорғасын, алтын мен күміс өндіру жоғары дәрежеде
дамыған. Мәселен, Имантау кен орнында 3 млн. пұт мыс рудасы, ал Жезқазған
мен Успенскіден 10 мың және 26 мың пұт руда өндірілген, сонда сол руданың
көбісі сақтар заманында өндірілгені анықталды.
Сақ зергерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, аттың
қайыс әбзелдерін, әшекейлер мен айна, қазандар мен құрбандық ыдыстарын
жасаған.
Саудасы
Еуразия далаларын сақтар билеген кезде Батыс пен шығысты, Жерорта теңізі
мен Қытайды байланыстырған халықаралық өтпелі сауда басталады. Б.з.д. 1
мыңжылдықтың орта кезінде дала жолы пайда болады. Геродот жазуына
қарағанда, дала жолы Қаратеңіз өңірімен жүріп, Дон жағалауына сосын
Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтар жерінен Ертіс бойына, одан әрі
Алтайдағы аргиппейлер еліне жеткен, содан әрі Моңғолия мен Қытайға қарай
кететін болған. Осы жолдың бір бөлігі Қазақстан жерімен өтті.
Қоғамы
Сақ қоғамында халықтың үш тобы болды деген болжам бар. Ол рим тарихшысы
Квинт Курций Руф айтқан аңызға сүйеніп айтылады. Бұлар:
• жауынгерлер — сүңгі мен оқ (ратайштар-арбада тұрғандар),
• абыздар — құрбандық табағы және айрықша бас киімі бар,
• қауымшыл сақтар, яғни сегізаяқтар (соқаға жегетін екі өгізі барлар).
Осы үш жіктің өзіне тән дәстүрлі түсі болған. Жауынгерлерге — қызыл, сары-
қызыл; абыздарға-ақ; қауымшылдарға-сары мен көк түстер. Сондай-ақ көсемдер
мен патшалар да болды. Олар әскери жіктердің өкілдері болды. Гректер оларды
басилевс — патша деп атаған. Патшаның белгісі жебелі садақ.
Мәдениеті
Сақтар аң стилін Алдыңғы Азия мен Иранға жорық жасаған кезінде қабылдаған.
Бұл өнер б.д, д. 7-6 ғасырда қалыптасқан. Аң стилі дегеніміз түрлі
жануарлардың бейнелерін дыс-аяққа, киімге, тұрмыс заттарына, түрлі
әшекейлерге, қару-жараққа салған. Сақтар күнге, найзағайға, жел-дауылға
табынған. Сақтар мифологиясында сәйгүлік ат күнмен, отпен байланысты
болған. Дүниені жаратқан көк тәңірісі Митра, жердікі Варуна, жер астыныкі
Индира секілді құдайлар болған
3. Б.з.б. 1 мыңжылдықтың 2-жартысынан бастап Еуразияның этникалық-
саяси тарихында Орталық Азияның көшпелі тайпалары ролі артты. Б.з.д. 4-3
ғғ. Қытайдың солтүстігі мен Орталық Азияда ғұндар деген тайпалар бірлестігі
(сюнну, дунху) пайда болды. Нақты айтқанда, б.з.д. 209 жылы бой көтеріп,
б.з. 216 ж. дейін дәурен сүрді. Шаңырағын көтерген әйгілі Мөде (Модэ)
батыр. Б.д.д. 209 жылы Модэ әкесін өлтіріп, таққа ие болады. Осы заманнан
бастап, ғұн мемлекеті күшейе бастады (атап айтсақ, б.з.д 188 ж. ғұндар
өзіне қытай императоры Гао-Диды бағындырады, хань династиясы ғұндарға салық
төлеп тұрғаны белгілі. Юечжи, ловфань, байянь, үйсүн тағы да басқа
тайпалардың жерін тартып алады.)
Ғұндар Байкалдан Тибетке, Шығыс Түркістаннан хуанхэ өзеніне дейінгі
жерде мемлекет құрды. Оның әскері 300-400 мың болды. Моде кайтыс болғаннан
кейін өзара қырқыс басталды. Хулагу кезінде, б.д.д. 47 жылы ғұндар оңтүстік
және солтүстік болып екіге бөлінді. Оңтүстік ғұндар Қытай бодандығын
қабылдады, ал солтүстігіндегілер орталық азиялық тайпалармен одақтасып
батысқа кетіп, өз тәуелсіздіктерін сақтады. Алайда, үнемі Қытайдың қысымына
түскендіктен Тянь-Шаньды асып өтіп, қаңлыларға келді. Бұл ғұндардың Орта
Азия мен Қазақстанға алғашқы қоныс аударуы болды. Екінші қоныс аудару б.д.
1 ғасырында болды. 93 жылы Қытайлар ығыстырған солтүстік ғұндар тағы да
батысқа қарай жылжыды. Олар Қазақстан территориясы арқылы батысқа бет алды.
Бұл көшпенділердің Қазақстанға енуіне байланысты шығыс иранның қаңлы
тайпаларының түріктенуі басталады. Б.з. 1 мыңжылдығы басында Жетісу,
оңтүстік қазақстан тайпаларының кескін-келбеті монғолдана бастады. Ғұндар
жергілікті тайпаларды бағындырып, Сырдария бойымен Арал өңіріне, орталық
және батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді.Ғұндардың б.з.4 ғ. Шығыс және
орталық Еуропа жеріне келуіне үш ғасыр уақыт керек болды.
Ғұндар Рим империясына қауіп төндірді. 5 ғ. 30-ж. ғұндардың басшысы Аттила
Еуропа халқының үрейін ұшырды. 375-376 жж. вестготтардың Қазақстан
даласынан келген ғұндармен күресі ежелгі Рим империясының құлауына әкелді.
Шаруашылық-мәдени типінің негізі - көшпелі мал шаруашылығы. Мал өсіру,
әсіресе жылқы өсіру басты роль атқарды. Сондай-ақ қой өсіру, аң
аулау,егіншілік дамыды.
Ғұндар тәңірілік дінді ұстанып, түркі жазуын тұтынған. Сөйлев тілі де түркі
тілі болған.
Ғұндардың қол өнер кәсібі күшті дамыған (металдан, сүйек пен мүйізден, тас
пен саздан, ағаштан, керамикадан жасалды). Сауда дамығандығын жібек
маталар, айналар, нефриттен істелген бұйымдар көрсетеді.
Ғұндардың қоғамы. Патриархалды-рулық қарым-қатынастардың белгілері өте
күшті болған. Ғұндар 24 руға бөлінген.Олардың басында ағамандар тұрған.
Ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген. Әскери тұтқындардан
құралған құлдар да болған. Жазба деректр ғұндар қоғамындағы өкімет белгісі
туралы мәлімет те қалдырған. Елді шаньюй басқарған. Одан кейін түменбасылар
болды. Ғұндар қоғамында мал мен жерге жеке меншіктің пайда болуы, тұрпайы
бюрократтық аппараттың құрылуы, алым-салық, жазу-сызудың болуы таптық қоғам
мен мемлекеттің пайда болуын туғызды.
4. Үйсіндер Орталық Азиядан келді. Олардың негізгі территориясы Іле
алқабында болды, батыс шекарасы Шу мен Талас арқылы өтіп, Қаңлылармен
шектесті, солтүстігі Балқашқа дейін жетті. Астанасы Чигучен (Қызыл алқап)
Ыстықкөлдің жағасына орналасты.
Үйсіндер туралы жазба деректі қытайлар қалдырды. Б.д.д.2 ғасырда Жетісуға
Чжан Цянь бастапан елші келді. Ол көптеген мәліметтер әкелді. Үйсіндер
туралы (усунь-го) уйсін мемлекеті деп айтты. Мемлекетте 630 мың адам, 188
әскер барын да көрсетті. Үйсін патшасы гуньмо деп аталды. Б.з.б. 73 жылға
дейін үйсіндердің жері үш бөлікке: сол (шығыс) бөлікке, оң)батыс) бөлікке
және гуньмоның өзіне қарайтын орталыққа бөлінген. Бұлар өзара қақтығысқа
толы болдыҚытай ханшалары үйсін гуньмоларына ұзатылған. Олар Қытайдың Орта
Азия, Батыс Азия және Европамен сауда байланысында маңызды роль атқарды.
Б.Д.д. 2 ғасырда пайда болған Ұлы Жібек жолын ұстап тұрған осы үйсіндер
болды. Үйсіндер туралы қытай деректерінде б.з. 3 ғасырына дейін айтылады.
Археологиялық ескерткіштері. Жетісу жерінде үйсіндердің обалары, қорымдары
мекенжайлары зерттелді. Обалардың көбісі диаметрі 6-20 және биіктігі 0,5-
1,5 м. Топырақ, тас қиыршық немесе топырақ-тас аралас үйінділер болып
келеді. Қорымдары б.з.д.3-2 ғғ. Жататындары ерте кезеңі.-Қапшағай 3, Өтеген
3, Қызыл еспе. Оларға ортақ сипат қорымдар теріскейден түстікке қарай,
әрқайсысында 5-6-дан обасы бар тізбек болып, созылып жататындай
жоспарланған. Орта кезеңге жататындар б.з.б. 1 ғ-б.з. 1 ғ. деп есептеледі.
Бұған Өтеген 1,2, Тайғақ 1, Қарлақ 1, Алтын Емел қорымдары. Олар жүйесіз
түрде, үш обадан тізбектеліп орналасқан.
Соңғы кезеңі 2-3 ғғ. Деп саналатын кейінгі кезеңге Қапшағай 2, Шолақ Жиде
1,2, Гүр қора 2, Қалқан 4 қорымдары жатады. Бұлардағы обалар жүйесіз,
ретсіз жасалған, қабырлар жерден қазылған, үстері ағашпен бастырылмаған.
Үйсіндердің алғашқы қонысы Шу алқабынан, Луговое аулынан табылды.
Қабырғалары қам кірпіштен жасалған, едендері балшықпен сыланған, ортасынад
жер ошақ болған.
Үйсіндер шаруашылығы. Олар көшпелілер болғанымен, үй маңында егін де
салған. Оған дән дақылдары салынған ыдыс-аяқтар, дәнүккіштер тас кетпендер
табылуы дәлел. Киімдері байлары жібек пен биязы жүн матадан, кедейлері жай
қалың жүннен, былғары, қой терісінен тіктірген. Үйсін қоғамында байлар,
жасауылдар, абыздар, кедейлер болған. Әскер басылары мен шенеуніктердің
қолында мөрі болған. Жеке меншік те өскен. Ол малға, жер-суға тараған.
Қаңлы мемлекеті.
Қытай жазба деректерінде канцзюй деген атпен, б.з.д. 2 ғ. айтылады.
Сыр,Талас өзендері бойында орналасты. Олар да орталық Азиядан келді. Саны
600 мың адам, 120 мың әскері болды. Астанасы Битян қаласы
Археологиялық ескеткіштері. Қауыншы және Отырар-Қаратау мәдениеті деп
археолоттар атайтын үлкен ескерткіштері сақталған. Бұлардың біріншісі
Ташкент аумағында, екіншісі Сырдың орта ағысысы мен Қаратаудан Таласқа
дейінгі аралықта. Қауыншы мәдениетіне жататын Ақтөбе мекені көбірек
зерттелді. Табылған ескерткіш- сарай крест тәрізді салынған бес үйден, екі
дәлізден тұрады. Отырар-Қаратау мәдениетіне жататын ескерткіш Отырар өңірі.
Қазылған үйлер бір бөлмелі, екінші бөлме қойма болған. Ортада тікбұрышты
жер ошақ жасалған.
Шаруашылығы, кәсібі. Керамика ыдыстар, құмыралар, табалар табылған.
Қаңлылар темірді балқытып орақ, пышақ, жебе ұштарын жасаған. Егін
шаруашылығы, мал өсіру, аң аулаумен айналысқан.
Түркі империясы мен мемлекеттері
1. Түркі қағандығы.
2. Батыс және Шығыс түркі қағандығы.
3. Түркеш қағандығы.
4. Исламға дейінгі ежелгі түркі халықтарының мәдениеті (Ү-ІХ ғ.)
Түркі қағанаты.Түркі қағанаттың саяси-әскери бірлестік ретінде қалыптасқан
мекені - Жетісу. Жетісу мен Шығыс Қазақстан жужан мемлекеттің шет аймақтары
болатын. Осы аймақтарда орналысқан тайпалар - теле - 492 ж. жужаньдарға
қарсы шығып, тәуелсіздік мемлекет құрады. Дегенмен де, 516 ж. жужаньдар
жаңа құрылған мемлекетті тағы да өздеріне бағындырады. 545 ж. теле тайпаның
Ашина руы жужаньдарға қарсы қүресті басқарады. 551 ж. ашина руының батыры
Бумын, Қытаймен бірігіп, жужань мемлекетінің талқандайды.
