Нарықтық экономикадағы дағдарыстың пайда болу табиғаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
1.2 Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан қарастыру
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: басқару құралдары мен әдістері
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ
2.1 Дағдарыс жағдайьндағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық негіздері
2.2 Бейдағдарыстық басқарудағы мемлекеттің рөлі
2.3 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
І. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
1.2 Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан қарастыру
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: басқару құралдары мен әдістері
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ
2.1 Дағдарыс жағдайьндағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық негіздері
2.2 Бейдағдарыстық басқарудағы мемлекеттің рөлі
2.3 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-мократиялық қоғам күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан Республикасында жаңа қоғам қүру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір - таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республика-сының Президенті Н. Ә.Назарбаев: «Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы » деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп анықтайды: « меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік) үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік - экономика қүру... ».
«Дағдарысқа қарсы басқару» термині салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Ре-формалау нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі түсінеді. Бүндай басқару « дағдарысқа қарсы » атауына ие болды. Бірақ аты атымен, ал мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте болмасын, әйтеуір өтеді. Бүны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы көрсетті. Және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек
етпейді. Сонда бүндай типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек праг-мативті мәнде ма? Онда неге жоғары білім беру жүйесінде мамандар дайындап, ғылыми концепция қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өрпгуі тиімді дағдарысқа қарсы басқаруды қажет етті. Бүл тәжірбие тапсырысы. Сонымен бірге басқару ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму, басқарушылық, ресурстрды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Объективті түрғыдан дағдарыс көптеген жағдайларды өзара байланысын сипаттайды, басқару қиындығы мен тәуекелділігін жоғарлатады. Бүл түрғыда дағдарысты және оның алдын алуды шеттетіп, дағдарысты түрақтандыру, бірінің біріне ұласуы, дағдарыстан шығуды осы шақтанда келер шақтанда алынып тасталмайды. Тек экономика ғана емес, сонымен қатар табиғатта циклды өмір сүреді, және тек экономика дамуы ғана дағдарыс жағдайын туындатпайды.
Қоғам дамуының әр түрлі этапында дағдарыс қатынасына деген түсінік те әр қилы болады. Мысалға, бір позиция бойынша дағдарыс тек табиғи қүбылыс салдары, ал басқалары, - дағдарысты адамдар өздері туындатады, олардың қателіктері, дүрыс көңіл бөлмеуі, білместік, сенімсіздік.
К. Маркс болса қоғам дамуындағы дағдарыстың қайнар көзінің экономика екендігін дәлелдеді, ол жеке меншікке және соның салдарынан қүрылымға және мүдделер қақтығысына әсер етуіне негізделген. Осыдан көптеген біздің елдің алысты көрмейтін саясаткерлері мен идеологтары мынадай пікір қальгатастырды, жеке меншікті жойған қоғамдық - экономи-калық формацияда дағдарыс мүмкіндігі болмайды. Сол себепті бүрындары «өсім қиындьщтары», «даму проблемалары», «тұрып қалу» терминдері жиі қолданылып келді, кейіннен олар «дағдарыс түсінігіне» ауысты, бірақ мәні бойынша сол процестерді қамтыды.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тен-денцияларымен, қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей үйымда да пайда болып және ол әркашан жалпы экоеомикалық жағдайға тәуелді еместігін естен шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық ас-пектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси, психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы басқа жақтары шетте қалып қойылған.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-мократиялық қоғам күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан Республикасында жаңа қоғам қүру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір - таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республика-сының Президенті Н. Ә.Назарбаев: «Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы » деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп анықтайды: « меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік) үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік - экономика қүру... ».
«Дағдарысқа қарсы басқару» термині салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Ре-формалау нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі түсінеді. Бүндай басқару « дағдарысқа қарсы » атауына ие болды. Бірақ аты атымен, ал мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте болмасын, әйтеуір өтеді. Бүны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы көрсетті. Және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек
етпейді. Сонда бүндай типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек праг-мативті мәнде ма? Онда неге жоғары білім беру жүйесінде мамандар дайындап, ғылыми концепция қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өрпгуі тиімді дағдарысқа қарсы басқаруды қажет етті. Бүл тәжірбие тапсырысы. Сонымен бірге басқару ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму, басқарушылық, ресурстрды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Объективті түрғыдан дағдарыс көптеген жағдайларды өзара байланысын сипаттайды, басқару қиындығы мен тәуекелділігін жоғарлатады. Бүл түрғыда дағдарысты және оның алдын алуды шеттетіп, дағдарысты түрақтандыру, бірінің біріне ұласуы, дағдарыстан шығуды осы шақтанда келер шақтанда алынып тасталмайды. Тек экономика ғана емес, сонымен қатар табиғатта циклды өмір сүреді, және тек экономика дамуы ғана дағдарыс жағдайын туындатпайды.
Қоғам дамуының әр түрлі этапында дағдарыс қатынасына деген түсінік те әр қилы болады. Мысалға, бір позиция бойынша дағдарыс тек табиғи қүбылыс салдары, ал басқалары, - дағдарысты адамдар өздері туындатады, олардың қателіктері, дүрыс көңіл бөлмеуі, білместік, сенімсіздік.
К. Маркс болса қоғам дамуындағы дағдарыстың қайнар көзінің экономика екендігін дәлелдеді, ол жеке меншікке және соның салдарынан қүрылымға және мүдделер қақтығысына әсер етуіне негізделген. Осыдан көптеген біздің елдің алысты көрмейтін саясаткерлері мен идеологтары мынадай пікір қальгатастырды, жеке меншікті жойған қоғамдық - экономи-калық формацияда дағдарыс мүмкіндігі болмайды. Сол себепті бүрындары «өсім қиындьщтары», «даму проблемалары», «тұрып қалу» терминдері жиі қолданылып келді, кейіннен олар «дағдарыс түсінігіне» ауысты, бірақ мәні бойынша сол процестерді қамтыды.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тен-денцияларымен, қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей үйымда да пайда болып және ол әркашан жалпы экоеомикалық жағдайға тәуелді еместігін естен шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық ас-пектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси, психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы басқа жақтары шетте қалып қойылған.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2004-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 ж. 17 мамырдағы N 1096 Жарлығы. Астана,2004.
2. Антикризисное управление подред. Э.М. Короткова - Инфра - М, 2001.
3. Антикризисный менеджмент под ред. А. Г. Грязновой - М.: Экмос 1999.
4. Нурмуханова Л.К. Природа кризисных явлений в рыночной экономике // Мысль. – 2004
5. Нурмуханова Л.К. Концептуальные подходы к организаций антикризис-ного управления // Саясат. - 2004. - № 3-4. - с. 102-107
6. Мухамбетов Т. И., Нукушев А. Г. Банкротство и антикриэисное управ-ление предприятием Учебник: Алматы, 2000.
7. Е. В. Новоселов, В. И. Харламов Введение в специальность «Антикри-зисное управление» «Дело» М. 2001.
8. Н. В. Родионова Антикризисный менеджмент Уч. пособие ЮНИТИ М: 2000.
9. Питер Дойль Менеджмент стратегия и тактика. Питер: С-Петербург, Москва, Минск 1999.
9. Шумпетер Й. Теория Экономического развития. М.: Прогресс, 1982.
Ю.Буайе Робер. Теория регуляции: Критический анализ: Пер. с фр. М.:
РГГУ, 1997.
11. Стратегия и тактика антикризисного управления: Учебник. / Под ред. С.Г.Беляева, В.И.Кошкина. М.: ЮНИТИ, 1996.
12. Стратегия и тактика антикризисного управления фирмой/ Под ред. А. П. Градова, Б. Й. Кузина. СПб.: Специальная литература, 1996.
ІЗ.Экономическаятеория национольной экономики и мирового хозяйст-ва. М., 1997.
14. Абалкин П. «К цели через кризис» М.гЛуч, 1992.
15. Маевский В. И. Макроэкономические аспекты становления социально-рыночного хозяйства. М.: ЙЭ РАН, 1998.
16. Шакум М. Л. Экономика России: От кризиса к стабильности и ус-тойчивому росту. М.: Глобус, 1999.
17. Яременко Ю. В. Причины и послетствия экономического кризиса
//Проблемы прогнозирования. № 4. 1997.
18. БелоусовА. Р. Российская экономика в условиях системного кризиса:
состояние и перспективьі развития
// Проблемы и прогнозирования. 1997. № 2. 18.Грабовый П. Г. и др. Риск в современном менеджменте. М.: Аланс, 1994
19. Государственное регулирование экономики в современном мире М.:
Наука, 1989.
20. Умарова Д. М. Государственное регулирование кризисных ситуаций
// ҚазЭУ хабаршысы. 2005
21,Антикризисное управление: принятие решени на краю пропости // Проблемы теорий и практики управления. 1999
22.Рамазанов А., Рузанов Р. Банкротство как инструмент оздоровления на-циональной экономикий. Транзитная экономика. -2004.
1. Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2004-2015 жылдарға арналған стратегиясы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 ж. 17 мамырдағы N 1096 Жарлығы. Астана,2004.
2. Антикризисное управление подред. Э.М. Короткова - Инфра - М, 2001.
3. Антикризисный менеджмент под ред. А. Г. Грязновой - М.: Экмос 1999.
4. Нурмуханова Л.К. Природа кризисных явлений в рыночной экономике // Мысль. – 2004
5. Нурмуханова Л.К. Концептуальные подходы к организаций антикризис-ного управления // Саясат. - 2004. - № 3-4. - с. 102-107
6. Мухамбетов Т. И., Нукушев А. Г. Банкротство и антикриэисное управ-ление предприятием Учебник: Алматы, 2000.
7. Е. В. Новоселов, В. И. Харламов Введение в специальность «Антикри-зисное управление» «Дело» М. 2001.
8. Н. В. Родионова Антикризисный менеджмент Уч. пособие ЮНИТИ М: 2000.
9. Питер Дойль Менеджмент стратегия и тактика. Питер: С-Петербург, Москва, Минск 1999.
9. Шумпетер Й. Теория Экономического развития. М.: Прогресс, 1982.
Ю.Буайе Робер. Теория регуляции: Критический анализ: Пер. с фр. М.:
РГГУ, 1997.
11. Стратегия и тактика антикризисного управления: Учебник. / Под ред. С.Г.Беляева, В.И.Кошкина. М.: ЮНИТИ, 1996.
12. Стратегия и тактика антикризисного управления фирмой/ Под ред. А. П. Градова, Б. Й. Кузина. СПб.: Специальная литература, 1996.
ІЗ.Экономическаятеория национольной экономики и мирового хозяйст-ва. М., 1997.
14. Абалкин П. «К цели через кризис» М.гЛуч, 1992.
15. Маевский В. И. Макроэкономические аспекты становления социально-рыночного хозяйства. М.: ЙЭ РАН, 1998.
16. Шакум М. Л. Экономика России: От кризиса к стабильности и ус-тойчивому росту. М.: Глобус, 1999.
17. Яременко Ю. В. Причины и послетствия экономического кризиса
//Проблемы прогнозирования. № 4. 1997.
18. БелоусовА. Р. Российская экономика в условиях системного кризиса:
состояние и перспективьі развития
// Проблемы и прогнозирования. 1997. № 2. 18.Грабовый П. Г. и др. Риск в современном менеджменте. М.: Аланс, 1994
19. Государственное регулирование экономики в современном мире М.:
Наука, 1989.
