Жоғары сатыдағы түтікті өсімдіктер

1 Өсімдік туралы
2 Күтімі
3 Көбейтілуі
4 Шырша туралы тақпақ
5 Сипаттамасы
6 Сілтемелер
7 Сілтемелер
8 Пайдаланылған әдебиеттер

Шырша – қарағай тұқымдасына жататын биіктігі 30-50 м, баяу өсетін қылқанжапырақты ағаш. 15-20 жылға дейін өте жай, кейін жылына 30 см-ге дейін өсетін болады. Мәңгіжасыл өсімдік болғанымен, 6-12 жылда қылқандарын кезекпен түсіріп, жаңарып отырады. Өсе келе жан-жағына жайыла түсетіндіктен, олардың бір-бірінен немесе өзге ағаштардан арақашықтығы кемінде 6 м болғаны дұрыс. Осы себепті де оны тар аулалардан гөрі, арнайы бақтарға, кең ауласы бар балабақша, мектеп алаңқайларына еккен жөн. Шыршаны ауа тазартатын ерекше қасиетіне қарай, аурухана, шипажайлардың маңына көптеп еккен дұрыс. Шыршаның түрі өте көп. Оның ішінде қылқанының түсі көк, қызғылт, сарғыш және ашық жасыл түрлері көгалдандыруда үлкен қолданыста. Шығыс шыршасының қылқаны сары немесе алтын түстес, ине қылқанды шыршаныкі көк, көкшіл, кәдуілгі немесе еуропалық шыршаның қылқаны қою жасыл, балқандық шыршаныкі күміс түсті немесе сұр болады. Дүние жүзінде 50-ге жуық түрі бар. Түрлеріне қарай 50-150 жыл аралығында өмір сүреді. Қазақстанның таулы аймақтарында бірнеше шыршадан құралған ормандар бар, ал көгалдандыруда он шақты түрі қолданылады. Олардың арасында бойы бір метрден аспайтындары да бар. Тіпті соңғы уақытта жерге жайылып өсетін түрлері де елімізде жерсіндіріліп жатыр. Ботаника бағында олардың орны ерекше. Сондықтан сұрыпты, қылқаны көк немесе ашық жасыл түрлерін отырғызған абзал. Шыршаның ағашы жұмсақ, жеңіл және мықты емес. Сондықтан құрылыста, ағашты қайта өңдеуде қолданылады. Шыршадан жасалған музыкалық аспаптардың дауысы керемет болады. Италиян скрипка шеберлері Амати мен Страдиваридың скрипкалары шыршадан жасалған. Шырша өнімінен қағаз және қатты қатырма қағаздар, целлюлоза, скипидар, канифоль майларын және ағаш сіркесін алады. Шыршаны жол жиектеріне жел ұстағыш ретінде егеді. Тұқымы орман құстары мен кеміргіштеріне тамақ ретінде қызмет етеді. Діңінің қабығы тері илеуде қолданылады. Көптеген елдерде жаңа жыл ағашы ретінде танымал.

1 Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.Қылқанжапырақтылар: Дидактикалық материал - Алматы, 2010 - 14 бISBN 978-601-7237-07-3

• [http://www.gulstan.kz/ Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Page 24 - ЖОҒАРЫ САТЫДАҒЫ ТҮТІКТІ ӨСІМДІКТЕРДІҢ 350 бет тексер3лген (2
Basic HTML Version
View Full Version
Table of Contents

Page 23

Page 25

Қазақстанның ашық кітапханасы
24
билеуші элементі - тегіс немесе көлбеу иілген бірлестіктің үш мүшелі
жиынтығы
тамыржусан жусан, бұйырғын және қара баялышы бар жазықтық. Кейде соңғы
компонент
болмай қалады.
5.
Түпқараған түбегі және Таулы Маңғышлақ И. Н. Сафронова (1996) нақтылаған
Түпқараған-Таулымаңғышлақ округы - облыстың 10 геоботаникалық ауданы
топтасқан,
физика-географиялық тұрғыдан едәуір күрделі белгі. Барлық табиғи
аудандардың ішіндегі
жер бедері ең күрделісі. Биіктіктің абсолюттік тербелісі теңіз деңгейінен
төмен 136 м-ден
(Қарағия ойпаты) теңіз деңгейінен 556 м-ге дейін (Бесшоқы тауы Шығыс
Қаратауда).
Ауданның өсімдіктер жамылғысындағы бірден-бір басты ерекшелік: гурган
жусанының
экология-фитоценотикалық оптимумы (жақсы жағдайлар жиынтығы) болып
табылады,
тасбұйырғындардың бірлестігінде қара боялыш (ол Маңғышлақтың басқа
бөліктерінде
жоқ) үлкен маңызға ие, таулы сүректі-бұталы өсімдіктерге бай жиынтық.
6.
Шығыс Маңғышлақ - Шығысмаңғышлақ округына сәйкес келеді (Сафронова,
1996). Ауданның территориясы күрделі тектоникалық құрылымды, көлемді
ойпатымен
көзге түседі. Жер бедері, үстірт тәрізді төбелермен бөлінген аңғарлардың
қатарымен
өзгеше. Біздің пайым- дауымызша, өсімдіктер жамылғысының негізгі ерекшелігі
- деп
құмды шөлдің алуан-түрлілігін, Леман сексеуілшесі (Arthrophytum
іеһшашііаnum)
бірлестігінің кеңінен таралуын, құмдағы бірлестікке өз ареалының солтүстік-
батысынан
табылған сасық қурай сасырдың(Ғеги1а foetida) қатысуын айтқан жөн.
7.
Маңғышлақ үстірті - Орталықмаңғышлақ округына сәйкес келеді (Сафронова,
1996). Жер бедері ойпаттармен тегістелген, биікте тік беткейлермен
қоршалған.
Өсімдіктер жамылғысында бұйырғындар және тамыржусан жусанның бірлестігі
үстемдік
етеді. Өсімдіктер жамылғысы құрылымы бойынша, Үстірттегі бұйырғын
басымдылық
танытатын шөлдің аймақтық жолағын елестетеді. Өсімдіктер жамылғысының басты