Сонымен, түркі тілдес тайпаларының ішіннен шыққан теле тайпа Жетісуда
мемлекетінің негізін құрып, көрші мекендерді өзіне бағындыру үшін саясат
жүргізеді.
1 мыңжылдықта Евразияның аймағында этникалық өзгерістер болады. Түркі
тілдес тайпалар басымдық алды. Түрік атауының тұңғыш рет аталуы қытай
шежірелерінде кездеседі және ол 542 жылға жатады. Қытайлар түріктерді сюнну-
ғұндар деп атаған. Ерте Түркі мемлекеті -Түркі қағанаты 552 жылы құрылды.
Оның негізін салған - Бумын қаған 553 жылы қайтыс болады. Оның мұрагері -
Қара-Ыстық-хан - билігі бір жылға толмай, қайтыс болады. Мұқан-қаған (553-
572) билік құрған жылдарда Түркі қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке ие
болады. Олар Маньчжуриядағы қидандарды, Енисейдегі қырғыздарды бағындырады,
бұларға Солтүстік Қытай алым-салық төлеп тұрады. 563-567жж. эфталит
патшалыпын басып алады. Міне, осыдан кейін олардың жері Каспий теңізінен
Солтүстік Индияға дейін және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатқан.
Түркілер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне дейін
баратын Жібек жолына иелік етті. Олар өздерінің жаулап алу жорықтарын
жүргізуде Иранға қарсы Византиямен одақтасты, 571 жылы түріктердің әскери
қолбасшысы Естеми Солтүстік Кавказды басып алады, сөйтіп Керчь түбегіне
(Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчьті басып алып, 576 жылы
Қырымға шабуыл жасады. Бірақ Естеми өлгеннен кейін 582-593 жылдары билік
үшін қырқыс басталды. Өзара қырқыс пен әлеуметтік қайшылықтар қағанатты
қатты әлсіретті. Күшейіп алған Иран 588 ж. Герат түбінде түріктерді жеңіп
шығады. Византия 590 жылы Боспорды қайтадан жаулап алады. Өзара қырқыстар,
әлеуметтік қарама-қайшылықтар қағанатты әлсіретіп, оның 603 жылы Шығыс және
Батыс түркі қағанаттарына бөлінуіне әкелді. Шығыс Түркістаннан Амударияға,
Еділ өңірі мен Терістік Кавказ далаларына дейінгі жер Қағанат қарауына
көшеді.
Түркі мемлекетінің басында - қаған тұратын, оның оң қолы (көмекшісі) -
ягбу титулымен аталатын. 568 ж. бастап Түркі қағанаты 4 болысқа
бөлінетін. Қағанның ордасы (ставкасы) - Алтайда болған. Халық 3 әлеуметтік
топқа бөлінген - бектер, қара-будундар (жалпы халық), татылар (құлдар).
Түріктерге бағынатын тайпалырдың барлығы - оғыз деп аталатын.
581 ж. Қытайда Чжов династияның орнына Суй династия келгеннен кейін,
жаңа патша түріктермен барлық сауда қарым-қаныстарды үзді. Енді Қытайдан
жібек маталары Орта Азияға келмейтің болғандықтан, түрік қағандарының Ұлы
Жибек жолындағы ролі азаюға бастады. Тобо-хан қайтыс болғаннан кейін, түркі
қағанатта өзара қырқыс басталады. Суй династияның патшалары осы ішкі
өзгерістерді сезіп, түркі қағанатты ыдыратуға, әлсіретуге тырысады. Осы
саясаттың нәтижесінде, 602-603 жж. қарай, түркі қағанаты екіге бөлініп
кетеді.
604 ж. Батыс Түркі қағанатының қағаны болып Таман сайланды. Ал Шығыс
Түркі қағанатының қағаны болып Жанғар.
Батыс түркі қағанаты (603-704 жж.). Батыс Түркі қағанатының Қағанаттың
этникалық саяси өзегі он тайпа (он оқ будун) болды, олар Қаратау
баурайынан Жоңғарияға дейінгі аралықта жатқан ежелгі үйсін жерін жайлайды.
Шу өзенінің шығыс жағында дулының бес тайпасы, ал оның батыс жағында бес
тайпалы нушебилер (басқаша он-шадпыт) жайлады. Суяб қаласы (Қырғыстанның
Тоқмақ қаласы маңында) ел астанасы болды, ал қағанның жазғы ордасы Мың
бұлақ (Түркістан қаласы жанында) еді. 610-618 жж. Жегуй қаған мен оның
інісі Түн жабғы қаған (618-630 жж.) билеген кезде қағанат күшейді. Мемлекет
шекерасы Үндістанның солтүстік-батысына дейін жылжыды.
Қағанат шаруашылықтың көшпелі және жартылай көшпелі, отырықшы-
егіншілік әдісімен де айналысты. Елдің халқы түркілер де, соғдылар да сауда-
саттықпен, мал бағумен, қолөнермен, егіншілікпен қатар айналысты.
Қағанаттағы бірінші тұлға - жердің қожасы, әскери билеуші - қаған болды.
Қағанаттағы жоғары лауазымдар - жабғы, шад, елтебер, қаған әулетіне ғана
лайық атақтар болды. Сот қызметтерін бұйырықтар мен тархандар атқарды.
Қағанаттың негізгі халқы - мал өсіретін ерікті ұсақ қауым мүшелері болған,
оларды қара будун(қара халық) деп атаған. Әлеуметтік жағынан тайпалар -
ақ сүйек және вассал (бағынышты) тайпалар болып бөлінген. Бағыныштылар алым-
салық төледі. Соғыс тұтқындары құлға айналды.
Жібек жолы бойында үстемдік орнату үшін мемлекеттердің арасында жие
соғыс болып тұрған. Сауда жолы үшін талас 7 ғ. 20-ж. барлық ортағасырлық
мемлекеттерді екі коалиция бөлді. Бұлар - бір жағынан - Батыс Түркі
қағанаты, Византия, Қытай, екінші жақтан - Шығыс Түркі қағанаты, Иран және
Ауар (Авар) қағанаты. Екі коалицияның арасындағы шайқас, мемлекеттерді
әлсіретіп, ешқайсына да жеңіс әкелген жоқ. Дегенмен де, осы соғыстардың
нәтижесінде, дулы тайпалары (он оқ будун тайпа бірлігіне кірген тайпаның
бірі), 630 ж. түркі қағанаттің патшасың өлтіріп, оның орнына дулының
арасынан шыққан Сібір-ханды таққа отырғызады. Осы кезден басталған, дулы
мен он-шадпы тайпаларының арасындағы билікке күрес ұзаққа созылады.