20. Умарова Д. М. Государственное регулирование кризисных ситуаций
// ҚазЭУ хабаршысы. 2005
21,Антикризисное управление: принятие решени на краю пропости // Проблемы теорий и практики управления. 1999
22.Рамазанов А., Рузанов Р. Банкротство как инструмент оздоровления на-циональной экономикий. Транзитная экономика. -2004.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
1.2 Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан
қарастыру
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: басқару құралдары мен әдістері
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ
2.1 Дағдарыс жағдайьндағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық
негіздері
2. Бейдағдарыстық басқарудағы мемлекеттің рөлі
2.3 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық
саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем
жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-
мократиялық қоғам күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру
міндеті түр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі
мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді
дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына,
нақты іс - қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты.
Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі
жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға
тартылатын мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан
Республикасында жаңа қоғам қүру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір -
таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республика-сының Президенті
Н. Ә.Назарбаев: Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен
дамуының стратегиясы деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп
анықтайды: меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік)
үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға
негізделген әлеуметтік - экономика қүру... .
Дағдарысқа қарсы басқару термині салыстырмалы түрде жақында пайда
болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және
Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Ре-формалау
нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні
экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі
түсінеді. Бүндай басқару дағдарысқа қарсы атауына ие болды. Бірақ аты
атымен, ал мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте
болмасын, әйтеуір өтеді. Бүны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы
көрсетті. Және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек
етпейді. Сонда бүндай типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек праг-
мативті мәнде ма? Онда неге жоғары білім беру жүйесінде
мамандар дайындап, ғылыми концепция қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өрпгуі тиімді дағдарысқа қарсы
басқаруды қажет етті. Бүл тәжірбие тапсырысы. Сонымен бірге басқару
ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын
дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму,
басқарушылық, ресурстрды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік
әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін
куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Объективті түрғыдан дағдарыс көптеген жағдайларды өзара байланысын
сипаттайды, басқару қиындығы мен тәуекелділігін жоғарлатады. Бүл түрғыда
дағдарысты және оның алдын алуды шеттетіп, дағдарысты түрақтандыру, бірінің
біріне ұласуы, дағдарыстан шығуды осы шақтанда келер шақтанда алынып
тасталмайды. Тек экономика ғана емес, сонымен қатар табиғатта циклды өмір
сүреді, және тек экономика дамуы ғана дағдарыс жағдайын туындатпайды.
Қоғам дамуының әр түрлі этапында дағдарыс қатынасына деген түсінік те әр
қилы болады. Мысалға, бір позиция бойынша дағдарыс тек табиғи қүбылыс
салдары, ал басқалары, - дағдарысты адамдар өздері туындатады, олардың
қателіктері, дүрыс көңіл бөлмеуі, білместік, сенімсіздік.
К. Маркс болса қоғам дамуындағы дағдарыстың қайнар көзінің экономика
екендігін дәлелдеді, ол жеке меншікке және соның салдарынан қүрылымға және
мүдделер қақтығысына әсер етуіне негізделген. Осыдан көптеген біздің елдің
алысты көрмейтін саясаткерлері мен идеологтары мынадай пікір
қальгатастырды, жеке меншікті жойған қоғамдық - экономи-калық формацияда
дағдарыс мүмкіндігі болмайды. Сол себепті бүрындары өсім қиындьщтары,
даму проблемалары, тұрып қалу терминдері жиі қолданылып келді, кейіннен
олар дағдарыс түсінігіне ауысты, бірақ мәні бойынша сол процестерді
қамтыды.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол
өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тен-денцияларымен,
қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға
тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту
мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу
әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі
көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы
мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей үйымда да пайда болып
және ол әркашан жалпы экоеомикалық жағдайға тәуелді еместігін естен
шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық ас-
пектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси,
психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы
басқа жақтары шетте қалып қойылған.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің дамуын-
дағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас бойынша,
дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән қүбылыс және социа-
листік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрьндары социализмде дағдарыс жоқ,
тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары біздің
елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бүндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер
қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын
болсақ, даму стратегиясын қүрастырғанда дағдарысты көре білу және оның
мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс
екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2].
Әлеуметтік - экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық
формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы
болады: жұмыс істеу және даму.
Жұмыс істеу - бұл тіршілік әрекетін ұстап тұру, өзіне тән бүтіндігін,
сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау [3].
Даму - бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда
жаңа сапаны игеру.
Жұмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік
-экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бұл
байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады (сурет 1.).
1-сурет, – Ұйымдағы дағдарыс қаупінің пайда болуы
Жұмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол
дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін көрсетеді.
Жұмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып
табылады, даму жүмыс істеудің көптеген процестерін бүзады, бірақ оның нық
орындалуына жағдай жасайды [3].
Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді
дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы
міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс
басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік -экономикалық
жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар.
Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол жұмыс
процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бұл, мысалға, техника деңгейімен
персонал квалификациясы арасындағы қайшылықтар, технологиямен оны пайдалану
жағдайы (ғимарат, климаттық орта, технологиялық мәдениет т.б.) арасында.
Дағдарыс - бүл ұйымның қоршаған ортадағы қауіпті қайшылықтарының
шиеленсуінің шегі [4].
Дағдарыс себептері әртүрлі болуы мүмкін. Олар объективтіге,
модернизацияның циклдық тұтыну және қайта қүрылымдарға байланысты, және
субъективті басқарудағы қателіктер, сонымен қатар табиғи, яғни климат
өзгеруі, жер сілкіну, тағы басқа.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс
қаупі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау
керектігі айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
2-сурет, – Дағдарыстың себептері
оның себептері және дағдарыстың даму процестерінің басқару
мүмкіндігі.
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі
шығу. Және үйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, үзақ мерзімді және
қысқа мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу [6].
Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды,
сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жүмсартып
немесе оны өршітуі мүмкін. Бүл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа,
кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну,
жауапкершілікке байланысты (3-сурет).
3-сурет, - Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыс, себеп - салдарымен де мінезімен де
бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, қүралдарды
дифференциациалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс
типологиясы және дағдарыс мінезі белгілі болса, онда оның
өткірлігін төмендету уақытын қысқарту және ауыртпалықсыз
өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады (Қосымша 1) [7].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-
экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бүл
дағдарыстарды бөлудің масштабты корінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау
кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және
қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады.
Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды 8.
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға
болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың оршуінен туьшдайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жүмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады – таза субъективтіден, яғни сүраныс пен
үсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң,
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп-ка-питалистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағьшан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалшық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу
себептерін теориялық түрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен түтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар
өндірісінде дагдарыс ықтималдығының қажеттілігі бол-мады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдагы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бүлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуьша әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, үдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады [9].
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
қүлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бүл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан
[5]. Белгілі экономист В. Леоңтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар [10].
Цикл кезеңінің кезекті қысқарулары, қәзіргі әлемдегі ҒГП
әсерінен, негізгі капиталдьң жаңару мерзімінің жылдамдығымен байланысты.
Неоклассикалық және либеральды мектеп өкілдері, экономикалық
дағдарыстарды капитализм табиғатьшен байланыстырмай басқа да себептерін
үсынды. Олардың көбінің ойынша дағдарыс себептері артық өндірісті туғызатын
халықтың жеткіліксіз түтынуы. Жеткіліксіз түтыну теориясының жалғастырушы
өкілі, сол жақ кейнсиандық жетекшісі Джоан Робинсон болды [11]. Дағдарыс
дәрісі ретінде түтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ түтынудың
жетіспеупгілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс себебінен
гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ эко-номистердің
есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен, немесе теңсіздіктен.
Теңсіздік теориясы, саяси, демографиялық, табиғи сыртқы жағдайдан туындаған
басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі. Нарықтық
бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Ф. Фон Хайектің
ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда бо-луы мемлекеттің артық
қаржыландыруынан (арзан несиелер, сүранысты ынталандыру) туындайды [12].
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша,
инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік пси-
хологиялық суреттемесі бар [13]. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең мен ала-
ауыздық капитал салымының түрып қалуына әкеледі. Ауыспалы жағдай
инвестициялық циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық
ғылым, қазіргі уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін
түсіндіретін бір қатар теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П. Самуэльсон
өзінің Экономикс кітабында циклдьлық пен дағдарыстар теориясының бірқатар
белгілерін көрсеткен, олар төмендегідей:
ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және
басқалар);
жаңашалық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңашальгқ еңгізу циклы
(Шумпетер, Хансен);
психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы
толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);
- жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ
адамдар-
ды инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон,
Фостер, Кэтчингс және басқалар);
мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия
себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау болып табы-
лады. (Хайек, Мизис және басқалар);
*сүн дағы теориясы - ауа райы - өнімділік (Джевонс, Мур) [14].
Циклдлық пен оның себептері көзқарастарын бағалау кезінде, уақыт
жағдайында олардың түрлерінің өзгеруі, әлеуметтік-экономиканың да шын
мәнінде өзгеруін ескерген жөн. Осыған орай, Ресей экономистерінің эконо-
микалық циклдер көзқарасын өзгертуге бағытталган үш этапы назар аударуға
лайықты.
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде Кейнс тиімді сүраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсыныды [15]. Циклдық факторын зерттеудегі
еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны
циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады [16].
4-сурет, – Экономикалық цикл
4-суретте экономикалық цикл көрсетілген. а, в және с нүктелері
орналасқан толқын тектес қисық өндіріс көлемінің өрлеу және құлдырау
кезіндегі динамикасын сипаттайды.
Бірінші фаза – дағдарыс (құлдырау). Бүл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жүмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бүл жағдайда экономи-каның
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бүл уақытта
тұтынушыларда бүндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен
тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтедІ.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-
томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне
қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-
яланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары
монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған са-лаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (үзақтылығы - жарты жылдан үш
айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сүранымдарға бейімделу,
жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз
іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен
қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға түрақтылығына қарамастан, олар
бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке
бармайды. Бүл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады [17].
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары баста-
лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен
өндіріс қүралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен
жаңа өндірістер қүралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бүдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады [18].
Төртінші – көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
5-сурет, – Экономикалық цикл сатылары
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық
сұраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табы-стың
азаюы, шығындар мен сүраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық
сұраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған
құралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және не-сие
пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси
жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі
қалыптасқан нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін
беруі мүмкін. Ұдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу
себептерінің көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар
циклдылықтың төмендегідей әртүрлігін үсынады:
1-кесте, – Циклдылық түрлері мен ерекшеліктері
Циклдар типі Циклдар Негізгі ерекшеліктері
мерзімі
1.Китчин 2-4 ж. Қор мөлшері→ инфляцияның, жұмысбастылықтың,
циклы ЖҰӨ-нің ауытқуы, тауарлық цикл
2.Жугляр циклы 7-12 ж. Инвестициялық цикл→ инфляцияның,
жұмысбастылықтың, ЖҰӨ-нің ауытқуы
3. Кузнец циклы 16-25 ж. Табыс→ иммиграция→ үй құрылысы→жиынтық
сұраныс→ табыс
4.Кондратьев 40-60 ж. Техникалық прогресс, құрылымдық өзгерістер
циклы
5.Форрестор 200 ж. Энергия және материалдар
циклы
6.Тоффлер циклы 1000-2000жӨркениеттің дамуы
.
