Мемлекеттiк қайраткердің нақыл сөздері

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Әбу Насыр әл-Фараби

Мемлекеттiк қайраткердің нақыл сөздері

Әбу Насыр әл-Фарабидiң «Мемлекеттiк қайраткердің нақыл сөздері» деген кітабы.

Бұл - қалаларды қалай басқару керектігі туралы, басқарғанда олардың көркеюіне, ондағы тұрғындар тұрмысының жақсаруына көмектесу, сөйтіп оларды бақыт жолына бағыттап отыруға қатысты ерте заман ойшылдарының айтқан, көптеген негізгі қағидаларын қамтитын жеке-дара нақыл сөздер.

1. Тән сияқты жанда да /3/ өзіне тиесілі денсаулығы және науқасы болады. Жанның саулығы сол, оның өзінің және оның бөлшектерінің хал-жайы жақсы болуының әсерінен әрдайым ізгі қылықтар көрсетіледі, игілікті істер істеледі және тамаша әрекеттер жасалады. Ал жанның науқастығы сол, оның өзінің және оның бөлшектерінің хал-жайы нашар болуының әсерінен әрдайым жаман қылықтар көрсетіледі, азғындық істер істеледі және сорақы әрекеттер жасалады. Тәнінің саулығы сол, оның өзінің және оның бөлшектерінің хал-жайы сондай бір күйде болады, мұның әсерінен жан өзінің әрекеттерін барынша толық, барынша мінсіз жасайды: олар тән және оның бөлшектері жасайтын әрекеттердің жақсы немесе жаман болуына қарамай жүзеге асады. Ал тән науқастылығы сол, оның өзінің және оның бөлшектерінің хал-жайы сондай нашар күйде болады, мұның әсерінен жан тәннің немесе оның бөлшектерінің көмегімен жүзеге асыруға тиісті әрекеттерін жасамайды, не оларды өзіне тән жетiк түрде емес, не болмаса өзіне тиесiлi емес қасиетте жасайды.

2 . Адамның игі қылықтар мен жақсы әрекеттерін жүзеге асыруға көмектесетін жан қасиеттері - ізгілікті қасиеттер, ал адамның пасық істер мен оңбаған әрекеттер жасауына себепші болатындары - сұрқиялық, кемістік немесе опасыздық болып шығады.

3. ( 104-бет) Тәнді емдеуші - дәрігер, ал жанды емдеуші - әмірші деп аталатын мемлекеттік қайраткер. Бірақ дәрігердің көздейтін мақсаты - тәндерді емдеу жолымен оларды жанға игілікті немесе келеңсiз әрекеттер істеуге көмектесетін халге келтіруде емес. Оның бір ғана ниеті - тәндерді емдегенде, және оның бөлшектерінің көмегімен жүзеге асырылатын жан әрекеттері барынша мінсіз болатындай етіп емдеу - бұл әрекеттер жаман немесе жақсы бола ма, оған қарамай мінсіз болып шығатындай етіп емдеу. Мысалы, қолды емдейтін дәрігер ол қолдың ұстау әрекеттері өте жақсы болуын ғана көздейді, ал ол жақсы ұстау әрекеттерінің көмегімен игілікті немесе зұлымдық істер істеле ме, жоқ па, мұнда дәрігердің ісі болмайды, ал көзді емдейтін дәрігер көз жанарының мінсіз жақсы көретіндей болып шығуын көздейді, бірақ бұл жанар қажеттiнi және жақсыны көруге пайдаланыла ма, немесе қажетсiздi және жаманды көруге пайдаланыла ма, мұнда дәрігердің ісі жоқ. Сондықтан жанның саулығына немесе науқастығына бұл тұрғыдан қарау дәрігердің міндетіне жатпайды, мемлекет қайраткерінің және әміршінің міндетіне жатады /4/. Мемлекет қайраткері мемлекетті басқару өнері арқылы, әмірші, ел билеу өнері арқылы (бұл өнерді) қай жерде және кімге қолдану немесе қолданбау керектігін және тәндерге денсаулықтың қандай түрін қамтамасыз ету керектігін анықтайды. Сондықтан әмірші мен мемлекет қайраткерінің өнерiнiң хал-жайы, қалаларда (бар) басқа өнерлермен салыстырғанда, құрылысшылар басшысының барлық басқа құрылысшыларға қарағандағы хал-жайына ұқсайды, өйткені қалаларда (бар) басқа өнерлер олардың көмегімен мемлекетті басқару өнерінің және ел билеу өнерінің көздеген мақсатына жету үшін іске қосылып, пайдаланылады, олар құрылысшылардың басқа өнерлерінің бас (сәулет) өнерін мақсатына жету үшін пайдаланылатыны сияқты.

4. ( 105-бет) Адамдар тәнін емдейтін дәрігер бүкіл тәнді, оның бөлшектерін, бұлардың тұтас денеге қатынасын білуі керек: тәнді, оның бөлшектерінің әрқайсысын ауыртатын науқастарды олардың қайдан және қаншама көп себептерден пайда болатынын білуі керек; оларды қалай емдеу керектігін және тәнде болатын әрекеттер тәннің және оның бөлшектерінің қандай күйінде мінсіз және толық болып шығатынын білуі керек. Дәл сол сияқты, жанды емдейтін мемлекет қайраткері немесе әмірші бүкіл жанды, оның бөлшектерін, жанға және оның әрбір бөлшегіне зақым келтіретін кемшіліктер мен кеселдерді, олардың қайдан және қаншама себептерден туатынын білуі керек; адамның игілікті істер істегендегі жай-күйлерін, бұлардың қанша екенін, қала тұрғындарының кемшіліктерін қалай жоюды, қала тұрғындарының жан жүйесіне біткен қайырымдылықтарды қалай нығайтуды, оларды (бұл қайырымдылықтарды) қалай сақтауды, сөйтіп, олардың жойылуына жол бермеуді білуі керек. Дәрігерлерге тән туралы, балташыға ағаш туралы, ұстаға темір туралы өздерінің өнері үшін қанша керек болса, тек сонша білу керек болатыны сияқты, ол да жан туралы білгенде, өзінің өнері үшін қанша, керек болса, тек сонша білуі керек.

5 . Денелер жасанды және табиғи болады. Мысалы, жасандыға төсек, семсер, әйнек және тағы сондайлар, табиғиға - адам және басқа жанды жәндіктер жатады. Олардың (денелердің) әрқайсысы екі заттан: материядан және материя формасынан құралады. Материя дегеніміз, мысалы, төсектегі ағаш: форма дегеніміз, мысалы, төсектің пішіні, атап айтқанда, (106-бет) шаршы, дөңгелек және басқа пішінді болып келуі. Материя дегеніміз - потенциалдық төсек, форманың арқасында ол шындықтағы төсекке айналады.

6 . Жанның басты бөлшектері мен күштері бесеу: нәрлендiру, сезiнушi, қиялдаушы, ұмтылушы және зерделi.

Нәрлендіру (күші) тұтас алғанда бұл сол, не ас та, аспен бірге немесе сол арқылы әйтеуір бір әсер ететін күш /5/.

Ас үш түрлі болады: алғашқы, аралық және соңғы. Алғашқыға жататындары, мәселен, нан, ет және әлі қорытыла бастамағандарының бәрі. Соңғыға жататыны - толық қорытылып болған, сонымен қоректенетін мүшеге ұқсайтын ас: егер мұндай мүше ет болса, ол ас етке ұқсап, егер сүйек болса, сүйекке ұқсап қорытылады. Аралық (ас) екі түрлі болады: 1) одан қан (пайда болғандай) дәрежеде қарын мен ішекте қорытылған ас және 2) қанның (өзі) . Нәрлендіруші (күшке) ас қорыту күші, тудырушы, өзіне тартушы, ұстаушы, ажыратушы және айдаушы болып табылатын өсу күші жатады. Нәрлендіруші (күш) деп, әрбір жеке мүшеде пайда болатын қанды сол мүшеге ұқсағанға дейін пісіп-жетілу дәрежесіне жеткізетін күшті атаған әділетті болады. Ас қорытушы (күш) - бұл алдыңғы асты қарын мен ішекте одан қан (пайда болатын) дәрежеге дейін пісіріп жетілдіретін, ал онан кейін (бұған даяр затты), мәселен, бауырда қанға айналғанға дейін қорытатын күш. Өсу (күші) - бұл ас арқылы дене мүшесінің үлкенділігін оның дамуына қарай барлық бағытта, ол әрбір мүше үшін мүмкін болған көлемнің шегіне жеткенге дейін, ұлғайта беретін кұш. Тудырушы (күш) - бұл қанның қасиеттеріне жақындай үйлесетін астың артығынан, сол артық асты сіңіруден қалдырған тәнге түрі жағынан ұқсас, басқа тәнді туғызатын күш. Бұл (күш) екі түрлі болады: 1) жаңа туған нәрестеге материя беретін күш - ұрғашы (күш) сондай; 2) оған форма беретін күш - еркек (күші) сондай. Бұл екеуінен (107-бет) түрі соларға ұқсайтын басқа жануар пайда болады. Өзiне тартушы (күш) асты бір орыннан екінші орынға, ол өзі қоректендіретін тәнге жетіп, онымен қабысып, араласқанға дейін тарта береді. Ұстаушы күш - тәннен келген асты дененің тамырларында сақтайтын күш. Ажыратушы (күш) әрбір мүшеге жіберу үшін оларды бір-бірінен айыратын, астың артығын ажырататын күш. Айдаушы (күш) астың әр түрлі артық түрлерін бір орыннан екінші орынға айдайтын күш.

Сезінуші күш - жалпыға мәлім бес сезімнің бірімен қабылдайтын күш.

Қиялдаушы (күш) - сезім арқылы қабылданатын заттардың бейнелерін, олар енді сезім арқылы тікелей қабылданбайтын болғаннан кейін, есте сақтайтын, бір-бірімен әр түрлі қиюластыра қосатын және толып жатқан амалдар арқылы бір-бірінен айыратын күш; бұл қосылған бейнелердің кейбіреулері ақиқат, ал басқалары жалған (бейнелерді) береді. Мұның өзі өңде де, түсте де (болады) . Бұл және нәрлендіруші (күштердің) басқа күштерден айырмашылығы сол, бұлар ұйқы кезінде де әрекет ете алады.

Ұмтылушы күш - ұмтылудың арқасында жануардың бір нәрсеге талпынуын, бір нәрсені қалауын немесе жақтырмауын, іздеуін және қашуын, ұнатуын және жиренуін, ашулануын және ләззат алуын, қорқуын және батылдығын, үрейленуін, қаталдығы мен аяушылығын, сүйініші мен жек көруін, құмарлығын, шабыттануын және басқа жан құбылыстарын тудыратын күш. Бұл күштің құралдары - тәннің барлық мүшелерінің және тұтас дене қозғалысын, мәселен, қолдың ұстау, аяқтың жүру қабілетін және басқаларын, туғызатын құралдар.

Зерделi күші - адам ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнерді ұғынуына (108-бет) және жақсы қылық пен жаман қылықты айыруына көмектесетін күш. Бұл күш практикалық және теориялық болып екіге бөлінеді. Практикалық күш кәсіптік және ойлаушылық болып бөлінеді. Теориялық күш адамнын дүниеде бар және қасиетті жағынан біздің жасаумызға немесе бір қалыптан екінші қалыпқа өзгертуімізге келмейтін заттарды танып білуіне көмектесетін күш. Мәселен, үш - тақ сан, төрт - жұп сан, біз шаршы пішінді етіп өзгерте алатынымыздай, сонда ол мұның екеунде де ағаш кесіндісі болып қала беретіндей етіп, үшті ол жұп болатын қала беретін етіп өзгерте алмаймыз, немесе, төртті тақ болатын, бірақ сонымен бірге төрт болып қала беретін етіп, өзгерте алмаймыз, практикалық күштің арқасында біз жасай алатын және бір қалыптан екінші қалыпқа келтіріп өзгерте алатын заттар бір-бірінен айырылып, танылады. Кәсіптік немесе шеберлік күш - кәсіпті меңгеруге, мәселен, балташы, егіншілік, медицина, теңізде жүзу өнерін үйренуге көмектесетін күш. Ойлау күші - біз бір затты жасағымыз келгенде, оны жасауға бола ма, жоқ па, егер жасауға болса, бұл істі қалай орындауға тиісті болатынымызды білуімізге, оны ойша елестетуімізге көмектесетін күш.

7. Iзгіліктер /6/ екі түрлі болады: этикалық және интеллектуалдық. Интеллектуалдық - (жанның) зерделi жағына жататынiзгiлiк, мәселен, даналық, парасат зерденiң тапқырлығы мен өткірлігі, ұғымталдық. Этикалық ізгіліктер - бұлар (жанның) ұмтылуы жағына жататын ізгіліктер, мәселен, ұстамдылық, батылдық, жомарттық, әділдік. Жаман қылықтар да осылайша бөлінеді.

8. Этикалық ізгіліктер мен жаман қылықтар адам жанында кісілік (қасиеттен) туатын әрекеттердің белгілі бір уақыт бойына көп рет қайталануы және оған бой үйренуі нәтижесінде пайда болып, тұрақтайды (109-бет) . Дәл өнердегі сияқты мұнда да ізгілікті әрекеттер қайырымдылыққа, теріс әрекеттер жаман қылықтарға бастайды, мәселен, жазу өнерінде осылай болады, біз жазумен (байланысты) әрекеттерді сан рет қайталап, оған дағдылансақ, мұнан бізде жазу өнері пайда болып, тұрақтайды, егер қайталау арқылы өзімізде дағдыға айналдырған бұл әрекеттер жаман болып шыкса, біз жаман жазып дағдыланамыз, жақсы болып шықса, жақсы жазып дағдыланамыз.

9. Адамның әуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты, ізгілік те, жаман қылық та адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайды. Бірақ ізгіліктер немесе жаман қылықпен (байланысты) күйге жаратылысынан бейім болуы мүмкін, сонда оған қандай да болсын басқа әрекеттерден гөрі әлгі (күйден) туатын әрекеттерді істеу оңайырақ болады. Дәл сол сияқты, ол жазумен немесе қандай да болсын басқа өнермен байланысты әрекеттерге бейім болуы мүмкін, сонда ол қандай да болсын басқа әрекеттерден гөрі әлгі әрекеттерді оңайырақ, орындайды. Сонымен, оны қандай да болсын сырттан келген басқа бір ниет қарама-қарсы жаққа бағыттап жібермесе, ол әуел бастан-ақ жаратылысынан өзіне оңайырақ келетін әрекетке бет қояды. Тоқыма жұмысына жаратылысынан бейімділіктің тоқымашылық болып саналмайтыны сияқты, жаратылысынан өзіне оңай келетін әрекетке бейімділік те ізгілік болып саналмайды. Бірақ жаратылысынан біткен бейімділік iзгi әрекеттерге бағытталса және бұл әрекеттер қайталана келе адам жанында сол әрекеттердің өзін тудыратын күйді тудыратындай дережеде әдетке әдет түрінде нығайып бекісе (110-бет), әдетпен орныққан бұл күй ізгілік деп саналады. Табиғи күйден солар сияқты әрекеттер туғызса да оны iзгiлiк деп те, әдепсiздiк деп те атамайды. Табиғи күйдің атауы болмайды, ал егер әлдекім оны iзгiлiк немесе әдепсiздiк деп атаса, бұл олардын біреуінің мағынасы екіншісінікімен үйлесімді келуінен емес, тек екеунің атының ортақтығынан болады. Адамды әдеттердің салдарынан туған (күй) үшін сөгеді немесе мақтайды. Оны басқа (күйлер) үшін мақтамайды да, сөкпейді де.

10 . Өнер біткеннің бәріне жаратылысынан бейім адамның болуы шындыққа сыймайтыны сияқты, этикалық және интеллектуалдық ізгіліктерге жаратылысынан толық бейім адамның болуы шындыққа сыймайды, ол мүмкін емес. Дәл сол сияқты кесiрлiкке жаратылысынан бейім адамның болуы да шындыққа сыймайды және мүмкін емес. Бұл жағдайлардың екеуі де мүмкін емес. Көбінесе әрбір адам қандай да бiр ізгілікке немесе шектеулi ізгілерге бейім болады, не болмаса белгілі бір өнерге немесе бірнеше өнерге, сөйтіп, біреуi бір ізгілiкке немесе өнерге, екінші біреуi - екіншісіне, үшінші біреуi үшіншісіне бейім келеді.

11. Жаратылыстан біткен ізгілікке немесе кесірлікке деген жаратылысынан бар күй мен бейімділікке соларға ұқсас адамгершілік қасиеттерi қосылып, олар әдет түрінде орнықса, онда ол адам сол бағытта жетіледі және жақсы болсын, жаман болсын, онда орныққан ондай күйлердің жойылуы қиын. Егер жаратылысынан ізгіліктің барлығына бірдей бейім және бұл ізгіліктер кейіннен оның әдетіне айналған адамды бір кезде табуға болатын болса (111-бет), онда ондай адамның ізгіліктері адамдардың көпшілігінің ізгіліктерінен әлдеқайда асып түсіп, оның өзі адамға бітетін ізгіліктер (шеңберінен) шығып кеткендей, сөйтіп адамнан гөрі жоғары қатарға шыққандай болар еді. Ерте замандағылар мұндай адамды Құдай деп атап, ал оған қарама-қарсы, барлық жаманшылық қылықтарға бейім, ол қылықтар оның бойына орныққан әдетке айналған адамды адамға тән жамандықтың (шеңберінен) шығарып, одан да жаманның деңгейіне дейін (төмендеткен) . Ондайды бұлар, шектен асқан зұлымдығы үшін (белгілі) ерекше атпен атамаған, олар кейде ондайды (аң) деп немесе сондай басқа бірдеме деп атаған /7/. Шегіне жеткен мұндай екі қарама-қарсылық адамдар арасында сирек кездеседі. Біріншісі (кейіптес) (адам) кездескенде, ол бұлардын ұғымында қалаларға қызмет ететін (жай) мемлекеттік қайраткер болудан жоғары тұрған және ол нағыз әмірші ретіңде барлық қалаларды басқаруға тиісті болған. Ал екіншісі (кейіптес) (адам) табыла қалса, ол қаланы тіпті де басқармаған, оған қызмет етпеген, ол қалалардың бәрінен қуылған.

12. Ізгілікке немесе кесірлікке деген күйлердің және жаратылысынан біткен бейімділіктердің біреулерін әдеттің көмегімен жоққа шығаруға немесе біржолата өзгертуге, сөйтіп оларды қарама-қарсы қүймен ауыстыруға болады. Басқа біреулерін бұзуға, әлсіретуге болады, бірақ олар біржолата жойылып кетпейді. Үшінші біреулерін жоққа шығаруға, өзгертуге, олардың қуатын кемітуге болмайды, бірақ оларға табындылықтың көмегімен ол күйлер мен жаратылыстан біткен бейімділіктерге тән әрекеттерден бас тартудың көмегімен қарсы тұруға болады (112-бет), яғни адам заманда ол әрекеттерге қарсы қимыл жасайды. Сол сияқты адам жанында әдет түрінде орныққан теріс адамгершілік сапалар жөнінде де дәл солай істеуге болады. Олар да сондай топтарға бөлінеді.

13. Ұстамдылық пен ізгіліктің арасында айырмашылық бар. Оның мәнісі мынада - ұстамды адам жақсы істер істеп, қайырымдылық жасай тұрса да, дегенмен, ол теріс әрекеттерге тартпай тұрмайды, сөйтіп өзінің ниеттерімен күреседі. Ол бұл әрекетінде өзінің күйі мен тілегінің талабына қарама-қарсы келеді. Жақсы істер істей тұрса да, ол дегенмен сол жақсылық істегені үшін күйінеді. Ал ізгі адам өзінің әрекеттерінде өз күйі мен тілегінің талабымен жүріп, жақсы қылықтарды ұнатып, ынтамен істейді, сөйтіп одан іштей азап шекпейді, қайта ләззат алады. Бұл айырмашылық өзінің ауруынан қатты азап шегетін адам мен азап шекпейтін, тәнінің ауырғанын сезбейтін адам арасындағы айырмашылық сияқты. Таза ниетті адам мен ұстамды адам (арасындағы айырмашылық) та дәл сондай. Таза адам ішіп-жеуде, жыныс қатынасында заңның ұйғарғанын ғана істеп, сол заңның ұйғарғанынан тыс еш нәрсені тілемейді, оған ұмтылмайды. Ал ұстамды адам бұл істерге заңның ұйғарғанындай емес, шамадан тыс ұмтылады. Ол заңның талабын орындайды, бірақ өз қалауына қарсы келіп орындайды. Алайда ұстамды көп ретте қайырымды адаммен бірдей жағдайда болады.

14 . Қайырымдылық адамдар жанынан берік орын алғанда, не адамдар ұстамды болғанда қалаларда теріс қылықтар жойылады. Қайсыбір адамнан таралатын зұлымдықты оның жанынан берік орын алған қайырымдылықпен де, ұстамдылықпен де жоюға болмаған жағдайда, оны қалалардан аластайды (113-бет) .

15. Белгілі бір әрекеттер жасауға туасынан бейім және мұндай әрекеттерге қарама-қарсы әрекеттер жасауға қабілетсіз адамның болуы мүмкін емес. Ізгілікке немесе жамандық істерге жаратылысынан бейім кез келген адам қарама-қарсы бейімділіктен туатын әрекетке қарсы тұра алады және ондай әрекетті жасай алады, алайда, әдет аркылы жеңілдік туғанда, сөйтіп оңай орындалатын болғанға дейін мұны істеу оған қиынға соғады. Әдетке айналғаннан бас тартуға және оған қарама-қарсы әрекет істеуге болады, бірақ жогарыда айтқанымыздай, бұған қарсы әрекет істеуге болады, бірақ жоғарыда айтқанымыздай, мұның өзі адамның әдетіне айналғанға дейін қиынға соғады.

16. Iзгілікті болып табылатын әрекеттер - екі қарама-қарсы шектің арасындағы бірқалыпты істер, ал ол екі шектің екеуі де жаман әрекеттер. Олардын бірі - молшылық, екіншісі - тапшылық. Дәл сол сияқты, ізгілік те - екі түрлі күйдің арасындағы рухани күйлер мен қасиеттер, ол екі шеткі күйдің екеуі де теріс жағдай. Біреуі - ысырапшылық, екіншісі - тапшылық/8/. Мәселен, пәктік - құмарлық пен ләззат сезімінің жоқтығының аралығы, бұл екеуінің бірі - құмарлық - артықшылық, екіншісі - тапшылық /8/. Мырзалық - сараңдық пен ысырапшылықтың аралығы. Ерлік - ессіздік пен қорқақтықтың аралығы. Қалжыңдағы, сауықтағы және басқа сондайдағы тапқырлық - бір жағынан, бейпіл ауыздылықтың, бұзылғандықтың және екінші жағынан, топастықтың аралығы. Қарапайымдылық - қасиет, бір жағынан тәкаппарлықтың және, екінші жағынан, ұялшақтықтың аралығындағы кісілік қасиет. Ізгілік - бір жағынан, мақтаншақтықтың, менмендіктің, атаққұмарлықтың және екінші жағынан, мүсәпірліктің аралығы. Мейірбандық - шексіз ашу мен (адамның) мүлде еш нәрсеге ашуланбайтын (күйінің) аралығы. Ұялшақтық - бір жағынан ұятсыздықтың (114-бен) және екінші жағынан, жасқаншақтық пен ұяңдықтың аралығы. Достық көніл - жек көрушілік пен жарамсақтықтың аралығы. Басқа (қайырымдылықтардың) бәрінде де істің жайы осындай.

17. « Аралық» пен «орташалық» туралы екі (мағынада) айтылады. 1) аралықтың өзі туралы және 2) басқа бір нәрсемен салыстыру және ара қатынас ретінде. Аралықтың өзі туралы он мен екі аралығында (сан) мысал бола алады, өйткені алты екіден қанша көп болса, оннан соншама аз. Бұл - өзімен өзін алғандағы екі шек аралыгы.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.