Сонымен, қарауындағы халықты ұстап тұруға, бағындыруға Батыс түркі
қағанаттың орталық үкіметінің шамасы жетпейтін болғандықтан, Батыс Түркі
қағанаты өзінің саяси және әскери күшін жоғалтуға мәжбүр болды. Осыны
қытайдағы Тан империсы пайдаланып, Батыс Түркі қағанатқа қарсы соғыс
жариялайды. Өзара (640-648, 656-657, 658-659 жж.) соғыстар, қырқыстар
Жетісуға қытай әскерінің баса-көктеп кіруіне әкеп соқты. Олар өздері
қалаған адамдарын Батыс Түркі қағанатын билетуге тырысты. Барлық Батыс
Түркі қағанаттың аймақтары екі губернаторлыққа бөлінді. Жаулап алынған
жерлерде қаған орынбасарлары - тудундар алым-салықтың алынуын қадағалады.
679 ж. қытай саясатына қарсы Монголия мен Жетісуда шамамен бір уақытта
көтерілістер болады. Монголиядағы көтерілісінің нәтижесі - Шығыс түркі
қағанатың қайта орнату. Ал Жетісудағы көтерілісті қытай әскері күшпен
басады. Енді барлық шаманы Шығыс Түркі қағанатың қайта бағындыруға салған
кезде, Жетісудағы түркеш тайпалары халықты басқарып, 699 ж. (басқа деректер
бойынша - 704 ж.) Батыс Түркі қанағатын қайта тәуелсіз мемлекет ретінде
орнатады. Сонымен, қарсы тынымсыз соғыстардың нәтижесінде түргештер
күшейіп, Жетісуда саяси жетекші күш болып шығады.
Түргеш қағанаты (704-756 жж.) Түргештер дулы тайпа құрамының ішіне
жатады, түргештердің өзі - қара және сары түргеш болып бөлінгені белгілі.
(Кейбір тарихи деректер бойынша, сары және қара деген тайпа бөліктері
этниқалық емес, саяси жағынан қарастырғаны жөн. Демек, Сақал қаған болған
кезде түргеш кағанаты екіге бөлініп кетеді. Біревінде Сақал өзі қаған
болған, ал екіншісінде халықты басқарған Сулық. Сақалға бағынатын халықты
сары түргеш деп атаған, ал Сулыққа бағынған халықты - қара түргеш.)
Түргеш қағанаттың саяси өмірі тарихта Орта Азияға шапқыншылық жасаған
арабтармен тығыз байланыстырады. 7-ғ. бас кезінде Араб түбегінде Араб
мемлекеті қалыптасты. Ислам мемлекеттік дінге айналады. Осы дінді таратушы
Мұхаммед 632 ж. қайтыс болғаннан кейін, арабтар ислам дінін тарату үшін
жаулаушылық соғыстар бастады.
Арабтар Орта Азияға жаулауы басталған кезде, Қазақстан мен Орта
Азияның басым бөлігі Батыс Түркі қағанаты қол астында болды. Арабтарға
қарсы күресте Жетісуда өкімет басына келген түргештер болды. Оның негізін
салған Үш-еліг қаған (699-706 жж.). Оның ордасы Шу бойындағы Суяб қаласы
болды. Екінші (кіші) ордасы Іле өзені жағасындағы Күнгіт қаласында
орналасты. Үш-еліг-қаған елді 20 түтіктікке (еншілікке) бөлді, оның
әрқайсысының 7 мыңнан әскері болды. Үш-еліг-қаған Қытай империясымен және
Согд мемлекетімен саяси бірлестік құрып, арабтарға қарсы күреседі.
Түргеш қағанатында Үш-еліттен кейін оның мұрагері болып, баласы Сақал-
қаған (706-711) таққа отырады. Оның кезіңде Түргеш мемлекетінде ішкі бірлік
болмайды және қағанат үнемі арабтармен, қытайлармен күрес жүргізіп отырды.
Түргеш қағанаты Сулық қаған (715-738) тұсында күшейді. Оның тұсында
түргештер екі майданда күрес жүргізді. Батыстан арабтар, шығыстан Тан
әулеті кұш көрсетті. Елшілік жолымен (неке байланысы) және әскери шаралар
арқылы Сулық шығыстан келетін қатерді болдырмады. Бұл жағдай түргештердің
батыста белсенді әрекет етуіне мүмкіндік туғызды. 723 жылы Ферғана
қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен тізе қосып, түргештер арабтарды
жеңеді. Сулықты арабтар Абу Мұзахим (Сүзеген) деп атайды. 737 жылы Сулықты
өз қолбасшысы Баға-Тархан өлтіреді. Оның қазасынан кейін сары түргештер
мен қара түргештер арасында өкімет билігін алу үшін күрес басталды. 746
жылы Жетісуға Алтай мен Тарбағатайдан қарлұқтар келіп қоныстанады.
Арабтармен, сондай-ақ өзара қырқыстардан әлсіреген түргештер қарлұқтарға
белсенді қарсылық көрсете алмайды. Мұны Қытай империясы пайдаланды. Оның
Шығыс Түркістандағы уәлилары 748 жылы өз әскерін Суяб қаласына аттандырады
да, оны басып алады. Шаштың иесі дарға асылады. Оның баласы арабтардан
көмек сұрап келеді. 751 ж. Тараз жанындағы Атлах қаласы маңында арабтар мен
қытай әскері арасында зор шайқас болады. Шайқас бес күнге созылады. Шешуші
сәтте қытайлардың ту сыртындағы қарлұқтар көтеріліс жасап, арабтар жағына
шығады. Қытайлар толық жеңіледі. Тан әскері Жетісуды, Шығыс Түркістанды
тастап кейін шегініп кетеді. Арабтар Шашқа қарай кетеді. Бірақ ішкі қырқыс
Түргеш мемлекетін әбден тұралатып тастады. 756 жылы түрік тілді қарлұқ
тайпаларының әрекетінен түргеш мемлекеті құлады
4. 6-13 ғғ. көшпелі және отырықшы мәдениет. Ұлы Жібек жолы Қазақстан
жерінде. Б.з.д. 1-мыңжылдықтың орта кезінде Қара теңіз өңірінен Дон бойына,
содан Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтарға, Ертіске, одан әрі созылып
Алтайға, жоғарғы Етіс пен Зайсан көлі алқабын мекендеген аргиппейлер еліне
кететін Дала жолы жұмыс істей бастапан. Осы жолмен жібек, терілер, иран
кілемдері, асыл металдан жасалған бұйымдар сауда арқылы таратылып жататын.