Қазіргі жағдайда ғалымдар Н. Д. Кондратьевтің (1892-1938) ұзын
толқын теориясына үлкен көңіл бөледі [19]. Көптеген статистикалық
материалдарды қорытып, Кондратьев, кішігірім капиталистік үдайы өндіріс
циклымен (ұзақтылығы 8-10 жыл) қатар, үзақтылығы орташа (48-55 жыл) үлкен
ұдайы өндіріс циклы барын дәлелдеді. Бүл циклдардан Кондратьев екі фазаны
немесе екі толқынды бөліп көрсетті: жоғарлатқыш және төмендеткіш.
Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің ұзын
толқындары қоғамдық үдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сон-дықтан да
оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік
әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар қүрметтеліп орын
берілді. Бүл теорияға 80-90 жылдары бірқатар ха-лықаралық конференциялар
арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және
қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен
қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-
экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін
есептемей түсіну мүмкін емес.
Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен
зерттелген. Бүл бағытта табысты еңбек еткен Австрия экономисі Й. Шумпетер
болды [20]. Ол өзінің Іскерлік циклдар (1939 ж.) еңбегінде капиталистік
экономиканың үзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып,
техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы
екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда ұзақ толқындар дәстүрлі циклына
да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында
кенет пайда болса, онда оның біршама терең және ұзақтау мінезде екенін
анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде
жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін.
Кейнстен кейін батыстың экономикалық ойлары, қоғамдық үдайы
өндірістің циклдылығын мойындап қана қоймай, циклдылық себептерін және
күрылымын зерттеу формаларьш терендетті, сонымен қатар қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуына циклдылықтың жағымсыз әсері салда-рынан
нейтрализациялау әдістері мен жолдарын іздестірді. Әртүрлі жақтастардың
циклдылыққа деген көзқарас позициялары жақындасты.
Бірақта, басқа да көзқарас бар: циклдар және дағдарыстар - әр елдің
ішкі дамуының ерекшелігінің нәтижесі [21].
Дағдарыстар жүйелі түрде (циклды), немесе кезеңді яғни белгілі бір
заңдылықтарымен қайталанатын және жүйесіз. Ұдайы өндірістің жүйелі
дағдарысы және циклдың басталуын көрсетеді, сол кезде экономика бірінен
кейін бірі болып төрт фаза өсіп және келесі дағдарысқа база дайындала-ды.
Олар, экономиканың барлық саласын қамтуымен сипатталып, үлкен те-рең және
ұзақтылығын көрсетеді. Экономикалық дағдарыстың жүйесіз түріне, аралық,
жартылай, салалық және қүрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа цик-лдық басталуына
жол бермей көтерілу немесе жандану фазасын уақытша тоқтатады. Ол
кезектілікпен салыстырғанда терең емес және өте ұзақ емес, және локалды
мінезде. Бұл дағдарыстар 1924 және 1927 жылдары капиталистік елдерде белең
алған болатын. Ал 1953 -1954 ж.ж. және 1960-1961 ж.ж. бұндай дағдарыстар
АҚШ пен Канаданы қамтыды.
Жартылай дағдарыстың аралылықтан айырмашылығы, ол барлық эконо-миканы
қамтымай, тек қоғамдық ұдайы өндірістің бірін ғана қамтиды. Бұған мысал
ретінде 1932 жылы Германиядағы банк дағдарысын келтіруге болады.
Салалық дағдарыс халық шаруашылығының бір саласын ғана қамтиды. Бұған
әртүрлі себептер түрткі болуы мүмкін. Олардың ішінде: сала дамуының
үйлеспеуі, кұрылымдық қайта қүрылулар артық өндіріс. Бұндай дағдарыстар
ұлттық және халықаралық болады. Соңғысына 1958-1962 ж.ж. әлемдік кеме
қатынасы дағдарысы және 1977 тоқыма өнеркәсібіндегі дағдарыс [22].
Құрылымдық дағдарыс қоғамдық өндірістің пропорционалды заңының
бұзылуы болып табылады. Бүл сала аралық диспропорцияда көрініс табады,
біржағынан және айрықша түрдегі натуралды түрде дамуды реттеуге бағытталған
өнімді шығару. 1977 жылдары батыс экономикасын энергетика-лық, шикізат және
азық-түлік дағдарыстары жансыздандырды.
Кезекті кезеңді дағдарыс басталар алдында, өндіріс жоғары деңгейге
жетіп оның соңы артық өндіріске әкелетіні белгілі. Бұл кезде өнімді өткізу
мүмкін сияқты болып, банктер өнеркәсіпті және сауданы несиелендіріп,
өндірісті кеңейтіп және үсынысты көбейтуде. Өзіңіз елестетіп көріңізші, ав-
тострада да көпір жарылып алдыңғы машиналар тоқтап қалады, бірақ арт-тағы
көліктер алға жылжи береді, жылжи береді, қозғалыс қауіпсіздік қызметі
жолды бөгемегенше тығын үзарған сайын, оны тарату қиынға соғады.
1.2. Бейдағдарыстық басқаруды үйымдастыруды, концептуалды
түрғыдан қарастыру
Өндірістік - экономикалық іс-әрекетті басқару теориясында дағдарысқа
қарсы басқару проблематикасы басты бағыттардың біріне айналуда. Барлық
деңгейдегі щаруашылықтағы ұдайы өндіріс процестерінің қиындауының
объективті тенденциялары – жекелей кәсіпорыннан бастап глобалды экономикаға
дейін тәжірибелі түрде дағдарысқа қарсы басқаруды
үйымдастыруға бағытталған ғылыми-әдістемелік жобалардың қажеттілігін
жоғарлатады. Сонымен қатар бүгінгі күнгі экономикалық әдебиеттердің
дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын талдай отырып, дағдарысты
басқарудың теоретика-методологиялық базистері әліде қалыптасу стадиясында
екенін көрсетеді. Сондықтан да, қазіргі күнгі кон-цептуалды түрғыдан
қарастыру, қалыптасқан дағдарысты басқару теориясына бәскелес ретінде
айтуға болады.
Проактивті және реактивті дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын
салыстырып қарау, соңғы уақытқа дейін дағдарысқа қарсы менеджменттің басты
сүрақтарына кірмеді [23]. Әзірге проактивті дағдарысқа қарсы басқару
термині кең қолданыс тапқан жоқ, және жекелей ғалымдар әртүрлі түсіндіріп
жүр.
Бірақ, қарама-қайшы қарастыру көздерін, біржағынан дағдарысты
болдырмаудың, екінші жағынан, қандай да бір дағдарыс құбылыстарының нақты
да стратегиясына қарағанда, тактикасын, менеджмент теориясындағы классиктер
еңбегінен көруге болады. Бірақта, үзақ уақыт бойы менеджмент теориясында
дағдарысқа қарсы басқару, басым бағыттар қатарына кірген жоқ, сондықтан да
реактивті және проактивті әдістерді салыстыру жалпы сипатта болып, екі
мүлдем басқа методологиялық түрғыдан келгендегі, жағымды және жағымсыз
жақтарын кешенді зерттеу өз формасын тапқан жоқ.
Менеджмент теориясы әдебиеттерінде дағдарыстармен күресте проак-тивті
әдісті енгізуді қолдайтын пікірлерді кездестіруге болады, бірақ олар ортақ
мақсатты үстанып, дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің басым
бағыттарын жүйелі қолдануды үсынбайды. Мысалы, жиі кездесетін мынадай
пікірлер: Дағдарысқа қарсы іс-әрекеттер мақсатының алғы шарты болып, жай
ғана қиыншылықтарды масштабты дағдарыстарға айналдырмау [24]. Мұндай нақты
мысалдар сияқты сөздер көптеп кездесіп, бірақ жүйелі әдістемелі түрде
дәлелденбеген.
Біздің ойымызша, проактивті дағдарысқа қарсы басқаруда объективті,
теңестірілген түрғыдан қарастыру кезінде оның дағдарыспен күрес кезіндегі
басым бағыттарны ғана емес, сонымен қатар кемшіліктерін еске-ре кеткен жөн.
Дағдарыс қүбылыстарын басқаруда проактивті әдісті таза түрде қолдану,
біржақты шектелген. Әрине, алдын-ала сәйкестендірілмеген, аз белгілі
құбылыстар қандай да бір дағдарысқа қарсы әдістерге қиындық туғызады.
Мысалға, 70 жылдары дамыған елдерде пайда болған стагфляция феномені
мүлде күтпеген жағдай болып, және сол кездегі макроэкономикалық әдістерге
жат қүбылыс болды. Бүндай дағдарыс қүбылыстарымен күресте қажетінше
реактивті әдістерді қолдануға болады, бүл мысалда көрсетілгендей біраз
уақыт кезеңінен кейін нәтижесін береді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі, на-
рықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік экономикалық процестердің жоғарғы
динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз процестерге
әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие ку-мулятивті эффекті
қалыптастырады. Бұған нақты мысал ретінде ТМД ел-деріндегі қоғамдық
дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше
дағдарыс қүбылыстары, жиынтығында терең және үзақ дағдарысты туғызды. Бұл
мысалда дағдарыс жағдайының өрши дамуына байланысты проактивті дағдарысқа
қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Дағдарыс құбылыстарымен күресте реактивті және проактивті әдістерінің
басым бағыттары мен кемшіліктерін жүйелі түрде қарастыру экономикалық
басқару жүйесіндегі барлық негізгі бөліктерде салыстыруға мүмкіндік береді.
Біздің саналы түрдегі реактивті және проактивті әдістердің қарсы қойылып
салыстырылуы, дағдарысқа қарсы басқаруда әржақтың артықшылығы мен
кемшілігін айқынырақ ажырату болып табылады. Тәжірибе кезінде, реактивті
және проактивті де әдістері дағдарыс қүбылыстарымен күресте, түйықталып
қолданылмайды [25]. Сонымен бірге, реактивті дағдарысқа қарсы басқаруды,
дағдарыс жағдайында қарама-қайшы іс-әрекет үйым ретінде, бүнда болып жатқан
дағдарыс қүбылыстарына әсер ететін стратегияға ие. Бүл ойды тарқата
айтқанда, реактивті әдісі, макроэкономикалық деңгейде де, және иерархияның
жоғары деңгейінде де кең тараған. Макроэкономикалық процестерді мемлекеттік
реттеудің бүкіл тарихы реактивті түрғыдан келудің жоғары тұрғанын көрсетті.
Қазіргі күнгі баяу қүбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты ай-
туға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза
энергетика технологиясын қүру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу
бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы
салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік
төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мүнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда
дамыған елдер энерго түтыну қүрылымы аз-дап өзгерді. Бірақ батыс европа
елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70 % бөлшек
саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Микроэкономиалық деңгейдегі компаниялар мен коорпациялар арасын-дағы
қатынастағы дағдарысқа қарсы басқару әдістерінде айырмашылық көп емес.
Шағын және орта биснез өкілдері дағдарысқа қарсы мененджменттің реактивті
әдісін үсынады. Жоғары бәсекелестік саладағы кіші кәсіпорындар дағдарысқа
қарсы шараларды жүргізуде максималды экономдауға тырысады, сондықтан да
кішігірім компаниялардың тоқырауға үшырауы, дағдарыс құбылыстарынан
сақтанудың қарапайым шараларын жоққа шығаруы, заңды құбылыс. Ірі
масштабтағы бизнес шеңберіндегілер дағдарысқа қарсы ме-неджментті
үйымдастыруға аса жауапкершілікпен қарайды. Сонымен қатар ірі
компаниялардың басым бөлігі (кіші бизнестегілер секілді) дағдарысқа қарсы
басқарудың реактивті әдісін қолданады [26]. Бұл бизестің ортақ идеоло-
гиясына сәйкес, қысқа және орта мерзімді мақсаттарға бағыттапған, ең ал-
дымен ағымдық пайданы жоғары деңгейде үстап тұру. Бұл позициядан қарағанда,
дағдарысқа қарсы шаралар шығындары, өнділірген өнімнің өзіндік қүнын көтеру
элементі ретінде қарастырады, немесе табыстылықты төмендету, немесе сату
көлемін қысқарту. Бұл контексте ірі коорпарациялардың негізгі бөлігі,
құрылымдық бөлІмшелерді аз қүрып, олар тікелей дағдарысқа қарсы шараларды
жүргізумен айналысады. Ірі компанияларда мененджмент функциясы ішінен,
дағдарысқа қарсы басқару басым бағыттар қатарына жатпайды. Бүндай қатынас
қапдық соммамен дағдарысқа қарсы қүрылымдық бөлімшелерін қаржыландыруда
дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдістерінің формалары мен
процедура-ларын қолданғанда, дағдарысқа қарсы бөлімшелерге персонал
таңдауда та-лаптардың төмен болуы көрініс табады.
Ірі компаниялардағы басқару функцияларының жоғары бөлшектенуі ме-
неджмент функциясының әрқайсысын сапалы үйымдастыруға объективті жағдай
туғызады, және дағдарысқа қарсы басқару да тізімде бар [27]. Сондықтан да
ірі компанияларда, әсіресе нарықта өзіндік орны барлар, дағдарысқа қарсы
менеджменттің жеңілдетілген әдісінен бас тартады. Бүндай корпорацияларда
дағдарысқа қарсы басқарудың таза реактивті әдісінен бас тартып, одан гөрі
дағдарыс жағдайларын ескертуге көп көңіл бөледі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс қүбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, ха-лыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
түтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.).
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс қүбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс қүбылыстарымен белсе-не күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс
жағдайларын алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойын-дауға
болады. Әрине, дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені
енгізуде шығындарды толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи
апаттардан, әртүрлі технологиялық ақаулардан және авариялардан,
бәсекелестік басымдылықтан айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар.
Жекелей компаниялар мен ұлттық экономиканың өдірістік-экономикалық
қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас
бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Осыған ұқсас мысалды ұлттық экономикалық катынастардан келтіруге
болады, өндірісті диверсификациялауды жүргізудің өзі прогрессивті процесс
болып табылады, қосымша еңбек ресурстарын жүмылдыруға, өндіріс қуатын
арттыру, шикізат ресурстары және тағы басқа мүмкіндіктерді бе-реді. Ұлттык
экономиканың дағдарысқа карсы потенциалын дағдарыс құбылыстарьша
тәуелділігін азайту арқылы көтеруге болады, яғни әлемдік нарықтар
конъюктурасьшдағы шикізат пен алгашқы знерготасмалдауыш-тарға өзгерістердің
жағымсыздығымен байланысты.
Біз ұсынған конңептуалды 6-шы суретте проактивті дағдарысқа қарсы
басқаруды үйымдастырудағы әлеуметтік-экономикалық дамудың орнықты
концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісін, сыртқы
экономикалық ортаның жағымсыз әсері қайшылықтарынан қорғаудың ке-шенді
идеологиялық бүтіндігінің органикалық бөлігі ретінде өзара байла-нысы
суреттелген [28].
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойын-ша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады,
егер жоғары табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-
ланыста болса. Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-
цияларды жүргізу), бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы
керек, әрине олар, үзақ мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін
жоғалтпауы керек.
6-сурет, – Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың
концептуалды сызбасы
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: бейдағдарыстық басқару құралдары мен
әдістері
Бейдағдарыстық менеджмент батысеуропалық экономистермен "негізгі
мәселе дағдарыстан шығу болатын, кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп
төндіретін жағдайды жою үшін қажет қызмет" ретінде анықталады. Бүл қызмет
"кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін жағдайдан шығу үшін қажетті
әдістер мен тәсілдердің кәсіпорында қолданылуының интенсивтілігін
арттырумен" сипатталады. Сонымен бірге, Хаберландтың ойынша, қатаң және
жылдам шешім іс-шараларды жүргізумен бір уақытта байланысты қысқа мерзімді
мәселерге бүкіл назар аударылады. Кейбір дағдарыстардың босатушы және ең
сипатын бөліп көрсеткісі келген авторлар, дағдарысқа қарсы менеджментте
керісінше, "жақындап келе жатқан үзілмелі пункт (дағдарыс) жайлы мәлімдеуге
және дамудың жаңа бағытын әзірлеуге жол беретін" құралдарды кұру ретінде
анықтайды [29].
Мақсатты қоюмен қатар, дағдарысқа қарсы менеджмент ұғымы өзіне
уақытша сипаттамаларды да қосады. Біріншіден, бұл анықтаманы дағдарыс
кезінде дағдарыстық үрдістің әлсіреуіне, өтілуіне әкелетін іс-шараларды
әзірлеу мен жүргізу жөніндегі барлық мәселелер бар, бүны Копптың ойынша тар
мағынада дағдарысқа қарсы менеджмент сияқты сипаттау қажет, және екіншіден,
бүдан тағы дағдарыстың алдын-алуды және терапиясын қосу қажет, сонда бұл
кең мағынадағы дағдарысқа қарсы менеджмент үғымы болады. Ұқсас анықтаманы
Янике де берді, бұнда ол "жылдам дағдарысқа қарсы менеджмент
ретіндегі қатаң дағдарыс шеңберіндегі әрекеттер мен басшылық
міндеттері" және "превентивті (ескертуші) дағдарысқа қарсы менеджмент"
немесе "антиципативті (озық) дағдарысқа қарсы менеджмент" сияқты
дағдарыстардың алдын-алу мақсатын анықтайды [30].
Бұл жұмыста "бейдағдарыстық менеджмент" үғымы ең кең мағынада
қарастырылады және уақытша шектеулер жөніңдегі, мақсат қою жөніндегі және
міндеттер саласындағы сипаттаманы да есепке алады, сондықтан, "дағдарысқа
қарсы менеджмент" кәсіпорында базисті айнымалы шамаларды сақтау жөніндегі
іс-шараларды жоспарлау мен жүргізу ретінде анықтауға болады.
Өтімділік, табыс немесе айналым сияқты базисті айнымалы шамалардан
сақталуын қамтамасыз етуге тікелей әсер ету үшін "жылдам дағдарысқа қарсы
менеджменттің" жекелеген қүраушы бөліктері өтімділіктің немесе
табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету сияқты нақты мақсат қоюмен
сипатталады [31]. Бүл мақсатқа бағытталу, сонымен қатар уақыттың жетпеуі
өлшенген дағдарысқа қарсы концепцияны әзірлеуде, бүрынғы мақсаттар мен
нормалардың қайта қарастырылуын күрделендіреді "жылдам дағдарысқа
менеджмент" мақсатты бүрынғы, дағдарысқа дейінгі жағдайды қалпына келтіру
болатын; бірнеше критерийге негізделген іс шараларды жоспарлау мен енгізу
ретінде сипаттауға болады.
Бұған қарсы, "антиципативті дағдарысқа қарсы менеджмент" нақты іс-
шараларды әзірлеу міндеттеріне қарағанда төменірек сатыда ғана
қалыптастырыла алатын жалпы мақсаттармен араласып келеді. Антиципативті
қатынастар кәсіпорынның барлық салаларын қамти алатын менеджменттің үзақ
мерзімді міндеттері ретінде түсіндіріледі.
"Дағдарысты жеңу конценпциясы" - нәтижесі болып дағдарысты жеңу
жөніндегі жоспарланған және кейіннен жүзеге асыруға болатын жөне реактивті
және антиципативті категорияларға бөлуге болатын іс-шаралар әзірлеу мен
басқарудың барлық үрдістерді жүйелі көрініс түрінде түсіндіреді [32].
Ең басында, дағдарысты жену концепциясын әзірлегенге дейін, жауапты
түлғалар (меншік иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік органдар) дағдарысқа
деген өз қатынасын әзірлеуі керек. Бүл өте қажет, себебі бүл дағдарысқа
қарсы іс-шаралардың бүкіл барысында өз ізін салады. Дағдарысты
қабылдаудьщ екі концепциясы бар:
Сақтауға бағытталған дағдарыс қатынасы. Мүнда дағдарыс қауіп немесе бөгет
ретінде қабылданады, бүл араласқан индивидумдар немесе үжым үшін
тәуелсіздік пен мәнін жоғалтуды білдіреді. Оның салдарынан, дағдарыс
жауапты адамдармен кері түсініледі де, іс-шаралар дағдарысқа дейінгі
жағдайды қалыптастырғанша ойланып немесе ойланбай әзірленеді.
Дағдарысқа қатынас - жаңаға бағытталған. Бұл жағдайда дағдарыс кәсіпорынның
дамуьшың эволюциялық үрдісінде жаңаруға, қайта қүрылуға қажеттілікке нүсқа
ретінде қарастырылады. Дағдарыс мұнда белгілі бір ирроционалдық немесе
дүрыс белгіленбеген мақсаттар мен төртіптерден босауды енгізеді. Мұның
салдарынан, дағдарысты тудырған бұрынғы жағдайдың өзгеруіне қойылатын
талаптар оң жағынан қарастырылады, мұнда негізінде дағдарыспен күрес емес,
меншікті құрылымның жаңа қатынастарға өзгеруі болып табылады. Дағдарыс
жағдайы кәсіпорынның төлем кабілетсіздігімен ғана емес, оның менпгік иелері
мен кредиторларының мүдделерінің бұзылуымен де сипатталады.
Нарықтық экономика жағдайында дағдарыстьқ жағдайлар жалпы жүйеде де,
жекелеген шаруашыльщ жүргізуші субъектілерде де пайда болады. Жауап ретінде
жүйе ең алдымен төжірибеде тексерілетін баламалы механизмдерді әзірлейді,
кейіннен олар теориялық түрде негізделеді. Ондай механизмдердің бірі больш
корпоративті құрылымдау болып табылады. Жалпы қабылданған теорияға сәйкес,
компанияның күнделікті іскерлік циклының бір бөлігі болып табылмайтын,
өндірістегі капитал құрылымындағы немесе меншіктегі кез-келген
әзгерістер жатады.
Құрылымдау жәніндегі қызметті екі түрге бөлуге болады. Стратегиялық
құрылымдау акционерлер үшін меншікті капитал қүнын есіруге, компанияны
әрекеттегі сияқты ұстаумен байланысты басқа да міндеттер мен корпоративті
меншікті сақтауға бағытталған. Дағдарыстық жағдайдағы компанияны қүрылымдау
төлем қабілетсіз фирмалар немесе банкрот-фирмаларды әрекеттегі кәсіпорындар
жағдайына оралту мақсатында құрылымдауға бағытталған шешімдерге
шоғырланған, Қазақстанда қальштасқан жағдайдан шыға отырып, дағдарыстық
жағдайды басынан кешіріп отырған компанияларды күрылымдау қағидалары мен
техникасы, мақсаттары қызығушылық танытады.
Қайта құрудың басты мақсаты - компанияны дағдарыстан шығару. Мұнда
ондіріс тиімділігін арттыру, активтерді басқарудың сипатын өзгерту,
қарызбен қаржыландыру мүмкіндігін пайдалану сияқты бағынышты мақсаттарға
жету қажет. Кәсіпорынның қызметінің тиімділігінің маңызды көрсеткіші
ретінде меншікті капитал қүнының өсуі жүреді, сондықтан қайта құру дәстүрлі
түрде осы бағытта жүреді. Компанияның қүнының корсеткішін қайта -қүру
сияқты таңдау, кездейсоқтық емес меншік иелерін соңында өндіріс типі мен
технологиясы, өнім параметрлері, откізу нарьқтары қызықтырмайды да нақты
компанияға салымдарының тиімділігінің критерийі болып меншік иелерінің
жеке игілігінің деңгейінің артуын да, кәсіпорынның
тиімді дамуын да щарттайтын салымдар қүнының үнемі өсуі болып
табылады.
Компанияның құны бизнесті бағалау арқылы анықталады. Мұндай
бағалаудың үш дәстүрлі әдісінің, біздің ойымызша, компанияның ішкі
экономикалық қүнын толығымен көрсететін дисконтталған ақша ағымы әдісін
ғана көрсетеді. Бұл ақша ағымының корреляциясының жоғары дәрежесі мен де,
кәсІпорынның операциялық, инновациялық және қаржылық қызметіне қатысты
есепке алушы ақша ағымы көрсеткішінің экономикалық мағынасымен де
шартталған.
Дисконтталған ақша ағымы әдісімен есептелген кәсілорынның қүнының
көрсеткіші, кәсіпорынды түрақтандыру кезеңінде (есепті кезең) ағымдағы
құнына келтірілген ақша ағымдарынан және есепті кезеңнен кейінгі ақша
ағымының дисконтталған қүнынан қалыптасады. Ақша ағымы кәсіпорынның қарыз
міндеттемелеріндегі өзгерістерді, меншікті айналым қолдарына және капитал
салымдарына деген қажеттіліктерді, сонымен қатар, мақсатты қаржы ресурстары
ретіндегі кәсіпорын иелігіндегі қалған амортизациялық аударымдарды есепке
ала отырып, таза пайда көрсеткіші негізінде анықталады. Дисконтталған ақша
әдісінің моделін формула түрінде көрсетуге болады [33].
Дисконтталған ақша ағымы әдісімен алынған бизнес қүны көбіне кері
шама болып шығады, бүл нақты сөзбен айтқанда ақша қаражаттарының
акционерлерден ағылуды білдіреді. Бүл дағдарыстың жағдайлардың меншікті
айналым қорларының үнемі жетпеді, маңызды қарыз міндеттемелерін төлеу
қажеттілігі, капитал салымдарына қажеттілік, негізгі қорларды көп рет
тіркемей қайта бағалау нәтижесінде асырмалы немесе төмендетілген
амортизациялық аударымдар сияқты салдарынан болып отыр.
Қайта құрудың дәстүрлі міндеті - бизнес құнын максималдау оның
концепциясын әзірлеу келесі әдістемені ескереді. Бірінші кезеңде
компанияньщ құны дисконтталған ақша ағымы әдісі арқылы "барынша"
бағаланады. Содан соң, кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметін қайта қүрудың әр түрлі нүсқалары әзірленеді.
Құн қозғалысын анықтайтын инвестициялық факторларға негізгі және
айнымалы қорларға салымдарды басқаруды, капиталдың меншікті
айналымының деңгейін оңтайландыруды жатқызуға болады. Осыған
байланысты тауарлы-материалдық қорлардың деңгейі, дебиторлық
борыштардың жиыны, кредиторлық борштарды басқару, қуаттардьщ кеңеюі,
капитал салымдарын жоспарлау, активтерді сату талданады. Қаржылық факторлар
қатарына меншікті капитал құны, оның қарыз сомасына қатынасы, капитал
қүрылымы жатады. Іскерлік тәуекел факторларын басқару, капиталдың оңтайлы
құрылымын қолдау әдістері, дивидиендті саясат талданады. Іскерлік
тәуекелдің төлемдері, инвестор алғысы келген табыс ставкасын (дисконтты)
азайта отыра, бизнес құнын арттырады.
Қайта құру стратегиялары қарапайымнан күрделіге қарай қарастырылуы
керек - минималды капитал салымдары мен сыртқы қаржыландыруды ескеретін
нүсқадан, өндірісті толыгымен қайтажарақтандырудың инвестициялық жобаларына
дейін. Алайда көптеген кәсіпорындар, басты мақсаты кредиторлардың
талаптарын қанағаттандыру болатындай жағдайда тұрғанын ескеру қажет. Оған
жету, қайта құрудың дәстүрлі міндеті -компания қүнын максималдауды шешумен
әрқашан үйлесе бермейді, себебі бұл стратегия әдеттегідей, зор капитал
салымдары мен қосымша сырттан қаржыландыру қажеттілігінен тәуекелдің жоғары
деңгейімен қатар жүреді.
Ауыр дағдарыс кезінде қайта күру концепциясын таңдау, біздің ойымыз-
ша, минимал тәуекел деңгейімен бизнестің нөльдік немесе нөльге жақын
нүсқаларымен шектеле алады. Басты шарт кредиторлар талаптарын, дисконт-
талған ақша ағымы моделінде есепке алынатын, кәсіпорын үшін ең тиімді қарыз
міндеттемелерін жабу кестесіне сәйкес толық қанағаттандыру болу керек. Бүл
концепция кәсіпорынның меншік иелері үшін тартымды бо-лып табылмайды, бірақ
біздің ойымызша, сыртқы басқару нұскаларының бірі болуға құқылы [34].
Көрсеткіштің нақты мәні мен бірліктің арасындағы кері айырымы,
кәсіпорынның меншік иелерінің мүдделерінің толығырақ
сақталуы мақсатында қайта күру үрдісінде қүрылуы керек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
1.2 Бейдағдарыстық басқаруды ұйымдастыруды концептуальды тұрғыдан
қарастыру
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: басқару құралдары мен әдістері
ІІ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУ ШАРАЛАРЫ
2.1 Дағдарыс жағдайьндағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық
негіздері
2. Бейдағдарыстық басқарудағы мемлекеттің рөлі
2.3 Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің түрлері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық
саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем
жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-
мократиялық қоғам күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру
міндеті түр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі
мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді
дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына,
нақты іс - қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты.
Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі
жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға
тартылатын мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан
Республикасында жаңа қоғам қүру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір -
таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республика-сының Президенті
Н. Ә.Назарбаев: Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен
дамуының стратегиясы деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп
анықтайды: меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік)
үйлестіре және өзара іс -қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға
негізделген әлеуметтік - экономика қүру... .
Дағдарысқа қарсы басқару термині салыстырмалы түрде жақында пайда
болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және
Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Ре-формалау
нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні
экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі
түсінеді. Бүндай басқару дағдарысқа қарсы атауына ие болды. Бірақ аты
атымен, ал мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте
болмасын, әйтеуір өтеді. Бүны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы
көрсетті. Және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек
етпейді. Сонда бүндай типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек праг-
мативті мәнде ма? Онда неге жоғары білім беру жүйесінде
мамандар дайындап, ғылыми концепция қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өрпгуі тиімді дағдарысқа қарсы
басқаруды қажет етті. Бүл тәжірбие тапсырысы. Сонымен бірге басқару
ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын
дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму,
басқарушылық, ресурстрды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік
әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін
куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Объективті түрғыдан дағдарыс көптеген жағдайларды өзара байланысын
сипаттайды, басқару қиындығы мен тәуекелділігін жоғарлатады. Бүл түрғыда
дағдарысты және оның алдын алуды шеттетіп, дағдарысты түрақтандыру, бірінің
біріне ұласуы, дағдарыстан шығуды осы шақтанда келер шақтанда алынып
тасталмайды. Тек экономика ғана емес, сонымен қатар табиғатта циклды өмір
сүреді, және тек экономика дамуы ғана дағдарыс жағдайын туындатпайды.
Қоғам дамуының әр түрлі этапында дағдарыс қатынасына деген түсінік те әр
қилы болады. Мысалға, бір позиция бойынша дағдарыс тек табиғи қүбылыс
салдары, ал басқалары, - дағдарысты адамдар өздері туындатады, олардың
қателіктері, дүрыс көңіл бөлмеуі, білместік, сенімсіздік.
К. Маркс болса қоғам дамуындағы дағдарыстың қайнар көзінің экономика
екендігін дәлелдеді, ол жеке меншікке және соның салдарынан қүрылымға және
мүдделер қақтығысына әсер етуіне негізделген. Осыдан көптеген біздің елдің
алысты көрмейтін саясаткерлері мен идеологтары мынадай пікір
қальгатастырды, жеке меншікті жойған қоғамдық - экономи-калық формацияда
дағдарыс мүмкіндігі болмайды. Сол себепті бүрындары өсім қиындьщтары,
даму проблемалары, тұрып қалу терминдері жиі қолданылып келді, кейіннен
олар дағдарыс түсінігіне ауысты, бірақ мәні бойынша сол процестерді
қамтыды.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол
өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тен-денцияларымен,
қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға
тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту
мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу
әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі
көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы
мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей үйымда да пайда болып
және ол әркашан жалпы экоеомикалық жағдайға тәуелді еместігін естен
шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық ас-
пектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси,
психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы
басқа жақтары шетте қалып қойылған.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің дамуын-
дағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас бойынша,
дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән қүбылыс және социа-
листік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрьндары социализмде дағдарыс жоқ,
тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары біздің
елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бүндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер
қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын
болсақ, даму стратегиясын қүрастырғанда дағдарысты көре білу және оның
мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс
екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2].
Әлеуметтік - экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық
формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы
болады: жұмыс істеу және даму.
Жұмыс істеу - бұл тіршілік әрекетін ұстап тұру, өзіне тән бүтіндігін,
сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау [3].
Даму - бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда
жаңа сапаны игеру.
Жұмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік
-экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бұл
байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады (сурет 1.).
1-сурет, – Ұйымдағы дағдарыс қаупінің пайда болуы
Жұмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол
дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін көрсетеді.
Жұмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып
табылады, даму жүмыс істеудің көптеген процестерін бүзады, бірақ оның нық
орындалуына жағдай жасайды [3].
Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді
дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы
міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс
басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік -экономикалық
жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар.
Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол жұмыс
процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бұл, мысалға, техника деңгейімен
персонал квалификациясы арасындағы қайшылықтар, технологиямен оны пайдалану
жағдайы (ғимарат, климаттық орта, технологиялық мәдениет т.б.) арасында.
Дағдарыс - бүл ұйымның қоршаған ортадағы қауіпті қайшылықтарының
шиеленсуінің шегі [4].
Дағдарыс себептері әртүрлі болуы мүмкін. Олар объективтіге,
модернизацияның циклдық тұтыну және қайта қүрылымдарға байланысты, және
субъективті басқарудағы қателіктер, сонымен қатар табиғи, яғни климат
өзгеруі, жер сілкіну, тағы басқа.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс
қаупі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау
керектігі айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
2-сурет, – Дағдарыстың себептері
оның себептері және дағдарыстың даму процестерінің басқару
мүмкіндігі.
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі
шығу. Және үйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, үзақ мерзімді және
қысқа мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу [6].
Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды,
сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жүмсартып
немесе оны өршітуі мүмкін. Бүл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа,
кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну,
жауапкершілікке байланысты (3-сурет).
3-сурет, - Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыс, себеп - салдарымен де мінезімен де
бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, қүралдарды
дифференциациалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс
типологиясы және дағдарыс мінезі белгілі болса, онда оның
өткірлігін төмендету уақытын қысқарту және ауыртпалықсыз
өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады (Қосымша 1) [7].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-
экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бүл
дағдарыстарды бөлудің масштабты корінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау
кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және
қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады.
Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды 8.
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға
болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың оршуінен туьшдайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жүмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады – таза субъективтіден, яғни сүраныс пен
үсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң,
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп-ка-питалистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағьшан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалшық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу
себептерін теориялық түрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен түтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар
өндірісінде дагдарыс ықтималдығының қажеттілігі бол-мады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдагы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бүлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуьша әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, үдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады [9].
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
қүлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бүл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан
[5]. Белгілі экономист В. Леоңтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар [10].
Цикл кезеңінің кезекті қысқарулары, қәзіргі әлемдегі ҒГП
әсерінен, негізгі капиталдьң жаңару мерзімінің жылдамдығымен байланысты.
Неоклассикалық және либеральды мектеп өкілдері, экономикалық
дағдарыстарды капитализм табиғатьшен байланыстырмай басқа да себептерін
үсынды. Олардың көбінің ойынша дағдарыс себептері артық өндірісті туғызатын
халықтың жеткіліксіз түтынуы. Жеткіліксіз түтыну теориясының жалғастырушы
өкілі, сол жақ кейнсиандық жетекшісі Джоан Робинсон болды [11]. Дағдарыс
дәрісі ретінде түтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ түтынудың
жетіспеупгілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс себебінен
гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ эко-номистердің
есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен, немесе теңсіздіктен.
Теңсіздік теориясы, саяси, демографиялық, табиғи сыртқы жағдайдан туындаған
басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі. Нарықтық
бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Ф. Фон Хайектің
ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда бо-луы мемлекеттің артық
қаржыландыруынан (арзан несиелер, сүранысты ынталандыру) туындайды [12].
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша,
инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік пси-
хологиялық суреттемесі бар [13]. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең мен ала-
ауыздық капитал салымының түрып қалуына әкеледі. Ауыспалы жағдай
инвестициялық циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық
ғылым, қазіргі уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін
түсіндіретін бір қатар теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П. Самуэльсон
өзінің Экономикс кітабында циклдьлық пен дағдарыстар теориясының бірқатар
белгілерін көрсеткен, олар төмендегідей:
ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және
басқалар);
жаңашалық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңашальгқ еңгізу циклы
(Шумпетер, Хансен);
психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы
толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);
- жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ
адамдар-
ды инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон,
Фостер, Кэтчингс және басқалар);
мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия
себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау болып табы-
лады. (Хайек, Мизис және басқалар);
*сүн дағы теориясы - ауа райы - өнімділік (Джевонс, Мур) [14].
Циклдлық пен оның себептері көзқарастарын бағалау кезінде, уақыт
жағдайында олардың түрлерінің өзгеруі, әлеуметтік-экономиканың да шын
мәнінде өзгеруін ескерген жөн. Осыған орай, Ресей экономистерінің эконо-
микалық циклдер көзқарасын өзгертуге бағытталган үш этапы назар аударуға
лайықты.
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде Кейнс тиімді сүраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсыныды [15]. Циклдық факторын зерттеудегі
еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны
циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады [16].
4-сурет, – Экономикалық цикл
4-суретте экономикалық цикл көрсетілген. а, в және с нүктелері
орналасқан толқын тектес қисық өндіріс көлемінің өрлеу және құлдырау
кезіндегі динамикасын сипаттайды.
Бірінші фаза – дағдарыс (құлдырау). Бүл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жүмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бүл жағдайда экономи-каның
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бүл уақытта
тұтынушыларда бүндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен
тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтедІ.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-
томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне
қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-
яланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары
монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған са-лаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (үзақтылығы - жарты жылдан үш
айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сүранымдарға бейімделу,
жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз
іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен
қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға түрақтылығына қарамастан, олар
бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке
бармайды. Бүл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады [17].
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары баста-
лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен
өндіріс қүралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен
жаңа өндірістер қүралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бүдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады [18].
Төртінші – көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
5-сурет, – Экономикалық цикл сатылары
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық
сұраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табы-стың
азаюы, шығындар мен сүраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық
сұраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған
құралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және не-сие
пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси
жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі
қалыптасқан нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін
беруі мүмкін. Ұдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу
себептерінің көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар
циклдылықтың төмендегідей әртүрлігін үсынады:
1-кесте, – Циклдылық түрлері мен ерекшеліктері
Циклдар типі Циклдар Негізгі ерекшеліктері
мерзімі
1.Китчин 2-4 ж. Қор мөлшері→ инфляцияның, жұмысбастылықтың,
циклы ЖҰӨ-нің ауытқуы, тауарлық цикл
2.Жугляр циклы 7-12 ж. Инвестициялық цикл→ инфляцияның,
жұмысбастылықтың, ЖҰӨ-нің ауытқуы
3. Кузнец циклы 16-25 ж. Табыс→ иммиграция→ үй құрылысы→жиынтық
сұраныс→ табыс
4.Кондратьев 40-60 ж. Техникалық прогресс, құрылымдық өзгерістер
циклы
5.Форрестор 200 ж. Энергия және материалдар
циклы
6.Тоффлер циклы 1000-2000жӨркениеттің дамуы
.
Қазіргі жағдайда ғалымдар Н. Д. Кондратьевтің (1892-1938) ұзын
толқын теориясына үлкен көңіл бөледі [19]. Көптеген статистикалық
материалдарды қорытып, Кондратьев, кішігірім капиталистік үдайы өндіріс
циклымен (ұзақтылығы 8-10 жыл) қатар, үзақтылығы орташа (48-55 жыл) үлкен
ұдайы өндіріс циклы барын дәлелдеді. Бүл циклдардан Кондратьев екі фазаны
немесе екі толқынды бөліп көрсетті: жоғарлатқыш және төмендеткіш.
Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің ұзын
толқындары қоғамдық үдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сон-дықтан да
оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік
әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар қүрметтеліп орын
берілді. Бүл теорияға 80-90 жылдары бірқатар ха-лықаралық конференциялар
арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және
қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен
қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-
экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін
есептемей түсіну мүмкін емес.
Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен
зерттелген. Бүл бағытта табысты еңбек еткен Австрия экономисі Й. Шумпетер
болды [20]. Ол өзінің Іскерлік циклдар (1939 ж.) еңбегінде капиталистік
экономиканың үзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып,
техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы
екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда ұзақ толқындар дәстүрлі циклына
да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында
кенет пайда болса, онда оның біршама терең және ұзақтау мінезде екенін
анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде
жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін.
Кейнстен кейін батыстың экономикалық ойлары, қоғамдық үдайы
өндірістің циклдылығын мойындап қана қоймай, циклдылық себептерін және
күрылымын зерттеу формаларьш терендетті, сонымен қатар қоғамның әлеуметтік-
экономикалық дамуына циклдылықтың жағымсыз әсері салда-рынан
нейтрализациялау әдістері мен жолдарын іздестірді. Әртүрлі жақтастардың
циклдылыққа деген көзқарас позициялары жақындасты.
Бірақта, басқа да көзқарас бар: циклдар және дағдарыстар - әр елдің
ішкі дамуының ерекшелігінің нәтижесі [21].
Дағдарыстар жүйелі түрде (циклды), немесе кезеңді яғни белгілі бір
заңдылықтарымен қайталанатын және жүйесіз. Ұдайы өндірістің жүйелі
дағдарысы және циклдың басталуын көрсетеді, сол кезде экономика бірінен
кейін бірі болып төрт фаза өсіп және келесі дағдарысқа база дайындала-ды.
Олар, экономиканың барлық саласын қамтуымен сипатталып, үлкен те-рең және
ұзақтылығын көрсетеді. Экономикалық дағдарыстың жүйесіз түріне, аралық,
жартылай, салалық және қүрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа цик-лдық басталуына
жол бермей көтерілу немесе жандану фазасын уақытша тоқтатады. Ол
кезектілікпен салыстырғанда терең емес және өте ұзақ емес, және локалды
мінезде. Бұл дағдарыстар 1924 және 1927 жылдары капиталистік елдерде белең
алған болатын. Ал 1953 -1954 ж.ж. және 1960-1961 ж.ж. бұндай дағдарыстар
АҚШ пен Канаданы қамтыды.
Жартылай дағдарыстың аралылықтан айырмашылығы, ол барлық эконо-миканы
қамтымай, тек қоғамдық ұдайы өндірістің бірін ғана қамтиды. Бұған мысал
ретінде 1932 жылы Германиядағы банк дағдарысын келтіруге болады.
Салалық дағдарыс халық шаруашылығының бір саласын ғана қамтиды. Бұған
әртүрлі себептер түрткі болуы мүмкін. Олардың ішінде: сала дамуының
үйлеспеуі, кұрылымдық қайта қүрылулар артық өндіріс. Бұндай дағдарыстар
ұлттық және халықаралық болады. Соңғысына 1958-1962 ж.ж. әлемдік кеме
қатынасы дағдарысы және 1977 тоқыма өнеркәсібіндегі дағдарыс [22].
Құрылымдық дағдарыс қоғамдық өндірістің пропорционалды заңының
бұзылуы болып табылады. Бүл сала аралық диспропорцияда көрініс табады,
біржағынан және айрықша түрдегі натуралды түрде дамуды реттеуге бағытталған
өнімді шығару. 1977 жылдары батыс экономикасын энергетика-лық, шикізат және
азық-түлік дағдарыстары жансыздандырды.
Кезекті кезеңді дағдарыс басталар алдында, өндіріс жоғары деңгейге
жетіп оның соңы артық өндіріске әкелетіні белгілі. Бұл кезде өнімді өткізу
мүмкін сияқты болып, банктер өнеркәсіпті және сауданы несиелендіріп,
өндірісті кеңейтіп және үсынысты көбейтуде. Өзіңіз елестетіп көріңізші, ав-
тострада да көпір жарылып алдыңғы машиналар тоқтап қалады, бірақ арт-тағы
көліктер алға жылжи береді, жылжи береді, қозғалыс қауіпсіздік қызметі
жолды бөгемегенше тығын үзарған сайын, оны тарату қиынға соғады.
1.2. Бейдағдарыстық басқаруды үйымдастыруды, концептуалды
түрғыдан қарастыру
Өндірістік - экономикалық іс-әрекетті басқару теориясында дағдарысқа
қарсы басқару проблематикасы басты бағыттардың біріне айналуда. Барлық
деңгейдегі щаруашылықтағы ұдайы өндіріс процестерінің қиындауының
объективті тенденциялары – жекелей кәсіпорыннан бастап глобалды экономикаға
дейін тәжірибелі түрде дағдарысқа қарсы басқаруды
үйымдастыруға бағытталған ғылыми-әдістемелік жобалардың қажеттілігін
жоғарлатады. Сонымен қатар бүгінгі күнгі экономикалық әдебиеттердің
дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын талдай отырып, дағдарысты
басқарудың теоретика-методологиялық базистері әліде қалыптасу стадиясында
екенін көрсетеді. Сондықтан да, қазіргі күнгі кон-цептуалды түрғыдан
қарастыру, қалыптасқан дағдарысты басқару теориясына бәскелес ретінде
айтуға болады.
Проактивті және реактивті дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын
салыстырып қарау, соңғы уақытқа дейін дағдарысқа қарсы менеджменттің басты
сүрақтарына кірмеді [23]. Әзірге проактивті дағдарысқа қарсы басқару
термині кең қолданыс тапқан жоқ, және жекелей ғалымдар әртүрлі түсіндіріп
жүр.
Бірақ, қарама-қайшы қарастыру көздерін, біржағынан дағдарысты
болдырмаудың, екінші жағынан, қандай да бір дағдарыс құбылыстарының нақты
да стратегиясына қарағанда, тактикасын, менеджмент теориясындағы классиктер
еңбегінен көруге болады. Бірақта, үзақ уақыт бойы менеджмент теориясында
дағдарысқа қарсы басқару, басым бағыттар қатарына кірген жоқ, сондықтан да
реактивті және проактивті әдістерді салыстыру жалпы сипатта болып, екі
мүлдем басқа методологиялық түрғыдан келгендегі, жағымды және жағымсыз
жақтарын кешенді зерттеу өз формасын тапқан жоқ.
Менеджмент теориясы әдебиеттерінде дағдарыстармен күресте проак-тивті
әдісті енгізуді қолдайтын пікірлерді кездестіруге болады, бірақ олар ортақ
мақсатты үстанып, дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің басым
бағыттарын жүйелі қолдануды үсынбайды. Мысалы, жиі кездесетін мынадай
пікірлер: Дағдарысқа қарсы іс-әрекеттер мақсатының алғы шарты болып, жай
ғана қиыншылықтарды масштабты дағдарыстарға айналдырмау [24]. Мұндай нақты
мысалдар сияқты сөздер көптеп кездесіп, бірақ жүйелі әдістемелі түрде
дәлелденбеген.
Біздің ойымызша, проактивті дағдарысқа қарсы басқаруда объективті,
теңестірілген түрғыдан қарастыру кезінде оның дағдарыспен күрес кезіндегі
басым бағыттарны ғана емес, сонымен қатар кемшіліктерін еске-ре кеткен жөн.
Дағдарыс қүбылыстарын басқаруда проактивті әдісті таза түрде қолдану,
біржақты шектелген. Әрине, алдын-ала сәйкестендірілмеген, аз белгілі
құбылыстар қандай да бір дағдарысқа қарсы әдістерге қиындық туғызады.
Мысалға, 70 жылдары дамыған елдерде пайда болған стагфляция феномені
мүлде күтпеген жағдай болып, және сол кездегі макроэкономикалық әдістерге
жат қүбылыс болды. Бүндай дағдарыс қүбылыстарымен күресте қажетінше
реактивті әдістерді қолдануға болады, бүл мысалда көрсетілгендей біраз
уақыт кезеңінен кейін нәтижесін береді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі, на-
рықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік экономикалық процестердің жоғарғы
динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз процестерге
әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие ку-мулятивті эффекті
қалыптастырады. Бұған нақты мысал ретінде ТМД ел-деріндегі қоғамдық
дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше
дағдарыс қүбылыстары, жиынтығында терең және үзақ дағдарысты туғызды. Бұл
мысалда дағдарыс жағдайының өрши дамуына байланысты проактивті дағдарысқа
қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Дағдарыс құбылыстарымен күресте реактивті және проактивті әдістерінің
басым бағыттары мен кемшіліктерін жүйелі түрде қарастыру экономикалық
басқару жүйесіндегі барлық негізгі бөліктерде салыстыруға мүмкіндік береді.
Біздің саналы түрдегі реактивті және проактивті әдістердің қарсы қойылып
салыстырылуы, дағдарысқа қарсы басқаруда әржақтың артықшылығы мен
кемшілігін айқынырақ ажырату болып табылады. Тәжірибе кезінде, реактивті
және проактивті де әдістері дағдарыс қүбылыстарымен күресте, түйықталып
қолданылмайды [25]. Сонымен бірге, реактивті дағдарысқа қарсы басқаруды,
дағдарыс жағдайында қарама-қайшы іс-әрекет үйым ретінде, бүнда болып жатқан
дағдарыс қүбылыстарына әсер ететін стратегияға ие. Бүл ойды тарқата
айтқанда, реактивті әдісі, макроэкономикалық деңгейде де, және иерархияның
жоғары деңгейінде де кең тараған. Макроэкономикалық процестерді мемлекеттік
реттеудің бүкіл тарихы реактивті түрғыдан келудің жоғары тұрғанын көрсетті.
Қазіргі күнгі баяу қүбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты ай-
туға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза
энергетика технологиясын қүру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу
бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы
салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік
төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мүнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда
дамыған елдер энерго түтыну қүрылымы аз-дап өзгерді. Бірақ батыс европа
елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70 % бөлшек
саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Микроэкономиалық деңгейдегі компаниялар мен коорпациялар арасын-дағы
қатынастағы дағдарысқа қарсы басқару әдістерінде айырмашылық көп емес.
Шағын және орта биснез өкілдері дағдарысқа қарсы мененджменттің реактивті
әдісін үсынады. Жоғары бәсекелестік саладағы кіші кәсіпорындар дағдарысқа
қарсы шараларды жүргізуде максималды экономдауға тырысады, сондықтан да
кішігірім компаниялардың тоқырауға үшырауы, дағдарыс құбылыстарынан
сақтанудың қарапайым шараларын жоққа шығаруы, заңды құбылыс. Ірі
масштабтағы бизнес шеңберіндегілер дағдарысқа қарсы ме-неджментті
үйымдастыруға аса жауапкершілікпен қарайды. Сонымен қатар ірі
компаниялардың басым бөлігі (кіші бизнестегілер секілді) дағдарысқа қарсы
басқарудың реактивті әдісін қолданады [26]. Бұл бизестің ортақ идеоло-
гиясына сәйкес, қысқа және орта мерзімді мақсаттарға бағыттапған, ең ал-
дымен ағымдық пайданы жоғары деңгейде үстап тұру. Бұл позициядан қарағанда,
дағдарысқа қарсы шаралар шығындары, өнділірген өнімнің өзіндік қүнын көтеру
элементі ретінде қарастырады, немесе табыстылықты төмендету, немесе сату
көлемін қысқарту. Бұл контексте ірі коорпарациялардың негізгі бөлігі,
құрылымдық бөлІмшелерді аз қүрып, олар тікелей дағдарысқа қарсы шараларды
жүргізумен айналысады. Ірі компанияларда мененджмент функциясы ішінен,
дағдарысқа қарсы басқару басым бағыттар қатарына жатпайды. Бүндай қатынас
қапдық соммамен дағдарысқа қарсы қүрылымдық бөлімшелерін қаржыландыруда
дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдістерінің формалары мен
процедура-ларын қолданғанда, дағдарысқа қарсы бөлімшелерге персонал
таңдауда та-лаптардың төмен болуы көрініс табады.
Ірі компаниялардағы басқару функцияларының жоғары бөлшектенуі ме-
неджмент функциясының әрқайсысын сапалы үйымдастыруға объективті жағдай
туғызады, және дағдарысқа қарсы басқару да тізімде бар [27]. Сондықтан да
ірі компанияларда, әсіресе нарықта өзіндік орны барлар, дағдарысқа қарсы
менеджменттің жеңілдетілген әдісінен бас тартады. Бүндай корпорацияларда
дағдарысқа қарсы басқарудың таза реактивті әдісінен бас тартып, одан гөрі
дағдарыс жағдайларын ескертуге көп көңіл бөледі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс қүбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, ха-лыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
түтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.).
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс қүбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс қүбылыстарымен белсе-не күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс
жағдайларын алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойын-дауға
болады. Әрине, дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені
енгізуде шығындарды толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи
апаттардан, әртүрлі технологиялық ақаулардан және авариялардан,
бәсекелестік басымдылықтан айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар.
Жекелей компаниялар мен ұлттық экономиканың өдірістік-экономикалық
қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас
бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Осыған ұқсас мысалды ұлттық экономикалық катынастардан келтіруге
болады, өндірісті диверсификациялауды жүргізудің өзі прогрессивті процесс
болып табылады, қосымша еңбек ресурстарын жүмылдыруға, өндіріс қуатын
арттыру, шикізат ресурстары және тағы басқа мүмкіндіктерді бе-реді. Ұлттык
экономиканың дағдарысқа карсы потенциалын дағдарыс құбылыстарьша
тәуелділігін азайту арқылы көтеруге болады, яғни әлемдік нарықтар
конъюктурасьшдағы шикізат пен алгашқы знерготасмалдауыш-тарға өзгерістердің
жағымсыздығымен байланысты.
Біз ұсынған конңептуалды 6-шы суретте проактивті дағдарысқа қарсы
басқаруды үйымдастырудағы әлеуметтік-экономикалық дамудың орнықты
концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісін, сыртқы
экономикалық ортаның жағымсыз әсері қайшылықтарынан қорғаудың ке-шенді
идеологиялық бүтіндігінің органикалық бөлігі ретінде өзара байла-нысы
суреттелген [28].
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойын-ша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады,
егер жоғары табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-
ланыста болса. Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-
цияларды жүргізу), бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы
керек, әрине олар, үзақ мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін
жоғалтпауы керек.
6-сурет, – Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың
концептуалды сызбасы
1.3 Бейдағдарыстық менеджмент: бейдағдарыстық басқару құралдары мен
әдістері
Бейдағдарыстық менеджмент батысеуропалық экономистермен "негізгі
мәселе дағдарыстан шығу болатын, кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп
төндіретін жағдайды жою үшін қажет қызмет" ретінде анықталады. Бүл қызмет
"кәсіпорынның қызмет етуіне қауіп төндіретін жағдайдан шығу үшін қажетті
әдістер мен тәсілдердің кәсіпорында қолданылуының интенсивтілігін
арттырумен" сипатталады. Сонымен бірге, Хаберландтың ойынша, қатаң және
жылдам шешім іс-шараларды жүргізумен бір уақытта байланысты қысқа мерзімді
мәселерге бүкіл назар аударылады. Кейбір дағдарыстардың босатушы және ең
сипатын бөліп көрсеткісі келген авторлар, дағдарысқа қарсы менеджментте
керісінше, "жақындап келе жатқан үзілмелі пункт (дағдарыс) жайлы мәлімдеуге
және дамудың жаңа бағытын әзірлеуге жол беретін" құралдарды кұру ретінде
анықтайды [29].
Мақсатты қоюмен қатар, дағдарысқа қарсы менеджмент ұғымы өзіне
уақытша сипаттамаларды да қосады. Біріншіден, бұл анықтаманы дағдарыс
кезінде дағдарыстық үрдістің әлсіреуіне, өтілуіне әкелетін іс-шараларды
әзірлеу мен жүргізу жөніндегі барлық мәселелер бар, бүны Копптың ойынша тар
мағынада дағдарысқа қарсы менеджмент сияқты сипаттау қажет, және екіншіден,
бүдан тағы дағдарыстың алдын-алуды және терапиясын қосу қажет, сонда бұл
кең мағынадағы дағдарысқа қарсы менеджмент үғымы болады. Ұқсас анықтаманы
Янике де берді, бұнда ол "жылдам дағдарысқа қарсы менеджмент
ретіндегі қатаң дағдарыс шеңберіндегі әрекеттер мен басшылық
міндеттері" және "превентивті (ескертуші) дағдарысқа қарсы менеджмент"
немесе "антиципативті (озық) дағдарысқа қарсы менеджмент" сияқты
дағдарыстардың алдын-алу мақсатын анықтайды [30].
Бұл жұмыста "бейдағдарыстық менеджмент" үғымы ең кең мағынада
қарастырылады және уақытша шектеулер жөніңдегі, мақсат қою жөніндегі және
міндеттер саласындағы сипаттаманы да есепке алады, сондықтан, "дағдарысқа
қарсы менеджмент" кәсіпорында базисті айнымалы шамаларды сақтау жөніндегі
іс-шараларды жоспарлау мен жүргізу ретінде анықтауға болады.
Өтімділік, табыс немесе айналым сияқты базисті айнымалы шамалардан
сақталуын қамтамасыз етуге тікелей әсер ету үшін "жылдам дағдарысқа қарсы
менеджменттің" жекелеген қүраушы бөліктері өтімділіктің немесе
табыстылықтың белгілі бір деңгейіне жету сияқты нақты мақсат қоюмен
сипатталады [31]. Бүл мақсатқа бағытталу, сонымен қатар уақыттың жетпеуі
өлшенген дағдарысқа қарсы концепцияны әзірлеуде, бүрынғы мақсаттар мен
нормалардың қайта қарастырылуын күрделендіреді "жылдам дағдарысқа
менеджмент" мақсатты бүрынғы, дағдарысқа дейінгі жағдайды қалпына келтіру
болатын; бірнеше критерийге негізделген іс шараларды жоспарлау мен енгізу
ретінде сипаттауға болады.
Бұған қарсы, "антиципативті дағдарысқа қарсы менеджмент" нақты іс-
шараларды әзірлеу міндеттеріне қарағанда төменірек сатыда ғана
қалыптастырыла алатын жалпы мақсаттармен араласып келеді. Антиципативті
қатынастар кәсіпорынның барлық салаларын қамти алатын менеджменттің үзақ
мерзімді міндеттері ретінде түсіндіріледі.
"Дағдарысты жеңу конценпциясы" - нәтижесі болып дағдарысты жеңу
жөніндегі жоспарланған және кейіннен жүзеге асыруға болатын жөне реактивті
және антиципативті категорияларға бөлуге болатын іс-шаралар әзірлеу мен
басқарудың барлық үрдістерді жүйелі көрініс түрінде түсіндіреді [32].
Ең басында, дағдарысты жену концепциясын әзірлегенге дейін, жауапты
түлғалар (меншік иелері, жоғары басшылық, мемлекеттік органдар) дағдарысқа
деген өз қатынасын әзірлеуі керек. Бүл өте қажет, себебі бүл дағдарысқа
қарсы іс-шаралардың бүкіл барысында өз ізін салады. Дағдарысты
қабылдаудьщ екі концепциясы бар:
Сақтауға бағытталған дағдарыс қатынасы. Мүнда дағдарыс қауіп немесе бөгет
ретінде қабылданады, бүл араласқан индивидумдар немесе үжым үшін
тәуелсіздік пен мәнін жоғалтуды білдіреді. Оның салдарынан, дағдарыс
жауапты адамдармен кері түсініледі де, іс-шаралар дағдарысқа дейінгі
жағдайды қалыптастырғанша ойланып немесе ойланбай әзірленеді.
Дағдарысқа қатынас - жаңаға бағытталған. Бұл жағдайда дағдарыс кәсіпорынның
дамуьшың эволюциялық үрдісінде жаңаруға, қайта қүрылуға қажеттілікке нүсқа
ретінде қарастырылады. Дағдарыс мұнда белгілі бір ирроционалдық немесе
дүрыс белгіленбеген мақсаттар мен төртіптерден босауды енгізеді. Мұның
салдарынан, дағдарысты тудырған бұрынғы жағдайдың өзгеруіне қойылатын
талаптар оң жағынан қарастырылады, мұнда негізінде дағдарыспен күрес емес,
меншікті құрылымның жаңа қатынастарға өзгеруі болып табылады. Дағдарыс
жағдайы кәсіпорынның төлем кабілетсіздігімен ғана емес, оның менпгік иелері
мен кредиторларының мүдделерінің бұзылуымен де сипатталады.
Нарықтық экономика жағдайында дағдарыстьқ жағдайлар жалпы жүйеде де,
жекелеген шаруашыльщ жүргізуші субъектілерде де пайда болады. Жауап ретінде
жүйе ең алдымен төжірибеде тексерілетін баламалы механизмдерді әзірлейді,
кейіннен олар теориялық түрде негізделеді. Ондай механизмдердің бірі больш
корпоративті құрылымдау болып табылады. Жалпы қабылданған теорияға сәйкес,
компанияның күнделікті іскерлік циклының бір бөлігі болып табылмайтын,
өндірістегі капитал құрылымындағы немесе меншіктегі кез-келген
әзгерістер жатады.
Құрылымдау жәніндегі қызметті екі түрге бөлуге болады. Стратегиялық
құрылымдау акционерлер үшін меншікті капитал қүнын есіруге, компанияны
әрекеттегі сияқты ұстаумен байланысты басқа да міндеттер мен корпоративті
меншікті сақтауға бағытталған. Дағдарыстық жағдайдағы компанияны қүрылымдау
төлем қабілетсіз фирмалар немесе банкрот-фирмаларды әрекеттегі кәсіпорындар
жағдайына оралту мақсатында құрылымдауға бағытталған шешімдерге
шоғырланған, Қазақстанда қальштасқан жағдайдан шыға отырып, дағдарыстық
жағдайды басынан кешіріп отырған компанияларды күрылымдау қағидалары мен
техникасы, мақсаттары қызығушылық танытады.
Қайта құрудың басты мақсаты - компанияны дағдарыстан шығару. Мұнда
ондіріс тиімділігін арттыру, активтерді басқарудың сипатын өзгерту,
қарызбен қаржыландыру мүмкіндігін пайдалану сияқты бағынышты мақсаттарға
жету қажет. Кәсіпорынның қызметінің тиімділігінің маңызды көрсеткіші
ретінде меншікті капитал қүнының өсуі жүреді, сондықтан қайта құру дәстүрлі
түрде осы бағытта жүреді. Компанияның қүнының корсеткішін қайта -қүру
сияқты таңдау, кездейсоқтық емес меншік иелерін соңында өндіріс типі мен
технологиясы, өнім параметрлері, откізу нарьқтары қызықтырмайды да нақты
компанияға салымдарының тиімділігінің критерийі болып меншік иелерінің
жеке игілігінің деңгейінің артуын да, кәсіпорынның
тиімді дамуын да щарттайтын салымдар қүнының үнемі өсуі болып
табылады.
Компанияның құны бизнесті бағалау арқылы анықталады. Мұндай
бағалаудың үш дәстүрлі әдісінің, біздің ойымызша, компанияның ішкі
экономикалық қүнын толығымен көрсететін дисконтталған ақша ағымы әдісін
ғана көрсетеді. Бұл ақша ағымының корреляциясының жоғары дәрежесі мен де,
кәсІпорынның операциялық, инновациялық және қаржылық қызметіне қатысты
есепке алушы ақша ағымы көрсеткішінің экономикалық мағынасымен де
шартталған.
Дисконтталған ақша ағымы әдісімен есептелген кәсілорынның қүнының
көрсеткіші, кәсіпорынды түрақтандыру кезеңінде (есепті кезең) ағымдағы
құнына келтірілген ақша ағымдарынан және есепті кезеңнен кейінгі ақша
ағымының дисконтталған қүнынан қалыптасады. Ақша ағымы кәсіпорынның қарыз
міндеттемелеріндегі өзгерістерді, меншікті айналым қолдарына және капитал
салымдарына деген қажеттіліктерді, сонымен қатар, мақсатты қаржы ресурстары
ретіндегі кәсіпорын иелігіндегі қалған амортизациялық аударымдарды есепке
ала отырып, таза пайда көрсеткіші негізінде анықталады. Дисконтталған ақша
әдісінің моделін формула түрінде көрсетуге болады [33].
Дисконтталған ақша ағымы әдісімен алынған бизнес қүны көбіне кері
шама болып шығады, бүл нақты сөзбен айтқанда ақша қаражаттарының
акционерлерден ағылуды білдіреді. Бүл дағдарыстың жағдайлардың меншікті
айналым қорларының үнемі жетпеді, маңызды қарыз міндеттемелерін төлеу
қажеттілігі, капитал салымдарына қажеттілік, негізгі қорларды көп рет
тіркемей қайта бағалау нәтижесінде асырмалы немесе төмендетілген
амортизациялық аударымдар сияқты салдарынан болып отыр.
Қайта құрудың дәстүрлі міндеті - бизнес құнын максималдау оның
концепциясын әзірлеу келесі әдістемені ескереді. Бірінші кезеңде
компанияньщ құны дисконтталған ақша ағымы әдісі арқылы "барынша"
бағаланады. Содан соң, кәсіпорынның операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметін қайта қүрудың әр түрлі нүсқалары әзірленеді.
Құн қозғалысын анықтайтын инвестициялық факторларға негізгі және
айнымалы қорларға салымдарды басқаруды, капиталдың меншікті
айналымының деңгейін оңтайландыруды жатқызуға болады. Осыған
байланысты тауарлы-материалдық қорлардың деңгейі, дебиторлық
борыштардың жиыны, кредиторлық борштарды басқару, қуаттардьщ кеңеюі,
капитал салымдарын жоспарлау, активтерді сату талданады. Қаржылық факторлар
қатарына меншікті капитал құны, оның қарыз сомасына қатынасы, капитал
қүрылымы жатады. Іскерлік тәуекел факторларын басқару, капиталдың оңтайлы
құрылымын қолдау әдістері, дивидиендті саясат талданады. Іскерлік
тәуекелдің төлемдері, инвестор алғысы келген табыс ставкасын (дисконтты)
азайта отыра, бизнес құнын арттырады.
Қайта құру стратегиялары қарапайымнан күрделіге қарай қарастырылуы
керек - минималды капитал салымдары мен сыртқы қаржыландыруды ескеретін
нүсқадан, өндірісті толыгымен қайтажарақтандырудың инвестициялық жобаларына
дейін. Алайда көптеген кәсіпорындар, басты мақсаты кредиторлардың
талаптарын қанағаттандыру болатындай жағдайда тұрғанын ескеру қажет. Оған
жету, қайта құрудың дәстүрлі міндеті -компания қүнын максималдауды шешумен
әрқашан үйлесе бермейді, себебі бұл стратегия әдеттегідей, зор капитал
салымдары мен қосымша сырттан қаржыландыру қажеттілігінен тәуекелдің жоғары
деңгейімен қатар жүреді.
Ауыр дағдарыс кезінде қайта күру концепциясын таңдау, біздің ойымыз-
ша, минимал тәуекел деңгейімен бизнестің нөльдік немесе нөльге жақын
нүсқаларымен шектеле алады. Басты шарт кредиторлар талаптарын, дисконт-
талған ақша ағымы моделінде есепке алынатын, кәсіпорын үшін ең тиімді қарыз
міндеттемелерін жабу кестесіне сәйкес толық қанағаттандыру болу керек. Бүл
концепция кәсіпорынның меншік иелері үшін тартымды бо-лып табылмайды, бірақ
біздің ойымызша, сыртқы басқару нұскаларының бірі болуға құқылы [34].
Көрсеткіштің нақты мәні мен бірліктің арасындағы кері айырымы,
кәсіпорынның меншік иелерінің мүдделерінің толығырақ
сақталуы мақсатында қайта күру үрдісінде қүрылуы керек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz