ҰЛЫ ДАЛАНЫҢ КІНДІГІ – ҰЛЫТАУДЫҢ МӘДЕНИ МҰРАЛАРЫ

1 Ұлытаудың мәдени мұралары
2 Ұлытау мекені, Сарыарқа даласы

Еуразия кіндігінде өзіндік орны болған көшпелілердің мемлекеттерінде отырықшылық мәдениеттің үлгілері орныққаны жайлы тарихи деректер өте мол.
Көшпелілердің тағдыры мен шежіресінде Ұлытаудың да алар орны айрықша. Қасиетті, киелі өңірдің иесіне айналған, түркі жұртының қарашаңырағында отырған ұлтқа Ұлытаудың тарихи мән – маңызы жөнінде «Орыстарға Кремль қандай қадірменді болса, меніңше қазақ елі үшін Ұлытау да соншалықты қастерлі...»,-деп [1] академик Қаныш Сатпаев дәл айтқан еді. Ұлытаудың тарихи және мәдени мұралары осы өлкеге адам баласының аяғы тигеннен үзілмей келе жатқандығын дәлелдейтін жәдігерлерге бай. Біз берілген мүмкіндікті ескеріп, соның бір қатарына ғана тоқталамыз. Себебі, материалдық туынды мен рухани мұра сабақтас.
Ұлы Даланың кіндігін адамзат төменгі палеолиттен бастап қоныстана бастағандығының куәсі Жаманайбат Мұзбел, Борсеңгір Бөріойнақ тұрақтарындағы мәдени – үлгілерден қазақ этносының қалыптасуынан мемлекет құрып, шаңырақ көтеру сияқты дамудың күрделі кезеңдерінің тамыры жатыр. Қазіргі кезде 700-ге тарта тарихи – мәдени ескерткіштер Ұлытау жерінде шоғырланған. Оларды тарихтың әр кезеңіне сәйкестендіріп, жүйелеп – жіктеп орналастыруға болады. [2] Ұлытау өңіріндегі археология айшықтарының ең көнесі ерте палеолиттің ашель дәуірінің (б.з.д. 700 мың жылдық пен 150-120 мыңжылдықтар арасы) екінші жартысына тиесілі Обалысай қонысы. [3] Б.з.д. 35-10 мыңжылдықтарға жататын Мұзбел атты ежелгі адамдар тұрағынан 114 әртүрлі заттардан құралдардың жиынтығы табылды. [4] Неолит пен энеолит кезеңдеріне жататын Ұлытау, Байқоңыр, Теректі әулие петроглифтері, Шығырлы, Тасөткел, Қаратал, Түйемойнақ қоныстары, Айбас Дарасы, Милықұдық, Сорқұдық, Айнакөл, Тасқұдық, Талдысай металлургиялық қоныстарын академик Ә.Марғұлан, профессор В.Селевин, өлкетанушы Н.Валукинскилер тауып зерттеген. Ерте орта ғасырдың ең ірі ескерткіші «Таңбалы тас» жәдігерін казак офицері подпоручик Д.Телятников, әскери тарихшы генерал – лейтенант М.И.Иванин, профессор А.И.Шренк, топограф Ю.А.Шмидт, тілмаш Асанқожа Бекхожин, әскери дәрігер А.И.Кузнецов, академиктер Қ.И.Сатпаев, Ә.Х.Марғұлан, К.Ақышев іспетті оқымыстылар зерттеген. Тарихи әрі саяси мәні бар мұра жайында Ю.А.Шмидт: «бетіне 445 рудың таңбалары ойылған» [5] деп нақтыласа, академик М.Қозыбаев: «Ұлытауда үш жүз тайпалары өкілдерінің қол қойған «Таңбалы тас» шын мәніндегі қазақтың тұңғыш Конституциясы еді»,-деп [6] жазуы қазақтың тұңғыш Ата Заңы Ұлытауда жазылған деуге толық мүмкіндік береді.

1. Ахметов Қ. Ұлытау. Астана 2006 жыл. 65 бет.
2. Балкенов К. Ұлытау – айбарымыз, ардағымыз... «Мысты өңір» газеті. 16.09.2005.
3. Қазақ ССР тарихы. Бес томдық. – І том. – Алматы, 1980 жыл.
4. Клапчук М.Н.Галечные орудия местонахаждения Музбель 1-2 в Центральном Казахстане. Сборник «По следам древних культур Казакхстана» -Алматы, 1970 жыл, 218-226 беттер.
5. Қазақ тарихынан. Ғылыми мақалалар, - Алматы, 1997 жыл. 206 – 209 беттер.
6. «Егемен Қазақстан», 19 маусым, 1993 жыл.
7. Юдин в.П,Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая – Алматы 1983 жыл 117 бет
8. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков – м. 1965 жыл 52 бет.
9. Смаилов Ж. Памятники археологии Западной Сары – Арки – Балхаш 1997 жыл, 12 бет
10. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного исскуства древнего Казакхстана Алматы, 1950 жыл, 95 бет
11. Маргулан А.Х. Остатки оседлых поселений в Центральном Казакхстане – Алматы 1978 жыл, 25 бет
12. Сейдімбеков А. Күңгір-күңгір күмбездер. Алматы, -1981. 200-201;/ Ахметов Қ. Ұлытау. Астана, 2006ж 86 бет
13. Герасимов Г.Г. Памятники архитектуры долины реки Кара-Кенгир в Центральном Казахстане. –Алматы. 1957ж 7 бет
14. Ахметов Қ. Ұлытау. Астана 2006 ж 90 бет
15. Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. – Алматы 2006 ж 134 бет
16. Сонда 184 бет
17. Жамбыл Омари. Бұқар жырау. Он екі тарих. Қарағанды 1994 ж 46-47 беттер