Б.з.д. 2 ғ. орта шенінде Жібек жолы елшіліктің және сауда-саттықтың
тұрақты желісі ретінде қызмет атқара бастайды. Б.з. 2-5 ғғ. Егер Шығыстан
жүре бастасақ, Жібек жолы Қытайдың ежелгі астанасы Чаньаннан шығып, Ланчжов
маңындағы хуанхэ өткеліне баратын да, одан әрі Наь-Шанның солтүстік
сілемдерімен жүріп отырып, Ұлы Қытай қамалының батыс шетінен, Яшма
қақпасының шебінен барып шығады. Осы арадан сара жол екіге айрылып, Такла-
Макан шөлін солтүстік және оңтүстік жағынан айналып өтетін. Терістік жолы
хами, Тұрфан, Бесбалық, Шихо көгал аймақтары арқылы Іле алқабына жететін;
ортадағы жол Чаочаннан Қарашарға, Ақсуға сосын Бедел асуы арқылы
Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауынан шығып, Дунхуан, хотан, Яркенд,
Бактрияларды басып өтіп, Үндістан мен Орта теңіз аймағына қарай кететін;
бұл оңтүстік жол деп аталды. Ал солтүстік жолы Қашғардан Ферғанаға, одан
әрі Самарқанд, Бұқар, Мерв арқылы хамаданға, Сирияға баратын.
11-12 ғғ. Қытайдан шығып Жетісу мен оңтүстік Қазақстан арқылы батысқа
қарай өтетін жол жанданып кетеді. Жолдың бұлай ауытқуын бірнеше себептермен
түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азиямен жүретін сауда
жолдарын бақылайтын Түрік қағандарының ордалары болатын. Екіншіден, Ферғана
арқылы жүретін жол 7 ғ. ішкі қырқыс салдарынан қауіпті болып қалды;
үшіншіден аса бай түрік қағандары олардың айналасы теңіздің арғы бетінен
келген тауарларды көптеп тұтынды.
7-14 ғғ. Елшілік және сауда керуендерінің дені Жібек жолымен жүретін.
Сан ғасырлар бойы жол тынымсыз өзгеріп отырған. Жібек жолы Орта Азия арқылы
оңтүстік Қазақстан мен Жетісуға келетін сауда жолы 14 ғ. дейін, қашан ішкі
қырқыстар мен соғыстар қала мәдениетін аздырып,тоздырғанға дейін, Қытайға
баратын теңіз жолы игеріліп, бұрынғы көне жолдың жұолдызы сөнгенге дейін
жұмыс істеді.
Сауда мен тауарлары. Сауданың ең басты жихазы жібек болды. Алтынмен
бірге ол халықаралық валюта болған, оны хандар мен елшілерге тарту еткен,
жалдамалы әскерге жалақы етіп берген, мемлекеттік қарызды сонымен төлеген.
Отырардың күміс көмбесі табылды. Егер Жібек жолымен батыстан шығысқа қарай
жүрсек, оның Қазақстандағы учаскесі Шаштан Исфиджабқа, Сайрамға келеді.
Одан Таразға, Құланға, Жаңа қалаға, Суябқа, Барысқан, Алмалық одан Такла-
Макан шөлінің солтүстік жиегін айналып, хами мен Тұрфан көгал аймақтарын
басып, Дунхуан мен Қытайға жететін болған.
Дін соқпақтары. Жібек жолымен діни идеялар да кең таралып отырған, ал
миссионерлер өз дінін тіпті теңіздің арғы бетіндегі елдерге барып таратқан.
Үндістаннан Орта Азия мен Шығыс Түркістан арқылы Қытайға буддизм келген,
Сирия мен Ираннан, Аравиядан - христиан діні, сосын барып ислам жеткен.
Қытайға буддизм Индиядан Орта Азия мен Қазақстан арқылы барған. Бұл әрекет
б.з. бұрынғы 1 ғ. басталған. Шығыс Түркістан мен Қытайға будда дінін
таратуда соғдылар, қаңлылар көп еңбек сіңірген.
Түріктер 6 ғасырдан бастап буддизмнің қатты ықпалын өз бастарынан
өткізген. Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда буддизм едәуір дәрежеде кең
тараған. Будда ескерткіштері Шу алқабының Ақбешім, Қызылөзен, Новопокровск,
секілді қала жұрттарынан кездесті: олар ғимараттар, монастырьлар,
мүсіншелер, шіркевлер.
Жібек жолы бойымен, Батыстан Шығысқа қарай жылжып отырып, буддизмнен
қалмай христиан діні де тараған.
Х-ХІІ-ғғ. Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар сауда мен
қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан жерінде
Суяб, Құлан, Мерке, тараз, Отырар, Исфиджаб сияқты қалалар болды. Солардың
арасында Жібек жолында маңызды ролі болған қала ИсфиджабСайрам еді. Ол
туралы араб авторы Әл-Макдиси айтады. Қаланың мешіті, рабадыкүзеті,
базары, төрт қақпасы бар: Нуджакент, Фархан, Шахраны, Бұхара.
Сыр бойындағы қала Отырар болды. Ол араб-парсы деректерінде Фараб,
одан бұрын Тарбан деп аталған. Тағы бір ірі қала Тараз болды. Ол жазба
деректерде 568 жылдан басталады. Византия императоры Юстинианның елшісі
Земарх Килликискийдің Батыс түркі қағаны Дизабұлға берген есебінде Таразда
аталады. 630 жыл шамасында қытай саяхатшысы Сюань Цзань Таразды (Далассы)
шеңбері 8-9 лиге 4-4,5 км жеткен маңызды сауда орталыпы дейді. Ол 7
ғасырда ҰЖ жолындағы ірі мекенге айналды. Таразда монша, су құбырлары, Айша
бибі, Қарахан мазары бар. Оның төңірегіндегі Талас, Асса сияқты өзендердің
бойында төменгі Барысхан, хамукет, Жікіл, Адахкет, Ден, Нуджикент, Құлан,
Мерке, Аспара, Жұл, Баласағұн сияқты қалалар тізбектеліп жатты. Сондай-ақ
Іле өзені алқабында Қойлық, Талхиз, Екіоғыз сияқты қалалар болды.
11 ғасырда Ясы (Түркістан) Шауғар округы орталыпы саналды. Мұнда 12
ғдың соңында Ахмед Яссауи мешіті салынды. Сыр бойындағы ірі қала Сығанақ.
Қаз-ң солтүстігі мен солт-шығысына баратын керуен жолдары қиылысында
орналасқан ол 12 ғасырда қыпшақ бірлестігінің орталыпы болды. Қазір Сығанақ
орнында Сунақ ата жұрты бар.
10-12 ғғ. Орта Азия мен Қаз-нда тағы жаңа қалалар Қарашоқы, Қарнақ,
Ашнас, Баршынкент пайда болды.
Мал шаруашылығы мен суармалы егіншілік дамыды. 9-12 ғғ. Отырар өңірі
суармалы егіншіліктің орталғы болды. Мұнда егістік жерлер көп тармақты
суландырмалы жүйемен жабдықталды. Су жолы Арыс өзеніндегі су қоймасы арқылы
жүргізіліп, оның бір саласы Отырар қаласына келді. Екінші саласы Құйрық
төбе, Алтын төбе, Жалпақ төбе, Марданкүйік қалаларына барды. Отырарға
баратын су жолы төңіректегі рабадтарды сумен қамтамасыз етті. Ал сырдағы су
жолы Сауран, Сығанақты, және сол жағалаудағы Сүткентті, Аркөкті, Аққорған
және Үзгентті сумен қамтамасыз етті. Қол өнер дамыды. Керамикадан ыдыстар
жасалынды. Тараздан арыстанды бейнелеген табақша, Отырардан өсімдік ою-
өрнегімен әшкейленген құмыра табылды. Қаланың ішкі рыноктарында мыс ақша
қолданылды. Сыртық сауда да, қалалар арасындағы саудада жинап сақтауға
қолайлы алтын орнына күміс ақша пайдаланылды. 11ғ.дың 1-ж. Қаз-нда Тараз,
Исфиджаб қалалларында ақша жасайтын теңге сарайы болды.
Жазба мәдениеттің дамуы. Түркілерде 7 ғасырда сына жазуын қолданды. Ол
жазу ғылымда 17 ғасырдың 20-ж. белгілі болды. Енесей өзендері бойынан
табылған бұл жазуды неміс ғалымы Д.Мессершмидт пен оның жанында болған швед
офидері И.Страленберг ашты. Скандинавиядан табылған руна жазуларына ұқсас
болғандықтан бұл жазуды да руна деп атады. 1889 ж. орыс ғалымы Н.М.Ядриндев
Солтүстік Монголияда Орхон өзені аңғарынан да тапты. Тексті дат ғалымы
В.Томсен мен орыс ғалымы В.Радлов оқыды. Негізгі ескерткіштерінің табылған
жеріне байланысты бұл жазу Орхон-Енисей деп аталынады. Орта Азия мен
Қазақстанда руна жазуы ферғаналық (керамикаға түскен ұсақ таңба) және
жетісулық (қырғыз және қазақ жерлерінеде табылған) деп екіге бөлінеді.
Біртіндеп түркі жазуын араб жазуы ығыстырды. Халықтың тілі түркі тілі болып
қалғанымен, оқымыстылар өз еңбектерін араб тілінде жазды.
Қазақстанда туып-өскен философ әрі энциклопедияшы ғалым Әбу насыр Әл-
Фараби (870-950) мұсылман шығысында Аристотельден кейінгі Екінші ұстаз
ретінде мәлім болды. Ол Бағдаттта, Дамаскда, халеб қалаларында болды.
Әл-Фараби философиясының негізі-аристотелизмді эманация туралы
неоплатондық іліммен ұштастыру болып табылады. Оның философиясының бірегей,
дербес сипатына ешкім күмән келтірмейді. Негізінен идеалист бола тұрып, Әл-
Фараби материалистік пікірлер де айтқан. Мәселен, ол ең жоғарғы дүниенің
бар екенін және оны түйсік арқылы танып-білуге болатынын мойындаған,
адамның жанын денемен байланысты қараған. Нақ осы себептен де мұсылман дін
басылары философты діннен безген деп те кінәлаған. Дүние, Әл-Фараби
көзқарасы бойынша материалдық элементтерден құралатын заттардан тұрады.
Қозғалыс дегеніміз денелердің қасиеті. Оның математика, музыка, астрономия
және т.б. туралы еңбектері бар. Еңбектерінің аттары: Ғылымның шығуы,
Музыканың ұлы кітабы, Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы
трактат және т.б.
Түркі әдебиетінің көрнекті өкілдері Жүсіп Баласағұн мен Махмұд
Қашқари. Жүсып Баласағұн 1017 жылы туды. 1069-1070 жылы Құтты
біліг(Құтадғу біліг) атты 6520 бет тұратын поэма жазды.Автор идеалды
қоғамның нормаларын, ондағы түрлі топтарға бөлінген адамдардың мінез-
құлқын, ережелерін, билеушілер мен бағыныштылар арасындағы өзара қарым-
қатынас ережелерін сипаттайтын терең мағыналы философиялық-дидактьикалық
шығарма.
Махмұд Қашқари (11ғ.) автордың айтуынша Қарахан әміршісі Насыр ибн Әли
тұқымынан шыққан. Ол ел аралап түркілердің сөздерінің мағынасын, өлеңдерін,
жұмбақтарын, ертегілерін, әдет-ғұрыптарын жазып алады. Байқауларын жинақтап
Диуани лұғат-ат-түрк (Түркі тілдерінің сөздігі) деген еңбек жазды. Бұл
еңбекті ежелгі орта ғасырдағы түріктердің халықтық өмірінің нағыз
энциклопедиясы девге болады.
Қала халқының мәдени өмірінде ислам дінін уағыздаушы, сопы ақындардың
ішінде Ахмет Иассауи (1103-1166) шығармалары ерекше орын алады. Ол оңтүстік
Қазақстандағы түркі халқы арасында ислам мен мұсылман дінінің тарауына зор
еңбек сіңірді. Оның өлеңмен жазылған Диуани хикмет (Даналық жайындағы
кітап) деген еңбегі бар.
Түркілердің бірнеше дербес мемлекет болып қалыптасуы (ҮІГІ-ХІГІ ғ.)
1. Ұйғыр қағандығы.
2. Енесей қырғыздрының мемлекеті.
3. Қарлұқ қағандығы, қарахан және қарақытай мемлекеттері.
4. Қимақ, Қыпшақ, Хазар қағандығы
5. Дунай, Еділ, Кама бұлғарлары.
6. Оғыз, салжұқ империясы.
7. Ежелгі Хорезм мемлекеті.
Түркі тілді көшпелі, жартылай көшпелі тайпалар Батыс түркі қағанаты
орнына 4 бірдей құдыретті мемлекет орнатады. Хазар қағанатын қоспағанда,
Төменгі Еділ өңірі мен Солтүстік Кавказда, Қазақстан жерінде үш этникалық-
әлеуметтік бірлестік пайда болды: Сырдың бойын, Арал өңірін Оғыз мемлекеті,
ал Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық аймақтарында, астанасы орта
ертісте болған Қимақ мемлекеті дүниеге келді. Батыс түркі қағанаты орны
Жетісуда - қарлұқтар қалды.
Қарлұқ мемлекеті (756-940 жж.). Қарлұқ тайпаларынын мекені - Алтай
манында орналысқан. 8 ғ. бастап қарлұқтар Жетісуға қоныс аударады.
Қарлұқтардың арқасында 751 ж. арабтар Талас бойында түріктермен болған
шайқасты жеңеді. Осы кезден бастап қарлұқ тайпалары күшейіп, олардың
патшасы өз билігін Алтайда орнатады. 755 ж. қарлұқтар Жетісуда түргештерді
жәнеді. Түргештердің жартысы қарлұқтарға бағынады, ал қалғаны шығысқа таман
көшуге мәжбүр болды.
Қарлұқтар туралы деректер 5 ғасырға жатады. Ол бұлақ деген атпен
белгілі. Түркі руна ескерткіштерінде үш қарлұқ атын алтай тауы мен Балқаш
көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпалар бірлестігіне
айтады. 7 ғ. ортасында қарлұқ бірлестігі құрамына бұлақ, шігіл мен ташлық
кірген. Көсемдері Елтабар деп аталған. 766 жылы түргеш қағандарының қос
ордасы Тараз бен Суябты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қоластына
көшеді. Олар ерте феодалдық мемлекет құрады. Араф географы Әл-Марвази (12
ғ.) қарлұқтар құрамында 9 тайпа болғанын айтады. Қарлұқ конфедерациясына
Жетісу мен оңтүстік Қазақстанның тухси, шігілдер, әзкіштер, халаджылар,
чаруктер, барысхандар, т.б. түркі тілдес тайпалар кірген. 8-10 ғғ. Қарлұқ
тайпалары Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдың орта ағысына
дейінгі көсіліп жатқан территорияны қоныс етеді. Балқаш пен Ыстықкөл арасы,
Шу, Іле, Талас өзендері бойында, Отырарға дейін көшіп жүреді. Олардың
билеушісі джабғу, 840 жылдан бастап каған атағын алды. Көшпелі тайпалардың
билеуші ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес,
қала орталықтары да болды. Қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған.
Олардың ішінде Тараз, Құлан, Мерке, Атлалық, Тұзын, Балық, Барысқан және
т.б. Қарлұқ қалалары Ұлы Жібек жолы бойында орналасты.
Қарлұқ қағанаты ішкі қырқыс, өкіметті алу жолындағы, қоныс-өрісті
иемдену жолындағы талас-тартыс мемлекетті ыдыратты.
940 (942) ж. қарлұқ мемлекетінің астанасын - Баласағұнды - Шығыс
түркістандағы түріктер - Тянь-Шянь жағынан қоныс аударған чығыл және ягма
тайпалары - жаулап алады. Осыдан кейін Жетісуда билік қараханидтерге тап
болады. Сонымен, 940 жылы қарлұқ мемлекеті өмір сүруін тоқтатты.
Қарахан Әулетінің мемлекеті (942-1210 жж.). Негізін салған Сатұқ Боғра
хан (915-955). 940 (942) ж. Сатуқ Баласағұн билеушісін құлатып, өзін
жоғарғы қағанмын деп жариялайды. Осы кезден бастап Қарахандар мемлекеті
тарихы басталады. Қарахан мемлекетінің құрылуы мен оның ерте тарихында
басты рольді Қарлұқ конфедерациясының тайпалары атқарды. 10 ғ. сонына таман
Қарахандар иелігі Батыста Амудария мен Сырдария арасындағы Мәуереннахрдан
бастап, Шығыста Жетісу мен Қашғарға дейін созылды.
Қарахан мемлекеті шекаралары тұрақты, толып жатқан еншіліктерге
бөлінетін. Еншілік иелерінің құқтары зор болатын. Олар өз атымен теңгелер
шығаруға дейін, кейде тіпті лауазымдарын өзгерте алатын. 11 ғ. 30-ж.
соңында Ибрахим ибн Насырдың тұсында мемлекет екіге бөлінеді: біріншісі,
орталыпы Бұқарда болған, қарауына ходжентке дейінгі Мәуереннахрды қосып
алған Батыс хандығы, екіншісі - қарамағына Тараз, Исфиджаб, Шаш, Ферғана,
Жетісу мен Қашғар кіретін Шығыс хандығы. Оның астанасы Баласағұн қаласы.
Осымен Қарахан мемлекетінің еншіліктерге бөлінуі заңды түрде бекітілді.
Арслан-хан кезіңде қарахан мемлекеті одан сайін бөлініп кетеді: әрбір
еншілік өз тәуелсіздігін құру үшін таласады.
1056 ж. Қадырханның ұлы Йинал-тегін өкімет мұралыпы жолындағы күресте
інісі Сүлейменнің иелігін басып алады. Бірақ ұзамай ол у беріліп
өлтіріледі. Тәж-таққа Йинал-тегіннің баласы Ибрахим ие болады, бірақ ол да
біраздан кейін Барысхан әміршісімен болған соғыста қаза табады. Осыдан
кейін Шығыс қағанатын 15 жыл бойы (1059-1074) Қадырханның балалары Юсуф
Тоғрулхан мен Бограхан харун басқарады. Олардың тұсында Ферғана Шығыс
қағанатқа күшпен қосылады. Екі қағанат арасындағы шекара Сырдарияны бойлай
өтеді. Тоғрұл қайтыс болғаннан кейін оның еншілігі Бограхан харунның (1075-
1102)- Қашғар, Баласағұн мен хотан қожасының қоластына көшеді. 1089 ж.
бастап ол Салжұқ сұлтаны Мәлікшахтың кіріптар вассалына айналады. 1102 ж.
Бограхан қайтыс болғаннан кейін, көп ұзамай Мәуереннахрға Баласағұн мен
Таластың иесі Қадырхан Жабраил шабуыл жасап, Амударияға дейінгі жердің
бәрін басып алады, тіпті Салжықтардан Термезді тартып алмақшы болады, бірақ
олардан жеңіліп қалады. Сұлтан Санжардың басқаруы кезінде (1118-1157)
салжықтар Мәуереннахрда шексіз билігін жүргізеді, бірақ бұл кезде Қарахан
әулетінің саяси құлдырауының белгісі біліне бастады.
Бұған бас себебі - қидан мемлекетінің құрылуы және оның жүргізген
сыртқы әскери саясаты болып табылады.
12 ғ. екінші жартысында қидандар Батыс Түркі қағанатына қауіп төндіре
бастайды. 1141 ж. Қарахан-Салжықтың әскерін талқандағаннан кейін Қарахандар
мемлекеті екі хандығының билігі де қарақытайлар қолына көшеді. 1210 ж.
шығыс Қарахандар әулеті наймандармен соғыста жеңіледі. Ал 1212 ж. Хорезм
шах Мұхаммед батыс қағанаттың соңғы қағаны самарқандық Османды өлтіреді,
ұзамай Қарахандардың Ферғана тармағы да жоқ болады. Қарахан әулетінің
мемлекеті тарихы осылай аяқталды.
Қарахан әулеті мемлекетінде аса маңызды әлеуметтік-саяси институт әскери-
мұралық жүйе болды. Хандар өз туыстарына белгілі бір территорияның, сол
уақытқа дейін мемлекет пайдасына деп алынған салықты өздері жинап алу құқын
берді. Мұндай салық икта деп аталады, ал оны жинаушыны мукта, немесе
иктадар деп атаған. Халық көшпелі, жартылай көшпелі болды. Мемлекеттік
дін ретінде - ислам діні болды. Исламның (960 ж. Мұса жариялады) енуіне
байланысты, араб әрпіне негізделген жаңа түркі жазуы қалыптасады. Түрік
этносының ой-санасы өседі. Жүсіп Баласағұн есімі кең мәлім болды.
Қара қытайлар мемлекеті (1128-1213). Қара қытайлар. Олардың құрылуы
Орталық Азияның қидан тайпаларымен тығыз байланысты. Қидандар (цидань,
кита, хита) б.з. 4 ғ. жазба деректерде монғол тілді тайпалар ретінде
аталады. Олар Қытайдың солтүстік жағында Маньчжурия мен Уссури өлкесінің
территориясын мекендеген. 924 ж. Алтайдан бастап, Тынық мұхитқа дейінгі жер
Қидан мемлекетінің (Ляо империясы) қоластына өтеді.
1125 ж. Сунь Қытайы мен Чжурцжень мемлекетінің біріккен күші Ляо
империясын құлатады. Қидандардың бір бөлегі чжурчжендерге бағынады, ал
қалғандары Елюй-Даши басқаруымен батысқа қарай Шығыс Түркістан мен Жетісуға
таман - жылжиды. Олар енисей қырғыздарының жерін басып өтіп, Еміл өзенінің
бойына жетеді. Сол жерге аттас қала салады. Қидандардың батыс бөлігі
Жетісудың бір бөлігіне қарап, жергілікті түркі тілдес халықпен араласып
кетуі нәтижесінде, келімсектер қара қытай аталып кетеді.
1128 ж. Қарахандар әулетінен шыққан Баласағұнды иемденуші өздеріне
қысым жасаушы қаңлылар мен қарлұқтарға қарыс шығады. Қарақытайлар көсемі
Елу Дашы Баласағұнды басып алып, Жетісуда өз мемлекетін орнатады. Жетісу,
оңтүстік Қазақстан, Мәуереннахр мен Шығыс Түркістан қарақытай мемлекетінің
құрамына кіреді. Қарахандар әулетін қарақытайлар өз вассалына айналдырады.
Қарақытай мемлекетінің басшысы Гүрхан деп аталады. Оның ордасы - Шу
озенінің алқабында болатын. Баласағұн орталық болып қала берді. Әскерде
тәртіп қатал болған. Ел ішінде аула басынан салық жинай жүйесі енгізіледі -
әр үйден бір динардан салық алып отырады. Гүрхан жақындарына жер-суды тарту
етпейді, олар бәсекеші болып кетеді деп қауіптенді. Қарақытайлар Жетісудың
оңтүстік бөлігін, Исфиджабтың солтүстік-шығыс аймағын, Құлжа өлкесін
басқарады. Бірінші гүрхан Елюй-Даши 1143 ж. қайтыс болды. 1169 ж. оның
баласы - Елюй-Чжилугу - таққа отырады. Өзі христиан болғандықтан, мұсылман
дініне қарсы шығады. Оның Жетісудағы мұсылман халқын бағындыру саясаты
қарсылыққа толы болды. 1208 ж. бастап Жетісуға қоңыс аударған найман
тайпалары да осы ішкі саясатты бұзбайды. Жетісу аймағы өзара қырқыстар,
мұсылмандық қозғалыстар орталыпына айналады. Жетісудағы осы жағдай 1218 ж.
дейін, яғни Шыңғыс-ханның әскері келгенше созылды.
Кимақ қағанаты (9-11 ғ.б.). Кимақтар 7 ғ. қытай деректерінде айтылады.
Синолоттар оны яньмо тайпасымен бір деп қарайды. 840 ж. Орталық
Моңғолиядағы Ұйғыр қағанаты ыдырағаннан кейін оған енген тайпалардың бір
бөлігі (еймұр, баяндұр, татар) кимақ бірлестігінің өзегіне келіп қосылады.
Сол кездері жеті тайпадан: еймұр, имек, қыпшақ, татар, баяндұр, ланиказ,
ажлардан тұратын кимақ федерациясы құрылады. Кимақ патшасының титулы -
байгу деп аталады. Ал 9 ғ. соңы мен 10 ғ. басында Кимақ қағанаты
құрылғаннан бастап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz