Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы саясаты
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
I. Инфляцияның экономикадағы ролі мен мәні
1.1 Инфляцияның мәні жане даму механизмі,түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Инфляцияның әлеуметтік.экономикалық зардаптары, себептері және
оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.3 Филипс қисығы жане стагфляция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
II. Ақша.несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны тежеу
2.1 Антиинфляциялық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2.2 Инфляцияға қарсы саясат жане Қазақстандағы оның әдістері ... ... ... ... . 18
III. Қазақстан Республикасында инфляция қарқынын жою жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы инфляцияның процестерін болжау ... ... .. 25
3.2 Мемлекеттің инфляция деңгейін болдырмау үшін қолданылатын
нақты шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
I. Инфляцияның экономикадағы ролі мен мәні
1.1 Инфляцияның мәні жане даму механизмі,түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Инфляцияның әлеуметтік.экономикалық зардаптары, себептері және
оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.3 Филипс қисығы жане стагфляция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
II. Ақша.несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны тежеу
2.1 Антиинфляциялық саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2.2 Инфляцияға қарсы саясат жане Қазақстандағы оның әдістері ... ... ... ... . 18
III. Қазақстан Республикасында инфляция қарқынын жою жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы инфляцияның процестерін болжау ... ... .. 25
3.2 Мемлекеттің инфляция деңгейін болдырмау үшін қолданылатын
нақты шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Кіріспе
Экономиканың өз заңдылығы бар.Ол да адам тәрізді: қалыпты жағдайда дұрыс тыныс алады,аршындап алға басады, тірлік ретті болады.Адамның қызуы көтерілгені сияқты экономиканың да қызуы көтерілетін болады.Адам ағзасы әлсірей бастаған уақытта әуелі түшкірік пайда болады. Бір-екі түшкірік денсаулығы мықты организмге әсер ете қоймауы мүмкін.Түшкірік басылмаса,дене қызуы көтерілсе сырқаттың күш алып кететіні белгілі. Мәселе-кез келген дерттің алдын алуда.Кейінгі кезде инфляция туралы жиі сөз бола бастады. Осы жерде "инфляция деген не? Ол қандай құбылыс, қашан пайда болған?.." деген сұрақ туады.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді.Оны тіпті ақшаның шығуымен бірге пайда болды әрі ақшаның қызметімен тығыз байланысты деп саналады.
"Инфляция" термині (латын inflation сөзінен шыққан-кебіну,ісіну) ақша айналысына қатысты XIX ғасырдың орта шенінде пайда болды жане АҚШ-тың Азамат соғысы жылдары (1861-1865жж) қағаз долларының ("гинбектердің") қисапсыз көп шығарылуыменбайланысты болды.XIX ғасырда бұл термин сондай-ақ Англия мен Францияда қолданылды.Экономикалық әдебиеттерде ол 20-шы жылдары жазыла бастады.
Инфляцияның дәстүрлі ең жалпы анықтамасы-тауар айналымының қажеттілігімен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен лыққа толып кетуі,олардың құнсыздануы жане соның натижесі ретінде-тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуі; ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуі.Инфляция кезінде қоғамдық өндіріс процесінің алшақтарына және артық көп ақшаның шығарылуына байланысты ақша айналысының заңы бұзылады.
Ұзақ уақыт бойы инфляцмяны монетарлық құбылыс деп санай отырып,ол ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуі тұрғысында түсіндіріліп келеді. Әлі де бірқатар шетелдік авторларинфляцияны экономикада бағаның жалпы деңгейінің артуы ретінде анықтайды. Алайда инфляцияның тауар бағасының өсуіне көрінгенімен оны тек таза ақша феноменіне жатқыза салуға болмайды. Бұл нарықтық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы ұдайы өндірістің сәйкессіздігінен туатын күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Инфляция әлемнің көптеген елдердегі экономиканың қазіргі дамуының ең өткір проблемаларының бірі болып есептеледі.
Бүгінгі инфляция бағаның өсуі нәтижесіндегі ақшаның сатып алу жарамдылығының құлдырауымен ғана емес, сонымен бірге елдің экономикалық дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияның әуел бастағы себебі-ұлттық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы жинақтау мен тұтыну, сұраным мен ұсыным, мемлекеттің кірістері мен шығыстары, айналыстағы ақша массасы мен шаруашылықтың ақшаға қажеттілігі арасындағы алшақтықтар.
Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді. Инфляцияның деңгейінің көтерілуіне байланысты еңбекке деген ынта да бузылады. Инфляция тауар тапшылығының басты себебі бола тұрып тауар мен азық-түлікті белгіленген норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Инфляция халықаралық экономикалық қатынастарды, жұмыс күшін ұдайы өндіру жағдайын ұйымдастыруды бұзып, экономикалық қылмыс, көлеңкелі экономика жане т.б. белсенділігін арттырады.
Қазақстан экономикасы ретті жүргізілген реформалардың арқасында мың құбылған үрдістерден кідіріссіз өтіп келеді. Ұлыбританияның премьер-министрі Э.Чарльз Линтон Блэрдің: «Қазақстан тәуелсіздік алған күннен бері айтарлықтай экономикалық прогреске қол жеткізілді. Қазіргі нарықта бағдарланған мөлдір және ашық инвестициялық ахуалды дамыту маңызды болып отыр. Бұл Қазақстан қол жеткізген табыстарды шоғырландыруға көмектеседі, ол Орталық Азияның басқа елдері үшін тамаша үлгі болады», деген сөзі бар.
Жыл өткен сайын ел алдында жаңа меже, жаңа бағдарлар қойылып отыр. Президенттің бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену туралы бастамасы ақыл-ой, қуатын жедел жинақтап, белді буу қажет. Осы ретте инфляцияны ауыздықтау әрекетін жасауға тура келеді. Елбасының Қазақстан халқына арнаған жыл сайынғы жолдауында қаржы жүйесінің және Ұлттық банктің алдында:
- инфляция қарқынын бәсеңдету және инфляцияның өсуінің теріс салдарын азайту үшін нақты айырбас бағамына тиісті икемділігін қолдануға және сонымен бірге экономикалық өсуі ынталандыру;
Халықтың күн-көрісі арасында айырма өскен сайын ертеңгі күнге деген алаңдатушылық арта түседі. Үкімет жағдайы қаншалықты өз бақылауында ұстай алады? Шошыған балықтай инфляция қолдан сусып шығып кетіп жүрмей ме? Мемлекет белгілеген шаралар қаншалықты бекем? Баға мен бағам бетімен кетіп қалмай ма? Барлығымыздың көкірек түкпірінде тұрған сауалдар осындай.
Экономиканың өз заңдылығы бар.Ол да адам тәрізді: қалыпты жағдайда дұрыс тыныс алады,аршындап алға басады, тірлік ретті болады.Адамның қызуы көтерілгені сияқты экономиканың да қызуы көтерілетін болады.Адам ағзасы әлсірей бастаған уақытта әуелі түшкірік пайда болады. Бір-екі түшкірік денсаулығы мықты организмге әсер ете қоймауы мүмкін.Түшкірік басылмаса,дене қызуы көтерілсе сырқаттың күш алып кететіні белгілі. Мәселе-кез келген дерттің алдын алуда.Кейінгі кезде инфляция туралы жиі сөз бола бастады. Осы жерде "инфляция деген не? Ол қандай құбылыс, қашан пайда болған?.." деген сұрақ туады.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді.Оны тіпті ақшаның шығуымен бірге пайда болды әрі ақшаның қызметімен тығыз байланысты деп саналады.
"Инфляция" термині (латын inflation сөзінен шыққан-кебіну,ісіну) ақша айналысына қатысты XIX ғасырдың орта шенінде пайда болды жане АҚШ-тың Азамат соғысы жылдары (1861-1865жж) қағаз долларының ("гинбектердің") қисапсыз көп шығарылуыменбайланысты болды.XIX ғасырда бұл термин сондай-ақ Англия мен Францияда қолданылды.Экономикалық әдебиеттерде ол 20-шы жылдары жазыла бастады.
Инфляцияның дәстүрлі ең жалпы анықтамасы-тауар айналымының қажеттілігімен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен лыққа толып кетуі,олардың құнсыздануы жане соның натижесі ретінде-тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуі; ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуі.Инфляция кезінде қоғамдық өндіріс процесінің алшақтарына және артық көп ақшаның шығарылуына байланысты ақша айналысының заңы бұзылады.
Ұзақ уақыт бойы инфляцмяны монетарлық құбылыс деп санай отырып,ол ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуі тұрғысында түсіндіріліп келеді. Әлі де бірқатар шетелдік авторларинфляцияны экономикада бағаның жалпы деңгейінің артуы ретінде анықтайды. Алайда инфляцияның тауар бағасының өсуіне көрінгенімен оны тек таза ақша феноменіне жатқыза салуға болмайды. Бұл нарықтық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы ұдайы өндірістің сәйкессіздігінен туатын күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Инфляция әлемнің көптеген елдердегі экономиканың қазіргі дамуының ең өткір проблемаларының бірі болып есептеледі.
Бүгінгі инфляция бағаның өсуі нәтижесіндегі ақшаның сатып алу жарамдылығының құлдырауымен ғана емес, сонымен бірге елдің экономикалық дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияның әуел бастағы себебі-ұлттық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы жинақтау мен тұтыну, сұраным мен ұсыным, мемлекеттің кірістері мен шығыстары, айналыстағы ақша массасы мен шаруашылықтың ақшаға қажеттілігі арасындағы алшақтықтар.
Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді. Инфляцияның деңгейінің көтерілуіне байланысты еңбекке деген ынта да бузылады. Инфляция тауар тапшылығының басты себебі бола тұрып тауар мен азық-түлікті белгіленген норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Инфляция халықаралық экономикалық қатынастарды, жұмыс күшін ұдайы өндіру жағдайын ұйымдастыруды бұзып, экономикалық қылмыс, көлеңкелі экономика жане т.б. белсенділігін арттырады.
Қазақстан экономикасы ретті жүргізілген реформалардың арқасында мың құбылған үрдістерден кідіріссіз өтіп келеді. Ұлыбританияның премьер-министрі Э.Чарльз Линтон Блэрдің: «Қазақстан тәуелсіздік алған күннен бері айтарлықтай экономикалық прогреске қол жеткізілді. Қазіргі нарықта бағдарланған мөлдір және ашық инвестициялық ахуалды дамыту маңызды болып отыр. Бұл Қазақстан қол жеткізген табыстарды шоғырландыруға көмектеседі, ол Орталық Азияның басқа елдері үшін тамаша үлгі болады», деген сөзі бар.
Жыл өткен сайын ел алдында жаңа меже, жаңа бағдарлар қойылып отыр. Президенттің бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену туралы бастамасы ақыл-ой, қуатын жедел жинақтап, белді буу қажет. Осы ретте инфляцияны ауыздықтау әрекетін жасауға тура келеді. Елбасының Қазақстан халқына арнаған жыл сайынғы жолдауында қаржы жүйесінің және Ұлттық банктің алдында:
- инфляция қарқынын бәсеңдету және инфляцияның өсуінің теріс салдарын азайту үшін нақты айырбас бағамына тиісті икемділігін қолдануға және сонымен бірге экономикалық өсуі ынталандыру;
Халықтың күн-көрісі арасында айырма өскен сайын ертеңгі күнге деген алаңдатушылық арта түседі. Үкімет жағдайы қаншалықты өз бақылауында ұстай алады? Шошыған балықтай инфляция қолдан сусып шығып кетіп жүрмей ме? Мемлекет белгілеген шаралар қаншалықты бекем? Баға мен бағам бетімен кетіп қалмай ма? Барлығымыздың көкірек түкпірінде тұрған сауалдар осындай.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді даму
стратегиясы.» — Алматы, 1997. 25-31 бет.
2. Назарбаев Н. Ә. «Елдегі жағдай, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы: Жаңа ғасырда қоғамды демократияландыру,
экономикалық және саяси реформа. ҚР Президентінің қазақстан
халқына жолдауы.» — Алматы, 1998. 17-28 бет.
3. Аубакиров Я. Ә. «Экономикалық теория негіздері» -Алматы, 1998.
152-157 бет.
4. Брю С. Л. «Экономикс» - Бишкек, 1998. 1 том, 78-81 бет.
5. Жүнісов Б. А. «Нарықтық экономика негіздері» -Ақтобе, 1993. 92-101
бет.
6. Иманғазин О. Қ. «Экономикалық саясат» - Алматы, 2002. 105-110 бет.
7. Көшенова Б. А. «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары» -
Алматы, 2002. 75-79 бет.
8. Мақыш С. Б. «Ақша айналысы және несие» -Алматы, 2000. 84-89 бет.
9. Осипова Т. М. «Экономикалық теория негіздері» -Алматы, 2002. 203-
209 бет.
10. Шеденов «Жалпы экономикалық теория» - Алматы, 2002. 215-219
бет.
11. Құлпыбаев С. «Қаржы» - Алматы, 2003. 426-440 бет.
12. «Инфляция — хроническая болезнь бумажных валют» - Журнал:
Финансы Казахстана, 1995. 13-17 бет.
13. Қожахметов А. «Инфляция и ее последствия» -Журнал: Экономика и
статистика, 2001. 25-29 бет.
14. Райымқұлов С. «Экономикалық теория негіздері». Шымкент 2005 ж.
15. Черняк В.З. Основы экономики в схемах и таблицах. Москва, 2003.
16. Егемен Қазақстан. Инфляция неден именеді. 2006, сәуір.
17. Егемен Қазақстан. Инфляция. 2006, 29 қараша.
18. Егемен Қазақстан. 2006, 6 маусым. 3 бет.
19. Егемен Қазақстан. 2006, 11 мамыр.
20. Егемен Қазақстан. 2006, 18 сәуір.
21. Егемен Қазақстан. 2004, 19 мамыр.
22. Қазақ елі. 2004, 21 сәуір.
23. Егемен Қазақстан. 2006, 14 маусым. 6 бет.
24. Егемен Қазақстан. 2006, 19 сәуір.
25. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, №5. 2006.
1. Назарбаев Н. Ә. «Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді даму
стратегиясы.» — Алматы, 1997. 25-31 бет.
2. Назарбаев Н. Ә. «Елдегі жағдай, ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы: Жаңа ғасырда қоғамды демократияландыру,
экономикалық және саяси реформа. ҚР Президентінің қазақстан
халқына жолдауы.» — Алматы, 1998. 17-28 бет.
3. Аубакиров Я. Ә. «Экономикалық теория негіздері» -Алматы, 1998.
152-157 бет.
4. Брю С. Л. «Экономикс» - Бишкек, 1998. 1 том, 78-81 бет.
5. Жүнісов Б. А. «Нарықтық экономика негіздері» -Ақтобе, 1993. 92-101
бет.
6. Иманғазин О. Қ. «Экономикалық саясат» - Алматы, 2002. 105-110 бет.
7. Көшенова Б. А. «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары» -
Алматы, 2002. 75-79 бет.
8. Мақыш С. Б. «Ақша айналысы және несие» -Алматы, 2000. 84-89 бет.
9. Осипова Т. М. «Экономикалық теория негіздері» -Алматы, 2002. 203-
209 бет.
10. Шеденов «Жалпы экономикалық теория» - Алматы, 2002. 215-219
бет.
11. Құлпыбаев С. «Қаржы» - Алматы, 2003. 426-440 бет.
12. «Инфляция — хроническая болезнь бумажных валют» - Журнал:
Финансы Казахстана, 1995. 13-17 бет.
13. Қожахметов А. «Инфляция и ее последствия» -Журнал: Экономика и
статистика, 2001. 25-29 бет.
14. Райымқұлов С. «Экономикалық теория негіздері». Шымкент 2005 ж.
15. Черняк В.З. Основы экономики в схемах и таблицах. Москва, 2003.
16. Егемен Қазақстан. Инфляция неден именеді. 2006, сәуір.
17. Егемен Қазақстан. Инфляция. 2006, 29 қараша.
18. Егемен Қазақстан. 2006, 6 маусым. 3 бет.
19. Егемен Қазақстан. 2006, 11 мамыр.
20. Егемен Қазақстан. 2006, 18 сәуір.
21. Егемен Қазақстан. 2004, 19 мамыр.
22. Қазақ елі. 2004, 21 сәуір.
23. Егемен Қазақстан. 2006, 14 маусым. 6 бет.
24. Егемен Қазақстан. 2006, 19 сәуір.
25. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы, №5. 2006.
Аннотация
Курстық жұмыстың тақырыбы Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы
саясаты.
Бірінші тарауда инфляцияның мәні, дамуы, механизмі, түрлері, формалары,
факторлары және оның экономикаға тигізетін зардаптары, себептері
қарастырылған.
Екінші тарауда ақша-несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны тежеу,
антиинфляциялық саясат және Қазақстандағы оның әдістері көрсетілген.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасында инфляция қарқынын жою жолдары,
инфляция процестерін болжау және деңгейін болдырмау үшін нақты шаралар
қарастырылған.
Курстық жұмыс 30 беттен, 4 график, 2 кесте, 25 әдебиет қолдандым.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
I. Инфляцияның экономикадағы ролі мен мәні
1.1 Инфляцияның мәні жане даму
механизмі,түрлері ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 7
1.2 Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық зардаптары, себептері және
оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.3 Филипс қисығы жане
стагфляция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
II. Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны тежеу
2.1 Антиинфляциялық
саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 17
2.2 Инфляцияға қарсы саясат жане Қазақстандағы оның
әдістері ... ... ... ... . 18
III. Қазақстан Республикасында инфляция қарқынын жою жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы инфляцияның процестерін болжау ... ... .. 25
3.2 Мемлекеттің инфляция деңгейін болдырмау үшін қолданылатын
нақты
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 30
Кіріспе
Экономиканың өз заңдылығы бар.Ол да адам тәрізді: қалыпты жағдайда
дұрыс тыныс алады,аршындап алға басады, тірлік ретті болады.Адамның қызуы
көтерілгені сияқты экономиканың да қызуы көтерілетін болады.Адам ағзасы
әлсірей бастаған уақытта әуелі түшкірік пайда болады. Бір-екі түшкірік
денсаулығы мықты организмге әсер ете қоймауы мүмкін.Түшкірік басылмаса,дене
қызуы көтерілсе сырқаттың күш алып кететіні белгілі. Мәселе-кез келген
дерттің алдын алуда.Кейінгі кезде инфляция туралы жиі сөз бола бастады. Осы
жерде "инфляция деген не? Ол қандай құбылыс, қашан пайда болған?.." деген
сұрақ туады.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді.Оны
тіпті ақшаның шығуымен бірге пайда болды әрі ақшаның қызметімен тығыз
байланысты деп саналады.
"Инфляция" термині (латын inflation сөзінен шыққан-кебіну,ісіну) ақша
айналысына қатысты XIX ғасырдың орта шенінде пайда болды жане АҚШ-тың
Азамат соғысы жылдары (1861-1865жж) қағаз долларының ("гинбектердің")
қисапсыз көп шығарылуыменбайланысты болды.XIX ғасырда бұл термин сондай-ақ
Англия мен Францияда қолданылды.Экономикалық әдебиеттерде ол 20-шы жылдары
жазыла бастады.
Инфляцияның дәстүрлі ең жалпы анықтамасы-тауар айналымының
қажеттілігімен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен
лыққа толып кетуі,олардың құнсыздануы жане соның натижесі ретінде-тауарлар
мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуі; ақшаның сатып алуға жарамдылығының
төмендеп кетуі.Инфляция кезінде қоғамдық өндіріс процесінің алшақтарына
және артық көп ақшаның шығарылуына байланысты ақша айналысының заңы
бұзылады.
Ұзақ уақыт бойы инфляцмяны монетарлық құбылыс деп санай отырып,ол
ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуі тұрғысында түсіндіріліп
келеді. Әлі де бірқатар шетелдік авторларинфляцияны экономикада бағаның
жалпы деңгейінің артуы ретінде анықтайды. Алайда инфляцияның тауар
бағасының өсуіне көрінгенімен оны тек таза ақша феноменіне жатқыза салуға
болмайды. Бұл нарықтық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы ұдайы өндірістің
сәйкессіздігінен туатын күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Инфляция
әлемнің көптеген елдердегі экономиканың қазіргі дамуының ең өткір
проблемаларының бірі болып есептеледі.
Бүгінгі инфляция бағаның өсуі нәтижесіндегі ақшаның сатып алу
жарамдылығының құлдырауымен ғана емес, сонымен бірге елдің экономикалық
дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияның әуел бастағы
себебі-ұлттық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы жинақтау мен тұтыну,
сұраным мен ұсыным, мемлекеттің кірістері мен шығыстары, айналыстағы ақша
массасы мен шаруашылықтың ақшаға қажеттілігі арасындағы алшақтықтар.
Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді. Инфляцияның деңгейінің
көтерілуіне байланысты еңбекке деген ынта да бузылады. Инфляция тауар
тапшылығының басты себебі бола тұрып тауар мен азық-түлікті белгіленген
норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Инфляция халықаралық экономикалық қатынастарды, жұмыс күшін ұдайы
өндіру жағдайын ұйымдастыруды бұзып, экономикалық қылмыс, көлеңкелі
экономика жане т.б. белсенділігін арттырады.
Қазақстан экономикасы ретті жүргізілген реформалардың арқасында мың
құбылған үрдістерден кідіріссіз өтіп келеді. Ұлыбританияның премьер-
министрі Э.Чарльз Линтон Блэрдің: Қазақстан тәуелсіздік алған күннен бері
айтарлықтай экономикалық прогреске қол жеткізілді. Қазіргі нарықта
бағдарланған мөлдір және ашық инвестициялық ахуалды дамыту маңызды болып
отыр. Бұл Қазақстан қол жеткізген табыстарды шоғырландыруға көмектеседі, ол
Орталық Азияның басқа елдері үшін тамаша үлгі болады, деген сөзі бар.
Жыл өткен сайын ел алдында жаңа меже, жаңа бағдарлар қойылып отыр.
Президенттің бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену туралы
бастамасы ақыл-ой, қуатын жедел жинақтап, белді буу қажет. Осы ретте
инфляцияны ауыздықтау әрекетін жасауға тура келеді. Елбасының Қазақстан
халқына арнаған жыл сайынғы жолдауында қаржы жүйесінің және Ұлттық банктің
алдында:
- инфляция қарқынын бәсеңдету және инфляцияның өсуінің теріс салдарын
азайту үшін нақты айырбас бағамына тиісті икемділігін қолдануға және
сонымен бірге экономикалық өсуі ынталандыру;
Халықтың күн-көрісі арасында айырма өскен сайын ертеңгі күнге деген
алаңдатушылық арта түседі. Үкімет жағдайы қаншалықты өз бақылауында ұстай
алады? Шошыған балықтай инфляция қолдан сусып шығып кетіп жүрмей ме?
Мемлекет белгілеген шаралар қаншалықты бекем? Баға мен бағам бетімен кетіп
қалмай ма? Барлығымыздың көкірек түкпірінде тұрған сауалдар осындай.
I. Инфляцияның экономикадағыролі мен мәні
1.1 Инфляцияның мәні даму механизмі және түрлері
Инфляция-жалпы баға деңгейі мен ақша белгілерінің нақты активтерге
қатынасы бойынша өсуі мен құнсыздануы арқылы көрінетін көп факторлы
құбылыс. Жеке тауарларға кез келген баға өзгерісі инфляция болып табыла
бермейді. Ол өнімнің сапасының жақсаруына,сыртқы саудаға, басқа факторларға
байланысты өзгерген болуы мүмкін.Баға мен шығындардың жалпы төмендеуін
инфляцияға қарама-қарсы дефляция деп атайды. Яғни инфляция қарқынын
төмендетуге арналған процес. Баға өсуінің баяулауы дезинфляция деп аталады.
70-80 жылдардағы баға өсуі үздіксіздігі,жалпыламалығы, бір қалыпсыздығы
мен ерекшеленеді.
Экономикалық әдебиеттерде инфляцияны келесі түрлерге бөледі, мұны
келесі сурет №1 көрсетіледі.
Сурет №1
Инфляцияның түрлері
Экономиканы мемлекеттік реттеудің "тереңдігіне", антиинфляция саясаты
құралдарына байланысты инфляция айқын және басыңқы формаларда жүреді. Айқын
немесе ашық формадағы инфляция процесі баға өсуімен ұлттық волюталық
курсының төмендеуімен көрінеді. Басыңқы немесе жасырын инфляция жасырын
түрде және өнім сапсының оның ассортимент құрылымының өзгеруі, экономикада
дефицит артып,кезектер көбеюімен белгілі болады.
Зерттеу объектісіне байланысты ұлттық,аймақтық және әлемдік
инфляцияға бөлінеді. Ұлттық және аймақтық масштабта зерттеу объектісі болып
көтерме және бөлшек сауда динамикасы, елдербірлестіктері деңгейінде
халықаралық нарықта (мысалы: Евро-Одақ) қандай да бір елдегі ЖҰӨ дефляторы
болып табылады.
Жүйеге қатынасы бойынша ішкі және сыртқы факторлар әсерімен болған
инфляция қарқынына байланысты импорттық және экспорттық инфляцияға
бөлінеді. Елдегі қатаң волюталық курс ұсталған жағдайда импорттық
тауарларға кез келген бағаның көтерілуі елдің ішіне импорттық инфляцияны
әкеледі. Елдегі инфляциялық процестің дамуына бұл фактордың маңызды ЖҰӨ-ң
жалпы көлеміндегі сыртқы сауда үлесіне тәуелді. Ол жоғары болған сайын
"импорт" инфляцияның эффект тиімділігі соншалықты жоғары.
Бағаның өсу қарқынына байланысты: жылына 10%-қалыпты немесе баяу
инфляция. Жылына 200%-"галопирлік" немесе "латындық" инфляция деп бөлінеді.
200%-тен жоғары-"гиперинфляция" (Амерыкалық экономист Ф.Кеганның есептеуі
бойынша-айына 50%-тен жоғары).
Инфляцияның қандай типі болып жатқанын анықтау үшін баға өсу қарқынының
қоғамдық ұдайы өндірістің параметрлерінің өзгеруіне байланысты анықтауға
болады.Баяу инфляция ұдайы өндіріс процесінде теріс әсерін қатты тигізе
қоймайды.Ал "галоперлік" инфляцияның юолуы экономика құрылымындағы
диспропорцияның пайда болуы туралы мәлімдейді. "Гиперинфляция" ұдайы
өндіріс пропорцияның шындап бұзылғанын,экономиканың тоқырау алдында
тұрғанын білдіреді.
Экономикалық баға өсу қарқынына бейімделуіне байланысты инфляцияны
балансталған және балансталмаған деп бөледі. Бірінші жағдайда бағалар баяу
және тұрақты өседі. Қалған макроэкономикалық көрсеткіштер іс жүзінде бірдей
өзгереді.
Ал баланстанбаған йнфляция кезінде тауарға бағалар бірден жоғары
көтеріліп кетеді де,экономика өзгерген жағдайларға бейімделіп үлгермей
қалады.
Инфляциялық процеске мемлекеттің әсер ету қабілетіне байланысты
бақыланған және басқарусыз инфляция болып бөлінеді.Бірінші жағдайда-
мемлекет орташа мерзімде бағаның өсу қарқынын азайта немесе арттыра
алады.Екінші жағдайда-инфляция деңгейін тоқтататын нақты шаралар жоқ.
Экономикада сұраныстың өсуі жағдайында ЖҰӨ көрсеткішінің өзгеруіне
байланысты шынайы және жалпы инфляция болып бөлінеді. Жалпы инфляция
кезінде бағаның өсуінен асып түсетін нақты өндіріс көлемінің артуы (ЖҰӨ
көлемінің өсуі). Екінші кезеңде сұраныс қысымының артуына байланысты
шығындардың өсуі,ақша айналымының бұзылуы өндіріс стагациясы (номиналдық
ЖҰӨ көлемінің өсуі) пайда болады.
Болашақ бағаның өсу қарқынын және оған бейімделу дәрежесін анықтайтын
шаруашылық агенттерінің болжауының қаншалықты дәлдігіне байланысты
болжанған және болжанбаған инфляция деп бөлінеді.
Инфляциялық процесті тудыратын және өрбітетін факторларға байланысты
сұраныс және шығындар инфляциясын бөледі.
Осылайша инфляция- қоғамдағы жиынтық сұраныспен жиынтық ұсыныстың
арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуын көрсетеді.Айналымдағы ақшаның мөлшерінің
немесе олардың айналым жылдамдығының артуы жиынтық сұранысты өсіреді және
керісінше.Жиынтық сұраныстың өсуіне әкелетін айналымдағы ақша массасының
өсуі түрлі себептермен болуы мүмкін:экспансиялық қаржылай
саясатқа,мемлекеттік саясатқа,"баспа станогының" көмегімен бюджет дефицитін
жабу,несиені ұлғайту режимі инвестициалық бум тұтынушылардың талғамының
өзгеруі және т.б.Сұраныс тудырған инфляция дамуына схема бойынша
бөменлегідуй болады.
Инфляция процесінің дамуының бұл түрі сұраныс инфляциясы деген атау
алады. Сұраныс инфляциясы деңгейі жиынтық ұсыныс қисығының формасына
тәуелді және келесі факторлармен анықталады:
- экономиканың өсуінің орташа жылдық қарқынымен.
- еңбек нарығындағы жағдаймен және толық жұмысбастылық деңгейімен.
- жиынтық сұраныс компоненттерінің өсу динамикасы қарқынымен.
- шаруашылық агенттерінің болашақтағы баға өсуін болжай алу қабілетімен
байланысты.
Сурет №2
Сұраныс инфлияциясының өсуі.
Нақты өндіріс көлемі
Экономикада инфляция жиынтық ұсыныстың өзгеруімен болуы да
мүмкін.Схемада бұл жиынтық ұсыныс қисығының солға қарай қозғалысын
көрсетеді.Нақты өндіріс көлемі төмендеп,бағалар көтеріледі.
Экономикада сұраныстың өсуі бағаның,еңбекақының,жұмысбастылықты ң нақты
көлемінің өсуіне әкеледі.Бұл процес шығындар инфляциясы ретінде көрінеді.Іс
жүзінде инфляцияның екі түрі де бір мезгілде жүреді және өзара әсер атеді.
1.2 Инфляцияның әлеуметтік экономикалық зардаптары мен себептері
Инфляция – қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік
экономикалық құбылыстар жиынтығы басқанша айтқанда айналыстағы ақшс
өлшемдері мөлшерінің тауарлар бағаларының қосындысынан артып кетіп, осының
нәтижесінде тауарлармен қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны
білдіреді. Оның мәнін түсіну үшін мынадай мысал келтірелік. Айтарлық, тауар
айналымы үшін 10 млрд алтын доллар керек екен, ал қағаз ақша 20млрд доллар
шамасында шығарылды делік. Мұның өзі қағаз доллардың екі есе құнсыздануына
әкеліп соқтырады. Инфляция жұмысшылардың тұрмыс жағдайына ықпалын тигізеді.
Себебі тауар бағасы бірнеше есе өседі, ал мемлекет жалақыны бұрынғы
дәрежесінен арттырмауға тырысады. Ақшаның құнсыздануы халықтың әл-ауқатын
дәрежесін төмендетуге әкеп соқтырады.
Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді. Инфляцияның деңгейінің
көтерілуіне байланысты еңбекке деген ынта да бұзылады. Инфляция тауар
тапшылығының басты себебі бола тұрып, тауар мен азық-түлік белгіленген
норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Ақша тауарларды сатып алу қабілеті күшті валютамен салыстырғанда
құнсызданады. Инфляцияны бұлай түсіндіру, яғни ақшаның алтынға қатысты
құнсыздануы,алтынды бұрынғыша ақша сияқты жалпылама эквивалент деп
қарастыруда жатыр.Ең алдымен бағаның өсуі тауарға сұраныстың оның
ұсынысынан артық болуымен байланысты.Белгілі рауар нарығында сұраныс пен
ұсыныстың сәйкестілігінің бұзылуы әлі инфляция емес. Инфляция елдегі баға
деңгейінің өсуі.Бағаның көтерілуіне нақтылы экономикалық жағдайлар да әсер
етеді.Мысалы, 70-жылдардағы энергекикалық дағдарыс тек мұнай бағасының
өсуінен емес, басқа да тауар мен қызмет көрсету бағаларының өсуімен
байланысты. 1973 жылы жалпы бағаның деңгейі 7%-ке, 1979 жылы-9%-ке артты.
Ақша әсерінен тыс,тауар бағаларының өзгеруі еңбек өнімділігінің
артуына,циклдык және маусымдық толқуларға,ұдайы өндірістегі құрылымдық
өзгерістерге, бағаның монополиялануы мен экономиканы мемлекеттік
реттеуге,салықтың жаңа стсвкаларын енгізуге,ақша өлшемінің девальвациялануы
мен ревальвациялануына,нарық конъюктурасының өзгеруі мен сыртқы
экономикалық байланыстардың ықпалына және т.б. байланысты.Демек,бағаның
өсуіне көптеген неше түрлі себептердің әсері болады.
Сонымен,баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені жатқызамыз?
Біріншіден, мемлекеттік шығыстар мен кірістердің тепе-теңдігінің
бұзылуы,баланстың болмауы.Ол мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан
көрінеді.Егер дефицит Орталық эмиссия банкісінен заем арқылы
қаржыландырылса,басқаша айтқанда "ақша станогы" белсенді пайдаланылса,онда
айналысқа ақша массасы көбейеді. Айырбастың сандық теңдігін MV=PO еске
түсірсек, М мен P көрсеткіштері өсуінің байланысы анық.
Екіншіден, осындай жолмен,әдіспен инвестицаны қаржыландыру жүргізілген
жағдайда да бағаның инфляциялық өсуі болады.Әсіресе экономиканы
милитариаландырумен байланысты инвестиция инфляцияна өршітеді.Ұлттық
табысты әскери мақсатқа пайдалану, өндірісте емес шығындар-олар қоғамдық
байлықты текке әуре етеді. Әскери ассигнация бір сәтке ғана қосымша төлем
қабілеті бар сұраныс туғызып,тауармен қамтамасыз етілмеген ақша массасының
өсуіне әкеледі.Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджетті тұрақты
тапшылық жағдайына және мемлекеттік қарыздың ұдайы өсуіне ұрындырады.
Үшіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуі қазіргі нарықтық экономиканың
ерекшелігіне байланысты. Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі нарықта
көптеген өндірушілер болып,өнімдердің түрі аз,капитал ауысуы оңай уақытқа
мүлдем ұқсамайды. Қазіргі нарық белгілі дәрежеде олигополиалық нарық. Ал
олигополист (жетілмеген бәсекелес) едәуір дәрежеде бағаны билейді.
Олигополиалар бағаны өсіруді бірінші болып бастамаса да, олар оны
қолдауғаынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның жоғары деңгейін ұстап тұру
үшін өндіріс пен тауар ұсынуды қысқарту арқылы дефицит жасауға тырысады.
Өздері билік жүргізетін нарықта бағаның төмендеуін болдырмау үшін
олигополия мен монополия икемді тауар ұсынысына қарсы болады. Салаға жаңа
өндірушілердің келуін тежеу үшін олигополистерге жиынтық сұраныс пен
ұсыныстың сәйкес келмеуі көмектеседі.
Төртіншіден, елдің экономикасының ашық болуы оның бірте-бірте әлемдік
шаруашылық байланыстарға тартылуы барысында "импорттық" инфляцияның қауіпі
туады.Жоғарыда аталған 1979 жылғы энергия бағаның шарықтауы сырттан
әкелетін мұнайға бағаны өсіріп,технологиялық тізбек бойынша басқа тауарлар
бағасының қымбаттауына әкелді."Импорттық" инфляциямен күресу мүмкіндігі
шектеулі. Әрине өз валютасын ревальвациалау ұлттық валютаның құнын
жоғарылату арқылы мұнай импортын арзандатуға болады.Бірақ ревальвациф
отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады,ал бұл дүниежүзілік
нарықта бәсекелестік қабілетті төмендетеді.
Бесіншіден, инфляция өзіне-өзі дем беретін сипат алпды, ол "инфляцияны
күту" нәтижесінде орын алады. Халық пен өндірушілердің иефляцияны күту
себептерін жою инфляцияға қарсы саясаттың ең басты міндеті.
Дүниежүзілік қоғамдастықтың барлық елдерінде де инфляция өршуінің сан
түрлі себептері бар. Алайда бұл құбылысты қоздыратын факторлардың
комбинациясы жекеленген елдің нақты экономикалық жағдайына байланысты.
Кесте-1
Инфляция себептері мен зардаптары
Инфляция себептері Инфляция зардаптары
1 2
Мемлекеттік монополия (қағаз ақша Байлық пен кірістің орнықтылуы.
эмиссиясы, ішкі сауда).
Профсоюзды монополия. Мемлекеттік бағаның нарықтық бағадан
төмендеуі.
Бағаларды белгілейтін ірі фирмалар Нақты пайыздың төмендеуі.
монополиясы. Экономикалық мәліметтердің
тұрақсыздығы.
Мемлекеттік конфискацияның
жасырынуы.
Батыс елдерінің көптеген экономистері және біздің елімізде осы факторда
ерекше көрсетуде. Халық пен өндірушілердің инфляцияны күту себептерін жою
инфляцияға қарсы саясатының ең басты міндеті.
Батыс экономистері жасаған теорияларында инфляция болуының әр түрлі
себептерін айта келе, оның альтернаивті қайнар көздері ретінде сұраныс және
шығын инфляцияларын айтады.
Сұраныс инфляциясы. Сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасының бұзылуы
сұраныстан көрінеді. Мұндағы негізгі себептер мемлекеттік тапсырыстардың
ұлғаюы (әскери, әлеуметтік шығындар) толық жұмыспен қамтылған кездегі
өндіріс құрал-жабдықтарына сұраныстың өсуі, өндірістік қуаттардың толық
жұмыс істеуі, кәсіподақтар әрекетінің нәтижесінде еңбекшілердің сатып алу
қабілетінің жоғарылануы (жалақының өсуі) т.б. Осының салдарынан айналымға
тауар көлемінен артық ақша түсіп, бағалар өседі. Мұндай жағдайда өндірісте
жұмыспен қамту толық болғанымен өндірушілер ұлғайған сұранысқа тауар
ұсыныспен жауап бере алмай қалады. Басқаша айтқанда айналымдағы төлем
қаржыларының көбеюі шектелген тауар ұсынысына тап болады, сөйтіп бағаның
жалпы деңгейі өседі.
Шығындар инфляциясы. Бағалардың өсуін өндіріс шығындарын ұлғаюымен
түсіндіреді. Шығындардың көбеюі баға белгілерді олигополиялық тәжірибесіне,
мемлекеттің экономикалық және финанстық саясатынан, шикізат бағасының
өсуімен кәсіподақты жалақыны көтеру талабынан және т.б. болады. Тәжірибеде
инфляцияның бір түрін екіншісінен айыру оңай емес, олар бір-бірімен тығыз
байланысты, сондықтан жалақының өсуі, мысалы, сұраныс инфляциясы немесе
шығындар инфляциясы ретінде де көрінуі мүмкін.
Экономиканың тоқырауы мен құлдырауы кезеңдерінде өндіріс қуатын толық
пайдаланбауына байланысты бағалар үнемі өсіп отырады. Мысалы: ХІХ-ХХ
ғасырдың І жартысындағы циклдық өзгерістердің кезінде барлық бағалардың
бірден өсуі орын алды. Мұндай құбылыстарды стагфляция деп атайды.
Стагфляция – экономикалық дағдарыс пен өндірістің тоқырауы (стагнация)
жағдайындағы бағаның инфляцияның өсуі.
Инфляцияның түрлдері.
Инфляция бағаның өсу қарқынына байланысты үш түрге бөлінеді:
Баяу инфляция кезінде баға жай өседі де, (жылына 10-20 дан аз) ақша
негізінде өз құнын сақтап қалады. Мұндай кезде халықта да, мемлекетте де
төтенше жағдайға тап болмайды. Нарықтың экономикада инфляция 2-3%
деңгейінде қатты құбылыс деп есептеледі. Мысалы 1992 жылы инфляция
Францияда – 2,7% болды, Германия мен АҚШ-да 3,8% құрады.
Қарқынды инфляция кезінде баға жылына 10-20% -дан 200-300%-ға өседі.
Соның салдарынан жалақы өсіп, ал бағаның одан әрі өсуіне әкеп соқтырады.
Ұшқыр инфляция кезінде ақшаның саны мен баға астрономиялық қарқынымен
500-1000%-ға дейін жоғары өседі. Баға мен жалақы арасы алшақтап, бай
адамдардың да тұрмыс тіршілігі қиындай бастайды. Экономикалық тарих ұшқыр
инфляцияның таңқаралық. Инфляция 1985 жылы Болифияда - 3400%, 1990 жылы
Аргентинада - 2000% құрады.
Нарықта болатын инфляциялық тепе-теңдік нысандарына байланысты
инфляцияны ашақ және жасырын деп бөледі. Еркін баға белгілеу экономикасына
тән ашық инфляция бағаның тауарлар мен қызметтерге созылмауы артуы түрінде
көрінеді.
Ашық инфляция кейбір тауар нарығындағы бағаны оқтың-сқтың төмендеуімен
немесе оның өсуін баяулаумен сыйыса береді. Ашық инфляцияның нарық
механизмі едәуір бұрмалағанымен әйтсе де оны толық бүлдіре алмайтынын
көрсетеді.
Жасырын инфляция деп аталатын басымды инфляция реттелмелі бағалар
қолданылатын экономикаға тән, тауар тапшылығында, өнімін сапасының
нашарлауында, амалсыздан ақша жинақтауда, астыртын экономикада бартерлік
айырбастың дамуында көрінеді. Басыылыңқы инфляция ақшаның жалпылама төлем
қабілеті бар құрал және тауарлармен қызметтерді бөлім өлшемі қызметін
атқаралмаған жағдайда тауар бағасын сұраным мен ұсынымның тепе-теңдік
бағасының төмен ұстап отырудың мемлекеттік қолдауына нәтижесінде пайда
болады. Мұндай жағдай ұзақ уақыттан бері біздің экономикамызға тән болып
отыр.
Басылыңқы инфляция сапасының төмендеуімен ақша амалсыз жиналыммен,
астыртын экономиканы, бартерлік келісіммен дамуымен көрінеді. Басыңқы
инфляция мемлекет тауар бағасын сұраным мен ұсыным тепе-теңдігі бағасынан
төмендеіун қолдау әсерінен туады, онда ақшалар жалпы төлем құрама
тауарларды бөлу өлшемі ретінде қызметін атқарудан қалады. Егер біздің осы
уақытқа дейінгі экономиканы алсақ, онда ол ұзақ жылдар бойы басылыңқы
инфляция жағдайында болды және болашақ экономика үшін қауіпті емес, одан
әлі де болса құтылуға болады.
1.3 Филипс қисығы және стагфляция
Ағылшын экономисті Филипс 50 жылдардың соңында жұмыссыдық нормасымен
еңбекақының өсуі арасындағы тәуелділікті байқады.100жылдан аса уақыттағы
деректерді зерттей келе еңбекақы деңгейі (6-7%) бар болады және оның өсуі 0-
ге тең болады деген қорытындыға келді.Осы табиғи деңгейден (6-7%)
жұмыссыздық төмендесе еңбекақының өсуі тездетіледі және керісінше.
Филипс қисығы жұмыссыздық пен инфляцияның арасында тұрақты және алдын
ала белгілі кері байланыс бар екенін көрсетеді. Инфляция жұмыссыздықтың
болмашы деңгейінің кезінде ғана жоғары бола алады. Экономикада бағалар
өспейтін жұмыс бастылықтың деңгейі бар.
Сурет-2
Филлипс қисығы
W – номиналды еңбекақы өсу қарқыны.
P – инфляция деңгейі.
U – жұмыссыздық деңгейі %.
Филлипс қисығына екі түрлі қатынас бар. Біріншісі бойынша Филлипс
қисығы экономикалық заң ретінде қарастырылады.Бұл дегеніміз елде бір
мезгілде күшті инфляциямен жоғары жұмыссыздық болуы мүмкін емес.
Мемлекеттік реттеу құралдарының көмегімен қисықтың түрлі нүктелерінде
болатын инфляция мен жұмыссыздық деңгейінің үйлесуіне қол жеткізуге болады.
Демек қисық бойынша жоғары және төменге оңай қозғалуы мүмкін. Нүктені
таңдау экономикалық жағдайлармен, сондай-ақ үкіметтің әлеуметтік саясатымен
анықталады.
Екіншісі бойынша экономикада инфляция мен жұмыссыздық арасында
тұрақтылық пен беріктілікті жоққа шығарады. Экономикада жұмысбастылықтың
жоғары деңгейіне инфляцияның бірқалыпты қарқында ғана қол жеткізуге болады.
Диаграмма-1. 2003 — 2004 жылғы жұмыссыздар саны және
жұмыссыздық деңгейі.
Филипс қисығының мәні жиынтық сұраныс пен ұсыныс қисықтарының көмегі
арқылы ашылады. Экономикада жиынтық сұраныстың өсуі экономикадағы
диспропорцияны тереңдете түседі және жаңадан жасайды Ресурстардың
шектеулілігін психологиялық арттырады. Нәтижесінде сұраныстың өсуінен
инфляция өрши түседі. Жиынтық сұраныс өскен сайын және экономика толық
жұмысбастылық деңгейіне жақындаған сайын бағалар өсе түседі. Мәселен,
өндірушілер мен жұмысшыларға (әсіресе монополияда) экономика өсу кезінде
баға мен еңбекақыны көтеру оңай. Жоғары жұмыссыздық жалдамалы жұмысшыларды
ең аз еңбекақыға келісуге мәжбүр етеді. Бұл инфляциялық "еңбекақы-баға"
спиралін азайтады. Сонымен бірге төмен экономикалық конъюктура
өндірушілерге бағаны көтеруін тежейді Қарама-қарсы жағдайда толық
жұмысбастылық жағдайда толық жұмысбастылыққа жақындаған сайын қосымша
өндіріс факторларына сұраныс өсе бастайды. Осының әсерінен еңбек
өнімділігінен асып түсетін еңбекақы өсуі басталады. "Еңбекақы-баға"
инфляциясының спиралі қайтадан өсе бастайды. Осы процестердің нәтижесі
инфляция қарқынының өсуі болып табылады.
Инфляция немесе жұмыссыздықты тоқтату мақсатының
қайшылығы Филипс қисығын солға төмен жылжыта алған жағдайда қол
жеткізіледі.
70-80 жылдары инфляция жұмыссыздық дамуына талдау жасай
отырып,екеуінің арасындағы байланыс тұрақсыз болған деген қорытындыға
келуге болады. Экономикалық тоқырау кезеңдерінде бағалар мен жұмыссыздық
бірдей өсті,бұндай экономикалық жағдайды стагфляция (бір мезгілде инфляция
кезіндегі экономикалық тоқырау) немесе слсмпфляция (инфляция мен
экономикалық құлдыраудың қосылуы). Осы кезде инфляция мен жұмыссыздықтың
өзара байланысы туралы мәліметтер арқылы екі қорытындыға келуге болады:
немесе Филипс қисығы оңға жоғары жылжыйды да,енді инфляцияның әрбір
деңгейіне өсіп отырған жұмыссыздық деңгейі сай келеді немесе бұл екі
құбылыс арасында байланыс жоқ.
Өндіріс шығындарының өсуі мен жиынтық ұсыныс қисығының солға жылжуына
70-80 жылдары келесі факторлар әсер етті:
- мұнай мен мұнай өнімдерінің бағаларының 4 есе өсуі
- дүниежүзінде азық-түлік кризисі, сонымен бірге ауыл шаруашылық
өнімдеріне бағаның көтерілуі
- сауда жағдайының төмендеуі және импорт инфляциясы
- табыс саясатынан бас тарту,баға мен еңбекақыны бақылау болмауы
- номиналды еңбекақының осы өсу қарқынындағы еңбек өнімділігінің өсу
қарқынының төмендеуі.
- номиналды еңбекақы мен еңбек шығындары бірлігінің өсуіне әкелетін
жұмысшылардың инфляция күтімі.
Жұмыспен қамту теориясының келесі бір түрі неоклассикалық теорияның
жаңа бағыты- монетаризмнің негізін америкалық экономист М.Фридман қалады.
Ол баға салыстырмалы түрде тұрақты болғанда ғана жұмыспен қамтудың жоғары
деңгейіне қол жеткізуге болатындығын айтты. Сондай-ақ, М.Фридман:"Инфляция
емес,болжанбаған инфляция ғана маңызды, инфляция мен жұмыссыздық арасында
тұрақты компромисс жоқ,нақты факторларға сәйкес келетін, жұмыссыздықтың
нақты деңгейі болады.Жұмыссыздықты жеделдетілген инфляция көмегімен сол
төмен не жеделдетілген дефляция көмегімен жоғары ұстап тұруға болады...
Инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ,тек уақытша таңдау
болуы мүмкін. Инфляцияның өспелі карқыны жұмыссыздықты азайтуы мүмкін, ал
жоғары қарқыны өсірмейді... Инфляциямен күресудің бір ғана жолы бар,ол-ақша
санының өсу қарқынын баяулату", - деген тұжырым айтты.
ІІ. Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны тежеу
2.1 Антиинфляциялық саясат
Антиинфляциялық саясат-инфляцияны төмендетуге бағытталған мемлекеттік
реттеу құралдарының жиынтығы болып бабылады.
60-жылдың ортасынан бастап барлық экономикаға ортақ бағаны шай және
жанама реттеу жөніндегі шаралар қолданыла бастады. Тікелей реттеу табыс
саясаты шегінде жүреді. Табыс саясатының екі бағытын бөлуге болады:
еңбекақының, бағаның өсуіне тікелей бақылау жасау және бағыт беру.
Осылардың көмегімен нақты табыс пен бағаның өсуін азайтуға тырысу. Бағыт
беру кезінде түрлі ережелер ұйымдастырылады. Ал бақылауды заң актілерінің
күшімен жасайды. Ереже ретінде баға мен еңбекақының максималды шектері
белгіленді. Еңбекақының өзгеруі бүкіл экономикадағы еңбек өнімділігінің өсу
қарқынына байланысты, ал бағалар ебекақы шығынының өзгеруіне қарай өзгере
алады. Яғни жалдамалы жұмысшылар табысы тікелей реттеледі,ал пайда-бағалар
арқылы жанама реттеледі.
Бақылау-бағалар мен еңбекақыға белгілі бір мерзімге бірден "қатырып
тастау" туралы заң қабылдау арқылы жалдамалы жұмысшылар жөнінде табыс
саясаты дискриминациялық сипат алады, себебі мемлекеттік органдар мен
өндірушілер бағаға қарағанда еңбек ақыға бақылау жасауға ынтамен кіріседі.
Тауар топтпрының өте шексіздігіне байланысты олардың бағасын бақылау өте
қиынға түседі. Еңбек өнімділігінің артуы экономикада ұлттық табыста
жұмысшылар үлесінің салыстырмалы және абсолюттік қысқарына әкеледі.Бағаның
өсуіне заң түрінде тиым салу көлеңкелі жасырын нарықтың пайда болуына
немесе тауардың сапасының, салмағының төмендеуіне әкеледі. Бағаға әкімшілік
бақылау жасау нарықтың дұрыс қызмет етуіне, ресурстар мен капитал құйылуына
кедергі жасайды. Нәтижесінде экономикада дефицит пайда болады. 60
жылдардағы нарықты экономикалық мемлекеттерде жүргізілген табыс саясатынан
ешқандай тиімділік болмады. Сондықтан 70 жылдары барлық дамушы елдер одан
бас тартты. Бағаға ісер етудің жанама әдісіне монетарлы жіне фискальді
саясаттарының "дефляциялық" шаралары жатады. Иннфляцияның өршуіне қарай
Ұлттық банк ақша массасының өсуіне, берілерін несие көлеміне шектеу қою,
ашық нарықта мемлекеттік құнды қағаздарды сатуға міндетті резерв нормалары
мен есеп стсвкасынкөтеру шаралары қолданылады. Мерзімдік жағдайда өкіметте
антиинфляциялық саясатты жүргізудің екі альтернативаси бар: ұзақ мерзімге
сүйене отырып саясаттыбіртіндеп енгізу немесе бірден енгізу. Экономикалық
теорияда қайсы жолы тиімді екеніне жауап жоқ. Оның бәрі елдің
көлемінен,экономика жағдайынан әлемдік нарыққа кіру дәражесі мен
жағдайынан,халықаралық қаржы ұйымдары мен қатынастары, елдегі әлеуметтік-
экономикалық жағдайға т.б. байланысты қолданылады.
Қазақстан Республиасы өтпелі экономика кезеңінде антиинфляциялық
шаралар монетарлық "естен тандыру терапиясы" әдісін қолданылды,бірақ ол оң
нәтиже бермеді. Қазақстанда инфляцияның дамуы "сұраныспен шығындар"
сәйкестігі ретінде өтуде.
2.2 Инфляцияға қарсы саясат және Қазақстандағы оның әдістері
Құнсызданудың жағымсыз әлеуметтік және экономикалық салдары көптеген
елдер үкіметтерін белгілі экономикалық саясат жүргізүге мәжбүр етеді.Бұл
жерде экономистер ең алдымен мына арқылы инфлияцияны жою керек пе,әлде
инфлияца жағдайына икемделген дұрыс па?
Бұл екі ұшты мәселе әртүлі елдерде ерекші жағдайға байланысты шешіледі
екен. Мысалы, АҚШ-та және Англияда инфлияциямен күресу мәселесі мемлекет
деңгеіне көтеріліп қойылады. Басқа бірталай елдерде инфлияцаға икемделу іс-
шаралары жүргізіліп, тіпі арнайы бағдарламалада жасалады (табыстарды
индексациялау және т.б).
Инфлияцаға қарсы саясатты сипаттағанда,екі әдістемені бөліп айтуға
болады. Бірінші әдістеме шеңберінде (оны осы күнгі Кейнс теориясының
өкілдері зерттейді) белсенді бюджет саясаты жүргізіледі-сұранымға ықпал
жасау мақсатында мемлекеттік шығындар мен салықтар реттеледі. Инфляция
жағдайында мамлекет шығындарын қысқартып,салықтарды көтереді.Осының
нәтииесінде сұраным қысқарды,инфляция қарқыны төмендейді.Бірақ сонымен
бірге өндіріс өсуі де қысқарды. Бұл экономикада дағдарыс жағдайын
қалыптастырып,жұмыссыздықты арттырып жіберуі мүмкін.Ол қоғам үшін
инфляцияны тежеудің құны болады. Құлдырау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың тақырыбы Қазақстан Республикасының инфляцияға қарсы
саясаты.
Бірінші тарауда инфляцияның мәні, дамуы, механизмі, түрлері, формалары,
факторлары және оның экономикаға тигізетін зардаптары, себептері
қарастырылған.
Екінші тарауда ақша-несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны тежеу,
антиинфляциялық саясат және Қазақстандағы оның әдістері көрсетілген.
Үшінші тарауда Қазақстан Республикасында инфляция қарқынын жою жолдары,
инфляция процестерін болжау және деңгейін болдырмау үшін нақты шаралар
қарастырылған.
Курстық жұмыс 30 беттен, 4 график, 2 кесте, 25 әдебиет қолдандым.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
I. Инфляцияның экономикадағы ролі мен мәні
1.1 Инфляцияның мәні жане даму
механизмі,түрлері ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 7
1.2 Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық зардаптары, себептері және
оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.3 Филипс қисығы жане
стагфляция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
II. Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны тежеу
2.1 Антиинфляциялық
саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 17
2.2 Инфляцияға қарсы саясат жане Қазақстандағы оның
әдістері ... ... ... ... . 18
III. Қазақстан Республикасында инфляция қарқынын жою жолдары
3.1 Қазақстан Республикасындағы инфляцияның процестерін болжау ... ... .. 25
3.2 Мемлекеттің инфляция деңгейін болдырмау үшін қолданылатын
нақты
шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
. 30
Кіріспе
Экономиканың өз заңдылығы бар.Ол да адам тәрізді: қалыпты жағдайда
дұрыс тыныс алады,аршындап алға басады, тірлік ретті болады.Адамның қызуы
көтерілгені сияқты экономиканың да қызуы көтерілетін болады.Адам ағзасы
әлсірей бастаған уақытта әуелі түшкірік пайда болады. Бір-екі түшкірік
денсаулығы мықты организмге әсер ете қоймауы мүмкін.Түшкірік басылмаса,дене
қызуы көтерілсе сырқаттың күш алып кететіні белгілі. Мәселе-кез келген
дерттің алдын алуда.Кейінгі кезде инфляция туралы жиі сөз бола бастады. Осы
жерде "инфляция деген не? Ол қандай құбылыс, қашан пайда болған?.." деген
сұрақ туады.
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді.Оны
тіпті ақшаның шығуымен бірге пайда болды әрі ақшаның қызметімен тығыз
байланысты деп саналады.
"Инфляция" термині (латын inflation сөзінен шыққан-кебіну,ісіну) ақша
айналысына қатысты XIX ғасырдың орта шенінде пайда болды жане АҚШ-тың
Азамат соғысы жылдары (1861-1865жж) қағаз долларының ("гинбектердің")
қисапсыз көп шығарылуыменбайланысты болды.XIX ғасырда бұл термин сондай-ақ
Англия мен Францияда қолданылды.Экономикалық әдебиеттерде ол 20-шы жылдары
жазыла бастады.
Инфляцияның дәстүрлі ең жалпы анықтамасы-тауар айналымының
қажеттілігімен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен
лыққа толып кетуі,олардың құнсыздануы жане соның натижесі ретінде-тауарлар
мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуі; ақшаның сатып алуға жарамдылығының
төмендеп кетуі.Инфляция кезінде қоғамдық өндіріс процесінің алшақтарына
және артық көп ақшаның шығарылуына байланысты ақша айналысының заңы
бұзылады.
Ұзақ уақыт бойы инфляцмяны монетарлық құбылыс деп санай отырып,ол
ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуі тұрғысында түсіндіріліп
келеді. Әлі де бірқатар шетелдік авторларинфляцияны экономикада бағаның
жалпы деңгейінің артуы ретінде анықтайды. Алайда инфляцияның тауар
бағасының өсуіне көрінгенімен оны тек таза ақша феноменіне жатқыза салуға
болмайды. Бұл нарықтық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы ұдайы өндірістің
сәйкессіздігінен туатын күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Инфляция
әлемнің көптеген елдердегі экономиканың қазіргі дамуының ең өткір
проблемаларының бірі болып есептеледі.
Бүгінгі инфляция бағаның өсуі нәтижесіндегі ақшаның сатып алу
жарамдылығының құлдырауымен ғана емес, сонымен бірге елдің экономикалық
дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияның әуел бастағы
себебі-ұлттық шаруашылықтың түрлі сфераларындағы жинақтау мен тұтыну,
сұраным мен ұсыным, мемлекеттің кірістері мен шығыстары, айналыстағы ақша
массасы мен шаруашылықтың ақшаға қажеттілігі арасындағы алшақтықтар.
Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді. Инфляцияның деңгейінің
көтерілуіне байланысты еңбекке деген ынта да бузылады. Инфляция тауар
тапшылығының басты себебі бола тұрып тауар мен азық-түлікті белгіленген
норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Инфляция халықаралық экономикалық қатынастарды, жұмыс күшін ұдайы
өндіру жағдайын ұйымдастыруды бұзып, экономикалық қылмыс, көлеңкелі
экономика жане т.б. белсенділігін арттырады.
Қазақстан экономикасы ретті жүргізілген реформалардың арқасында мың
құбылған үрдістерден кідіріссіз өтіп келеді. Ұлыбританияның премьер-
министрі Э.Чарльз Линтон Блэрдің: Қазақстан тәуелсіздік алған күннен бері
айтарлықтай экономикалық прогреске қол жеткізілді. Қазіргі нарықта
бағдарланған мөлдір және ашық инвестициялық ахуалды дамыту маңызды болып
отыр. Бұл Қазақстан қол жеткізген табыстарды шоғырландыруға көмектеседі, ол
Орталық Азияның басқа елдері үшін тамаша үлгі болады, деген сөзі бар.
Жыл өткен сайын ел алдында жаңа меже, жаңа бағдарлар қойылып отыр.
Президенттің бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына ену туралы
бастамасы ақыл-ой, қуатын жедел жинақтап, белді буу қажет. Осы ретте
инфляцияны ауыздықтау әрекетін жасауға тура келеді. Елбасының Қазақстан
халқына арнаған жыл сайынғы жолдауында қаржы жүйесінің және Ұлттық банктің
алдында:
- инфляция қарқынын бәсеңдету және инфляцияның өсуінің теріс салдарын
азайту үшін нақты айырбас бағамына тиісті икемділігін қолдануға және
сонымен бірге экономикалық өсуі ынталандыру;
Халықтың күн-көрісі арасында айырма өскен сайын ертеңгі күнге деген
алаңдатушылық арта түседі. Үкімет жағдайы қаншалықты өз бақылауында ұстай
алады? Шошыған балықтай инфляция қолдан сусып шығып кетіп жүрмей ме?
Мемлекет белгілеген шаралар қаншалықты бекем? Баға мен бағам бетімен кетіп
қалмай ма? Барлығымыздың көкірек түкпірінде тұрған сауалдар осындай.
I. Инфляцияның экономикадағыролі мен мәні
1.1 Инфляцияның мәні даму механизмі және түрлері
Инфляция-жалпы баға деңгейі мен ақша белгілерінің нақты активтерге
қатынасы бойынша өсуі мен құнсыздануы арқылы көрінетін көп факторлы
құбылыс. Жеке тауарларға кез келген баға өзгерісі инфляция болып табыла
бермейді. Ол өнімнің сапасының жақсаруына,сыртқы саудаға, басқа факторларға
байланысты өзгерген болуы мүмкін.Баға мен шығындардың жалпы төмендеуін
инфляцияға қарама-қарсы дефляция деп атайды. Яғни инфляция қарқынын
төмендетуге арналған процес. Баға өсуінің баяулауы дезинфляция деп аталады.
70-80 жылдардағы баға өсуі үздіксіздігі,жалпыламалығы, бір қалыпсыздығы
мен ерекшеленеді.
Экономикалық әдебиеттерде инфляцияны келесі түрлерге бөледі, мұны
келесі сурет №1 көрсетіледі.
Сурет №1
Инфляцияның түрлері
Экономиканы мемлекеттік реттеудің "тереңдігіне", антиинфляция саясаты
құралдарына байланысты инфляция айқын және басыңқы формаларда жүреді. Айқын
немесе ашық формадағы инфляция процесі баға өсуімен ұлттық волюталық
курсының төмендеуімен көрінеді. Басыңқы немесе жасырын инфляция жасырын
түрде және өнім сапсының оның ассортимент құрылымының өзгеруі, экономикада
дефицит артып,кезектер көбеюімен белгілі болады.
Зерттеу объектісіне байланысты ұлттық,аймақтық және әлемдік
инфляцияға бөлінеді. Ұлттық және аймақтық масштабта зерттеу объектісі болып
көтерме және бөлшек сауда динамикасы, елдербірлестіктері деңгейінде
халықаралық нарықта (мысалы: Евро-Одақ) қандай да бір елдегі ЖҰӨ дефляторы
болып табылады.
Жүйеге қатынасы бойынша ішкі және сыртқы факторлар әсерімен болған
инфляция қарқынына байланысты импорттық және экспорттық инфляцияға
бөлінеді. Елдегі қатаң волюталық курс ұсталған жағдайда импорттық
тауарларға кез келген бағаның көтерілуі елдің ішіне импорттық инфляцияны
әкеледі. Елдегі инфляциялық процестің дамуына бұл фактордың маңызды ЖҰӨ-ң
жалпы көлеміндегі сыртқы сауда үлесіне тәуелді. Ол жоғары болған сайын
"импорт" инфляцияның эффект тиімділігі соншалықты жоғары.
Бағаның өсу қарқынына байланысты: жылына 10%-қалыпты немесе баяу
инфляция. Жылына 200%-"галопирлік" немесе "латындық" инфляция деп бөлінеді.
200%-тен жоғары-"гиперинфляция" (Амерыкалық экономист Ф.Кеганның есептеуі
бойынша-айына 50%-тен жоғары).
Инфляцияның қандай типі болып жатқанын анықтау үшін баға өсу қарқынының
қоғамдық ұдайы өндірістің параметрлерінің өзгеруіне байланысты анықтауға
болады.Баяу инфляция ұдайы өндіріс процесінде теріс әсерін қатты тигізе
қоймайды.Ал "галоперлік" инфляцияның юолуы экономика құрылымындағы
диспропорцияның пайда болуы туралы мәлімдейді. "Гиперинфляция" ұдайы
өндіріс пропорцияның шындап бұзылғанын,экономиканың тоқырау алдында
тұрғанын білдіреді.
Экономикалық баға өсу қарқынына бейімделуіне байланысты инфляцияны
балансталған және балансталмаған деп бөледі. Бірінші жағдайда бағалар баяу
және тұрақты өседі. Қалған макроэкономикалық көрсеткіштер іс жүзінде бірдей
өзгереді.
Ал баланстанбаған йнфляция кезінде тауарға бағалар бірден жоғары
көтеріліп кетеді де,экономика өзгерген жағдайларға бейімделіп үлгермей
қалады.
Инфляциялық процеске мемлекеттің әсер ету қабілетіне байланысты
бақыланған және басқарусыз инфляция болып бөлінеді.Бірінші жағдайда-
мемлекет орташа мерзімде бағаның өсу қарқынын азайта немесе арттыра
алады.Екінші жағдайда-инфляция деңгейін тоқтататын нақты шаралар жоқ.
Экономикада сұраныстың өсуі жағдайында ЖҰӨ көрсеткішінің өзгеруіне
байланысты шынайы және жалпы инфляция болып бөлінеді. Жалпы инфляция
кезінде бағаның өсуінен асып түсетін нақты өндіріс көлемінің артуы (ЖҰӨ
көлемінің өсуі). Екінші кезеңде сұраныс қысымының артуына байланысты
шығындардың өсуі,ақша айналымының бұзылуы өндіріс стагациясы (номиналдық
ЖҰӨ көлемінің өсуі) пайда болады.
Болашақ бағаның өсу қарқынын және оған бейімделу дәрежесін анықтайтын
шаруашылық агенттерінің болжауының қаншалықты дәлдігіне байланысты
болжанған және болжанбаған инфляция деп бөлінеді.
Инфляциялық процесті тудыратын және өрбітетін факторларға байланысты
сұраныс және шығындар инфляциясын бөледі.
Осылайша инфляция- қоғамдағы жиынтық сұраныспен жиынтық ұсыныстың
арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуын көрсетеді.Айналымдағы ақшаның мөлшерінің
немесе олардың айналым жылдамдығының артуы жиынтық сұранысты өсіреді және
керісінше.Жиынтық сұраныстың өсуіне әкелетін айналымдағы ақша массасының
өсуі түрлі себептермен болуы мүмкін:экспансиялық қаржылай
саясатқа,мемлекеттік саясатқа,"баспа станогының" көмегімен бюджет дефицитін
жабу,несиені ұлғайту режимі инвестициалық бум тұтынушылардың талғамының
өзгеруі және т.б.Сұраныс тудырған инфляция дамуына схема бойынша
бөменлегідуй болады.
Инфляция процесінің дамуының бұл түрі сұраныс инфляциясы деген атау
алады. Сұраныс инфляциясы деңгейі жиынтық ұсыныс қисығының формасына
тәуелді және келесі факторлармен анықталады:
- экономиканың өсуінің орташа жылдық қарқынымен.
- еңбек нарығындағы жағдаймен және толық жұмысбастылық деңгейімен.
- жиынтық сұраныс компоненттерінің өсу динамикасы қарқынымен.
- шаруашылық агенттерінің болашақтағы баға өсуін болжай алу қабілетімен
байланысты.
Сурет №2
Сұраныс инфлияциясының өсуі.
Нақты өндіріс көлемі
Экономикада инфляция жиынтық ұсыныстың өзгеруімен болуы да
мүмкін.Схемада бұл жиынтық ұсыныс қисығының солға қарай қозғалысын
көрсетеді.Нақты өндіріс көлемі төмендеп,бағалар көтеріледі.
Экономикада сұраныстың өсуі бағаның,еңбекақының,жұмысбастылықты ң нақты
көлемінің өсуіне әкеледі.Бұл процес шығындар инфляциясы ретінде көрінеді.Іс
жүзінде инфляцияның екі түрі де бір мезгілде жүреді және өзара әсер атеді.
1.2 Инфляцияның әлеуметтік экономикалық зардаптары мен себептері
Инфляция – қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік
экономикалық құбылыстар жиынтығы басқанша айтқанда айналыстағы ақшс
өлшемдері мөлшерінің тауарлар бағаларының қосындысынан артып кетіп, осының
нәтижесінде тауарлармен қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны
білдіреді. Оның мәнін түсіну үшін мынадай мысал келтірелік. Айтарлық, тауар
айналымы үшін 10 млрд алтын доллар керек екен, ал қағаз ақша 20млрд доллар
шамасында шығарылды делік. Мұның өзі қағаз доллардың екі есе құнсыздануына
әкеліп соқтырады. Инфляция жұмысшылардың тұрмыс жағдайына ықпалын тигізеді.
Себебі тауар бағасы бірнеше есе өседі, ал мемлекет жалақыны бұрынғы
дәрежесінен арттырмауға тырысады. Ақшаның құнсыздануы халықтың әл-ауқатын
дәрежесін төмендетуге әкеп соқтырады.
Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді. Инфляцияның деңгейінің
көтерілуіне байланысты еңбекке деген ынта да бұзылады. Инфляция тауар
тапшылығының басты себебі бола тұрып, тауар мен азық-түлік белгіленген
норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Ақша тауарларды сатып алу қабілеті күшті валютамен салыстырғанда
құнсызданады. Инфляцияны бұлай түсіндіру, яғни ақшаның алтынға қатысты
құнсыздануы,алтынды бұрынғыша ақша сияқты жалпылама эквивалент деп
қарастыруда жатыр.Ең алдымен бағаның өсуі тауарға сұраныстың оның
ұсынысынан артық болуымен байланысты.Белгілі рауар нарығында сұраныс пен
ұсыныстың сәйкестілігінің бұзылуы әлі инфляция емес. Инфляция елдегі баға
деңгейінің өсуі.Бағаның көтерілуіне нақтылы экономикалық жағдайлар да әсер
етеді.Мысалы, 70-жылдардағы энергекикалық дағдарыс тек мұнай бағасының
өсуінен емес, басқа да тауар мен қызмет көрсету бағаларының өсуімен
байланысты. 1973 жылы жалпы бағаның деңгейі 7%-ке, 1979 жылы-9%-ке артты.
Ақша әсерінен тыс,тауар бағаларының өзгеруі еңбек өнімділігінің
артуына,циклдык және маусымдық толқуларға,ұдайы өндірістегі құрылымдық
өзгерістерге, бағаның монополиялануы мен экономиканы мемлекеттік
реттеуге,салықтың жаңа стсвкаларын енгізуге,ақша өлшемінің девальвациялануы
мен ревальвациялануына,нарық конъюктурасының өзгеруі мен сыртқы
экономикалық байланыстардың ықпалына және т.б. байланысты.Демек,бағаның
өсуіне көптеген неше түрлі себептердің әсері болады.
Сонымен,баға өсуінің инфляциялық себептеріне нені жатқызамыз?
Біріншіден, мемлекеттік шығыстар мен кірістердің тепе-теңдігінің
бұзылуы,баланстың болмауы.Ол мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан
көрінеді.Егер дефицит Орталық эмиссия банкісінен заем арқылы
қаржыландырылса,басқаша айтқанда "ақша станогы" белсенді пайдаланылса,онда
айналысқа ақша массасы көбейеді. Айырбастың сандық теңдігін MV=PO еске
түсірсек, М мен P көрсеткіштері өсуінің байланысы анық.
Екіншіден, осындай жолмен,әдіспен инвестицаны қаржыландыру жүргізілген
жағдайда да бағаның инфляциялық өсуі болады.Әсіресе экономиканы
милитариаландырумен байланысты инвестиция инфляцияна өршітеді.Ұлттық
табысты әскери мақсатқа пайдалану, өндірісте емес шығындар-олар қоғамдық
байлықты текке әуре етеді. Әскери ассигнация бір сәтке ғана қосымша төлем
қабілеті бар сұраныс туғызып,тауармен қамтамасыз етілмеген ақша массасының
өсуіне әкеледі.Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджетті тұрақты
тапшылық жағдайына және мемлекеттік қарыздың ұдайы өсуіне ұрындырады.
Үшіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуі қазіргі нарықтық экономиканың
ерекшелігіне байланысты. Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі нарықта
көптеген өндірушілер болып,өнімдердің түрі аз,капитал ауысуы оңай уақытқа
мүлдем ұқсамайды. Қазіргі нарық белгілі дәрежеде олигополиалық нарық. Ал
олигополист (жетілмеген бәсекелес) едәуір дәрежеде бағаны билейді.
Олигополиалар бағаны өсіруді бірінші болып бастамаса да, олар оны
қолдауғаынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның жоғары деңгейін ұстап тұру
үшін өндіріс пен тауар ұсынуды қысқарту арқылы дефицит жасауға тырысады.
Өздері билік жүргізетін нарықта бағаның төмендеуін болдырмау үшін
олигополия мен монополия икемді тауар ұсынысына қарсы болады. Салаға жаңа
өндірушілердің келуін тежеу үшін олигополистерге жиынтық сұраныс пен
ұсыныстың сәйкес келмеуі көмектеседі.
Төртіншіден, елдің экономикасының ашық болуы оның бірте-бірте әлемдік
шаруашылық байланыстарға тартылуы барысында "импорттық" инфляцияның қауіпі
туады.Жоғарыда аталған 1979 жылғы энергия бағаның шарықтауы сырттан
әкелетін мұнайға бағаны өсіріп,технологиялық тізбек бойынша басқа тауарлар
бағасының қымбаттауына әкелді."Импорттық" инфляциямен күресу мүмкіндігі
шектеулі. Әрине өз валютасын ревальвациалау ұлттық валютаның құнын
жоғарылату арқылы мұнай импортын арзандатуға болады.Бірақ ревальвациф
отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттатады,ал бұл дүниежүзілік
нарықта бәсекелестік қабілетті төмендетеді.
Бесіншіден, инфляция өзіне-өзі дем беретін сипат алпды, ол "инфляцияны
күту" нәтижесінде орын алады. Халық пен өндірушілердің иефляцияны күту
себептерін жою инфляцияға қарсы саясаттың ең басты міндеті.
Дүниежүзілік қоғамдастықтың барлық елдерінде де инфляция өршуінің сан
түрлі себептері бар. Алайда бұл құбылысты қоздыратын факторлардың
комбинациясы жекеленген елдің нақты экономикалық жағдайына байланысты.
Кесте-1
Инфляция себептері мен зардаптары
Инфляция себептері Инфляция зардаптары
1 2
Мемлекеттік монополия (қағаз ақша Байлық пен кірістің орнықтылуы.
эмиссиясы, ішкі сауда).
Профсоюзды монополия. Мемлекеттік бағаның нарықтық бағадан
төмендеуі.
Бағаларды белгілейтін ірі фирмалар Нақты пайыздың төмендеуі.
монополиясы. Экономикалық мәліметтердің
тұрақсыздығы.
Мемлекеттік конфискацияның
жасырынуы.
Батыс елдерінің көптеген экономистері және біздің елімізде осы факторда
ерекше көрсетуде. Халық пен өндірушілердің инфляцияны күту себептерін жою
инфляцияға қарсы саясатының ең басты міндеті.
Батыс экономистері жасаған теорияларында инфляция болуының әр түрлі
себептерін айта келе, оның альтернаивті қайнар көздері ретінде сұраныс және
шығын инфляцияларын айтады.
Сұраныс инфляциясы. Сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасының бұзылуы
сұраныстан көрінеді. Мұндағы негізгі себептер мемлекеттік тапсырыстардың
ұлғаюы (әскери, әлеуметтік шығындар) толық жұмыспен қамтылған кездегі
өндіріс құрал-жабдықтарына сұраныстың өсуі, өндірістік қуаттардың толық
жұмыс істеуі, кәсіподақтар әрекетінің нәтижесінде еңбекшілердің сатып алу
қабілетінің жоғарылануы (жалақының өсуі) т.б. Осының салдарынан айналымға
тауар көлемінен артық ақша түсіп, бағалар өседі. Мұндай жағдайда өндірісте
жұмыспен қамту толық болғанымен өндірушілер ұлғайған сұранысқа тауар
ұсыныспен жауап бере алмай қалады. Басқаша айтқанда айналымдағы төлем
қаржыларының көбеюі шектелген тауар ұсынысына тап болады, сөйтіп бағаның
жалпы деңгейі өседі.
Шығындар инфляциясы. Бағалардың өсуін өндіріс шығындарын ұлғаюымен
түсіндіреді. Шығындардың көбеюі баға белгілерді олигополиялық тәжірибесіне,
мемлекеттің экономикалық және финанстық саясатынан, шикізат бағасының
өсуімен кәсіподақты жалақыны көтеру талабынан және т.б. болады. Тәжірибеде
инфляцияның бір түрін екіншісінен айыру оңай емес, олар бір-бірімен тығыз
байланысты, сондықтан жалақының өсуі, мысалы, сұраныс инфляциясы немесе
шығындар инфляциясы ретінде де көрінуі мүмкін.
Экономиканың тоқырауы мен құлдырауы кезеңдерінде өндіріс қуатын толық
пайдаланбауына байланысты бағалар үнемі өсіп отырады. Мысалы: ХІХ-ХХ
ғасырдың І жартысындағы циклдық өзгерістердің кезінде барлық бағалардың
бірден өсуі орын алды. Мұндай құбылыстарды стагфляция деп атайды.
Стагфляция – экономикалық дағдарыс пен өндірістің тоқырауы (стагнация)
жағдайындағы бағаның инфляцияның өсуі.
Инфляцияның түрлдері.
Инфляция бағаның өсу қарқынына байланысты үш түрге бөлінеді:
Баяу инфляция кезінде баға жай өседі де, (жылына 10-20 дан аз) ақша
негізінде өз құнын сақтап қалады. Мұндай кезде халықта да, мемлекетте де
төтенше жағдайға тап болмайды. Нарықтың экономикада инфляция 2-3%
деңгейінде қатты құбылыс деп есептеледі. Мысалы 1992 жылы инфляция
Францияда – 2,7% болды, Германия мен АҚШ-да 3,8% құрады.
Қарқынды инфляция кезінде баға жылына 10-20% -дан 200-300%-ға өседі.
Соның салдарынан жалақы өсіп, ал бағаның одан әрі өсуіне әкеп соқтырады.
Ұшқыр инфляция кезінде ақшаның саны мен баға астрономиялық қарқынымен
500-1000%-ға дейін жоғары өседі. Баға мен жалақы арасы алшақтап, бай
адамдардың да тұрмыс тіршілігі қиындай бастайды. Экономикалық тарих ұшқыр
инфляцияның таңқаралық. Инфляция 1985 жылы Болифияда - 3400%, 1990 жылы
Аргентинада - 2000% құрады.
Нарықта болатын инфляциялық тепе-теңдік нысандарына байланысты
инфляцияны ашақ және жасырын деп бөледі. Еркін баға белгілеу экономикасына
тән ашық инфляция бағаның тауарлар мен қызметтерге созылмауы артуы түрінде
көрінеді.
Ашық инфляция кейбір тауар нарығындағы бағаны оқтың-сқтың төмендеуімен
немесе оның өсуін баяулаумен сыйыса береді. Ашық инфляцияның нарық
механизмі едәуір бұрмалағанымен әйтсе де оны толық бүлдіре алмайтынын
көрсетеді.
Жасырын инфляция деп аталатын басымды инфляция реттелмелі бағалар
қолданылатын экономикаға тән, тауар тапшылығында, өнімін сапасының
нашарлауында, амалсыздан ақша жинақтауда, астыртын экономикада бартерлік
айырбастың дамуында көрінеді. Басыылыңқы инфляция ақшаның жалпылама төлем
қабілеті бар құрал және тауарлармен қызметтерді бөлім өлшемі қызметін
атқаралмаған жағдайда тауар бағасын сұраным мен ұсынымның тепе-теңдік
бағасының төмен ұстап отырудың мемлекеттік қолдауына нәтижесінде пайда
болады. Мұндай жағдай ұзақ уақыттан бері біздің экономикамызға тән болып
отыр.
Басылыңқы инфляция сапасының төмендеуімен ақша амалсыз жиналыммен,
астыртын экономиканы, бартерлік келісіммен дамуымен көрінеді. Басыңқы
инфляция мемлекет тауар бағасын сұраным мен ұсыным тепе-теңдігі бағасынан
төмендеіун қолдау әсерінен туады, онда ақшалар жалпы төлем құрама
тауарларды бөлу өлшемі ретінде қызметін атқарудан қалады. Егер біздің осы
уақытқа дейінгі экономиканы алсақ, онда ол ұзақ жылдар бойы басылыңқы
инфляция жағдайында болды және болашақ экономика үшін қауіпті емес, одан
әлі де болса құтылуға болады.
1.3 Филипс қисығы және стагфляция
Ағылшын экономисті Филипс 50 жылдардың соңында жұмыссыдық нормасымен
еңбекақының өсуі арасындағы тәуелділікті байқады.100жылдан аса уақыттағы
деректерді зерттей келе еңбекақы деңгейі (6-7%) бар болады және оның өсуі 0-
ге тең болады деген қорытындыға келді.Осы табиғи деңгейден (6-7%)
жұмыссыздық төмендесе еңбекақының өсуі тездетіледі және керісінше.
Филипс қисығы жұмыссыздық пен инфляцияның арасында тұрақты және алдын
ала белгілі кері байланыс бар екенін көрсетеді. Инфляция жұмыссыздықтың
болмашы деңгейінің кезінде ғана жоғары бола алады. Экономикада бағалар
өспейтін жұмыс бастылықтың деңгейі бар.
Сурет-2
Филлипс қисығы
W – номиналды еңбекақы өсу қарқыны.
P – инфляция деңгейі.
U – жұмыссыздық деңгейі %.
Филлипс қисығына екі түрлі қатынас бар. Біріншісі бойынша Филлипс
қисығы экономикалық заң ретінде қарастырылады.Бұл дегеніміз елде бір
мезгілде күшті инфляциямен жоғары жұмыссыздық болуы мүмкін емес.
Мемлекеттік реттеу құралдарының көмегімен қисықтың түрлі нүктелерінде
болатын инфляция мен жұмыссыздық деңгейінің үйлесуіне қол жеткізуге болады.
Демек қисық бойынша жоғары және төменге оңай қозғалуы мүмкін. Нүктені
таңдау экономикалық жағдайлармен, сондай-ақ үкіметтің әлеуметтік саясатымен
анықталады.
Екіншісі бойынша экономикада инфляция мен жұмыссыздық арасында
тұрақтылық пен беріктілікті жоққа шығарады. Экономикада жұмысбастылықтың
жоғары деңгейіне инфляцияның бірқалыпты қарқында ғана қол жеткізуге болады.
Диаграмма-1. 2003 — 2004 жылғы жұмыссыздар саны және
жұмыссыздық деңгейі.
Филипс қисығының мәні жиынтық сұраныс пен ұсыныс қисықтарының көмегі
арқылы ашылады. Экономикада жиынтық сұраныстың өсуі экономикадағы
диспропорцияны тереңдете түседі және жаңадан жасайды Ресурстардың
шектеулілігін психологиялық арттырады. Нәтижесінде сұраныстың өсуінен
инфляция өрши түседі. Жиынтық сұраныс өскен сайын және экономика толық
жұмысбастылық деңгейіне жақындаған сайын бағалар өсе түседі. Мәселен,
өндірушілер мен жұмысшыларға (әсіресе монополияда) экономика өсу кезінде
баға мен еңбекақыны көтеру оңай. Жоғары жұмыссыздық жалдамалы жұмысшыларды
ең аз еңбекақыға келісуге мәжбүр етеді. Бұл инфляциялық "еңбекақы-баға"
спиралін азайтады. Сонымен бірге төмен экономикалық конъюктура
өндірушілерге бағаны көтеруін тежейді Қарама-қарсы жағдайда толық
жұмысбастылық жағдайда толық жұмысбастылыққа жақындаған сайын қосымша
өндіріс факторларына сұраныс өсе бастайды. Осының әсерінен еңбек
өнімділігінен асып түсетін еңбекақы өсуі басталады. "Еңбекақы-баға"
инфляциясының спиралі қайтадан өсе бастайды. Осы процестердің нәтижесі
инфляция қарқынының өсуі болып табылады.
Инфляция немесе жұмыссыздықты тоқтату мақсатының
қайшылығы Филипс қисығын солға төмен жылжыта алған жағдайда қол
жеткізіледі.
70-80 жылдары инфляция жұмыссыздық дамуына талдау жасай
отырып,екеуінің арасындағы байланыс тұрақсыз болған деген қорытындыға
келуге болады. Экономикалық тоқырау кезеңдерінде бағалар мен жұмыссыздық
бірдей өсті,бұндай экономикалық жағдайды стагфляция (бір мезгілде инфляция
кезіндегі экономикалық тоқырау) немесе слсмпфляция (инфляция мен
экономикалық құлдыраудың қосылуы). Осы кезде инфляция мен жұмыссыздықтың
өзара байланысы туралы мәліметтер арқылы екі қорытындыға келуге болады:
немесе Филипс қисығы оңға жоғары жылжыйды да,енді инфляцияның әрбір
деңгейіне өсіп отырған жұмыссыздық деңгейі сай келеді немесе бұл екі
құбылыс арасында байланыс жоқ.
Өндіріс шығындарының өсуі мен жиынтық ұсыныс қисығының солға жылжуына
70-80 жылдары келесі факторлар әсер етті:
- мұнай мен мұнай өнімдерінің бағаларының 4 есе өсуі
- дүниежүзінде азық-түлік кризисі, сонымен бірге ауыл шаруашылық
өнімдеріне бағаның көтерілуі
- сауда жағдайының төмендеуі және импорт инфляциясы
- табыс саясатынан бас тарту,баға мен еңбекақыны бақылау болмауы
- номиналды еңбекақының осы өсу қарқынындағы еңбек өнімділігінің өсу
қарқынының төмендеуі.
- номиналды еңбекақы мен еңбек шығындары бірлігінің өсуіне әкелетін
жұмысшылардың инфляция күтімі.
Жұмыспен қамту теориясының келесі бір түрі неоклассикалық теорияның
жаңа бағыты- монетаризмнің негізін америкалық экономист М.Фридман қалады.
Ол баға салыстырмалы түрде тұрақты болғанда ғана жұмыспен қамтудың жоғары
деңгейіне қол жеткізуге болатындығын айтты. Сондай-ақ, М.Фридман:"Инфляция
емес,болжанбаған инфляция ғана маңызды, инфляция мен жұмыссыздық арасында
тұрақты компромисс жоқ,нақты факторларға сәйкес келетін, жұмыссыздықтың
нақты деңгейі болады.Жұмыссыздықты жеделдетілген инфляция көмегімен сол
төмен не жеделдетілген дефляция көмегімен жоғары ұстап тұруға болады...
Инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ,тек уақытша таңдау
болуы мүмкін. Инфляцияның өспелі карқыны жұмыссыздықты азайтуы мүмкін, ал
жоғары қарқыны өсірмейді... Инфляциямен күресудің бір ғана жолы бар,ол-ақша
санының өсу қарқынын баяулату", - деген тұжырым айтты.
ІІ. Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты инфляцияны тежеу
2.1 Антиинфляциялық саясат
Антиинфляциялық саясат-инфляцияны төмендетуге бағытталған мемлекеттік
реттеу құралдарының жиынтығы болып бабылады.
60-жылдың ортасынан бастап барлық экономикаға ортақ бағаны шай және
жанама реттеу жөніндегі шаралар қолданыла бастады. Тікелей реттеу табыс
саясаты шегінде жүреді. Табыс саясатының екі бағытын бөлуге болады:
еңбекақының, бағаның өсуіне тікелей бақылау жасау және бағыт беру.
Осылардың көмегімен нақты табыс пен бағаның өсуін азайтуға тырысу. Бағыт
беру кезінде түрлі ережелер ұйымдастырылады. Ал бақылауды заң актілерінің
күшімен жасайды. Ереже ретінде баға мен еңбекақының максималды шектері
белгіленді. Еңбекақының өзгеруі бүкіл экономикадағы еңбек өнімділігінің өсу
қарқынына байланысты, ал бағалар ебекақы шығынының өзгеруіне қарай өзгере
алады. Яғни жалдамалы жұмысшылар табысы тікелей реттеледі,ал пайда-бағалар
арқылы жанама реттеледі.
Бақылау-бағалар мен еңбекақыға белгілі бір мерзімге бірден "қатырып
тастау" туралы заң қабылдау арқылы жалдамалы жұмысшылар жөнінде табыс
саясаты дискриминациялық сипат алады, себебі мемлекеттік органдар мен
өндірушілер бағаға қарағанда еңбек ақыға бақылау жасауға ынтамен кіріседі.
Тауар топтпрының өте шексіздігіне байланысты олардың бағасын бақылау өте
қиынға түседі. Еңбек өнімділігінің артуы экономикада ұлттық табыста
жұмысшылар үлесінің салыстырмалы және абсолюттік қысқарына әкеледі.Бағаның
өсуіне заң түрінде тиым салу көлеңкелі жасырын нарықтың пайда болуына
немесе тауардың сапасының, салмағының төмендеуіне әкеледі. Бағаға әкімшілік
бақылау жасау нарықтың дұрыс қызмет етуіне, ресурстар мен капитал құйылуына
кедергі жасайды. Нәтижесінде экономикада дефицит пайда болады. 60
жылдардағы нарықты экономикалық мемлекеттерде жүргізілген табыс саясатынан
ешқандай тиімділік болмады. Сондықтан 70 жылдары барлық дамушы елдер одан
бас тартты. Бағаға ісер етудің жанама әдісіне монетарлы жіне фискальді
саясаттарының "дефляциялық" шаралары жатады. Иннфляцияның өршуіне қарай
Ұлттық банк ақша массасының өсуіне, берілерін несие көлеміне шектеу қою,
ашық нарықта мемлекеттік құнды қағаздарды сатуға міндетті резерв нормалары
мен есеп стсвкасынкөтеру шаралары қолданылады. Мерзімдік жағдайда өкіметте
антиинфляциялық саясатты жүргізудің екі альтернативаси бар: ұзақ мерзімге
сүйене отырып саясаттыбіртіндеп енгізу немесе бірден енгізу. Экономикалық
теорияда қайсы жолы тиімді екеніне жауап жоқ. Оның бәрі елдің
көлемінен,экономика жағдайынан әлемдік нарыққа кіру дәражесі мен
жағдайынан,халықаралық қаржы ұйымдары мен қатынастары, елдегі әлеуметтік-
экономикалық жағдайға т.б. байланысты қолданылады.
Қазақстан Республиасы өтпелі экономика кезеңінде антиинфляциялық
шаралар монетарлық "естен тандыру терапиясы" әдісін қолданылды,бірақ ол оң
нәтиже бермеді. Қазақстанда инфляцияның дамуы "сұраныспен шығындар"
сәйкестігі ретінде өтуде.
2.2 Инфляцияға қарсы саясат және Қазақстандағы оның әдістері
Құнсызданудың жағымсыз әлеуметтік және экономикалық салдары көптеген
елдер үкіметтерін белгілі экономикалық саясат жүргізүге мәжбүр етеді.Бұл
жерде экономистер ең алдымен мына арқылы инфлияцияны жою керек пе,әлде
инфлияца жағдайына икемделген дұрыс па?
Бұл екі ұшты мәселе әртүлі елдерде ерекші жағдайға байланысты шешіледі
екен. Мысалы, АҚШ-та және Англияда инфлияциямен күресу мәселесі мемлекет
деңгеіне көтеріліп қойылады. Басқа бірталай елдерде инфлияцаға икемделу іс-
шаралары жүргізіліп, тіпі арнайы бағдарламалада жасалады (табыстарды
индексациялау және т.б).
Инфлияцаға қарсы саясатты сипаттағанда,екі әдістемені бөліп айтуға
болады. Бірінші әдістеме шеңберінде (оны осы күнгі Кейнс теориясының
өкілдері зерттейді) белсенді бюджет саясаты жүргізіледі-сұранымға ықпал
жасау мақсатында мемлекеттік шығындар мен салықтар реттеледі. Инфляция
жағдайында мамлекет шығындарын қысқартып,салықтарды көтереді.Осының
нәтииесінде сұраным қысқарды,инфляция қарқыны төмендейді.Бірақ сонымен
бірге өндіріс өсуі де қысқарды. Бұл экономикада дағдарыс жағдайын
қалыптастырып,жұмыссыздықты арттырып жіберуі мүмкін.Ол қоғам үшін
инфляцияны тежеудің құны болады. Құлдырау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz