Оқу-әдістемелік кешен “Сулы жүйелер географиясы” пәні бойынша
1. Алғы сөз ... ...
2. Жалпы мәліметтер
3. Курстың мақсаты мен міндеті ... .
4. Курстың пререквизиттері, постреквизиттері .
5. Жұмыс оқу жоспарынан көшірме.
6. Оқу сабақтарының құрылымы .
7. Студентке арналған ережелер ..
8. Оқу сағаттарының тақырып
бойынша бөліну кестесі .
9. Лекция сабақтарының мазмұны
10. Семинар сабақтарының жоспары
11. СӨЖ жоспары
12. Студенттердің білімін бақылау түрлері:
а) Бақылау сұрақтары
13. Студенттердің академиялық білімін рейтингтік бақылау жүйесі ... ... .
2. Жалпы мәліметтер
3. Курстың мақсаты мен міндеті ... .
4. Курстың пререквизиттері, постреквизиттері .
5. Жұмыс оқу жоспарынан көшірме.
6. Оқу сабақтарының құрылымы .
7. Студентке арналған ережелер ..
8. Оқу сағаттарының тақырып
бойынша бөліну кестесі .
9. Лекция сабақтарының мазмұны
10. Семинар сабақтарының жоспары
11. СӨЖ жоспары
12. Студенттердің білімін бақылау түрлері:
а) Бақылау сұрақтары
13. Студенттердің академиялық білімін рейтингтік бақылау жүйесі ... ... .
Оқу әдістемелік кешен “Сулы жүйелер экологиясы ” пәні бойынша 5В011600 «География» мамандықтарының студенттеріне осы курс бойынша оқытушының жұмыстан неғұрылым тиімді ұйымдастыруға арналған барлық қажетті оқу-әдістемелік материалдарды құрайды. Білім беруде кредиттік технологияны пайдаланып, барлық құжаттарды бір кешенге біріктіре отырып, пәнді меңгеру процесінде студенттің білімін, машықтануын және біліктілігін жоғарғы деңгейге көтеру мақсаты көзделініп отыр.
Оқыту бағдарламасы (Syllabus), семестрдің басында әрбір студентке беріліп, студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына, шығармашылық және зерттеушілік қабілеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін тигізеді деп күтілуде.
Дәрістің қысқаша жазбасы студентке қайсы бір тақырыпты қарастыруда неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен терминдерді енгізеді. Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық көлемін орындауы қажет.
Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге кредиттерді тапсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды тапсыруға, сынақ/емтиханды алуға арналған.
Оқыту бағдарламасы (Syllabus), семестрдің басында әрбір студентке беріліп, студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына, шығармашылық және зерттеушілік қабілеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін тигізеді деп күтілуде.
Дәрістің қысқаша жазбасы студентке қайсы бір тақырыпты қарастыруда неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен терминдерді енгізеді. Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық көлемін орындауы қажет.
Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге кредиттерді тапсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды тапсыруға, сынақ/емтиханды алуға арналған.
1. Бродски А.К Жалпы экалогияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, 1997 ж-192бет.
2.Реймерс Н.Ф Экалогия теории, законы, проблема, принципы и Гипотезы ---М. Изу-во журнала “Россия мрлодия 1994-367c.
3. Сатимбаева Г.К Экология и эканомика –Алматы мектеп, 1997ж 144 с.
4.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружющи среды—Алматы 1991 –192 с.
5.Бейсенова Ә.С Бейсенова Г. Қазыхонова Б. Шілдебаев Ж.Б Экология (бағдарламалар) Алматы 1998ж.
6. Бейсенова Ә.С Шілдебаев Ж.Б. экология (Оқу құралы ) Алматы 1999ж.
7.Реймерс Н.Ф экалогия М.1994ж.
8.Одум Ю. Основы экологи М.1975ж.
9.Шілдебаев Ж.Б. Қызықты экология (Оқу құралы) Алматы 2000ж
10.Қазақ Совет Энциклопедиясы 12 том 1971-1983жж.
2.Реймерс Н.Ф Экалогия теории, законы, проблема, принципы и Гипотезы ---М. Изу-во журнала “Россия мрлодия 1994-367c.
3. Сатимбаева Г.К Экология и эканомика –Алматы мектеп, 1997ж 144 с.
4.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружющи среды—Алматы 1991 –192 с.
5.Бейсенова Ә.С Бейсенова Г. Қазыхонова Б. Шілдебаев Ж.Б Экология (бағдарламалар) Алматы 1998ж.
6. Бейсенова Ә.С Шілдебаев Ж.Б. экология (Оқу құралы ) Алматы 1999ж.
7.Реймерс Н.Ф экалогия М.1994ж.
8.Одум Ю. Основы экологи М.1975ж.
9.Шілдебаев Ж.Б. Қызықты экология (Оқу құралы) Алматы 2000ж
10.Қазақ Совет Энциклопедиясы 12 том 1971-1983жж.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрлігі
Сырдарияуниверситеті
Гуманитарлық білімфакультеті
Тарих және география кафедрасы
“Сулы жүйелер экологиясы” пәні бойынша
5В 011600- География мамандықтары студенттері үшін
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
(Силлабус)
Оқу түрі: сыртқы
Курс: 4
Кредит саны 4
Лекция: 30 сағат
Семинар: 20 сағат
СӨЖ: 130сағат
Барлық сағат саны: 180 сағат
Аралық бақылаулар саны: 2 (60 балл)
Қорытынды бақылау: емтихан (40 балл)
Барлық балл саны: 100
Жетісай, 2011
Құрастырған: оқытушы: Сырбаева АА.
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
(Силлабус)
“Сулы жүйелер географиясы” пәні бойынша
5В 011600- География мамандықтарының студенттері үшін әзірлеген
Силлабус : оқу бағдарламаға сәйкес құрастырылған.
Оқу бағдарлама Сырдария университетінің ғылыми кеңесінде талқыланып,
бекітілген.
Оқу-әдістемелік кешен кафедра мәжілісінде талқыланған
Хаттама №____ __________ 20 ж
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к., доцент ___________Апашева С.
Факультеттің әдістемелік бюросында мақұлданған
Хаттама №_____ _____ ________ 20 ж
Әдістемелік бюро төрағасы:(төрайымы)___________ Исламова М.
Университеттің Ғылыми кеңесінде мақұлданған
Хаттама № ___________ _____ 20 ж
Ғылыми кеңес хатшысы___________п.ғ.д, профессор Мусабекова Г.Т.
Мазмұны
1. Алғы сөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2. Жалпы мәліметтер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Курстың мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Курстың пререквизиттері, постреквизиттері ... ... ... ... ... ... ... ... .
5. Жұмыс оқу жоспарынан
көшірме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6. Оқу сабақтарының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7. Студентке арналған ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8. Оқу сағаттарының тақырып
бойынша бөліну кестесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
9. Лекция сабақтарының мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10. Семинар сабақтарының жоспары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11. СӨЖ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12. Студенттердің білімін бақылау түрлері:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
а) Бақылау сұрақтары
13. Студенттердің академиялық білімін рейтингтік бақылау жүйесі ... ... .
Алғы сөз
Оқу әдістемелік кешен “Сулы жүйелер экологиясы ” пәні бойынша
5В011600 География мамандықтарының студенттеріне осы курс бойынша
оқытушының жұмыстан неғұрылым тиімді ұйымдастыруға арналған барлық
қажетті оқу-әдістемелік материалдарды құрайды. Білім беруде кредиттік
технологияны пайдаланып, барлық құжаттарды бір кешенге біріктіре отырып,
пәнді меңгеру процесінде студенттің білімін, машықтануын және
біліктілігін жоғарғы деңгейге көтеру мақсаты көзделініп отыр.
Оқыту бағдарламасы (Syllabus), семестрдің басында әрбір студентке
беріліп, студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына,
шығармашылық және зерттеушілік қабілеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін
тигізеді деп күтілуде.
Дәрістің қысқаша жазбасы студентке қайсы бір тақырыпты қарастыруда
неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен
терминдерді енгізеді. Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған
әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық
көлемін орындауы қажет.
Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге кредиттерді
тапсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды
тапсыруға, сынақемтиханды алуға арналған.
2. Жалпы мәліметтер:
№ Аты-жөні Сабақты өткізу, орны Байланыстырушы
мәлімет
Аудиториялық сабақтарСӨЖ
1 Сырбаева.А.А. Уақыты __________ Уақыты _______Тел:___________
Ауд ______ Ауд ________ Каб:___________
Корпус:________
3.Пәннің мақсаттары мен міндеттері, оның оқу процесіндегі ролі
Пәннің қысқаша сипаттамасы Адамзат пен табиғат арасындағы өзара кешенді
байланыстарды зерттей оқытып, қоршаған ортаны бір тұтас жүйе ретінде
қарайтын физикалық география туралы білімдерді біріктіре отырып, олардың
мемлекеттер мен аудандардың экономикасын дамытуға әсері жайлы білім беретін
бірден –бір ғылым санасы – экономикалық-әлеуметтік географиясы екендігін
студенттер ұғынуы тиіс.
Курстың мақсаты: әлемдік сулы жүйелер экологиясын қазіргі таңдағы өзекті
проблемаларды шешу. Бұл курс дүние жүзі елдерінің табиғат ресурстары,
халқы мен шарушылығы сондай-ақ қазіргі кездегі экономикалық және
экологиялық проблемалары туралы терең білім беруге бағытталған.
Курстың міндеттері: Студенттер экономикалық және әлеуметтік география
туралы білімдерін дамытып, география мен нарықтық салалардың байланысын
игере білуі керек. Сол арқылы әлемдік ғаламдану жағдайында дүние жүзі
елдерінің мемлекет ретінде өнеркәсіптенген қоғам құру туралы жаңаша
түсіністік қалыптастыру.
Табиғат жағдайы мен табиғат ресурстарына шаруашылық тұрғысынан
жалпыға баға беру.
4. Курстың пререквизиттері және постреквизиттері
№ Пререквизиттер (пәннің алдында Постреквизиттер (пәннен кейін
міндетті түрде игерілуге қажетті өткізілетін, осы пәнге сүйенетін
пәндер) пәндер)
1 Картография, топография Географиялық орта химиясы
негіздерімен
2 Туризм және экскурсиятану Жалпы жер тану, Геология
негіздері
5. Жұмыс оқу жоспарынан көшірме
Курс КредитЖалпы Оның ішінде Бақылау Қорытынды
саны сағат Жұмысы бақылау
саны
Аудиториялық Аудидориядан
сабақтар тыс сабақтар
Лекция Семинар СӨЖ
4 4 180 30 20 130 емтихан
6. Оқу сабақтарының құрылымы:
Жұмыс бағдарламасында сағаттар оқу жұмыстары түрлеріне қарай бөл-
інген: лекция, семинар,СӨЖ (студенттің өзіндік жұмысы), ЛБС-лабораториялық
сабақтар.
Лекция – студентке тақырыпты игеруде неге назар аударуына бағыт
береді.
Пәнді толық меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс
істеуі қажет
Семинар сабақтарында – студент талдау, салыстыру, тұжырымдау, проб-
лемаларды анықтай білу және шешу жолдарын белсенді ой әрекет талап ететін
әдіс-тәсілдерді меңгеруі керек
СӨЖ-студенттің өзіндік жұмысы. Студент СӨЖ тапсырмаларын кестеге
сәйкес белгіленген мерзімде оқытушыға тапсыруға міндетті.
Лабораториялық сабақтарда студент теориялық қорытындыларын, яғни,
теория мен тәжірибе бірлігін анықтап, құрал-жабдықтарды құраст-ыруға,
пайдалануға дағдыланады, тәжірибе кезінде алынған нәтижелерді талдауды,
теориямен сәйкестеліп дәлелдеуді үйренеді.
7. Студентке арналған ережелер (Rules):
1. Сабаққа кешікпеу керек.
2. Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы
телефонды өшіріп қою керек.
3. Сабаққа іскер киіммен келу керек.
4. Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған жағдайда
деканатқа анықтама әкелу керек.
5. Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес өтелін-еді.
6. Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендетіледі.
8.Оқу сағаттарының тақырып
бойынша бөліну кестесі
Аудиториялық Аудитори
Лекция тақырыбы сабақтар ядан тыс
№ сабақтар
Лекция Семинар Сөж
1 Кіріспе. Сулы жүйелер экологиясы пәні. 1 1 5
2 Нақтылы су жүйелерінің географиялық экологиялық 1 5
сипаттары.
3 Әлемдік мұхиттардың биотикалық қарым-қатынас 1 1 5
заңдылықтары.
4 Су экожүйелері. 1 1 5
5 Гидросферадағы экологиялық мәселе. 1 1 5
6 Дүниежүзінің экологиялық белдемдері. 1 5
7 Қазақстан Республикасы су ресурстарының 1 1 5
экологиялық жағдайы.
8 Сулы жүйе экологиясының байырғы экологиялық 1 1 5
орны.
9 Дүние жүзі және Қазақстан Республикасы су 1 1 5
ресурстарының экологиялық жағдайының ахуалы.
10 Қазақстан Республикасы су ресурстарының 1 5
экологиялық мәселелерінің хал-ахуалы.
11 Сулы жүйе экалогиясы арнаулы курсының 1 4
өзіндік рөлі жайлы ережелері.
12 Сулы жүйе экологиясының арнаулы курсының пәні1 1 4
және зерттеу әдістері.
13 Сулы жүйе экологиясының географиялық жөне 1 4
геология пәні мен байланысы.
14 Сулы тіршілік ортасының ерекшеліктері. 1 1 4
15 Әлемдік мұхит және оның гидробионттар 1 4
экологиясына әсер ететін абиотикалық факторлары.
16 Судың эвтрофикациясы. 1 1 4
17 Мұхит суының термогалиндік, механикалық 1 4
факторлары.
18 Мұхит суының термогалиндік механикалық 4
факторлар. 1 1
19 Әлем мұхит тіршілігінің жалпылама сипаты.1. 1 1 4
20 Әлемдік мұхиттың пелагиальдық әр түрлі 1 4
ендіктердің, түрлі тереңдіктердің тіршілік
иелері.
21 Көлдер және оладың лимоноблоктар экологиясына 1 1 4
әсер ететін абиотикалық факторлар.
22 Көлдер және олардың минобионттар экологиясына 1 4
әсер ететін абиотикалық факторлар
23 Көл пелагиольдары мен бентальдардың экологиялық 1 1 4
белдемдерді.
24 Көлдердің трофтылығы 1 4
25 Көлдердің тіршілік иелері. 1 1 4
26 Көлдердің тіршілік иелері 1 4
27 Су қоймаларының әлемдік экологиялық проблемалары.1 1 4
28 Су қоймаларының әлемдік экологиялық проблемалары.1 1 4
29 Су қоймаларының әлемдік экологиялық проблеманы 1 1 4
шешу жолдары.
30 Континенттердегі су қоймалар және ребионттар 1 1 4
экологиясы.
30 20 130
9. ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫ
Лекция № 1
Тақырыбы: Кіріспе. Сулы жүйелер экологиясы пәні.
(1 сағат)
Жоспар:
1. С.Ж.Э. арнайы курсын оқытудағы басты мақсаты.
2. Экология ғылымы туралы мәлімет.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Табиғатта болып жатқан барлық өзгерістердің себебін
анықтау, баға беру және оның зиянды жақтарының алдын алу мәселелерін
қарастырады.
1. Дүние жүзі су қорларының ластамауы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып
отыр. Бұл мәселе Қазақстанға тән. Су ластануы көп түрлі әрі ең соңында су
экожүйесін бүлдірумен аяқталады. Су айдындарының ластануын былайша
топтайды.
-биалогиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш
биімді заттар;
-химиялық ластану; уытты және су ортасының табиғи құрамын
бүлдіретіндер;
-физикалық ластану; жылу-қызу, электромагнитті өріс, радиооктивті
заттар.
Судың сапасы, ластану денгейі үшін бақлауға алынып отырады. Судың
құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы еріген бөлшектер, температура
әр түрлі болуы мүмкін.
Дүние жүзі денсаулық сақтау ұйымы ауыз судың жүзден астам сапалық
көрсеткішін ұсынған. Ал, Қазақстанда ауыз су сапасы Мем СТ 287482 бойынша
30 міндетті көрсеткішпен анықталады.
Су бассейінінің ластануының негізгі себептері-тазартылмаған ағын
суларды өзен көлдерге жіберу. Бұған жолберетіндері:
-трғын үй, комунналды шаруашылықтар;
-өнер-кәсіп орындары;
-ауыл шаруашылығын химияландыру;
-халық шаруашылығының басқада салалары;
Ағын суларға құйылатын мол сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды
қоспалар (ерімейтін коллойдты, еритіндер), лас сула (минералдық,
органикалық, бактериялдық, биологиялық) – деп жіктейді.
Лас сулардың ішінде тұрмыстық сарқынды суларда органикалық заттар
58% минералдық заттар 42%-тей болады. Өнеркәсіпте пайдаланатын сулармен
ситетикалық жуатын заттармен судың ластануы өте қауіпті. Бұл заттар-
химиялық ластану көздері. Соның ішінде сулы экожүйелердің пестицид,
гербицид және басқа да химиялық улы препараттармен ластану Қазақстанда кең
етек алған. Мәселен, мақта мен күріш, жеміс-жидек, бау-бақша, теплица (жылы-
жай), зиянкестеріне қарсы бұрынғы Кеңес үкіметі кезінде өте көп химиялық
заттар қолдданылған.
2. Қазіргі кезде адамның қоршан ортамен қарым-қатнасы ерекше маңызға
ие болып отыр. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі және көптеген
елдердің индустриалды дамуы табиғи ресурстардыб пайдалануы еселеп артырып,
адамның табиғатқа әсерінің көлемін өсіре түсуде.
Соңғы жылдары пайдалы қазба қорларының жақын арадағы таусылу
мүмкіндігі, жер бетінен өсімдік және жануарлар дүниесінің көптеген
өкілдерінің жоқ болып кетуі және сондайақ табиғи ортаның шектен тыс
ластануы айрықша белең алып отыр. Кейбір елдерде, әсіресе жоғары дамыған
елдерде қоршаған орта жағдайының нашарлағаны соншалық, адамның денсаулығы
бұзыла бастады. Осының бәрі қоғамды қоршаған ортаны қорғау мәселесіне
ерекше көңіл беруге табиғатты сақтау және қалпына келтіру мәселелерімен
жақсырақ айналысуға сондай-ақ оның ресурстарын үнемді пайдалануға
итермелейді. Сондықтан жыл сайын жерлерді суландыру, ормандарды қалпына
келтіру, өндірістік қалдықтар мен техникалық лас суларды тазарту,
топырақтың құнарлығын сақтау және топырақ эрозиясына жол бермеу,
төңірегіндегі жұмыстар кең көлемде жүргізілуде.
Табиғаттың өзгеруді қаламайтыны белгійлі. Ондағы өзгерістер баяу,
байқаусыз өтеді, өзін-өзі реттеумен өзін-өзі қалпына келтіру процестері
ұзаққа созылады. Адамның зиянды істері бірден байқалмайды, тек ұзақ
жылдардан соң; бір нәрсені зерттеу, түзеу өте қымбатқа түскенде әрі
кішігіріңкіреген де, кейді тіпті нәтижесіз болған кезде ғана көрінеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Экология ғылымы.
2. Экология ғылымының қазіргі кезеңдегі зерттеу бағыты.
3. Экологияның жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму кезеңі
4. Биоэкологиялық зерттеулердің алғашқы кезеңі
5. Экология ғылымының өрлеу кезеңі.
Лекция № 2
Тақырыбы: Нақтылы су жүйелерінің географиялық
экологиялық сипаттары.
(1 сағат)
Жоспар:
1.Әлемдік мұхит, көлдер.
2.Континенттегі су алыптары
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты:Бедерімен және гидрологиялық режимімен ерекшеленетін
жекеленген бөліктерді және аудандарды бөліп қарастырады.
1.Жер шарының шамамен ¾ бөлігін үздіксіз шексіз су қабаты әлемдік
мұхит алып жатыр. Оның ауданы 361мин. км тең немесе планетамыздың 71%
бөлігін құрайды және бұл су айдынында бүкіл гидросфераның шамамен 96%
шоғырланған 11,34 млрд км .
Құрлықтар арасында орналасқан, көлемі үлкен, өзіндік жеке су отмосфера
айналымы бар, айтарлықтай гидрологиялық режимімен ерекшеленетін әлемдік
мұхиттың бөліктерін мұхиттар дейміз. Кейде мұхиттар мұхит алаптарынга
бөлінуі мүмкін. Негізінен мұхиттарды теңіздерге, шығанақтарға, және
бұғаздарға бөліп қарау қалыптасқан.
Теңіз-мұхиттың құрлыққа суғына кіріп орналасқан немесе оның өзге
бөліктероінен құрлық жағалаулары түбектер немесе оның өзге бөліктерінің
құрлық жағалаулары, түбектер немесе аралдармен бөлектеніп жатқан кішігірім
бір бөлігі. Теңіз-мұхиттан өзіне тән гидрологиялық, гиологиялық және басқа
сипаттарымен ерекшеленеді. Келтірілген анықтамаларға сүйенсек теңіздердің
гидрологиялық режимнің әлемдік мұхит бөліктерінің айтарлықтай сипаттамалық
белгісі болып табылатындығын көреміз. Мұхиттар мен теңіздердің
гидрологиялық процестер жер бетіндегі су объектілерінде өтіп жататын табиғи
процестердің маңызды бір бөлігі және оларды игеру барысында керекті шарт.
Әлемдік мұхит шартты түрде келесі бөліктерге; Тынық, атлант, Үнді
және Солтүстік мұзды мұхиттарға бөлінеді. Алып жатқан ауданына және суының
көлемсіне қарай мұхиттардың ең үлкені және тереңі (орташа және шекті өлшем
бойынша-Тынық мұхит, кейде оны Ұлы мұхит деп атайды. Оның ең терең жері
(әлемдік мұхиттың да) 11022м. Ол жер шарынан шұңғылында орналасэқан. (1957
ж Советтік ғылыми-зерттеу экспедициясы Витязь кемесінде өлшеген)
2. Мұхиттардың бөліктері-теңіздері-құрлыққа қатысты орналасуына
қарай ішкі (құрлық іші және материкаралық), шеткі және аралық деп үш топқа
бөлінеді.
Ішкі теңіздердің мұхиттармен байланыстары бұғаздар арқылы болуы
себепті өте нашар жүреді. Сондықтан да олардың идеологиялық режимі мұхиттың
іргелес аудандарының гидрологиялық режимінен бір шама ерекшеленеді. Ішкі
теңіздердің екі түрге бөлінуі олардың аттарынан-ақ көрініп тұр. Материк
аралық теңіздердің материктер арасында орналасса (оған мысал Жерорта
теңізі), Ал құрлықшылық теңіздер-бір құрлықтің ішінде орналасады.(Азу,
Балтық, Ақ теңіздер)
Шеткуі теңіздер мұхиттан аралдар арқылы немесе құрлыққа сұғына
кіріп орналасады және мұхитпен еркін байланыста болады. Сондықтан бұл
теңіздердің гидрологиялық режимі мен мұхиттың іргелес аудандарының
гидрологиялық режимдері көп ұқсастыққа ие. Шеткі теңіздерге Баренц, Чукот
және т. б. теңіздерді жатқызуға болады.
Араларалық теңіздер үлкен аралдардың немесе арихипелагтардың
арасында орналасады, мысалы, Фиджи және Бонда теңіздері.
Теңіздерді олардың шекарасын мөлшерін және тіпте аттарын
белгілеу әлі де толық бекітілмеген . Тіптен теңіздердің саны жөніндегі
әртүрлі ғалымдардың мәліметтері өзара едәуір айырмашылықпен сипатталады.
Халықаралық гидрологиялық (ХГб) және ЮНЕСКО-нің үкімет аралық мұхиттану
комиссиясының (МОК) мұхитану материалдарымен халықаралық дәрежеде алмасуды
тәртіпке келтіру мақсатында қабылданған бөлшектнуіне сәйкес 59 теңіз бар.
Олардың көпшілігінің марфометриялық сипаттамалары мұхиттар мен теңіздерде
жоғарыда келтірілген бөліктермен қоса олардың сыр бейнесімен табанының
бедерімен және гидрологиялық режимімен ерекшеленетін жекеленген бөліктерді
және аудандарды бөліп қарастырады. Олар: шығанақ, бухта, лиман, лагуна,
флорд және бұғаздар.
Бақылау сұрақтары:
1. Әлемдік мұхит
2. Халықаралық гидрология
3. Ішкі теңіздердің түрге бөлінуі.
Лекция № 3.
Тақырыбы: Әлемдік мұхиттардың биотикалық қарым-қатынас
заңдылықтары.
1
сағат)
Жоспар:
1. Лимнологиялық Экожүйелер гидробиоттарының биотикалық заңдылығын
анықтау.
2. Лентикалық экожүйелер гидробиоттарының биотикалық қарым-қатынас
заңдылығын анықтау.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Мұхиттың материктік қайраңмен беткей зоналарының
геологиялық құрылымы континенттермен қарастырады.
1. Дүние жүзілік мұхит жер шарының көпшілік бөлігіне (70,8%)
жайласқан, құрлықты материктерге және аралдарға бөліп тұрушы су қабаты.
Ауд. 361060 мың км орташа тереңдігі 3795м, ең терең жері 11022м.
Физ-геогрф. Ерекшеліктеріне қарай М жеке М-тарға, теңіздерге,
шығанақтарға, қойнауларға, бұғаздарға бөлінеді. Мұхит 4-ке (Тынық, Атлант,
Үнді, Солт мұзды) ажратылады. Мұхит түбінің рельфі. Мұхит түбі материктік
қайраң, материктік беткей, мұхит түбіне және мұхит шұңғымасына ажратылады.
Материктік қайраң материктің су астындағы жалғасы ретінде 200м тереңдікке
дейін созылып жатады. Бұның ең енді жері-Аргентина жағалауында, Беринг,
Сары теңіз, ОҢТ Қытай және Арафур теңіздерімен Солтүс мұзды Мұхитында
кездеседі. Материк қайраңдарда көптеген теңіздер (ішінара Советтік Арктика
теңіздері де орналасқан) Материктік жақпардың бүйір беті сияқты материктік
беткей тұқырының тиөмен, шегі ретінде 2000-24000 тереңдікке дейін
таралады. Материктің 2000м-ден 6000м-ға дейінгі ең төмен бөлігінің
көпшілігі мұхиттың түбін алып жатыр. Мұхит түбінің кейбір аудандарының
тереңдіктері 6000-ден астам, жас тау көтерілімдеріне және аралдар
тізбектеріне паралель жатқан бірнеше шұңғымалар кездеседі. Ең тереңдік
шұңғымалар: Мармана (11022м), Тонго(110882м), Куриль (1917м). Құрлық
бетінің рельфіне қарағанда мұхит түбінің рельфі аз зертелген. Қолдағы бар
деректерге қарағанда бұл екеуінің арасында ұқсастық байқалады. Мұхит
түбінде биік тау жоталары( Орт Атлант, Орта Үнді, Солтүс Мұзды мұхитағы
Ломоносов тау жотасындағы т. б), сүйір басты шыңдар (Атлант мұхитының оң
түс Шписбанкасы), жұмыр басты таулар (Тынық мұхиттың батыс бөлігінде), тік
беткейлі үсттірер (Азор үстірті), кең алапты шұңғымалар (Солт Тынық мұхиты
т.б), терең каннондар (Гудзон, Балтемур), т б кездеседі. Құрлық бетінің
рельфімен салыстырғанда мұхит түбінің рельфімен салыстыруда мұхит түбінің
беті көбірек жайдақталған, дегенмен кейбір жерлерінде күшті тілімделген
учаскілер де кездеседі. Мұхит түбінде шөгіп кетбкен бұрынғы құрлық бөлігі
де кездеседі. (Мыс, Аляска шығанағы)
2.Геологиялық құрылысы. Мұхит геологиялық құрлықтардан негізгі
айырмашылығы – мұхит шарасы түбіндегі жер қыртысының өте жұқалығы:анит
қабаты мүлдем жоқ, шөгінді және базалт қабаттары жұқа. Континеттік жер
қыртысының орташа қалыңдығы 35км болса, м-та бұл 6км шамасында ғана
мұхиттың деңгейінен Махоровичич беті 11-12км тереңдікте орналасқан. Дүние
жүзі мұхитының екінші бір ерекшелігі – оның зоналарының бір-бірімен
көбінесе тек-қ жарықтар арқылы шектелінетіндігі . Метосфераның мұхит пен
континентік құрылымдары арасындағы табиғи шегі материктік беткейдің табаны
арқылы өтеді. Материстік беткей өзінің негізгі үлкен бөлігінде (12км
тереңге шейін континет типті қыртыспен төселіп мұхит қыртысымен алып
жарылыстар арқылы жоспарласады. Сондықтан материалистік беткей үнемі түп-
түзу немесе жатық кең доға секілді созылған (Британ аралдары жағалауы)
болып кешеді. Осы аймақтағы жарылыстар беті құрлыққа қарай 60 градус
бұрышпен көлбейді. Тынық мұхит жиегіндегі материалистік беткейде паралель
созылған жіңішке терең сулық науалар жаралған. Олардың бойында барлық терең
фокусты және сілкінулер болып тұрады. Мұхиттың материктік қайрағ мен беткей
зоналарының құрылымы континентерімен сыбайлас, ал мұхиттың терең фокусты
жер сілкінулер болып тұрады. Мұхиттың материктік қайраңмен беткей
зоналарының гиологиялық құрылымы континенттермен сыбайлас, ал мұхиттың
терең шарасының біраз өзгеше келеді.
Материктік қайраңдар геологиялық құрылымына қарай екі топқа бөлінеді.
Олардың басым көпшілігі тұнба шөгінді қабаттардан қалыптасып, көбінесе
лықсу жарықтарынан шектеледі. Кейбір аудандарда теңіз жағалауына паралель
мыңдаған км-ге сщзылған лықсудан түсілген белестер, шельор шөгінділерінің
төмен ығысуына тосқауыл болады. Осы тосқауылдың көтерілуі 25милл жыл бұрын
басталған соңғы 15 мың жыл бойына тұнған шельф шөгінділерінің жалпы
қалыңдығы ғана 2км-ге жуық мұхит шарасы негізгі екі құрылымнан тұрады.
Мұхиттардың ортаңғы жоталары (М.О.Ж) және талассократон (мұхиттық
платформа) мұхиттардың ортаңғы жоталарының жүйесі барлық мұхиттардың орта
шенінен бүкіл жер шарын айнала қоршай, ұзындығы 64000 км-ге, ені бірнеше
жүз километрге созылған жалпы планеталық маңызды құрылым болып табылады.
Жоталар мұхит түбінен 1-3 км-ге көтеріледі. Кейде төбелері теңіз деңгейінен
асып аралдар құрайды, мыс: Тынық мұхиттағы Пасха, Атлант, мұхиттағы Буве,
Вознесения, Әулие Павел, Азор, Ян-Маиен, Үнді мұхиттағы Сен-Поль, Родригес,
Крозе, Принс-Эдуард т.б.
Бақылау сұрақтары:
1. Мұхиттардың ортаңғы жоталары.
2. Материктік қайраңдар геологиялық құрылымы.
3. Метосфераның мұхит пен континентік құрылымдары.
4. Материктік қайраң.
Лекция №
4
Тақырыбы: Су экожүйелері.
(1 сағат)
Жоспар:
1. Су экожүелерінің сандық және сапалық көрсеткіштері.
2. Су экожүйелерінің жағдайын кеңестік және уақыт маштабында саралау.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Су экожүйелерін қарастырады.
1.Су физикалық, химиялық тұрғыдан қарағанда ең күрюделі заттың біріне
жатады. Оның таза алу өте қиын.Таза су барлық уақытта жеңіл су(Н2О)мен аз
мөлшерде ауыр және аса ауыр судан тұрады.Академик А.Карпинский су туралы
былай деген. Су-ең бағалы байлық Су-тек минералды шикі зат.Ол тек
өнеркәсіп пен ауылшаруашылығын дамытушы ғана емес,сонымен бірге өмір жоқ
жерге тіршілік сыйлайтын ыстық қан...
Су-тірі материаның негізі.Қазіргі кезде сулы ортада тіршілік ететін
жану-арлар түрінің саны 150000 немесе олардың жалпы санының 7% ал суда
өсетін өсімдіктер түрінің саны 10 000 (80%) жануарлардың ішінде балықтың
шамамен 1600 түрі,былқылдақденелілердің ішінде 80 000 түрі,шаянтәрізді-
лердің ішінде 20 000-нан астам түрі,қарапайымдылардың 15000-ға жуық түрі
және т.б бар.Жануарлардың дене массасының орта есеппен 75% кейбір өсім-
діктер массасының 89-90%судан тұрады.Су бетіне түсетін жылу энергияның бір
бөлігі тойтарылса, екінші бөлігі булану процесіне жұмсалады.Су қойма-
ларының бетінде өтетін булану төменгі су қабаттарының қатты ысуына ке-дергі
жасаса,беткі қабаттың мұздануы мұз түзілгенде жылудың бөлуіне бай-ланысты
төменгі қабаттардың салқындауын бәсеңдетеді.Су қоймаларында температураның
су қабатының орналасуына байланысты таралуына тікелей стратификация деп
атайды.Қыста беттік қабаттан төменгі қабаттарға қарай температураның
жоғарылауын кері страфикация деп атайды.
2.Судың тағы бір маңызы мынада:Атмосферада негізінен су булы және
тамшылы түрімен мұз кристалдары ретінде болады.Су күн сәулесінің жер бетіне
өтуіне айтарлықтай кедергі жасамағанымен жерден шығатын жылуды жібермейді
ол планетадағы жылу байланысын реттеп отырушы да.Судың ең негізгі қасиеті
ол тіршілік ортасы және барлық организмдердің тіршілігіне қажетті оттектің
көзі.
Су ең жақсы еріткіш,осыған байланысты барлық өнеркәсіптерде, ауыл
шаруашылығында үй-жай,тағы да басқа шаруашылықтарда кеңінен қолданылады.
Судың гигиеналық маңызы зор.Ол адам денесін үй-жайды,күнделікті
қолданылатын бұйымдарды және т.б.таза санитарлық жағдайда ұстауға
пайдаланылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Су-тірі материаның негізі.
2. Судың маңызы.
Лекция №
5.
Тақырыбы: Гидросферадағы экологиялық мәселе.
(1 сағат)
Жоспар:
1.Гидросферадағы экологиялық мәселелердің болмыс бітіміне көрініс беру
себептері.
2.Гидросфералық экологиялық мәселелердің шешу жолдарын зерттеу.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Гидросфераға:мұхиттар,теңіздер,өзен дер,тоғандар,мен
батпақ,топырақтағы,жер астындағы және атмосфералық ауадағы суларды
қарастыру.
1.Жер шарының сулы аудандарының жиынтығын гидросфера деп
атайды.Гидросфераға:мұхиттар,теңізд ер,өзендер,тоғандар,ми
батпақ,топырақтағы,жер астындағы және атмосфералық ауадағы сулар
кіреді.Дүние жүзінің ¾ бөлігі су.Мұхит пен теңіздердің жалпы аудандары
құрғақ территорияның ауданынан 2,5есе артық.Гидросфера биосфераның басқа
бөліктері-литосфера (жер асты сулары),атмосфера(булы дымқыл) және оларда
тіршілік ететін тірі организмдермен тығыз байланысты.Гидросфераның жалпы
жер көлемі 1455 млн км3.
Су массасының гидросферадағы таралуы
(М.И. Львович,1984)
Гидросфера бөлігі Көлем,мың км3 Жалпы көлемнің%мөлшері
Әлемдік мұхит 1370323 94,2
Жер асты сулары 6000 4,12
Көлдер 230 0,016
Мұздықтар 24000 1,65
Топырақ дымқылы 75 0,005
Атмосфера буы 14 0,001
Өзен сулары 1,2 0,0001
Жалпы гидросфера 1454643,2 100,0
2.Жалпы су қорының 97,5% тұзды минаралды болып келеді.
Теңіз(мұхит) суарын ерітінді деп есептеуге болады,себебі бұл сулардың
құрамындағы тұздардың мөлшері орта есеппен 35гкг.Менделеев периодтық
системасындағы барлық элементтер жер бетіндегі сулардың құрамында(жер асты
суларында 62-сі)кез-деседі.Бірақта олардың ішінде теңіз суларының негізгі
тұздылығын құрайтындарға натрий,магний,кальций катиондары мен хлорид,
карбонат,сульфат аниондарын жатқызуға болады.Басқа химиялық элементтердің
мөлшері негізгі иондардікі мен салыстырғанда анағұрлым төмен
болғанымен,олардың теңіз бен теңіздегі тірі организмдерде жүретін химиялық
процестерге қосатын үлесі өте зор.Олардың ішінде тірі организмдер өз
тіршіліктеріне пайдалана-тын азотты,фосфорды,кремнийді еркше атап өтуге
болады,бұл элементтердің теңіз суындағы мөлшерін реттеп отыратын теңізде
тіршілік ететін жан-жануарлар мен өсімдіктер.
Бақылау сұрақтары:
1. Менделеев периодтық системасы.
2. Гидросфера.
Лекция № 6.
Тақырыбы: Дүниежүзінің экологиялық
белдемдері.
(1 сағат)
Жоспар:
1.Әлемдік мұхит, көлдер.
2.Өзендердің басты-басты экологиялық белдемдері.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Әлемдік мұхит табанының бедерінің және шөгінділердің
таралу сипатталу біркелкі еместігі шөгінді алғаш жүйкеленген деректер
қалыптастыру.
1. Жер мантиясының заттық газсыздануы планетамыздағы судың ең
басты көзі болып табылады.Сонымен қатар мұхит табанының қалыптасуы туралы
мәселе әлі түпкілікті шешілген жоқ.Геотектоникаға жататын ғылыми гипотеза
бар.
Құрлықтар астында орналасқан жер қыртысының қалыңдығы айтарлықтай-
100...120 км,ал орташа көрсеткіші 30...40 км.Мұхиттар астындағы жер
қыртысының қалыңдығы-5...10, және оның табаны құрлықтар астында қарағанда
жоғары жатыр. Жер қыртысы жоғарыдан төмен бірнеше қабаттан тұруы
мүмкін:шөгінді, кристалды(громит), магмалық(базальт). Материктер астындағы
шөгінді қабатының қалыңдығы орта есеппен 5000 м-ге жетеді,гранит қабаты-
10000...15000 м,базальт қабаты-15000 метр.Ірі тау сілемдерінің астындағы
қабаттардың қалыңдығы өсе түседі. Мұхит түбіндегі шөгінді қабаттың
қалыңдығы едәуір аз-небәрі 100..1000 м.бронит қабат жоқ, ал шөгінді қабаты
жауып жатқан мұхит табаны тек қана ерекше мұхиттық базальт қабатынан
тұрады. Жер қыртысының мұхит астындағы жалпы қалыңдығы 6000 метр шамасында,
яғни құрлықтар астындағы жағдайға қарағанда 5 есеге аз. әлемдік мұхит
табанының беделі жайлы ғалымдардың алғашқы көз қарастары жер беті
бедеріндегі көзқарсқа қарама – қарсы қалыптасты. Мұхит табаны бедерсіз,
таусыз, ойпатсыз біріңғай тегістік бетінде суреттеліп келеді.Әлемдік мұхит
табанының бедерінің және шөгінділердің таралу сипатталу біркелкі еместігі
шөгінді алғаш жүйкеленген деректер бұдан 100 жылдан аса асық бұрын
ағылшынның Челинджер атты ғылыми атты зерттеу кемесінің жер шарын
айнала жүзу сапары кезінде (1872-1876ж.ж) алынды.Мухитты зерттеудің
даму барысында, әсіресе эхолттың кең түрінде пацдалануы нәтижесінде ХХ
ғасырдың ортасында мұхитқа деген көзқарас түпкілікті өзгерді .
2. Өзен деп едәуір мөлшерде айқын қалыптасқан тұрақты арнасы
бар. өзінің су жинау алабына түсетін атмасфералық жауын шашындармен әрі
жер асты суларымен қоректенетін ағын суды айтамыз, Өзен арнасы
әдетте, тұрақты ағын су, ол кейбір құрғақшылық аудандарда уақытша
тартылып қалуы мүмкін, климатты қатаң суық аудандарда қатып қалады.
Ағып өтетін жердің бедеріне байланысты өзендер мынадай түрлерге
бөлінеді:
1) Жазық жер өзендері биіктігі 300-500 метрлік ойпаттар мен жазықтарда
ағады;
2) Тау өзендері бедері 300-500 метрден биік тау жоталары мен кыраттарды
басып өтеді.
Климаттық жағдайы мен су жинайтын алабының мөлшеріне байланысты
өзендер тұрақты және уақытша әрекет етуі мүмкін. Аумақтағы тұрақты өзендер
мен уақытша ағын сулар, көлдер және батпақтар жүйесі осы аумақтың
гидрографиялық жемісін құрайды. Гидрогарфкалық (өзен) жүйесінің құрылымын
мынандай буындарға бөлуге болады.
1 Қолат – гидрогафиялық желісінің ең жоғары буыны беткейлер жылдық әрі
көлбеу жатқан, табаны тегіс келген еңістеу жердің айдамы.
2 Өзек – қолаттан өзінің қазған орнының тереңдігі, беткей – биіктігі және
құламасымен ерекшеленеді.
3 Құраңғар – гидрогафиялық желесінің беткейлерінің ассиметриялылығымен және
сирек арналы уақытша ағын сумен сипатталатын аңғар алды буыны.
4 Аңғар – тұрақты өзен ағындысы басталатын гидрогафиялық желісінің
соңғы буыны.
Гидрогарфиялық желесінің негізгі элементтерінің (мөлшері, қозу
процесіндегі, беткейінің құламасы) қалыптасу процесі ұзақ уақыттар бойы
істеліп келсе ол осы буын табанында әрі беткейлерінде қазіргі уақыт
әрөзиясы жер бетін жыру, опыру, жарақаттары қазу арқылы бұл жұмыс жалғаса
беруде.
Басқа ағын сулар (жылғалар, бұтақтар, өзендер) келіп құятын, әрі өзі
көлге немесе теңізге құятын өзенді негізгі (басты) өзен дейміз, ол оған
құятын өзендердің оның салалары деп атайды. Басты өзенге тікелей келіп
құятын өзенді бірінші дәрежелі сала оның саласын – екінші дәрежелі және
т.б. деп атайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Мухитты зерттеудің даму барысы.
2. Аңғар дегеніміз.
Лекция № 7
Тақырыбы: Қазақстан Республикасы су ресурстарының экологиялық
жағдайы.
(1 сағат)
Жоспар:
1. Солтүстік Қазақстан.
2. Орталық Қазақстан
3. Батыс Қазақстан.
4. Шығыс Қазақстан
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: : Қазақстан Республикасы су ресурстарының экологиялық
жағдайын қарастыру.
1. Қазақстанның су артериялары шамамен 85мың өзендерден
құралған. Ең ірі су көздерінің Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария, Жайық, Шу,
Талас, Асса өзендері жатады. Соңғы жылдары бірқатар көлдер жүйесінің
кебуі байқалып отыр. Бұл өзендер ағысының шектен тыс реттелуі мен
олардың деңгейінің табиғи ауытқуларына байланысты болып отыр.
Экологиалық жағынан ең қолайсыз жағдайда Қазақстанның басты су
артериясы - Ертіс өзені қалып отыр. Оның сулары жоғары дәрежеде
ауыр металдармен ластанған. Негізгі ластаушы заттар- мыс , шайынды
суларымен бірге келіп түседі.
Су қоймалары мен бассейіннің су ағыстарының түсетін негізгі
ластаушыларға иондық ағыс (25мың тоннадан астам 1994 және 1995 ж
шамамен 23 мың тоннаға жуық) азотты органикалық қосылыстар (1,8 мың
тоннаға жуық) фосфор қосылыстары (1994жылы 43 мың тоннадан астам 1995
жылы 800 т) цинк (42,6 және 24,9 тонна 1995) жатады.
Табиғи суларды ластайтын негізгі химиялық элементтердің
барлығы дерлік су ортасына өнеркәсіп орындарының шайынды суларымен
келіп түседі.
Каспий аймағының экологиялық жағдайы. Бұл ауданның экологиялық
жағдайы Каспий теңізінің деңгейінің көтерілуіне және жағалаулық теңіз
экожүйесінің антропогенді әсерге ұшырауына байланысты болады.
Ғалымдардың болжамдары бойынша теңіз деңгейінің көтерілуі жағалаулық
сызықтың 2400-2700км ұзарып су астында қалған жерлерге тағыда 1,2-
2,2 млн.га қосылуына әкелуі мүмкін.
2. Су астында қалу қаупі әсіресе Каспийдің Солтүстік және
Солтүстік Шығыс жағалауындағы мұнай кен орындарына төні отыр. Су
астында қалу қаупі төпіп отырған 43 мұнай кен орындарының 32-сі
Атырау, ал 11-і Маңғыстау облысында орналасқан. Каспий теңізі дүни
жүзіндегі Бекіре тәрізді балықтардың ең ірі мекен ету ортасы болып
табылады. Сондықтан Каспий мәселесі тек мемлекет аралық қана емес,
ғаламдық мәселе болып табылады. Каспийдің биологиялық алуан
түрлілігін сақтау бүкіл әлемдік қауымдастықтың жұмысы. 1995ж
Тегеранда Каспий маңындағы мемлекеттердің өкілдерінің кездесуі өтті.
Бұл кездесудің мақсаты Каспий аймағының экологиялық тұрақтылығымен
оның ресурстарын пайдалануды басқару концепсиясын жасау болып
табылады. Бірақ кезкелген экологиялық бағдарламаның іс жүзінде
асуына оның ірі мұнай-газды аймақ ретінде маңызының артуы
күрделендіреді.
Арал теңізінің экологиялық мәселелері 60-жылдардан бастап
Арал теңізінің ауданы кеми бастады. Суды ауыл шаруашылық
дақылдарын суару үшін қолдану Тянь –Шань таулары мен ағып келетін
табиғи су ағысын 90 паиыздан астам қысқартып жібереді теңіз ауданы
2,6млн га-ға келіп, өзінің 60 паиыз көлемін жоғалтты. Судың деңгейі
12-ден 2м-ге түсіп кетті, тұздылығы 2еседен астам артты. Күн
сайын 200т тұз бен құм желмен 300км арақашықтыққа таралды. Шөлдену,
топырақтың тұздануы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің кедейленуі,
климаттық өзгеру одан әрі жалғасуда. Халлықтың денсаулығы күрт
төмендеп кетті.
3. Арал аймағының экологиялық жағдайы эканомиканың дәстүрлі
бағыттарының дамуының мүмкін болуына әкеліп, бірқатар әлеуметтік жне
саяси мәселелерді туғызады.
Қоршаған ортаны бұза отырып, кез-келген қазіргі заманға
қоғам өзінің болашағын жойады. Болашақ ұрпақтардың дамуы үшін
экологиялы тұрақтылылықты сақтап қалу қажет. Экологиялық тұрақты
болашақты сақтау үшін табиғи ортаның жағдайын бақылап, өнеркәсіпттік
қалдықтарды нормалау мен алдын алу, қалдықсыз және ресурстарлы тиімді
пайдаланатын технологияларды жасап, іске қосу керек.
Аралды сақтап қалу мүмкін бе? 30 жылдың ішінде Арал теңізі
640км3 судан айрылды, судың тұздылығы 26-27г\л (бұрын 11-12) жетті.
Судың деңгейі 13м-ге төмендеп су жағалаудан жүздеген км\ге
шегінді. Кеуіп қалған теңіз түбінен құмды-тұзды дауылдар көтерілуде.
Арал теңізі Орта Азияның шөлді белдеуінде орналасқан. Көлемі
бойынша Арал дүние жүзінде ішкі су қоймаларының ішінде 4-ші орында
болған.
Теңіз Тұран ойпатында орналасқан. Қарақұм және Қызылқұм
щөлдері Аралды Оңтүстік және Шығыс жағынан қоршап жатыр. Судың
орташа көлемі- шамамен 1000км3. Тереңдігі 20-25м, ең үлкен тереңдігі-
67м. Жаздағы орташа температура 24-26С0 , қыста 7-13,50С . Жылдық
жауын –шашын мөлшері шамамен 100мм
Арал теңізінің су баланысы бұрын жауын-шашынмен -5,9км3, өзен
ағысымен -54,8км3 қамтамасыз етіп отырылды. Орташа булану -60,7км3.
Теңіз деңгейінің маусымдық ауытқуы 25см, ал ғасырлық -3м арттпаған.
Дүние жүзінің ірі тау жүйелері бұл орасан үлкен аумақтың
өзендерінің сулылығын қамтамасыз еткен. Аралдың су баланысын Орта
Азияның ірі өзендері – Амудария мен Сырдария ұстап тұрған.
60-шы жылдардан бастап суармалы жерлердің кеңейуіне
байланысты Арал теңізіне келетін өзендердің суы күрт кеміп кеткен.
1970ж 35,2 км3, ал 1980жылы -10км3. 1986ж Амудариямен Сырдария өзендері
теңізге жетпеген. Барлық суармалы жерлерге жұмсалды
Арал теңізі табиғи температура реттеуші ретінде ауа райына
үнемі әсер етіп отырды. Теңіздің қолайлы әсері 300-400км
арақашықтықта байқалады.
Бұл Хорезм облысында мақта өсірудің ең солтүстік белдеуін жасауға
мүмкіндік береді. Қазір ауа райының континенталдығы артты.
Балқаш –жартылай –тұщы көл . Сары есек түбегі Балқашты батыс және
Шығыс бөлікткрге бөледі . Батыс бөлігіндегі су ірі Іле өзенің келіп
құйуына байланысты тұщы болған .Ол көлге су мөлшерінің 78,2пайызын береді
Балқаштың шығыс бөлігіне келіп құйятын шағын өзендердің барлығы қазір
толығымен дерлік суаруға және шаруашылық қажетіліктерге жұмсалады.Тек
көктемгі су тасқыны кезінде және мұздықтардың еруі кезінде ғана осы
судың бір бөлігі өзендермен Балқашқа келіп құйылады .
Геогрфтар бұл жерді Балқашқа келіп құйятын Іле
,Шу,Ақсу,Қаратау,Лепсі , Тентек , Көксу өзендеріне байланысты Жетісу деп
аталған.
4. 1967ж Іле өзенінде Қапшағай ГЕС –і салынды, ал 1970жылы ірі
Қапшағай су қоймасы іске қосылды Шілік өзені бөгеу нәтижесінде Бартоғай су
қоймасы салынды . Балқаш көлінің бассйендерінің өзендерінің 1965-1986ж
аралығында алынатын судың мөлшері 4,8 -5,6км 3 жылына артқан .Сонғы 10
жылдықта Балқаш көлінің денгй 2м астам төмендеп ,су бетінің ауданы 4,7милон
км 2 кемген
Көлдің тұщы бөлігіндегі судың миниралдығы артып келеді.( 1,2 –ден
1,9 г\л ал Балқаш қаласы маңында 2,2 –ден -2,3г\л деиін ) Судың
менйралдылығы өндіріс орындарымен камуналдық шаруашылықтың шайынды су лары
, суармалы жерлердің қайтымды – дренаж суларының келіп тусуінің арту
нәтйжесінде сумен қамтамасыз ету, адамсдардың демалу жағдайлары нашарлап,
аурулар саны артып отыр. Бүкіл жағалауда шолдену процесі басталу көлдің
жағасындағы қамыстар желып бара жатыр. Балқаштағы су деңгейінің төмендеу
нәтижесінде андатыра өсіру кәсіпшілігі құлдырап кетті. Бағалы балықтар
аулау жылына 40-мыңнан 8-мың центінерге дейін кемиген. Өзен жағалауларында
тоғайлы орман жейыла бастады
Бақылау сұрақтары:
1. Арал аймағының экологиялық жағдайы.
2. Арал теңізінің су баланысы.
3. Каспий аймағының экологиялық жағдайы.
Лекция № 8
Тақырыбы: Сулы жүйе экологиясының байырғы экологиялық орны.
(1 сағат)
Жоспар:
1. Сулы жүйе экологиясына сипаттама .
2. Экологиялық орны.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Су тау жыныстарын механикалық бұзу және еріту
арқылы жер бетінің сыртқы көрінісін қалыптастырады.
1. Су бүкіл жер бетінде, табиғат аясында кездесетін барлық
процестер және адамзаттың тұрмыс тіршілігінде үлкен рөл атқарады
Су-зат алмасу мен ағзалар дамуына қатысатын негізгі орта.
Адамзат өмірімен мәденйеттің дамуы көне замандардан бері су мен
тығыз байланысты. Ол кәзір өнеркәсіпте энергетикада, ауыл
шаруашылығымен балық шаруашылығында, медецинада жіне т.б толып
жатқан салаларында кеңінен қолданылады. Су- физика, химия, механика
және басқада ғылым салаларын зерттеу обьектісі
Табиғатта тоқтаусыз жүріп жататын су айналымы, құрлықтарды сумен
қамтамасыз ету кепілі. Су тау жыныстарын механикалық бұзу және
еріту арқылы жер бетінің сыртқы көрінісін қалыптастырады.
Жер қыртысындағы судың мөлшері өте мол. Құрлықтың негізгі
бөлігін басып жатқан топырақ қабатындарғы судың көлемі осы ,
топырақ қабатының 70% немесе оданда көп мөлшерін құрауы мүмкін.
Топырақтағы су топырақ құрамының қалыптасуына, құнарлылығына және
басқада қасиеттеріне үлкен әсерін тигізеді.
Жер асты сулары жалпы көлемі жағынан теңіздермен мұхиттардағы
сулардан кейінгі екінші орында . Су жердің терең қабаттарына дейін
ұшырасады. Аса тереңдіктегі зор қысымға байланысты таза су сұйық ,
күйінде өте жоғары температураларда (3000С ден жоғары) кездеседі, ал
әртүрлі тау жыныстарымен арласу арқылы пайда болған ерітінділер
+4000С-ден жоғары температурада сұйық күйінде болады. Жер асты
суларының ең төмендегісі шамамен жер бетінен 13-14км тереңдңкте.
Одан тереңде су бу күйінде кездесуі мүмкін.
Судың еріткіш ретіндегі рөлі аса зор себебі заттардың
ерітіндіден тысқары жерде бір-бірімен қарым -қатынасқа түсуі өте қиын.
Жер қойнауындағы химиялық заттар су ерітіндісі арқылы көптеген жаңа
қосылыстар түзе алады. Химиялық заттар су ерітіндісімен жер
қабатында үлкен қашықтықтарға еркін орын алмастырады және қолайлы
жағдайларда олар химиялық құрамы біртекті, аумақта шөгінділер
құрайды.
2.Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы ерекше
маңызға ие болып отыр. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі және
көптеген елдердің индустриалды дамуы табиғи ресурстарды пайдалануды
еселеп арттырып , адамның табиғатқа әсерін көлемін өсіре түсуде .
Соңғы жылдары пайдалы қазба қорларының жақын арадағы таусылу
мүмкіндігі , жер бетінен өсімдік және жануарлар дүниесінің көптеген
өкілінің жоқ болып кетуі және сондай-ақ табиғи ортаның шектен тыс
ластануы айрықша белең алып отыр . Кейбір елдерде әсіресе жоғары
дамыған елдерде қоршаған орта жағдайының нашарлығы соншалықты,
адамдардың денсаулығы бұзыла бастады. Осының бәрі қоғамда қоршаған
ортаның қорғау мәселесіне ерекше көңіл бөлуге, табиғаты сақтау және
қалпына келтіру ,өндірістік қалдықтармен техникалық лас суларды тазарту
топрақтың құнарлығын сақтау және топрақ эрозиясына жол бермеу ретіндегі
жыныстар кең көлемде жургізілуде.
Адамның зиянды істері бірден баиқалмайды, тек ұзақ жылдардан соң ,бір
нәрсені өзгерту немесе тузеу өте қымбатқа түскенде әрі кішігірігінде ,кейде
тіпті нәтйжесіз болған кезде ғана көрінеді .
Өткен кезеңдердің барлық тәжірибесі көрсетіп отырғандай табиғатқа
ұқыптылықпен қарамау ,бүгінгі пайда үшін атқарған істеріміздің куні ертең
орны толмас зиянға ұшыратарын алдын –ала болжап барып әрекет етуіміздің
қажет екенін естен шығармаған жөн.
Мәселен ХХ ғ\ дың ортасында Қара –Бұғаз-Гол Каспей теңізінен топырақ
шамалы арқылы бөлінген болатын . Осындай жолмен теңіз денгейінің
төменденуіне тосқауыл қою көзделген жөн.
Бақылау сұрақтары:
1. Су-зат алмасу мен ағзалар дамуына қатысатын негізгі орта.
2. Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы.
3. Эрозияға жол бермеу.
Лекция № 9
Тақырыбы: Дүние жүзі және Қазақстан Республикасы су ресурстарының
экологиялық жағдайының ахуалы.
(1 сағат)
Жоспар:
1.Каспий аймағы экологиялық жағдайы.
2.Арал теңізі экологиялық мәселесі.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Дүние жүзі және Қазақстан Республикасы су ресурстарының
экологиялық жағдайының ахуалын қарастыру.
1.Каспий аймағының экологиялық жағдайы.Бұл ауданның экологиялық
жағдайы Каспий теңізініңдеңгейінің көтерілуіне және жағалаулық теңіз
экожүйесінің антропогенді әсерге ұшырауына байланысты болады.Ғылымдардың
болжамдары бойынша теңіз деңгейінің көтерілуі жағалаулық сызықтың 2400-2700
км ұзарып, су астында қалған жерлерге тағы да1,0-2,2 млн га қосылысуына
әкелуі мүмкін.
Су астында қалу қаупі әсіресе Каспийдің Солтүстік және Солтүстік
Шығыс жағалауындағы мұнай кен орындырына төніп тұр.Су астында қалу
қаупі төніп отырған 43 мұнай кәсіпорынның 32- Атырау, ал 11-і Маңғыстау
облысында орналасқан.Каспий теңізі дүние жүзіндегі бекіре тәрізді
балықтардың ең ірі мекен ету ортасы болып табылады. Сондықтан Каспий
мәселесі тек ммлекет аралық ана емес, ғаламдық мәселе болып
табылады.Каспийдің биологиялық алуан түрлілігінсақтау бүкіл әлемдік
қауымдастықтың жұмысы.1995ж Тигеранда Каспий маңындағы мемлекеттердің
өкілдерінің кездесуі өтті. Бұл кездесудің мақсаты Каспий аймағының
экологиялық тұрақтылығы мен оның ресурстарынпайдалануды басқару
концепциясын жасау болып табылады. Бірақ кез- келген экологиялық
бағдарламалардың с жүзіне асуына, оның ірі мұнай газды аймақ ретінде
маңызының артуы күрделендіреді.
2 Арал теңізінің экологиялық мәселелері 60 жылдардан бастап Арал
теңізінің ауданы кеми бастайды. Суды ауыл шаруашылық дақылдарын суару үшін
қолдану Тянь-Шань тауларымен ағып келетін табиғи су ағысын 90%-дан астам
қысқартып жібереді. Теңіз ауданы 2,6 млн га-ға кеміп, өзінің 60% көлемін
жоғалтты.Судың деңгейі 12-ден 2 м-ге түсіп кетті, тұздылығы 2 еседен астам
тартты.Күн сайын 200 тонна тұз бен құм желмен 300 км арақашықтыққа
таралады.Шөлдену, топырақтың тұздалуы, өсімдіктермен жануарлар дүниесінің
кедейленуі,климаттың өзгері одан әрі жалғасуда.Халықтың денсаулығы күрт
төмендеп кетті.Қоршаған ортаны бұза оырып, кез-келген қазіргі заманғы қоғам
өзінің болашағын жояды. Болашақ ұрпақтардың дамуы үшін экологиялық
тұрақтылықты сақтап қалуы қажет.Экологиялық тұрақтылықты сақтау үшін табиғи
ортаның жағдайын бақылап, өнеркәсіптік қалдықтарды нормалау мен алдын алу,
қалдықсыз және ресурстарды тиімді пайдаланатын технологияларды жасап, іске
қосу қажет.
Арал теңізі Орта Азияның шөлді белдеуінде орналасқан.Көлемі
бойынша Арал дүние жүзінде ішкі су қоймаларының ішінде төрінші орында.Теңіз
Тұран ойпатында орналасқан.Қарақұм және Қызылқұм шөлдері Аралды оңтүстік
және солтүстік шығыс жағынан қоршап жатыр.Судың орташа көлемі шамамен
1000м3. Тереңдігі-20-25м, ең үлкен тереңдігі-67 м. Жаздағы орташа
температурасы 24-260с, қыста-7-13,50.Жылдық жауын шашын мөлшері 100 мм.
60 жылдан бастап суамалы жерлердің кеңеюіне байланысты Арал
теңізіне келетін өзендердің суы күрт кеміп кеткен. 1970ж 35,2 км2 ал1980ж
10км3. 1986ж ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Білім және ғылым министрлігі
Сырдарияуниверситеті
Гуманитарлық білімфакультеті
Тарих және география кафедрасы
“Сулы жүйелер экологиясы” пәні бойынша
5В 011600- География мамандықтары студенттері үшін
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
(Силлабус)
Оқу түрі: сыртқы
Курс: 4
Кредит саны 4
Лекция: 30 сағат
Семинар: 20 сағат
СӨЖ: 130сағат
Барлық сағат саны: 180 сағат
Аралық бақылаулар саны: 2 (60 балл)
Қорытынды бақылау: емтихан (40 балл)
Барлық балл саны: 100
Жетісай, 2011
Құрастырған: оқытушы: Сырбаева АА.
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
(Силлабус)
“Сулы жүйелер географиясы” пәні бойынша
5В 011600- География мамандықтарының студенттері үшін әзірлеген
Силлабус : оқу бағдарламаға сәйкес құрастырылған.
Оқу бағдарлама Сырдария университетінің ғылыми кеңесінде талқыланып,
бекітілген.
Оқу-әдістемелік кешен кафедра мәжілісінде талқыланған
Хаттама №____ __________ 20 ж
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к., доцент ___________Апашева С.
Факультеттің әдістемелік бюросында мақұлданған
Хаттама №_____ _____ ________ 20 ж
Әдістемелік бюро төрағасы:(төрайымы)___________ Исламова М.
Университеттің Ғылыми кеңесінде мақұлданған
Хаттама № ___________ _____ 20 ж
Ғылыми кеңес хатшысы___________п.ғ.д, профессор Мусабекова Г.Т.
Мазмұны
1. Алғы сөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2. Жалпы мәліметтер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Курстың мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Курстың пререквизиттері, постреквизиттері ... ... ... ... ... ... ... ... .
5. Жұмыс оқу жоспарынан
көшірме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6. Оқу сабақтарының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7. Студентке арналған ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8. Оқу сағаттарының тақырып
бойынша бөліну кестесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
9. Лекция сабақтарының мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10. Семинар сабақтарының жоспары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11. СӨЖ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12. Студенттердің білімін бақылау түрлері:
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
а) Бақылау сұрақтары
13. Студенттердің академиялық білімін рейтингтік бақылау жүйесі ... ... .
Алғы сөз
Оқу әдістемелік кешен “Сулы жүйелер экологиясы ” пәні бойынша
5В011600 География мамандықтарының студенттеріне осы курс бойынша
оқытушының жұмыстан неғұрылым тиімді ұйымдастыруға арналған барлық
қажетті оқу-әдістемелік материалдарды құрайды. Білім беруде кредиттік
технологияны пайдаланып, барлық құжаттарды бір кешенге біріктіре отырып,
пәнді меңгеру процесінде студенттің білімін, машықтануын және
біліктілігін жоғарғы деңгейге көтеру мақсаты көзделініп отыр.
Оқыту бағдарламасы (Syllabus), семестрдің басында әрбір студентке
беріліп, студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына,
шығармашылық және зерттеушілік қабілеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін
тигізеді деп күтілуде.
Дәрістің қысқаша жазбасы студентке қайсы бір тақырыпты қарастыруда
неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен
терминдерді енгізеді. Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған
әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық
көлемін орындауы қажет.
Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге кредиттерді
тапсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды
тапсыруға, сынақемтиханды алуға арналған.
2. Жалпы мәліметтер:
№ Аты-жөні Сабақты өткізу, орны Байланыстырушы
мәлімет
Аудиториялық сабақтарСӨЖ
1 Сырбаева.А.А. Уақыты __________ Уақыты _______Тел:___________
Ауд ______ Ауд ________ Каб:___________
Корпус:________
3.Пәннің мақсаттары мен міндеттері, оның оқу процесіндегі ролі
Пәннің қысқаша сипаттамасы Адамзат пен табиғат арасындағы өзара кешенді
байланыстарды зерттей оқытып, қоршаған ортаны бір тұтас жүйе ретінде
қарайтын физикалық география туралы білімдерді біріктіре отырып, олардың
мемлекеттер мен аудандардың экономикасын дамытуға әсері жайлы білім беретін
бірден –бір ғылым санасы – экономикалық-әлеуметтік географиясы екендігін
студенттер ұғынуы тиіс.
Курстың мақсаты: әлемдік сулы жүйелер экологиясын қазіргі таңдағы өзекті
проблемаларды шешу. Бұл курс дүние жүзі елдерінің табиғат ресурстары,
халқы мен шарушылығы сондай-ақ қазіргі кездегі экономикалық және
экологиялық проблемалары туралы терең білім беруге бағытталған.
Курстың міндеттері: Студенттер экономикалық және әлеуметтік география
туралы білімдерін дамытып, география мен нарықтық салалардың байланысын
игере білуі керек. Сол арқылы әлемдік ғаламдану жағдайында дүние жүзі
елдерінің мемлекет ретінде өнеркәсіптенген қоғам құру туралы жаңаша
түсіністік қалыптастыру.
Табиғат жағдайы мен табиғат ресурстарына шаруашылық тұрғысынан
жалпыға баға беру.
4. Курстың пререквизиттері және постреквизиттері
№ Пререквизиттер (пәннің алдында Постреквизиттер (пәннен кейін
міндетті түрде игерілуге қажетті өткізілетін, осы пәнге сүйенетін
пәндер) пәндер)
1 Картография, топография Географиялық орта химиясы
негіздерімен
2 Туризм және экскурсиятану Жалпы жер тану, Геология
негіздері
5. Жұмыс оқу жоспарынан көшірме
Курс КредитЖалпы Оның ішінде Бақылау Қорытынды
саны сағат Жұмысы бақылау
саны
Аудиториялық Аудидориядан
сабақтар тыс сабақтар
Лекция Семинар СӨЖ
4 4 180 30 20 130 емтихан
6. Оқу сабақтарының құрылымы:
Жұмыс бағдарламасында сағаттар оқу жұмыстары түрлеріне қарай бөл-
інген: лекция, семинар,СӨЖ (студенттің өзіндік жұмысы), ЛБС-лабораториялық
сабақтар.
Лекция – студентке тақырыпты игеруде неге назар аударуына бағыт
береді.
Пәнді толық меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс
істеуі қажет
Семинар сабақтарында – студент талдау, салыстыру, тұжырымдау, проб-
лемаларды анықтай білу және шешу жолдарын белсенді ой әрекет талап ететін
әдіс-тәсілдерді меңгеруі керек
СӨЖ-студенттің өзіндік жұмысы. Студент СӨЖ тапсырмаларын кестеге
сәйкес белгіленген мерзімде оқытушыға тапсыруға міндетті.
Лабораториялық сабақтарда студент теориялық қорытындыларын, яғни,
теория мен тәжірибе бірлігін анықтап, құрал-жабдықтарды құраст-ыруға,
пайдалануға дағдыланады, тәжірибе кезінде алынған нәтижелерді талдауды,
теориямен сәйкестеліп дәлелдеуді үйренеді.
7. Студентке арналған ережелер (Rules):
1. Сабаққа кешікпеу керек.
2. Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы
телефонды өшіріп қою керек.
3. Сабаққа іскер киіммен келу керек.
4. Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған жағдайда
деканатқа анықтама әкелу керек.
5. Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес өтелін-еді.
6. Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендетіледі.
8.Оқу сағаттарының тақырып
бойынша бөліну кестесі
Аудиториялық Аудитори
Лекция тақырыбы сабақтар ядан тыс
№ сабақтар
Лекция Семинар Сөж
1 Кіріспе. Сулы жүйелер экологиясы пәні. 1 1 5
2 Нақтылы су жүйелерінің географиялық экологиялық 1 5
сипаттары.
3 Әлемдік мұхиттардың биотикалық қарым-қатынас 1 1 5
заңдылықтары.
4 Су экожүйелері. 1 1 5
5 Гидросферадағы экологиялық мәселе. 1 1 5
6 Дүниежүзінің экологиялық белдемдері. 1 5
7 Қазақстан Республикасы су ресурстарының 1 1 5
экологиялық жағдайы.
8 Сулы жүйе экологиясының байырғы экологиялық 1 1 5
орны.
9 Дүние жүзі және Қазақстан Республикасы су 1 1 5
ресурстарының экологиялық жағдайының ахуалы.
10 Қазақстан Республикасы су ресурстарының 1 5
экологиялық мәселелерінің хал-ахуалы.
11 Сулы жүйе экалогиясы арнаулы курсының 1 4
өзіндік рөлі жайлы ережелері.
12 Сулы жүйе экологиясының арнаулы курсының пәні1 1 4
және зерттеу әдістері.
13 Сулы жүйе экологиясының географиялық жөне 1 4
геология пәні мен байланысы.
14 Сулы тіршілік ортасының ерекшеліктері. 1 1 4
15 Әлемдік мұхит және оның гидробионттар 1 4
экологиясына әсер ететін абиотикалық факторлары.
16 Судың эвтрофикациясы. 1 1 4
17 Мұхит суының термогалиндік, механикалық 1 4
факторлары.
18 Мұхит суының термогалиндік механикалық 4
факторлар. 1 1
19 Әлем мұхит тіршілігінің жалпылама сипаты.1. 1 1 4
20 Әлемдік мұхиттың пелагиальдық әр түрлі 1 4
ендіктердің, түрлі тереңдіктердің тіршілік
иелері.
21 Көлдер және оладың лимоноблоктар экологиясына 1 1 4
әсер ететін абиотикалық факторлар.
22 Көлдер және олардың минобионттар экологиясына 1 4
әсер ететін абиотикалық факторлар
23 Көл пелагиольдары мен бентальдардың экологиялық 1 1 4
белдемдерді.
24 Көлдердің трофтылығы 1 4
25 Көлдердің тіршілік иелері. 1 1 4
26 Көлдердің тіршілік иелері 1 4
27 Су қоймаларының әлемдік экологиялық проблемалары.1 1 4
28 Су қоймаларының әлемдік экологиялық проблемалары.1 1 4
29 Су қоймаларының әлемдік экологиялық проблеманы 1 1 4
шешу жолдары.
30 Континенттердегі су қоймалар және ребионттар 1 1 4
экологиясы.
30 20 130
9. ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫ
Лекция № 1
Тақырыбы: Кіріспе. Сулы жүйелер экологиясы пәні.
(1 сағат)
Жоспар:
1. С.Ж.Э. арнайы курсын оқытудағы басты мақсаты.
2. Экология ғылымы туралы мәлімет.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Табиғатта болып жатқан барлық өзгерістердің себебін
анықтау, баға беру және оның зиянды жақтарының алдын алу мәселелерін
қарастырады.
1. Дүние жүзі су қорларының ластамауы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып
отыр. Бұл мәселе Қазақстанға тән. Су ластануы көп түрлі әрі ең соңында су
экожүйесін бүлдірумен аяқталады. Су айдындарының ластануын былайша
топтайды.
-биалогиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш
биімді заттар;
-химиялық ластану; уытты және су ортасының табиғи құрамын
бүлдіретіндер;
-физикалық ластану; жылу-қызу, электромагнитті өріс, радиооктивті
заттар.
Судың сапасы, ластану денгейі үшін бақлауға алынып отырады. Судың
құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы еріген бөлшектер, температура
әр түрлі болуы мүмкін.
Дүние жүзі денсаулық сақтау ұйымы ауыз судың жүзден астам сапалық
көрсеткішін ұсынған. Ал, Қазақстанда ауыз су сапасы Мем СТ 287482 бойынша
30 міндетті көрсеткішпен анықталады.
Су бассейінінің ластануының негізгі себептері-тазартылмаған ағын
суларды өзен көлдерге жіберу. Бұған жолберетіндері:
-трғын үй, комунналды шаруашылықтар;
-өнер-кәсіп орындары;
-ауыл шаруашылығын химияландыру;
-халық шаруашылығының басқада салалары;
Ағын суларға құйылатын мол сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды
қоспалар (ерімейтін коллойдты, еритіндер), лас сула (минералдық,
органикалық, бактериялдық, биологиялық) – деп жіктейді.
Лас сулардың ішінде тұрмыстық сарқынды суларда органикалық заттар
58% минералдық заттар 42%-тей болады. Өнеркәсіпте пайдаланатын сулармен
ситетикалық жуатын заттармен судың ластануы өте қауіпті. Бұл заттар-
химиялық ластану көздері. Соның ішінде сулы экожүйелердің пестицид,
гербицид және басқа да химиялық улы препараттармен ластану Қазақстанда кең
етек алған. Мәселен, мақта мен күріш, жеміс-жидек, бау-бақша, теплица (жылы-
жай), зиянкестеріне қарсы бұрынғы Кеңес үкіметі кезінде өте көп химиялық
заттар қолдданылған.
2. Қазіргі кезде адамның қоршан ортамен қарым-қатнасы ерекше маңызға
ие болып отыр. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі және көптеген
елдердің индустриалды дамуы табиғи ресурстардыб пайдалануы еселеп артырып,
адамның табиғатқа әсерінің көлемін өсіре түсуде.
Соңғы жылдары пайдалы қазба қорларының жақын арадағы таусылу
мүмкіндігі, жер бетінен өсімдік және жануарлар дүниесінің көптеген
өкілдерінің жоқ болып кетуі және сондайақ табиғи ортаның шектен тыс
ластануы айрықша белең алып отыр. Кейбір елдерде, әсіресе жоғары дамыған
елдерде қоршаған орта жағдайының нашарлағаны соншалық, адамның денсаулығы
бұзыла бастады. Осының бәрі қоғамды қоршаған ортаны қорғау мәселесіне
ерекше көңіл беруге табиғатты сақтау және қалпына келтіру мәселелерімен
жақсырақ айналысуға сондай-ақ оның ресурстарын үнемді пайдалануға
итермелейді. Сондықтан жыл сайын жерлерді суландыру, ормандарды қалпына
келтіру, өндірістік қалдықтар мен техникалық лас суларды тазарту,
топырақтың құнарлығын сақтау және топырақ эрозиясына жол бермеу,
төңірегіндегі жұмыстар кең көлемде жүргізілуде.
Табиғаттың өзгеруді қаламайтыны белгійлі. Ондағы өзгерістер баяу,
байқаусыз өтеді, өзін-өзі реттеумен өзін-өзі қалпына келтіру процестері
ұзаққа созылады. Адамның зиянды істері бірден байқалмайды, тек ұзақ
жылдардан соң; бір нәрсені зерттеу, түзеу өте қымбатқа түскенде әрі
кішігіріңкіреген де, кейді тіпті нәтижесіз болған кезде ғана көрінеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Экология ғылымы.
2. Экология ғылымының қазіргі кезеңдегі зерттеу бағыты.
3. Экологияның жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму кезеңі
4. Биоэкологиялық зерттеулердің алғашқы кезеңі
5. Экология ғылымының өрлеу кезеңі.
Лекция № 2
Тақырыбы: Нақтылы су жүйелерінің географиялық
экологиялық сипаттары.
(1 сағат)
Жоспар:
1.Әлемдік мұхит, көлдер.
2.Континенттегі су алыптары
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты:Бедерімен және гидрологиялық режимімен ерекшеленетін
жекеленген бөліктерді және аудандарды бөліп қарастырады.
1.Жер шарының шамамен ¾ бөлігін үздіксіз шексіз су қабаты әлемдік
мұхит алып жатыр. Оның ауданы 361мин. км тең немесе планетамыздың 71%
бөлігін құрайды және бұл су айдынында бүкіл гидросфераның шамамен 96%
шоғырланған 11,34 млрд км .
Құрлықтар арасында орналасқан, көлемі үлкен, өзіндік жеке су отмосфера
айналымы бар, айтарлықтай гидрологиялық режимімен ерекшеленетін әлемдік
мұхиттың бөліктерін мұхиттар дейміз. Кейде мұхиттар мұхит алаптарынга
бөлінуі мүмкін. Негізінен мұхиттарды теңіздерге, шығанақтарға, және
бұғаздарға бөліп қарау қалыптасқан.
Теңіз-мұхиттың құрлыққа суғына кіріп орналасқан немесе оның өзге
бөліктероінен құрлық жағалаулары түбектер немесе оның өзге бөліктерінің
құрлық жағалаулары, түбектер немесе аралдармен бөлектеніп жатқан кішігірім
бір бөлігі. Теңіз-мұхиттан өзіне тән гидрологиялық, гиологиялық және басқа
сипаттарымен ерекшеленеді. Келтірілген анықтамаларға сүйенсек теңіздердің
гидрологиялық режимнің әлемдік мұхит бөліктерінің айтарлықтай сипаттамалық
белгісі болып табылатындығын көреміз. Мұхиттар мен теңіздердің
гидрологиялық процестер жер бетіндегі су объектілерінде өтіп жататын табиғи
процестердің маңызды бір бөлігі және оларды игеру барысында керекті шарт.
Әлемдік мұхит шартты түрде келесі бөліктерге; Тынық, атлант, Үнді
және Солтүстік мұзды мұхиттарға бөлінеді. Алып жатқан ауданына және суының
көлемсіне қарай мұхиттардың ең үлкені және тереңі (орташа және шекті өлшем
бойынша-Тынық мұхит, кейде оны Ұлы мұхит деп атайды. Оның ең терең жері
(әлемдік мұхиттың да) 11022м. Ол жер шарынан шұңғылында орналасэқан. (1957
ж Советтік ғылыми-зерттеу экспедициясы Витязь кемесінде өлшеген)
2. Мұхиттардың бөліктері-теңіздері-құрлыққа қатысты орналасуына
қарай ішкі (құрлық іші және материкаралық), шеткі және аралық деп үш топқа
бөлінеді.
Ішкі теңіздердің мұхиттармен байланыстары бұғаздар арқылы болуы
себепті өте нашар жүреді. Сондықтан да олардың идеологиялық режимі мұхиттың
іргелес аудандарының гидрологиялық режимінен бір шама ерекшеленеді. Ішкі
теңіздердің екі түрге бөлінуі олардың аттарынан-ақ көрініп тұр. Материк
аралық теңіздердің материктер арасында орналасса (оған мысал Жерорта
теңізі), Ал құрлықшылық теңіздер-бір құрлықтің ішінде орналасады.(Азу,
Балтық, Ақ теңіздер)
Шеткуі теңіздер мұхиттан аралдар арқылы немесе құрлыққа сұғына
кіріп орналасады және мұхитпен еркін байланыста болады. Сондықтан бұл
теңіздердің гидрологиялық режимі мен мұхиттың іргелес аудандарының
гидрологиялық режимдері көп ұқсастыққа ие. Шеткі теңіздерге Баренц, Чукот
және т. б. теңіздерді жатқызуға болады.
Араларалық теңіздер үлкен аралдардың немесе арихипелагтардың
арасында орналасады, мысалы, Фиджи және Бонда теңіздері.
Теңіздерді олардың шекарасын мөлшерін және тіпте аттарын
белгілеу әлі де толық бекітілмеген . Тіптен теңіздердің саны жөніндегі
әртүрлі ғалымдардың мәліметтері өзара едәуір айырмашылықпен сипатталады.
Халықаралық гидрологиялық (ХГб) және ЮНЕСКО-нің үкімет аралық мұхиттану
комиссиясының (МОК) мұхитану материалдарымен халықаралық дәрежеде алмасуды
тәртіпке келтіру мақсатында қабылданған бөлшектнуіне сәйкес 59 теңіз бар.
Олардың көпшілігінің марфометриялық сипаттамалары мұхиттар мен теңіздерде
жоғарыда келтірілген бөліктермен қоса олардың сыр бейнесімен табанының
бедерімен және гидрологиялық режимімен ерекшеленетін жекеленген бөліктерді
және аудандарды бөліп қарастырады. Олар: шығанақ, бухта, лиман, лагуна,
флорд және бұғаздар.
Бақылау сұрақтары:
1. Әлемдік мұхит
2. Халықаралық гидрология
3. Ішкі теңіздердің түрге бөлінуі.
Лекция № 3.
Тақырыбы: Әлемдік мұхиттардың биотикалық қарым-қатынас
заңдылықтары.
1
сағат)
Жоспар:
1. Лимнологиялық Экожүйелер гидробиоттарының биотикалық заңдылығын
анықтау.
2. Лентикалық экожүйелер гидробиоттарының биотикалық қарым-қатынас
заңдылығын анықтау.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Мұхиттың материктік қайраңмен беткей зоналарының
геологиялық құрылымы континенттермен қарастырады.
1. Дүние жүзілік мұхит жер шарының көпшілік бөлігіне (70,8%)
жайласқан, құрлықты материктерге және аралдарға бөліп тұрушы су қабаты.
Ауд. 361060 мың км орташа тереңдігі 3795м, ең терең жері 11022м.
Физ-геогрф. Ерекшеліктеріне қарай М жеке М-тарға, теңіздерге,
шығанақтарға, қойнауларға, бұғаздарға бөлінеді. Мұхит 4-ке (Тынық, Атлант,
Үнді, Солт мұзды) ажратылады. Мұхит түбінің рельфі. Мұхит түбі материктік
қайраң, материктік беткей, мұхит түбіне және мұхит шұңғымасына ажратылады.
Материктік қайраң материктің су астындағы жалғасы ретінде 200м тереңдікке
дейін созылып жатады. Бұның ең енді жері-Аргентина жағалауында, Беринг,
Сары теңіз, ОҢТ Қытай және Арафур теңіздерімен Солтүс мұзды Мұхитында
кездеседі. Материк қайраңдарда көптеген теңіздер (ішінара Советтік Арктика
теңіздері де орналасқан) Материктік жақпардың бүйір беті сияқты материктік
беткей тұқырының тиөмен, шегі ретінде 2000-24000 тереңдікке дейін
таралады. Материктің 2000м-ден 6000м-ға дейінгі ең төмен бөлігінің
көпшілігі мұхиттың түбін алып жатыр. Мұхит түбінің кейбір аудандарының
тереңдіктері 6000-ден астам, жас тау көтерілімдеріне және аралдар
тізбектеріне паралель жатқан бірнеше шұңғымалар кездеседі. Ең тереңдік
шұңғымалар: Мармана (11022м), Тонго(110882м), Куриль (1917м). Құрлық
бетінің рельфіне қарағанда мұхит түбінің рельфі аз зертелген. Қолдағы бар
деректерге қарағанда бұл екеуінің арасында ұқсастық байқалады. Мұхит
түбінде биік тау жоталары( Орт Атлант, Орта Үнді, Солтүс Мұзды мұхитағы
Ломоносов тау жотасындағы т. б), сүйір басты шыңдар (Атлант мұхитының оң
түс Шписбанкасы), жұмыр басты таулар (Тынық мұхиттың батыс бөлігінде), тік
беткейлі үсттірер (Азор үстірті), кең алапты шұңғымалар (Солт Тынық мұхиты
т.б), терең каннондар (Гудзон, Балтемур), т б кездеседі. Құрлық бетінің
рельфімен салыстырғанда мұхит түбінің рельфімен салыстыруда мұхит түбінің
беті көбірек жайдақталған, дегенмен кейбір жерлерінде күшті тілімделген
учаскілер де кездеседі. Мұхит түбінде шөгіп кетбкен бұрынғы құрлық бөлігі
де кездеседі. (Мыс, Аляска шығанағы)
2.Геологиялық құрылысы. Мұхит геологиялық құрлықтардан негізгі
айырмашылығы – мұхит шарасы түбіндегі жер қыртысының өте жұқалығы:анит
қабаты мүлдем жоқ, шөгінді және базалт қабаттары жұқа. Континеттік жер
қыртысының орташа қалыңдығы 35км болса, м-та бұл 6км шамасында ғана
мұхиттың деңгейінен Махоровичич беті 11-12км тереңдікте орналасқан. Дүние
жүзі мұхитының екінші бір ерекшелігі – оның зоналарының бір-бірімен
көбінесе тек-қ жарықтар арқылы шектелінетіндігі . Метосфераның мұхит пен
континентік құрылымдары арасындағы табиғи шегі материктік беткейдің табаны
арқылы өтеді. Материстік беткей өзінің негізгі үлкен бөлігінде (12км
тереңге шейін континет типті қыртыспен төселіп мұхит қыртысымен алып
жарылыстар арқылы жоспарласады. Сондықтан материалистік беткей үнемі түп-
түзу немесе жатық кең доға секілді созылған (Британ аралдары жағалауы)
болып кешеді. Осы аймақтағы жарылыстар беті құрлыққа қарай 60 градус
бұрышпен көлбейді. Тынық мұхит жиегіндегі материалистік беткейде паралель
созылған жіңішке терең сулық науалар жаралған. Олардың бойында барлық терең
фокусты және сілкінулер болып тұрады. Мұхиттың материктік қайрағ мен беткей
зоналарының құрылымы континентерімен сыбайлас, ал мұхиттың терең фокусты
жер сілкінулер болып тұрады. Мұхиттың материктік қайраңмен беткей
зоналарының гиологиялық құрылымы континенттермен сыбайлас, ал мұхиттың
терең шарасының біраз өзгеше келеді.
Материктік қайраңдар геологиялық құрылымына қарай екі топқа бөлінеді.
Олардың басым көпшілігі тұнба шөгінді қабаттардан қалыптасып, көбінесе
лықсу жарықтарынан шектеледі. Кейбір аудандарда теңіз жағалауына паралель
мыңдаған км-ге сщзылған лықсудан түсілген белестер, шельор шөгінділерінің
төмен ығысуына тосқауыл болады. Осы тосқауылдың көтерілуі 25милл жыл бұрын
басталған соңғы 15 мың жыл бойына тұнған шельф шөгінділерінің жалпы
қалыңдығы ғана 2км-ге жуық мұхит шарасы негізгі екі құрылымнан тұрады.
Мұхиттардың ортаңғы жоталары (М.О.Ж) және талассократон (мұхиттық
платформа) мұхиттардың ортаңғы жоталарының жүйесі барлық мұхиттардың орта
шенінен бүкіл жер шарын айнала қоршай, ұзындығы 64000 км-ге, ені бірнеше
жүз километрге созылған жалпы планеталық маңызды құрылым болып табылады.
Жоталар мұхит түбінен 1-3 км-ге көтеріледі. Кейде төбелері теңіз деңгейінен
асып аралдар құрайды, мыс: Тынық мұхиттағы Пасха, Атлант, мұхиттағы Буве,
Вознесения, Әулие Павел, Азор, Ян-Маиен, Үнді мұхиттағы Сен-Поль, Родригес,
Крозе, Принс-Эдуард т.б.
Бақылау сұрақтары:
1. Мұхиттардың ортаңғы жоталары.
2. Материктік қайраңдар геологиялық құрылымы.
3. Метосфераның мұхит пен континентік құрылымдары.
4. Материктік қайраң.
Лекция №
4
Тақырыбы: Су экожүйелері.
(1 сағат)
Жоспар:
1. Су экожүелерінің сандық және сапалық көрсеткіштері.
2. Су экожүйелерінің жағдайын кеңестік және уақыт маштабында саралау.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Су экожүйелерін қарастырады.
1.Су физикалық, химиялық тұрғыдан қарағанда ең күрюделі заттың біріне
жатады. Оның таза алу өте қиын.Таза су барлық уақытта жеңіл су(Н2О)мен аз
мөлшерде ауыр және аса ауыр судан тұрады.Академик А.Карпинский су туралы
былай деген. Су-ең бағалы байлық Су-тек минералды шикі зат.Ол тек
өнеркәсіп пен ауылшаруашылығын дамытушы ғана емес,сонымен бірге өмір жоқ
жерге тіршілік сыйлайтын ыстық қан...
Су-тірі материаның негізі.Қазіргі кезде сулы ортада тіршілік ететін
жану-арлар түрінің саны 150000 немесе олардың жалпы санының 7% ал суда
өсетін өсімдіктер түрінің саны 10 000 (80%) жануарлардың ішінде балықтың
шамамен 1600 түрі,былқылдақденелілердің ішінде 80 000 түрі,шаянтәрізді-
лердің ішінде 20 000-нан астам түрі,қарапайымдылардың 15000-ға жуық түрі
және т.б бар.Жануарлардың дене массасының орта есеппен 75% кейбір өсім-
діктер массасының 89-90%судан тұрады.Су бетіне түсетін жылу энергияның бір
бөлігі тойтарылса, екінші бөлігі булану процесіне жұмсалады.Су қойма-
ларының бетінде өтетін булану төменгі су қабаттарының қатты ысуына ке-дергі
жасаса,беткі қабаттың мұздануы мұз түзілгенде жылудың бөлуіне бай-ланысты
төменгі қабаттардың салқындауын бәсеңдетеді.Су қоймаларында температураның
су қабатының орналасуына байланысты таралуына тікелей стратификация деп
атайды.Қыста беттік қабаттан төменгі қабаттарға қарай температураның
жоғарылауын кері страфикация деп атайды.
2.Судың тағы бір маңызы мынада:Атмосферада негізінен су булы және
тамшылы түрімен мұз кристалдары ретінде болады.Су күн сәулесінің жер бетіне
өтуіне айтарлықтай кедергі жасамағанымен жерден шығатын жылуды жібермейді
ол планетадағы жылу байланысын реттеп отырушы да.Судың ең негізгі қасиеті
ол тіршілік ортасы және барлық организмдердің тіршілігіне қажетті оттектің
көзі.
Су ең жақсы еріткіш,осыған байланысты барлық өнеркәсіптерде, ауыл
шаруашылығында үй-жай,тағы да басқа шаруашылықтарда кеңінен қолданылады.
Судың гигиеналық маңызы зор.Ол адам денесін үй-жайды,күнделікті
қолданылатын бұйымдарды және т.б.таза санитарлық жағдайда ұстауға
пайдаланылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Су-тірі материаның негізі.
2. Судың маңызы.
Лекция №
5.
Тақырыбы: Гидросферадағы экологиялық мәселе.
(1 сағат)
Жоспар:
1.Гидросферадағы экологиялық мәселелердің болмыс бітіміне көрініс беру
себептері.
2.Гидросфералық экологиялық мәселелердің шешу жолдарын зерттеу.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Гидросфераға:мұхиттар,теңіздер,өзен дер,тоғандар,мен
батпақ,топырақтағы,жер астындағы және атмосфералық ауадағы суларды
қарастыру.
1.Жер шарының сулы аудандарының жиынтығын гидросфера деп
атайды.Гидросфераға:мұхиттар,теңізд ер,өзендер,тоғандар,ми
батпақ,топырақтағы,жер астындағы және атмосфералық ауадағы сулар
кіреді.Дүние жүзінің ¾ бөлігі су.Мұхит пен теңіздердің жалпы аудандары
құрғақ территорияның ауданынан 2,5есе артық.Гидросфера биосфераның басқа
бөліктері-литосфера (жер асты сулары),атмосфера(булы дымқыл) және оларда
тіршілік ететін тірі организмдермен тығыз байланысты.Гидросфераның жалпы
жер көлемі 1455 млн км3.
Су массасының гидросферадағы таралуы
(М.И. Львович,1984)
Гидросфера бөлігі Көлем,мың км3 Жалпы көлемнің%мөлшері
Әлемдік мұхит 1370323 94,2
Жер асты сулары 6000 4,12
Көлдер 230 0,016
Мұздықтар 24000 1,65
Топырақ дымқылы 75 0,005
Атмосфера буы 14 0,001
Өзен сулары 1,2 0,0001
Жалпы гидросфера 1454643,2 100,0
2.Жалпы су қорының 97,5% тұзды минаралды болып келеді.
Теңіз(мұхит) суарын ерітінді деп есептеуге болады,себебі бұл сулардың
құрамындағы тұздардың мөлшері орта есеппен 35гкг.Менделеев периодтық
системасындағы барлық элементтер жер бетіндегі сулардың құрамында(жер асты
суларында 62-сі)кез-деседі.Бірақта олардың ішінде теңіз суларының негізгі
тұздылығын құрайтындарға натрий,магний,кальций катиондары мен хлорид,
карбонат,сульфат аниондарын жатқызуға болады.Басқа химиялық элементтердің
мөлшері негізгі иондардікі мен салыстырғанда анағұрлым төмен
болғанымен,олардың теңіз бен теңіздегі тірі организмдерде жүретін химиялық
процестерге қосатын үлесі өте зор.Олардың ішінде тірі организмдер өз
тіршіліктеріне пайдалана-тын азотты,фосфорды,кремнийді еркше атап өтуге
болады,бұл элементтердің теңіз суындағы мөлшерін реттеп отыратын теңізде
тіршілік ететін жан-жануарлар мен өсімдіктер.
Бақылау сұрақтары:
1. Менделеев периодтық системасы.
2. Гидросфера.
Лекция № 6.
Тақырыбы: Дүниежүзінің экологиялық
белдемдері.
(1 сағат)
Жоспар:
1.Әлемдік мұхит, көлдер.
2.Өзендердің басты-басты экологиялық белдемдері.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Әлемдік мұхит табанының бедерінің және шөгінділердің
таралу сипатталу біркелкі еместігі шөгінді алғаш жүйкеленген деректер
қалыптастыру.
1. Жер мантиясының заттық газсыздануы планетамыздағы судың ең
басты көзі болып табылады.Сонымен қатар мұхит табанының қалыптасуы туралы
мәселе әлі түпкілікті шешілген жоқ.Геотектоникаға жататын ғылыми гипотеза
бар.
Құрлықтар астында орналасқан жер қыртысының қалыңдығы айтарлықтай-
100...120 км,ал орташа көрсеткіші 30...40 км.Мұхиттар астындағы жер
қыртысының қалыңдығы-5...10, және оның табаны құрлықтар астында қарағанда
жоғары жатыр. Жер қыртысы жоғарыдан төмен бірнеше қабаттан тұруы
мүмкін:шөгінді, кристалды(громит), магмалық(базальт). Материктер астындағы
шөгінді қабатының қалыңдығы орта есеппен 5000 м-ге жетеді,гранит қабаты-
10000...15000 м,базальт қабаты-15000 метр.Ірі тау сілемдерінің астындағы
қабаттардың қалыңдығы өсе түседі. Мұхит түбіндегі шөгінді қабаттың
қалыңдығы едәуір аз-небәрі 100..1000 м.бронит қабат жоқ, ал шөгінді қабаты
жауып жатқан мұхит табаны тек қана ерекше мұхиттық базальт қабатынан
тұрады. Жер қыртысының мұхит астындағы жалпы қалыңдығы 6000 метр шамасында,
яғни құрлықтар астындағы жағдайға қарағанда 5 есеге аз. әлемдік мұхит
табанының беделі жайлы ғалымдардың алғашқы көз қарастары жер беті
бедеріндегі көзқарсқа қарама – қарсы қалыптасты. Мұхит табаны бедерсіз,
таусыз, ойпатсыз біріңғай тегістік бетінде суреттеліп келеді.Әлемдік мұхит
табанының бедерінің және шөгінділердің таралу сипатталу біркелкі еместігі
шөгінді алғаш жүйкеленген деректер бұдан 100 жылдан аса асық бұрын
ағылшынның Челинджер атты ғылыми атты зерттеу кемесінің жер шарын
айнала жүзу сапары кезінде (1872-1876ж.ж) алынды.Мухитты зерттеудің
даму барысында, әсіресе эхолттың кең түрінде пацдалануы нәтижесінде ХХ
ғасырдың ортасында мұхитқа деген көзқарас түпкілікті өзгерді .
2. Өзен деп едәуір мөлшерде айқын қалыптасқан тұрақты арнасы
бар. өзінің су жинау алабына түсетін атмасфералық жауын шашындармен әрі
жер асты суларымен қоректенетін ағын суды айтамыз, Өзен арнасы
әдетте, тұрақты ағын су, ол кейбір құрғақшылық аудандарда уақытша
тартылып қалуы мүмкін, климатты қатаң суық аудандарда қатып қалады.
Ағып өтетін жердің бедеріне байланысты өзендер мынадай түрлерге
бөлінеді:
1) Жазық жер өзендері биіктігі 300-500 метрлік ойпаттар мен жазықтарда
ағады;
2) Тау өзендері бедері 300-500 метрден биік тау жоталары мен кыраттарды
басып өтеді.
Климаттық жағдайы мен су жинайтын алабының мөлшеріне байланысты
өзендер тұрақты және уақытша әрекет етуі мүмкін. Аумақтағы тұрақты өзендер
мен уақытша ағын сулар, көлдер және батпақтар жүйесі осы аумақтың
гидрографиялық жемісін құрайды. Гидрогарфкалық (өзен) жүйесінің құрылымын
мынандай буындарға бөлуге болады.
1 Қолат – гидрогафиялық желісінің ең жоғары буыны беткейлер жылдық әрі
көлбеу жатқан, табаны тегіс келген еңістеу жердің айдамы.
2 Өзек – қолаттан өзінің қазған орнының тереңдігі, беткей – биіктігі және
құламасымен ерекшеленеді.
3 Құраңғар – гидрогафиялық желесінің беткейлерінің ассиметриялылығымен және
сирек арналы уақытша ағын сумен сипатталатын аңғар алды буыны.
4 Аңғар – тұрақты өзен ағындысы басталатын гидрогафиялық желісінің
соңғы буыны.
Гидрогарфиялық желесінің негізгі элементтерінің (мөлшері, қозу
процесіндегі, беткейінің құламасы) қалыптасу процесі ұзақ уақыттар бойы
істеліп келсе ол осы буын табанында әрі беткейлерінде қазіргі уақыт
әрөзиясы жер бетін жыру, опыру, жарақаттары қазу арқылы бұл жұмыс жалғаса
беруде.
Басқа ағын сулар (жылғалар, бұтақтар, өзендер) келіп құятын, әрі өзі
көлге немесе теңізге құятын өзенді негізгі (басты) өзен дейміз, ол оған
құятын өзендердің оның салалары деп атайды. Басты өзенге тікелей келіп
құятын өзенді бірінші дәрежелі сала оның саласын – екінші дәрежелі және
т.б. деп атайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Мухитты зерттеудің даму барысы.
2. Аңғар дегеніміз.
Лекция № 7
Тақырыбы: Қазақстан Республикасы су ресурстарының экологиялық
жағдайы.
(1 сағат)
Жоспар:
1. Солтүстік Қазақстан.
2. Орталық Қазақстан
3. Батыс Қазақстан.
4. Шығыс Қазақстан
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: : Қазақстан Республикасы су ресурстарының экологиялық
жағдайын қарастыру.
1. Қазақстанның су артериялары шамамен 85мың өзендерден
құралған. Ең ірі су көздерінің Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария, Жайық, Шу,
Талас, Асса өзендері жатады. Соңғы жылдары бірқатар көлдер жүйесінің
кебуі байқалып отыр. Бұл өзендер ағысының шектен тыс реттелуі мен
олардың деңгейінің табиғи ауытқуларына байланысты болып отыр.
Экологиалық жағынан ең қолайсыз жағдайда Қазақстанның басты су
артериясы - Ертіс өзені қалып отыр. Оның сулары жоғары дәрежеде
ауыр металдармен ластанған. Негізгі ластаушы заттар- мыс , шайынды
суларымен бірге келіп түседі.
Су қоймалары мен бассейіннің су ағыстарының түсетін негізгі
ластаушыларға иондық ағыс (25мың тоннадан астам 1994 және 1995 ж
шамамен 23 мың тоннаға жуық) азотты органикалық қосылыстар (1,8 мың
тоннаға жуық) фосфор қосылыстары (1994жылы 43 мың тоннадан астам 1995
жылы 800 т) цинк (42,6 және 24,9 тонна 1995) жатады.
Табиғи суларды ластайтын негізгі химиялық элементтердің
барлығы дерлік су ортасына өнеркәсіп орындарының шайынды суларымен
келіп түседі.
Каспий аймағының экологиялық жағдайы. Бұл ауданның экологиялық
жағдайы Каспий теңізінің деңгейінің көтерілуіне және жағалаулық теңіз
экожүйесінің антропогенді әсерге ұшырауына байланысты болады.
Ғалымдардың болжамдары бойынша теңіз деңгейінің көтерілуі жағалаулық
сызықтың 2400-2700км ұзарып су астында қалған жерлерге тағыда 1,2-
2,2 млн.га қосылуына әкелуі мүмкін.
2. Су астында қалу қаупі әсіресе Каспийдің Солтүстік және
Солтүстік Шығыс жағалауындағы мұнай кен орындарына төні отыр. Су
астында қалу қаупі төпіп отырған 43 мұнай кен орындарының 32-сі
Атырау, ал 11-і Маңғыстау облысында орналасқан. Каспий теңізі дүни
жүзіндегі Бекіре тәрізді балықтардың ең ірі мекен ету ортасы болып
табылады. Сондықтан Каспий мәселесі тек мемлекет аралық қана емес,
ғаламдық мәселе болып табылады. Каспийдің биологиялық алуан
түрлілігін сақтау бүкіл әлемдік қауымдастықтың жұмысы. 1995ж
Тегеранда Каспий маңындағы мемлекеттердің өкілдерінің кездесуі өтті.
Бұл кездесудің мақсаты Каспий аймағының экологиялық тұрақтылығымен
оның ресурстарын пайдалануды басқару концепсиясын жасау болып
табылады. Бірақ кезкелген экологиялық бағдарламаның іс жүзінде
асуына оның ірі мұнай-газды аймақ ретінде маңызының артуы
күрделендіреді.
Арал теңізінің экологиялық мәселелері 60-жылдардан бастап
Арал теңізінің ауданы кеми бастады. Суды ауыл шаруашылық
дақылдарын суару үшін қолдану Тянь –Шань таулары мен ағып келетін
табиғи су ағысын 90 паиыздан астам қысқартып жібереді теңіз ауданы
2,6млн га-ға келіп, өзінің 60 паиыз көлемін жоғалтты. Судың деңгейі
12-ден 2м-ге түсіп кетті, тұздылығы 2еседен астам артты. Күн
сайын 200т тұз бен құм желмен 300км арақашықтыққа таралды. Шөлдену,
топырақтың тұздануы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің кедейленуі,
климаттық өзгеру одан әрі жалғасуда. Халлықтың денсаулығы күрт
төмендеп кетті.
3. Арал аймағының экологиялық жағдайы эканомиканың дәстүрлі
бағыттарының дамуының мүмкін болуына әкеліп, бірқатар әлеуметтік жне
саяси мәселелерді туғызады.
Қоршаған ортаны бұза отырып, кез-келген қазіргі заманға
қоғам өзінің болашағын жойады. Болашақ ұрпақтардың дамуы үшін
экологиялы тұрақтылылықты сақтап қалу қажет. Экологиялық тұрақты
болашақты сақтау үшін табиғи ортаның жағдайын бақылап, өнеркәсіпттік
қалдықтарды нормалау мен алдын алу, қалдықсыз және ресурстарлы тиімді
пайдаланатын технологияларды жасап, іске қосу керек.
Аралды сақтап қалу мүмкін бе? 30 жылдың ішінде Арал теңізі
640км3 судан айрылды, судың тұздылығы 26-27г\л (бұрын 11-12) жетті.
Судың деңгейі 13м-ге төмендеп су жағалаудан жүздеген км\ге
шегінді. Кеуіп қалған теңіз түбінен құмды-тұзды дауылдар көтерілуде.
Арал теңізі Орта Азияның шөлді белдеуінде орналасқан. Көлемі
бойынша Арал дүние жүзінде ішкі су қоймаларының ішінде 4-ші орында
болған.
Теңіз Тұран ойпатында орналасқан. Қарақұм және Қызылқұм
щөлдері Аралды Оңтүстік және Шығыс жағынан қоршап жатыр. Судың
орташа көлемі- шамамен 1000км3. Тереңдігі 20-25м, ең үлкен тереңдігі-
67м. Жаздағы орташа температура 24-26С0 , қыста 7-13,50С . Жылдық
жауын –шашын мөлшері шамамен 100мм
Арал теңізінің су баланысы бұрын жауын-шашынмен -5,9км3, өзен
ағысымен -54,8км3 қамтамасыз етіп отырылды. Орташа булану -60,7км3.
Теңіз деңгейінің маусымдық ауытқуы 25см, ал ғасырлық -3м арттпаған.
Дүние жүзінің ірі тау жүйелері бұл орасан үлкен аумақтың
өзендерінің сулылығын қамтамасыз еткен. Аралдың су баланысын Орта
Азияның ірі өзендері – Амудария мен Сырдария ұстап тұрған.
60-шы жылдардан бастап суармалы жерлердің кеңейуіне
байланысты Арал теңізіне келетін өзендердің суы күрт кеміп кеткен.
1970ж 35,2 км3, ал 1980жылы -10км3. 1986ж Амудариямен Сырдария өзендері
теңізге жетпеген. Барлық суармалы жерлерге жұмсалды
Арал теңізі табиғи температура реттеуші ретінде ауа райына
үнемі әсер етіп отырды. Теңіздің қолайлы әсері 300-400км
арақашықтықта байқалады.
Бұл Хорезм облысында мақта өсірудің ең солтүстік белдеуін жасауға
мүмкіндік береді. Қазір ауа райының континенталдығы артты.
Балқаш –жартылай –тұщы көл . Сары есек түбегі Балқашты батыс және
Шығыс бөлікткрге бөледі . Батыс бөлігіндегі су ірі Іле өзенің келіп
құйуына байланысты тұщы болған .Ол көлге су мөлшерінің 78,2пайызын береді
Балқаштың шығыс бөлігіне келіп құйятын шағын өзендердің барлығы қазір
толығымен дерлік суаруға және шаруашылық қажетіліктерге жұмсалады.Тек
көктемгі су тасқыны кезінде және мұздықтардың еруі кезінде ғана осы
судың бір бөлігі өзендермен Балқашқа келіп құйылады .
Геогрфтар бұл жерді Балқашқа келіп құйятын Іле
,Шу,Ақсу,Қаратау,Лепсі , Тентек , Көксу өзендеріне байланысты Жетісу деп
аталған.
4. 1967ж Іле өзенінде Қапшағай ГЕС –і салынды, ал 1970жылы ірі
Қапшағай су қоймасы іске қосылды Шілік өзені бөгеу нәтижесінде Бартоғай су
қоймасы салынды . Балқаш көлінің бассйендерінің өзендерінің 1965-1986ж
аралығында алынатын судың мөлшері 4,8 -5,6км 3 жылына артқан .Сонғы 10
жылдықта Балқаш көлінің денгй 2м астам төмендеп ,су бетінің ауданы 4,7милон
км 2 кемген
Көлдің тұщы бөлігіндегі судың миниралдығы артып келеді.( 1,2 –ден
1,9 г\л ал Балқаш қаласы маңында 2,2 –ден -2,3г\л деиін ) Судың
менйралдылығы өндіріс орындарымен камуналдық шаруашылықтың шайынды су лары
, суармалы жерлердің қайтымды – дренаж суларының келіп тусуінің арту
нәтйжесінде сумен қамтамасыз ету, адамсдардың демалу жағдайлары нашарлап,
аурулар саны артып отыр. Бүкіл жағалауда шолдену процесі басталу көлдің
жағасындағы қамыстар желып бара жатыр. Балқаштағы су деңгейінің төмендеу
нәтижесінде андатыра өсіру кәсіпшілігі құлдырап кетті. Бағалы балықтар
аулау жылына 40-мыңнан 8-мың центінерге дейін кемиген. Өзен жағалауларында
тоғайлы орман жейыла бастады
Бақылау сұрақтары:
1. Арал аймағының экологиялық жағдайы.
2. Арал теңізінің су баланысы.
3. Каспий аймағының экологиялық жағдайы.
Лекция № 8
Тақырыбы: Сулы жүйе экологиясының байырғы экологиялық орны.
(1 сағат)
Жоспар:
1. Сулы жүйе экологиясына сипаттама .
2. Экологиялық орны.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Су тау жыныстарын механикалық бұзу және еріту
арқылы жер бетінің сыртқы көрінісін қалыптастырады.
1. Су бүкіл жер бетінде, табиғат аясында кездесетін барлық
процестер және адамзаттың тұрмыс тіршілігінде үлкен рөл атқарады
Су-зат алмасу мен ағзалар дамуына қатысатын негізгі орта.
Адамзат өмірімен мәденйеттің дамуы көне замандардан бері су мен
тығыз байланысты. Ол кәзір өнеркәсіпте энергетикада, ауыл
шаруашылығымен балық шаруашылығында, медецинада жіне т.б толып
жатқан салаларында кеңінен қолданылады. Су- физика, химия, механика
және басқада ғылым салаларын зерттеу обьектісі
Табиғатта тоқтаусыз жүріп жататын су айналымы, құрлықтарды сумен
қамтамасыз ету кепілі. Су тау жыныстарын механикалық бұзу және
еріту арқылы жер бетінің сыртқы көрінісін қалыптастырады.
Жер қыртысындағы судың мөлшері өте мол. Құрлықтың негізгі
бөлігін басып жатқан топырақ қабатындарғы судың көлемі осы ,
топырақ қабатының 70% немесе оданда көп мөлшерін құрауы мүмкін.
Топырақтағы су топырақ құрамының қалыптасуына, құнарлылығына және
басқада қасиеттеріне үлкен әсерін тигізеді.
Жер асты сулары жалпы көлемі жағынан теңіздермен мұхиттардағы
сулардан кейінгі екінші орында . Су жердің терең қабаттарына дейін
ұшырасады. Аса тереңдіктегі зор қысымға байланысты таза су сұйық ,
күйінде өте жоғары температураларда (3000С ден жоғары) кездеседі, ал
әртүрлі тау жыныстарымен арласу арқылы пайда болған ерітінділер
+4000С-ден жоғары температурада сұйық күйінде болады. Жер асты
суларының ең төмендегісі шамамен жер бетінен 13-14км тереңдңкте.
Одан тереңде су бу күйінде кездесуі мүмкін.
Судың еріткіш ретіндегі рөлі аса зор себебі заттардың
ерітіндіден тысқары жерде бір-бірімен қарым -қатынасқа түсуі өте қиын.
Жер қойнауындағы химиялық заттар су ерітіндісі арқылы көптеген жаңа
қосылыстар түзе алады. Химиялық заттар су ерітіндісімен жер
қабатында үлкен қашықтықтарға еркін орын алмастырады және қолайлы
жағдайларда олар химиялық құрамы біртекті, аумақта шөгінділер
құрайды.
2.Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы ерекше
маңызға ие болып отыр. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі және
көптеген елдердің индустриалды дамуы табиғи ресурстарды пайдалануды
еселеп арттырып , адамның табиғатқа әсерін көлемін өсіре түсуде .
Соңғы жылдары пайдалы қазба қорларының жақын арадағы таусылу
мүмкіндігі , жер бетінен өсімдік және жануарлар дүниесінің көптеген
өкілінің жоқ болып кетуі және сондай-ақ табиғи ортаның шектен тыс
ластануы айрықша белең алып отыр . Кейбір елдерде әсіресе жоғары
дамыған елдерде қоршаған орта жағдайының нашарлығы соншалықты,
адамдардың денсаулығы бұзыла бастады. Осының бәрі қоғамда қоршаған
ортаның қорғау мәселесіне ерекше көңіл бөлуге, табиғаты сақтау және
қалпына келтіру ,өндірістік қалдықтармен техникалық лас суларды тазарту
топрақтың құнарлығын сақтау және топрақ эрозиясына жол бермеу ретіндегі
жыныстар кең көлемде жургізілуде.
Адамның зиянды істері бірден баиқалмайды, тек ұзақ жылдардан соң ,бір
нәрсені өзгерту немесе тузеу өте қымбатқа түскенде әрі кішігірігінде ,кейде
тіпті нәтйжесіз болған кезде ғана көрінеді .
Өткен кезеңдердің барлық тәжірибесі көрсетіп отырғандай табиғатқа
ұқыптылықпен қарамау ,бүгінгі пайда үшін атқарған істеріміздің куні ертең
орны толмас зиянға ұшыратарын алдын –ала болжап барып әрекет етуіміздің
қажет екенін естен шығармаған жөн.
Мәселен ХХ ғ\ дың ортасында Қара –Бұғаз-Гол Каспей теңізінен топырақ
шамалы арқылы бөлінген болатын . Осындай жолмен теңіз денгейінің
төменденуіне тосқауыл қою көзделген жөн.
Бақылау сұрақтары:
1. Су-зат алмасу мен ағзалар дамуына қатысатын негізгі орта.
2. Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы.
3. Эрозияға жол бермеу.
Лекция № 9
Тақырыбы: Дүние жүзі және Қазақстан Республикасы су ресурстарының
экологиялық жағдайының ахуалы.
(1 сағат)
Жоспар:
1.Каспий аймағы экологиялық жағдайы.
2.Арал теңізі экологиялық мәселесі.
Лекцияның мәтіні.
Сабақтың мақсаты: Дүние жүзі және Қазақстан Республикасы су ресурстарының
экологиялық жағдайының ахуалын қарастыру.
1.Каспий аймағының экологиялық жағдайы.Бұл ауданның экологиялық
жағдайы Каспий теңізініңдеңгейінің көтерілуіне және жағалаулық теңіз
экожүйесінің антропогенді әсерге ұшырауына байланысты болады.Ғылымдардың
болжамдары бойынша теңіз деңгейінің көтерілуі жағалаулық сызықтың 2400-2700
км ұзарып, су астында қалған жерлерге тағы да1,0-2,2 млн га қосылысуына
әкелуі мүмкін.
Су астында қалу қаупі әсіресе Каспийдің Солтүстік және Солтүстік
Шығыс жағалауындағы мұнай кен орындырына төніп тұр.Су астында қалу
қаупі төніп отырған 43 мұнай кәсіпорынның 32- Атырау, ал 11-і Маңғыстау
облысында орналасқан.Каспий теңізі дүние жүзіндегі бекіре тәрізді
балықтардың ең ірі мекен ету ортасы болып табылады. Сондықтан Каспий
мәселесі тек ммлекет аралық ана емес, ғаламдық мәселе болып
табылады.Каспийдің биологиялық алуан түрлілігінсақтау бүкіл әлемдік
қауымдастықтың жұмысы.1995ж Тигеранда Каспий маңындағы мемлекеттердің
өкілдерінің кездесуі өтті. Бұл кездесудің мақсаты Каспий аймағының
экологиялық тұрақтылығы мен оның ресурстарынпайдалануды басқару
концепциясын жасау болып табылады. Бірақ кез- келген экологиялық
бағдарламалардың с жүзіне асуына, оның ірі мұнай газды аймақ ретінде
маңызының артуы күрделендіреді.
2 Арал теңізінің экологиялық мәселелері 60 жылдардан бастап Арал
теңізінің ауданы кеми бастайды. Суды ауыл шаруашылық дақылдарын суару үшін
қолдану Тянь-Шань тауларымен ағып келетін табиғи су ағысын 90%-дан астам
қысқартып жібереді. Теңіз ауданы 2,6 млн га-ға кеміп, өзінің 60% көлемін
жоғалтты.Судың деңгейі 12-ден 2 м-ге түсіп кетті, тұздылығы 2 еседен астам
тартты.Күн сайын 200 тонна тұз бен құм желмен 300 км арақашықтыққа
таралады.Шөлдену, топырақтың тұздалуы, өсімдіктермен жануарлар дүниесінің
кедейленуі,климаттың өзгері одан әрі жалғасуда.Халықтың денсаулығы күрт
төмендеп кетті.Қоршаған ортаны бұза оырып, кез-келген қазіргі заманғы қоғам
өзінің болашағын жояды. Болашақ ұрпақтардың дамуы үшін экологиялық
тұрақтылықты сақтап қалуы қажет.Экологиялық тұрақтылықты сақтау үшін табиғи
ортаның жағдайын бақылап, өнеркәсіптік қалдықтарды нормалау мен алдын алу,
қалдықсыз және ресурстарды тиімді пайдаланатын технологияларды жасап, іске
қосу қажет.
Арал теңізі Орта Азияның шөлді белдеуінде орналасқан.Көлемі
бойынша Арал дүние жүзінде ішкі су қоймаларының ішінде төрінші орында.Теңіз
Тұран ойпатында орналасқан.Қарақұм және Қызылқұм шөлдері Аралды оңтүстік
және солтүстік шығыс жағынан қоршап жатыр.Судың орташа көлемі шамамен
1000м3. Тереңдігі-20-25м, ең үлкен тереңдігі-67 м. Жаздағы орташа
температурасы 24-260с, қыста-7-13,50.Жылдық жауын шашын мөлшері 100 мм.
60 жылдан бастап суамалы жерлердің кеңеюіне байланысты Арал
теңізіне келетін өзендердің суы күрт кеміп кеткен. 1970ж 35,2 км2 ал1980ж
10км3. 1986ж ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz