Метафазадағы хромосомалар

1 Хромосомалар
2 Хромосомалар жиынтығының сандық және сапалық белгілері
3 Түрлі хромосомалардағы гетерохроматиндік аудандардың орналасуы

Хромосомалар екі еселенетін қабілеті бар, гендік информацияны ұрпақтан-ұрпаққа тасушы құрылысы күрделі клетка компоненттерінің бірі. Хромосомаларды алғаш рет Флемминг (1882) мен Страсбургер (1884) байқаған. "Хромосома" (грекше сһгоmо- бояу sоmа - дене) деген терминді оның митоз кезінде негізгі бояғыштармен қанық боялу қабілетіне қарап Вальдейер (1888) ұсынған
Хромосомалар метафазада анық байқалады. Осы сатыда оларды тірі қалпында байқауға болады. Хромосомалар көптеген бояғыштармен жақсы боялатын диаметрі бірдей, бірін - бірі орай орналасқан жіптерден - хроматидтерден тұратын таяқша тәрізді болып көрінеді. Метафазадағы хромосомалардың пішіні центромералардың (бірінші тартылыс) орналасуына, екінші тартылыс пен серіктердің, болуына байланысты.
Бірінші тартылыс дегеніміз хромосоманың ақшыл жінішкерген участогі немесе екі иықтың қосылған жері. Осы участікте кішкене гранула бар ақшыл зона болад. Осы ақшыл зонаны центромера (грекше мерос - болк
немесе кинетохор дейді. Бұның қызметі митоз кезіндегі хромосомалардың қозғалысына байланысты. Центромера диск пішінді пластикалық құрылым. Жіңішке фибриллалар арқылы жіңішкеру аймағында хромосоманың денесімен жалғасқан. Кинетохор тубулиндерді полимеризациялаушы орталықтардың бірі, онан центриольдарға қарай шығатын митоздық ұршықтың микро түтікшелерінің шоқтары тарайды. Центромераның көмегімен хромосомалар митоздық аппаратың жіптеріне бекиді. Центромералары жоқ хромосомалар клетканың бөлінуі кезінде тәртіппен қозғала алмайды. Әдетте әрбір хромосомада бір центромера ғана болады (моноцентрлік хромосомалар), бірақ та дицентрлік және полицентрлік хромосомалар да кездеседі. Центромера хромосоманы екі иыққа бөледі. Центромералардың орналасуына қарап хромосомалардың үш негізгі типін ажыратады: 1) акроцентрлік хромосомалар (бір иығы қысқа, нашар байқалады; бұндай хромосомалардың пішіні таяқ тәрізді болады); 2) субметацентрлік (пішіні латынның L әрпі сияқты, иықтарының ұзындығы тең емес); 3) метацентрлік (тең иықты) . Хромосомалардың типтері организмнің бір түріне тұрақты, сондықтан хромосомалар жиынтықтарын ұқсастыру кезіндегі негізгі белгілердің бірі. Бірінші тартылыстан басқа көптеген хромосомаларда « серік » деп аталатын хромосоманың кішкене участігін бөліп тұратын екінші тартылыс болады. Оны ядрошықтарды ұйымдастырушылар деп атайды, себебі интерфазадағы хромосомалардың осы участоктерінде ядрошық түзіледі. Осы жерде РНК-ның синтезіне жауапты ДНК орналасқан. Әрбір ядрода әдетте ядрошықтарды ұйымдастырушылары бар екі хромосома болады. Хромосомалардың иықтары теломералармен аяқталады. Хромосомалардың теломералық ұштары басқа хромосомалармен немесе олардың фрагменттерімен байланыспайды. Хромосомалардың үлкендігі әр организмде айнымалы болады.