сипаты - біртектілік және жинақтылық, өзіндік ерекшелігі бар гемипетрофитті

бірлестіктер жиынтықтарының қатысуы қырық-буын (Anabasis brachiata) және
тасбұйырғын (әсіресе жазықтардың шеттерінен тік беткейлерден), гурган
жусанының
тақырларға бағынуы.
8.
Қарабауыр және Мұзбел бөктерлерінің батыс шетін С.В. Викторов (1971) Мұзбел-

Қарабауыр ландшафты ауданына кіргізген - Үстірттің едәуір көтеріңкі бөлігі.

Өсімдіктерде бұйырғындардың, сорқаңбақ шіліктерінің, боялыш бірлестігінің,
қара
сексеуіл егісінің және қыналар төсеніші көрініс тапқан. Өсімдіктер өте аз
зерттелген.
9.
Оңтүстік Маңғышлақ - Оңтүстікмаңғышлақ округына сәйкес келеді (Сафронова,
1996). Кендірлі-Қойасан үстіртін және Қарынжарық ойпатының оңтүстік бөлігін
қосады.
Өсімдіктер жамылғысында оңтүстік шөлдің жиынтығы тетыр және кемруд жусаны
басым
болса, кеуректің маңызы зор. Қара сексеуіл кеңінен таралған. Тақырлардың
шетінде
гурган жусанының және қайырма түйесіңірдің бірлестіктері кездеседі. Аналық
жыныстарға шыға берістерде бұташық шырмауық, алтынтүс эфедра және ақ баялыш

өседі. Іле қазан шұңқырына және гипсті беткей- дегі Шағаласор ойпаты,
Жоңғар
қақпасына тән Регель ильиниясының (Iljinia regelii) өсу ортасын белгілеу
қызығушылық
тудырады.
10. Оңтүстік Үстірт - Оңтүстік - Батыс немесе Қазалылық ландшафтты ауданмен
сәйкес
келеді (Викторов 1971), бір бөлігі Қазақстаннан тысқары жатыр. Жер
бедерінде көлбей
иілген жазықтар үстемдік етеді. Көлемді тақырлар және бозінгендер жиі
кездеседі.
Өсімдіктер жамылғысында сексеуіл шоқ ормандарының қатысуымен, оңтүстік
шөлдің

Начало формы

Конец формы

Бірінші өсімдіктер ұрпақ бергенде, сұрыптау әсері өзіне сыналады және олар
өсуші участокта белгілі бір экотопикалық

Категория: другое Раздел: Статьи по Истории Казахстана Автор: acril
Добавленно : 2012-10-16

Дата добавления: 2012-10-16
Просмотров: 370
Реферат: Мы не можем предоставить готовый реферат для вас. Однако если
вам нужно скачать бесплатно и без регистрации реферат на тему Бірінші
өсімдіктер ұрпақ бергенде, сұрыптау әсері өзіне сыналады және олар өсуші
участокта белгілі бір экотопикалық , то вы можете взять за основу этот
материал, и подготовить свой реферат самостоятельно.
Язык: на казахском языке

Дәріс № 2. Фитоценоздың қалыптасуы (өсімдіктер бірлестігінің).

Дәріс жоспары:
1. Фитоценоздың қалыптасуы ретінде жалаңаш участоктардың бірінші және
екінші реттік өсуі.
2. Экотоп, фитоценоздың қалыптасуындағы рөлі.
3. Биотоп, оның экотоптан айырмашылығы және фитоценоздың қалыптасуындағы
рөлі.
4. Фитоценоз тіршілігіндегі экотопикалық және фитоценотикалық
сұрыптаулар.
Дәріс ұзақтығы: 1 сағат

Эволюция процесінде жоғары сатыдағы өсімдіктер су ортасында өсетін
төменгі сатыдағы өсімдіктер шыққан. Құрлыққа шығуы бойынша өсімдіктер
өздерінің жерсінуін, тіршілігін және көбеюін қамтамасыз ететін климаттық,
топырақтық, гидрологиялық, орографиялық жағдайлары бар жерлерді иеленді.
Қоршаған ортаның жағымды жағдайлары мен көбею қабілеті өсімдіктерге
алдағы уақытта өздері орналасқан жерге өздерінің тығыздығын ұлғайтуға
мүмкіндік берді. Өсімдіктер тығыздығының ұлғаю шамасы бойынша жер бетінің
өсуге, дамуға және көбеюге жарамды және қолайлы жаңа бір участоктарына
ауысуына мәжбүр болды, осы себеп жаңа жерге орналасу мен көбеюдің шарасыз
нәтижесі сияқты өсімдіктер бірлестігінің ауру алуантүрлілігінің
қалыптасуына әкелді.
Фитоценоздардың алуан түрлілігі, дамуы, қалыптасуы және туындауы
себептері туралы көрсеткіштер жаңа өзен аңғарлары, көлдің және теңіз
үйінділері, құмджы қайрандар, құрғаған көлдердің түбі, қатпарлы жерлер
сияқты жердің жалаңаш, яғни өсімдіктер бірлестігінен шет қалған
участоктарына өсімдіктердің өсуін бақылауға мүмкіндік береді.
Жалаңаштанған участоктардың негізгі екі типін ажыратады: бірінші – және
екінші - жалаңаштанған.
Бірінші – жалаңаштанған участоктар – бұлар көне өсімдіктер болмаған және
оларда қандай да бір тұқым, пиязшық, түйнек, тамырсабақ, спора және басқа
да қалдықтар түрінде болған өсімдіктердің қалдықтары болмайтын
участоктар, екінші – жалаңаштанған участоктар – бұл қандай да бір
себептен, немесе қоршаған ортаның өзгеру нәтижесінде (су тасқыны, өрт,
вулкан атылу, сел тасқыны және т.б) бұрынғы өсімдіктер бірлестігі
жойылып, топырақта бұрынғы өсімдіктердің тұқым, пиязшық, түйнек,
тамырсабақ, спора және басқа да қалдықтар түрінде бастамалары сақталған
участоктар. Екінші – жалаңаштанған участоктар орсан зор аумақты алып
жатады, осы уақыттарда бірінші – жалаңаштанған участоктар салыстырмалы
түрде аумағы бойынша мысалы, құйылу (осыпь), лава, су ағыгдарының
шөгінділері, лайлы шөгінділер (мысалы, ірі көлдер мен теңіздер жағалауы
бойынша құмды дюналар), мұздақтардың еруі кезіндегі, эрозия нәтижесінде
туындаған жалаңаш аймақтар, пайдалы қазбаларды ашық өндіруде және
өнеркәсіптерден қалдықтардың тасталуынан түзілген субстраттар сияқты
орташа участоктарды иеленеді. Алайда бірінші – жалаңаш участоктарды
зерттеудің фитоценоздардың қалыптасуының жалпы заңдылықтарын түсіну үшін
үлкен мәні бар. Сонымен қатар жер бетіндегі кез-келген участогында
өсімдіктер бірлестігінің дамуы бір кездері осы бірінші – жалаңаш
участоктардан басталған.
Осылайша, бірінші – жалаңаш участоктар, - бұл физикалық қасиеті мен
химиялық құрамы бойынша әртүрлі, оның үстіне абсолютті тіршіліксіз және
бұрын қандай да бір әсерлерге ұшырамаған организмдерден тұратын
субстраттар. Шын мәнінде, субстраттың алғашқы жағдайы бірінші – жалаңаш
участоктың болғандығының ізін көрсетеді, көбінесе бірінші кезеңде.
Бірінші – жалаңаш участоктың кең тараған мысалы вулкан атқылағаннан
кейінгі суыған лавалар, топырақтың барлық жойылған профилі болып
табылады. Қазір ондай құбылыстар сирек, бірақ құрлықтың әрбір участогы
белгілі бір уақыттарда бірінші – жалаңаштанған участоктар болып табылған.
Бірінші – жалаңаш участоктар үнемі сырттан келіп түсетін тұқымдардың,
табиғаттың қатаң жағдайына төзімсіз сеянцтердің қалдығының және тек
белгілі бір уақытта – түраралық бәсекелестіктің әсерінен топырақтың
түзілу процсесімен қатар дамиды. Бірінші – жалаңаш участоктар осы немесе
басқа сериялық бірлестіктің дамуымен қатардамиды және оның алмасуы
негізінен топырақта азоттың құрамымен және оның минералдық бөлігінің
бұзылу дәрежесімен қамтамасыз етілген.
Екінші - жалаңаш участоктар – бұлар биогеоценозға қатысы бойынша қандай
да сыртқы факторлардың әсерінің нәтижесінде фитоценоздары жойылған
участоктар. Екінші - жалаңаш участоктар бірінші – жалаңаш участоктан
топырағының құрамында көптеген микроағзалары (микроскопиялық жануарларды
есептегенде), өсімдіктердің споралары мен тұқымдары және олардың жер асты
бұйыққан мүшелері, топырақтық мезофаунасы, кейде тамырланған өсімдіктері
және омыртқалы жануарлары (например лесные вырубки) қалыптасқан жағдайда
болатындығымен ерекше ажыратылады. Сондықтан өсімдік жамылғысы
екінші-жалаңаштанған участоктарда бірінші-жалаңаштанған участоктарға
қарағанда әлдеқайда жылдамырақ өседі. Егер бұрынғы болған фитоценоздың
жойылу себебі өрт болса, онда топырақтың қышқылдығы күрт төмендейді, ал
содан соң, бірінші-жалаңаштанған участоктар сияқты топырақтағы
органикалық заттар мен азот биогеоценоз типінің белгілі бір қасиетіне тән
деңгейге дейін ұлғаяды. Сол кезде бірінші-жалаңаштанған участоктарда
топырақты азотпен байытуда азотфиксирлеуші организмдермен симбиотикалық
байланысты өсімдіктердің маңызы зор болды. Екінші-жалаңаштанған
участоктарда әдетте мұндай өсімдіктердің маңызы айтарлықтай емес.
Екінші-жалаңаштанған участоктың мысалы ретінде әдетте өрттен кейінгі
жойылған шыршалы орманды келтіреді. Олардың бұрын алып жатқан аймағында
топырақ пен тұқым сақталада. Шөптесінді бірлестік бір жылдың көлемінде
қалыптасады. Осыдан соң мынадай нұсқалар болуы мүмкін: ылғалды климатта
ситник басым болады, ол таңқураймен алмасады, ал таңқурай – көктерекпен
алмасады; құрғақ климатта вейник басым болады, ол итмұрынмен алмасады, ал
итмұрын қайынмен алмасады. Қайынды немесе көктеректі орман жамылғысында
шыршалы өсімдіктер, содан соң біртіндеп ығыстырушы жапырақты ағаштар
дамиды.
Фитоценоздың қалыптасуы ретінде бірінші – және екінші – жалаңаштанған
участоктардың өсуі.
Жалаңаштанған участоктарда өсімдіктер бірлестігі әртүрлі жылдамдықта
өседі, мысалы таулы жартастарда өсімдіктер жамылғысының өсуі өте баяу (№1
сызбанұсқа). Жалаңаштанған жартастарда алдымен бактериялар, көк-жасыл
балдырлар, содан соң қыналар өседі. Тек өте ұзақ уақыт өткен соң барып,
жел соғу мен бактериялар мен қыналардың әрекетінің нәтижесінде
жартастардың бетінде кейбір жерлерде аздаған қабат түзіледі, осы жерлерде
мүктер дами алады. Мүктердің өсуінен соң топырақ бөлшектерінің жинақталуы
өте жылдамырақ жүреді. Тағы бірақ уақыт өткен соң жартастардың
органикалық заттар мен су жиналатын жыралар мен жықпылдарында, одан соң
оның бетінде шаңжапырақтәрізділер және гүлді өсімдіктер пайда болады.

[по Воронову А. Г. , Геоботаника. – Москва: Высшая школа, 1973. - С. 299]
1. Әкті жартастарда өсімдіктер бірлестігінің өсуі.
1- жартастардың жыраларындағы шаңжапырақтар; 2 – келесі өсімсдіктер
бірлестігі үшін гумуспен байыты, бекітіп, дайындайтын таяз, күшті
сүйектенген топырақтағы бірлестіктер; 3 – топырағы аздап сүйектенген және
біршама күштірек, біршама жайпақ, сатылы баурайлардағы басым борлып
келген өсімдіктер бірлестігі; 4 – жалпақ баурайлардағы біршама терең
топырақтарда тұйықталған өсімдіктер бірлестігі дамыған; 5 –
бұтатектестер; 6 – еменді грабовый орман.

Тоғандағы түбінен бастап өсімдіктердің өсу процесі
Тұщы сулы тоғандардағы түбінен бастап өсімдіктердің өсі кезінде, көбінесе
жалпақ жағалауларда, бірнеше кезеңдері байқалады. Кезеңдер арасындағы
байланыстар су түбіне ағзалардың тұнуы мен су түбінің дәрежесінің
көтерілуімен бекітіледі. Бұл белгілі тереңдікпен байланысты үлкен
өсімдіктер белдеуінің алғашқы жағалаудан тоғанның орталығына қарай
қозғалу мүмкіндігін жасайды және көлдің батпақпен алмасуына әкеледі.
Батпақта да торфтың жинақталуы өлшем бойынша.
Тоғанның түбінен бастап өсімдіктердің өсуі келесідей сатылармен байқалады
(Лепилова. 1934):
Планктондардың үстемдігі. Жасыл макрофит-өсімдіктер өсуге тереңдік әлі
тым зор.
Макрофит өсімдіктер жамылғысының өсуінің төменгі шегіне дейін 5, кейде 6м
тереңдіктегі су асты жайылымы. Мұнда су мүктері скорпидиум (Scorpidiut),
каллиергон (Calliergon) және т.б., хара балдырларының (Chara) түрлері
өседі, кейде бұл жерге канадтық элодея түседі (Elodeacanadensis).
Кең жапырақты шалаңдардың тоғайлары 3-5 м (кейде 6 м) тереңдікте дамыған.
Жапырақтары суға батқан, ал тозаңдану үшін су бетіне гүлдерін шығарып
өсуге қалыптасқан. Мұнда көбінесе пронзеннолистный және жылтыр шалаңдар
(Potatogeton perfoliatus, P. lucens) жиі кездеседі.
Әдетте желден қорғалған жерлердегі, жапырағы жүзгіш өсімдіктердің
қопалары шығанақтарда, қойнауларда, старицаларда 2-3 м, кейде одан да көп
(5 м дейін) тереңдікте дамыған. Осы қопалар үшін тұңғиықтар (Nuphar), ақ
тұңғиықтар (Nуrрnаеа), жүзгіш жалаңдар (Potatogeton natans) тән. Қамыс
пен құрақтың белдеуі тән. 0, 5 до 2-3 м тереңдікте, сирек одан да тереңде
дамыған. Мұнда сабағын су бетіне шығарып өсетін өсімдік түрлері дамыған.
Бұлар көл қамысы (Scirpus lacustris), кәдімгі құрақ (Phragrites
cottunis), қоғалар (Typha), су маннасы (Glyceria aquatica), тростянка
(Scolochloa) және басқалары. Бұл кезеңде тоғанның түбі лайдың күшті
қабатымен жамылған.
Жағалық өсімдіктер жамылғысы мелководий. Судың таязынан 5 м тереңіне
дейін, яғни қамыс пен құрақтың белдеуіне дейін өседі. Бұл сатыларда су
түбінің сипаты өте құбылмалы. Ол лайлы, құмды және тастақты болады
(өсімдік жамылғысы аз көлдердің солтүстіктік құмды және тасты су түбі
қарапайым). Бұл кезеңге тән өсімдіктер қияқтар, негізінен вздутая қияғы
(Сагех rostrata), әртүрлі жапырақты шалаң (PotaTOgeton heterophyllus),
өзен қырықбуыны (EquisetUT heleocharis).
Жағалаулы өсімдік бірлестігі. Судың таязынан жоғары орналасқан, бірақ
уақыттар бойынша оның жоғары денгейінде немесе күшті толқынынан құйылған
сулардағы участоктарды иеленеді. Бұл жерде су түбі лайлы, торфты, құмды,
тасты, сазды болуы мүмкін. Бұл кезеңді сипаттайтын өсімдіктер
қосмекенділер қатарына жатқызылады, кейде батпақты өсімдіктерге. Бұл
жерге вех (Cicuta), батпақты және инелі ситняги Heleocharis palustris,
H. acicularis), жатаған сарғалдақ (Ranunculus reptans), қияқтар (Сагех)
және басқалар.
Сукцессиялардың одан ары дамуы бұта тектестер мен ағаштар бірлестігінің
пайда болуына әкелуі мүмкін.

1) су бірлестігі MyriophyMo-Nupharetum; 7) Panocharetum бірлестігі, 3)
Phragmitetum.құрағының қопасы 4) Ciadiurn-Cfadietum rrtarisei қопасы 5)
шымтезекті қияқтардың белдеуі (Magnocariceturn тобының бірлестігі); 6)
Schoenus-Schoeneturn nigrtcantfs қопалары, 7) Mofima-Mohmetum
caficeio-sumpameeae бірлестігі. 8) еерб және крушиналардың
Frangutelo-Salicetum қопалары, 9) олыизтнгк - ассоциации Afnu$
phJinosa-Dryoptens

Осындай участоктардың өсуі онда жеке өсімдіктердің пайда болуынан
басталады. Осыдан жаңадан өсіп жатқан участоктарда бірінші болып қандай
өсімдік түрлерінің өсетіні мынадай бірқатар факторларға байланысты:
1) Экологиялық және абиотикалық факторлар кешеңіне байланысты:
температура, жарық, ылғал, жел және т.б. яғни экотопқа байланысты. Өзен
және теңіз жағалауларында осылай құмды және сазды-құмды топырақтары бар
көрші екі участоктардың орналасуы бірдей болмайды. Құрғақ құмды топырақты
участоктарда өскен өсімдік түрлерінің жинағының алуындығы лайлы-құмды
топырақтық участоктармен салыстырғанда шамалы, әйткенмен бұл участоктар
жақын орналасқан, оларға бірдей мөлшерде және бірдей уақыттарда бірдей
өсімдіктердің бастамалары келіп түседі. Бұл участоктардың өсу кезіндегі
айырмашылығы беткі жағының құмының тез кебетіндігімен және оның желмен
зақымдануы тұқымның өнуі мен бірінші участокта өскіндердің бекуін
қиындатады, ал екінші участокта ылғалды лайлы-құмды топырақта мұндай
кедергілер жоқ. Сондықтанда бірінші құрғақ құмды топырақты участокта тек
құрғақ және көшпелі топыраққа өсуге бейімделген – псаммофитті өсімдіктер,
ал екінші участоктарда барлық түрлер өседі.
2) Өсімдіктер бірлестігі өсіп жатқан участокқа көрші участоктардың
флористикалық құрамынан өсімдіктердің бастамалары келіп түседі.
Участоктардың алғашқы өсу фазасы үшін өсімдіктердің тұқымдарының,
спораларының және басқа да бастамаларының түсуі маңызды рөл атқарады.
Алғашқы субстратқа тәуелдігі бойынша алғашқы кезде тек бактериялардың,
балдырлардың, қыналардың түсуі ғана тиімді, сондай ақ жоғары сатыдағы
өсімдіктердің тіршілігі үшін сәйкес жағдай қарастырылмаған. Өсімдіктердің
миграциясы, яғни олардың таралуы, бір орыннан екінші орынға олардың
арнайы көбею мүшелері арқылы жүзеге асырылады, кейде тұтас өсімдіктің
немесе бір бөлігінің әртүрлі агенттердің әрекетінен де ауысуы мүмкін.
Жаңа субстраттарда әртүрлі фитоценоздардың пайда болуы үшін әсіресе жел,
су (өзен аңғарлары, жыралы және сел тасқындары) арқылы диаспоралардың
таралуы маңызды. Өсімдіктерде салыстырмалы жеңіл салмақ, тыңыштық
кезеңінің болмауы, жыныстық жетілуден кейін бірден өсуге қабілеттілік
әртүрлі бейімделушіліктер бар. Тұқымдану көздерінің бар кезінде
ағаштектес өсімдіктермен гарейлердің өсуі кесілген жерлерге қарағанда
жылдам әрі сәтті, сондай ақ бұл жерлерде төменгі ярусты құрайтын орман
өсімдіктерінің орман төсеміктерін жоюмен байланысты тұқымдардың өсуі мен
олардың өскіндерінің тіршілігі үшін біршама қолайлы жағдай жасалады.
Өрттен соң кейде мүктер өседі (сфагнумдар, көкек зығыры) және батпақтану
басталады. Ол батпақтану жеткілікті ағаш тектес ярустар қалыптасқанда
тоқтайды. Біршама жылдам өсетіндері қайындар, балқарағайлар, қарағайлар,
көктеректер. Қарағай өрт болған жерлердегі құмы кедей топыраққа өседі,
қайың өте құрғақ және өте кедей топырағы болмайтын экологиялық
жағдайлардың кең шегінде өседі, көктерек болса – біршама бай, бірақ
батпақтанбаған топырақта өседі. Шыршалар гарейлерде тұтас кесілген
жерлердегі сияқты көптеген аудандарда кеш көктемдік үскіріктердің
салдарынан нашар өседі. Әдеттегідей, ұсақ жапырақты ағаштардан (қайың,
көктерек, кейде тал) немесе балқарағай, қарағайлардан, кейде тіпті
жеткілікті ұйысқан шөптесіндерден түзілген алғашқы шөптесіндерден
жеткілікті түрде ұйысқан қалың ағаштар қалыптасады.
Мұндай бейімделулер эуанемохорларға тән, олар үшін, өсімдіктер бірлсетігі
жойылған немесе күшті бұзылған жерлерде, яғни беті бос емес немесе
өсімдіктер жартылай өскен, және бәсекелестік жоқ немесе өте нашар
көрінетін бірінші жаңа субстраттарға өсу тән болып келеді, ал аздаған қор
заттарымен тұқымнан пайда болған өскіндер тіршілігін сәтті жалғастырып
кетуі мүмкін. Өзен аңғарларында, баурайлардың етегінде, жыралар мен
шатқалдардың сағаларында және кейбір басқа жерлерде өсімдіктердің
көптеген мөлшердегі диаспоралары сумен таралады. Баурайлардан ағатын
сулар беткейден топырақтың бөлшектерін сонымен бірге тұқымдарды шайып
өтеді де оларды судың ағынының жылдамдығы баяулағанша жететін қашықтыққа
дейін лақтыра отырып тарата алады. Тұқымды топырақ бетіне шаю тек
өсімдіктер ұйысқан жамылғы немесе мүлдем түземейтін жерлерде болуы
мүмкін. Топырақты жуа отырып су тек тұқымды ғана емес, сонымен бірге
өсімдіктің вегетативтік қалыптастыру мүшелерін (тамырсабақ, түйнектер)
және тіпті тұтас өсімдіктің өзін қосқанда жер асты мүшелерін таратуы
мүмкін. Сумен таралған тұқымдар, сонымен бірге өсімдіктің бөлшектері және
тұтас өсімдік олар үшін жаңа жағдайға жерсіңіп кетуге қабілетті, сонымен
бірге кейбір бірінші – жалаңаштанған участоктардағы өсімдіктердің өсуінде
маңызы бар. Осы кезде көрші флора үнемі бос жатқан участоктарды иелене
бермейді. Мысалы, далалық құрғаған тұзды көлдің түбінде бірінші болып
алыстағы тұзды участоктардың галофит өсімдіктері өседі, ал осы көлдің
жағасында өсетін далалық немесе жайылымдық өсімдіктердің тұқымдары
қалыпты түрде және көп мөлшерде көлдің түбіне түседі, бірақ топырақтың
тұздануынан олар тіпті өсе алмайды.
3) Жергілікті флораның биологиялық қаситетінен, бәрінен бұрын олардың
қабілеттігінен тамыр атпа бұтақшаларын түзу үшін тұқым, спора түрінде көп
мөлшерде тұқым бастамаларын өндіреді. Кейбір тұқымдар өсіп кетпейді, ал
егер өсіп кетсе онда олардың өскіндері олардың экотопикалық жағдайларына
сәйкес емес күшімен жойылады. Басқа түрлердің өскіндері жағымсыз
консорттардың гомеостаздық құрамына байланысты жойылады. Өсімдіктердің
тиімді (эффективті) тіршілік етуін де айтуға болады, яғни тұқымнан пайда
болған дарақтар ересек күйге жетіп қана қоймай, тұқым арқылы немесе
вегетативтік жолмен дамуға да қабілетті болады. Тиімсіз нығаю
өсімдіктердің көбеюге қабілетінінң болмауымен сипатталады. Мысалы,
шыршалы орманы өртенген, барлық жағынан шыршалы? Аздап қайынды орманмен
қоршалған таулы жерлерде, шыршалар емес сол шыршаларға қарағанда көбірек
тұқым тарататын қайындар көбірек өседі де участокқа жаппай таралу
мүмкіндігін ұлғайтады. Шыршалар мен көктеректерден тұратын аралас
ормандары жойылған соң участокта орасан зор тамыр атпаларын түзейтін
көктеректердің жас бұтақшалары таралады. Осылайша, кейбір орхидтердің
Вест-Индиядан Флоридаға таралады,бірақ олардан пайда болған
өсімдіктерФлоридада оларды тозаңдандыратын фаунаның болмау себебінен
тұқым бермейді. Сондай ақ мұндай жағдай Европадан Австралияға таралған
бедемен жоңышқада да болған.
4) Топырақта өсімдіктердің бастамаларының болуынан (споралар, тұқымдары,
пиязшықтары, түйнектері, тамыосабақтары және т.б). Тынайған жерлерде
егістік арамшөптері, топырақта сақталған тұқымдар пионер болып табылады.
5) Экологиялық амплитудаға сәйкестігі бойыншаучастоктың экотыпында өсетін
түрлер. Амплитуда неғұрлым көп болса, өсу мүмкіндігі де соғұрлым орасан.
Өсуші участоктың флорасында бірінші кезекте басым болатын өсімдіктер,
олар еркін участоктағы тіршілікке бейімделген жарықсүйгіш және көпжылдық
өсімдіктермен бәсекелесуге қабілетсіз біржылдық өсімдіктер. Бұл
аймақтарда осы жердің жағдайларына жақсы бейімделген түрлер қалады. Жақсы
жағдайлар неғұрлым көп болса түрлік алуандық та соғұрлым байырақ болады.
Бірінші жалаңаштанған участоктардағы өсу процесіндегі азотофиксатор -
өсімдіктердің рөлі:
Бірінші-жалаңаштанған участокта өсімдіктер бірлестігінің өсуі органикалық
заттары және өсімдіктер үшін жеткілікті азорт формалары немесе олардың
болмашы мөлшері болмайтын тіршіліксіз субстраттан батсталады. Субстраттан
минералдардың мүжілуінен өсімдіктер үшін жеткілікті азот қосылыстары
түзілмейді, олар қалыптасушы биогеоценозға ауадан атмосфералық
жауын-шашындар арқылы және азот фиксирлеуші ағзалар арқылы
атмосфералықазотты фиксирлеудің нәтижесінде түседі. Индустриалдық
орталықтан алыстағы аудандарға атмосфералық жауын-шашындар арқылы азоттың
түсуі шамалы. Организмдердің атмосфералық азотты фиксирлеуі үшін энергия
қажет, сондықтан бірінші-жалаңаштанған участокта өсімдіктер бірлестігінің
өсуінің алғашқы фазасында инициальды ценоздардың компонентінің
құрамындағы еркін өмір сүруші автотрофты азотфиксирлеуші және
саңырауқұлақтармен симбиотикалық байланысқан (қыналар) көк-жасыл
балдырлардың маңызы орасан зор. Балдырлардың (жасыл, сары-жасыл,
көк-жасыл) жағымды маңызы олардың өз денелеріне суды сіңіріп және оны
ұстап тұру, сонымен бірге қоршаған ортаға көптеген микроағзалардың
тіршілігіне жағдай жасайтын әртүрлі органикалық заттар бөлуімен көрінеді.
Субстратта аздаған мөлшердегі органикалық заттардың жинақталуы еркін өмір
сүруші гетеротрофты азотфиксирлеушілердің тіршілігік ету мүмкіндігін
қамтамасыз етеді, ал субстратта өсімдіктер қоректенетін минералды
элементтердің ең болмағанда аздаған мөлшерінің болмауы және олардың
атмосфералық жауын-шашындармен,ал белгілі бір жерлерде ағын сулармен
түсуі сосудтық өсімдіктердің өсуін қамтамасыз етеді. Инициальды
ценоздардың сосудты өсімдіктері минералды элементтерге, оның ішінде
азотқа кедей субстраттарда өсуге қабілеттігімен және олардың өзінің
мүшелерінің қалыптасуында үнемді жұмсауымен сипатталады. Мүмкін
өсімдіктердің осы тобының түрлері азотпен қамтамасыз етуші
микроағзалармен консервативті байланысты шығар. Пионерлі өсімдіктер де
температура алмасуына және сумен жабдықталуына тұрақты қарқынды күн
сәулесін тиімді пайдалану қабілетіне ие.
Бірінші-жалаңаштанған участокта өсімдіктер бірлестігінің өсуінің белгілі
бір кезеңінде, ценоздардың қалыптасуында, азотфиксирлеуші ағзалармен
симбиотикалық байланысқан өсімдіктердің үлкен маңызы бар. Оларға
дриадалар, қаңдыағаш, шырғанақ, боб тұқымдасының түрлері жатады.
Бірінші-жалаңаштанған участокта өсімдіктер бірлестігінің өсуі кезінде
топырақтың түзілуі, онда органикалық заттардың және азоттың жинақталуы,
сіңірілілген кешеңдердің қалыптасуы, топырақтың құрамдықбөлімінгің
тігінен таралуы, топырақтың көкжиектік ыдырауы жүреді. Ылғалды жағдайда
карбонаттардың жуылуы, топырақтың қышқылдығының артуы байқалады. Азот
құрамының артуы азотфиксирлеушіағзалардың қатысуын қамтамасыз етеді,
сондай - ақ азоттың түсуінің басқа да көздері әдетте тек оның жоғалғаның
ғана толықтырады. Фототрофтар өздерінің сапротрофты консорттарының
әрекеті арқылы барлық көп мөлшердегі органикалық заттарды жасай отырып
топырақ түзілу процесіне әсер етеді.
Фитоценоз биогеоценоздың бір бөлігі, оның күн сәулесін аккумуляциялаушы
негізгі қуат көзі болып табылады.
Биогеоценоз –өзара зат және энергия алмасумен байланысты тірі және жанама
(абиотикалық, тірі емес) компоненттердің өзара үйлескен кешеңі; шекарасы
бойынша фитоценозбенсәйкес келетін экожүйе болып табылады. Биогеоценоз
ұғымын ғылымға алғаш рет 1942 жылы Владимир Николаевич Сукачев енгізген.
Экожүйе – тірі ағзалардан жәнеолардың мекен орталарынан тұратын
рангсыз,өлшемсіз функционалдық жүйе. Экожүйе ұғымын ғылымға алғаш рет
1935 жылы ағылшын геоботанигі А. Тенсли енгізген. В.В. Мазинг (1966г.)
айтқандай экожүйенің өлшемі төмпешік шымнан қабықшаға дейін болуы
мүмкін (жаңбыр тамшысы, ағаш, биогеоценоз, биосфера, пилотирленген
ғарыштық кеме et cetera). Биогеоценоздың элементарлық бірлігі -
консорция. Биогеоценоз биоценоза және экотопта тұрады.
Бірінші және екінші жалаңаштанған участоктардағы өсімдіктер бірлестігінің
өсу процесіндегі экотоп және биотоптың рөлі.
Экотоп – қоршаған ортаның абиолтикалық факторларының жиынтығы.
Экотоп – жер бетіндегі участоктардағы экологиялық факторлардың (ауа, су,
темпаратуралы, минералдық қоректену, температуралық-радиациялық және т.б)
белгілі режимі.
Өсуші участоктыңэкотопы барлық пионерлік флора үшін бірдей жағымды
болабермейді, сондықтан кейбір өсуші түрлер күшті радиацияның әсерінен,
топырақтың қоректік заттарға кедейлігінен,ылғалдың жеткіліксіздігінен,
субстраттыңкеуіп кетуінен және т.б жағдайлардан тіршілігін жоғалтады.
Басқа түрлер жойылған күйде тіршілігін жалғастыра береді, яғни
гүлдемейді,жеміс бермейді, көбеймейді, жойылуға мәжбүр, үшіншілеріқалыпты
өседі, төртіншілері өседі, дамиды, күшті даму мен генеративтік және
вегетативтік көбею энергиясына жете отырып жаппай көбейеді. Осылай
біртіндеп өсімдіктердің бірінші түрлерінің ішінде олардың өміршеңдігі
және сандық қатынасы бойыншаөсімдіктердің дифференциациясы басталады,
сұрыпталу басталады.
Өсудің алғашқы фазасына түскен өсімдіктердің бастамаларының экотоппен
сұрыпталуы өте нашар жүреді. Бұл кезеңде, яғни өсімдіктер жамылғысы әлі
ұйыспаған кезінде сырттан келгенбастамалардан пайда болған өсімдіктер
арасында бәсекелестіктің өсімдіктердің тіршілігі үшін әлі де қандай-да
бір маңызды мағынасы болмайды. Одан ары, өсімдіктер жамылғысының
ұйысуының ұлғаю шамасы бойынша өсімдіктер арасындағы өзара қатынастар
жерлерден өндірілген және сырттан келген жас дарақтардың тіршілігі үшін
үлкен рөл орындайды; фитоценотикалық сұрыпталуыдың маңызы артады.
Фитоценоздың қалыптасуының алғашқы фазасы үшін жарық, жылу, ылғал,
қоректік заттар сияқты - тіршілікте маңызды факторлар үшін өсімдіктердің
әлі өзара күресуі басталмай тұрған, яғни өсімдіктер арасындағы участоктың
өзара ара қатынасы мен өзара әсерлесуі болмайтын, сирек бір-бірінен
едәуір алшақта орналасқан, өсімдіктердің жеке дарақтарының пайда болуы
тән. Мұндай өсімдіктердің айналасында вегетативтік және тұқымдық көбеюдің
нәтижесінде осындай түрлердің дарақтарының топтары пайда болады.
Біртіндеп мұндай топтардың көлемдері ұлғаяды, олардың арасында осы немесе
басқа өсімдіктердің түрлері пайда болады. Өсімдіктер жамылғысы ұйысады.
Экотоптың немесе осы жағдайлардың түрлі органдарымен ұйысу шамасы бойынша
екінші орта – биотоп түзіледі. Әрбір түрдің және оның әрбір дарағының
өзара әсерлесуінің болмауынан олардың мекен ортаның нақтылы жағдайына
бейімделу және үйлесу шамасы бойынша күшті немесе нашар түрлері дамып
жетіледі.
Бірінші өсімдіктер ұрпақ бергенде, сұрыптау әсері өзіне сыналады және
олар өсуші участокта белгілі бір экотопикалық сұрыптаудың нәтижесінде
мекен ортаның жағдайларына аздап бейімделген және көбею энергиясы
аздаған, вегетативтік көбеюге қабілетсіз, аздаған тұқым беретін және т.б
өсімдіктер аздаған мөлшерде қалады. Мол және жиі жеміс беруге қабілетті
өсімдіктер участокта сапалық және сандық басым бола бастайды.Осылайша,
табиғи сұрыпталу процесінде пионерлік фитоценоздың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.