Тоғызқұмалақ ойыны

Кіріспе

1. Тоғызқұмалақтың даму кезеңдері
2. Отаулардан бастап жүру
3. Тоғызқұмалақтың жүру жолының ерекшелігі
4. Жүрісті есептеу жолдары
5. Ойынды жазып жүру тәртібі
6. Жарыстардың түрлері

Пайдаланған әдебиеттер

Тоғызқұмалақ қазақ халқының ғасырлар бойы бірге жасап келе жатқан ұлттық мұрасы, өнері. Тоғызқұмалақтың үшмың жылдық тарихы бар дейміз. Бұл туралы тиянақты қағаз бетіне түскен деректер жоқ, ауыз екі айтылған сөздер арқылы мәліметтер жинақталып таратылып жүр. Міне осы ғасырдың жетпісінші жылдары тоғызқұмалақ өнерінің қайта жандану сәті боп саналады.
Ойнайтын орыны шағын сыныптарға, бөлмелерде не шахмат ойнайтын орындарды пайдалануға болады.
Тоғызқұмалақ ойынын жақсы меңгеру үшін тақ, жұп сандарын үйрету тақ сандар (1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 19, 21.... ) ашық жұп сандар (2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20....) жабық деп жазған жөн. Тоғызқұмалақ ойынын үйретушілерге бір ескерте кететін нәрсе тақ санды құмалағы бар отаулар тоғызқұмалақ тілінде-ашық жұп санды құмалағы бар отаулар – жабық отаулар деп аталады.

1. Ақшораев Ә. «ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ» Алматы «ҚАЗАҚСТАН»

2. Тлеубаев С. Тоғызқұмалақтың әліппесі «СПОРТ».

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Тоғызқұмалақтың даму кезеңдері, тақтасы, құмалақтары, ойнайтын
орыны,оқушыларға тәрбиелік мәні

Тоғызқұмалақ қазақ халқының ғасырлар бойы бірге жасап келе жатқан ұлттық
мұрасы, өнері. Тоғызқұмалақтың үшмың жылдық тарихы бар дейміз. Бұл туралы
тиянақты қағаз бетіне түскен деректер жоқ, ауыз екі айтылған сөздер арқылы
мәліметтер жинақталып таратылып жүр. Міне осы ғасырдың жетпісінші жылдары
тоғызқұмалақ өнерінің қайта жандану сәті боп саналады.
Ойнайтын орыны шағын сыныптарға, бөлмелерде не шахмат ойнайтын
орындарды пайдалануға болады.

ТАҚ, ЖҰП САНДАРЫН ҮЙРЕТУ.

Тоғызқұмалақ ойынын жақсы меңгеру үшін тақ, жұп сандарын үйрету тақ
сандар (1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 19, 21 ... ) ашық жұп сандар (2, 4,
6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20 ... ) жабық деп жазған жөн. Тоғызқұмалақ ойынын
үйретушілерге бір ескерте кететін нәрсе тақ санды құмалағы бар отаулар
тоғызқұмалақ тілінде-ашық жұп санды құмалағы бар отаулар – жабық отаулар
деп аталады.

ОТАУЛАРДАН БАСТАП ЖҮРУ.

Тоғызқұмалақ ойыны басталарда, әр ойыншының тоғыз отауында тоғыздан 81
құмалақтары болады.
Ойынды солдан оңға қарай жүріспен кез келген отаудан бастауға болады.
Ол үшін ойыншы (ақ жағы) жүріс жасалатын отауда бір құмалақ қана қалдырып,
басқаларын түгелімен қолына алады да, келесі отаудан бастап, әр- бір отауға
өз жағының да, қарсыласының да қолындағы құмалақтары біткенше бір-бірден
салып шығады. Сонда ең соңғы салынған құмалақ қарсыласының тақ санды
құмалағы бар кез келген отауына түсіп, сол отаудағы құмалақтар санын жұп
жасаса, (2, 4, 6, 8, 10. т.с.с.) бұл жүріс табысты болып саналып, сол
отаудағы барлық құмалақтарды өз қазанына салады.
Тоғызқұмалақ ойынында қарсыластар алма-кезек жүріп отырады. Қара жақтын
мақсаты да қарсыласының тақ санды бір отауына өзінің қолындағы соңғы
құмалағын түсіріп, жұп жасап, сол отаудағы құмалақтарды ұтып алу болып
табылады. Осы тәртіппен жүріс алма-кезек ауыстырлып отырады.Егер жүріс
кезінде ойыншылардың ең соңғы құмалағы қарсы жақтың кез-келген бір отауына
түсіп,сол отаудағы құмалақтар санын тақ жасаса (1, 3, 5, 7, 9, 11,
13.т.с.с.) немесе, өз жағының отауларының біреуінде тақ жұбына қарамай
келіп түсіп жатса, жай жүріс жасалады деп саналып, ол отаудағы құмалақтар
ешбір қазанға алынбайды.
Тоғызқұмалақта ойнаушылардың алдарына қоятын негізгі мақсаты-кем
дегенде өз қазанында 82 құмалақ жинап, қарсыласын ұтып шығу. Екі жақтың
бірдей ұтуы, не ұтылуы мүмкін емес.
Ойын аяақталған соң ойыншылардың қазанындағы құмалақтардың соңы 81-ден
болса, ойын тең ойын деп бағаланады. Тоғызқұмалақта тең ойын болуының басты
шарты – екі жақтың да тақта бетінде, тұздықтарының болуы.

ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚТЫҢ ЖҮРУ ЖОЛЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ.

ЖҮРУ ЖОЛЫНЫҢ БІРІНШІ ЕРЕКШЕЛІГІ

Жүріс жасау ерекшеліктері

Жүріс ойыншылар тарапынан кезектесіп жүріледі. Жүрісті кімнің жасайтыны
жеребемен немесе қарсыластардың келісімімен анықталады.
Жүріс жасау үшін өз жағыңыздағы отаулардың бірінен біреуін орнына
қалдырып, қалған құмалақтарды қолға алып, солдан оңға қарай бір-бірлеп
таратамыз. Тарату сәтінде құмалақтар өз отауларымыздан асып кететін болса,
қарсыластың отауына таратамыз. Егер соңғы құмалақ қарсыластың тақ санды
құмалағы бар отауына түсіп, ондағы құмалақтарды жұп қылса (2, 4, 6, 10,
12), сол отаудағы құмалақтар ұтып алынып, өз қазанымызға салынады.
Егер соңғы құмалақ қарсыластың жұп санды құмалағы бар отауына түсіп (3
құмалақтан басқа), тақ қылса немесе өз отауымызға түссе, құмалақ ұтып
алынбайды.
Мәселен, жоғарыдағы тақтадағы алғашқы жағдайда бастаушы №7 отаудағы 9
құмалағын таратса, соңғысы қарсыласының №6 отауына барып түседі және ондағы
9 құмалақ соңғы құмалақпен 10 болып, ұтып алынады және қазанға салынады.
Сол кезде тақтада төмендегідей жағдай қалыптасады.

Отаудағы жалғыз құмалақ көрші отауға жүргенде орны бос қалады.

Жүріс жасаған кезде отауларға құмалақ салмай немесе 2-3 құмалақ бөліп алып
жүруге болмайды.

ЖҮРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ЕКІНШІ ЕРЕКШЕЛІГІ (ТҰЗДЫҚ)

Тұздық алу ережесі

Тоғызқұмалақ ойынында құмалақтан басқа ойында бір рет қарсыластың отауын
ұтып алуға да болады. Оны ежелде – “тұзды үй”, қазіргі тілде – тұздық деп
атайды.

Тұздық алу үшін жүріс жасаған кезде, қарсыластың екі құмалағы бар
отауына таратқан құмалағыңыздың соңғысын түсіру керек.

Сонда сол отауда қалыптасқан 3 құмалақпен бірге отау да ұтып алынып,
ойынның аяғына дейін сіздің меншігіңізге айналады.

Енді жүріс жасалған сайын тұздық алынған отауға түсетін бір құмалақ,
міндетті түрде сіздің қазаныңызға салынып отырады.

Тұздық алынған отауға арнайы белгі қойылады. Жазбаша түрде – Х деген шартты
таңбамен белгіленеді. Мәселен, төмендегі диаграммаға қарайық.

Осы жағдайда қостаушы ойыншы №7 отаудағы 10 құмалағын тарату арқылы, соңғы
құмалағын бастаушының №7 отауына түсіріп, ондағы 2 құмалақты үшеу етіп, осы
құмалақтарды ұтумен қатар, осы отауға тұздық жариялайды. Сонда төмендегі
жағдай қалыптасады.

Ендігі кезде бүкіл ойын барысында №7 отау – қостаушының меншігіне айналады.

Тұздық ойында бір рет алынады және №9 отаудан ешқашан алынбайды.

Тұздық аттас отаулардан алынбайды.

Мысалы, жоғарыдағы диаграммадағы жағдайда қостаушы ойыншы №7 отаудан тұздық
алды, енді бастаушы ойыншы ойын барысында бұл отаудан тұздық алуға қақысы
жоқ.

ЖҮРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ҮШІНШІ ЕРЕКШЕЛІГІ

“Атсырау” ережесі
Ойын аяқталуға жақындаған сайын әр ойыншының отауларындағы құмалақ таусыла
бастайды. Әр құмалақ ұтып алынған сайын немесе тұздыққа түскен сайын
қарсыластардың жүріс мөлшері кеми береді. Сондықтан ойын соңында
қарсыластардың бірінің отауларында жүріс жасай алмайтын жағдай да
кездеседі.
Ойыншылардың бірінің отауларындағы құмалақты бірінші таусып алып, жүріссіз
қалуы – атсырау деп аталады.
Атсырауға ұшыраған ойыншының қарсыласы бұл жағдайда қосымша бір жүріс
жасап, барлық құмалақтарды өз қазанына салып алады.
Мысалы:

Осы тақтадағы жағдайда жүріс қостаушыдан. Ол №9 отаудағы 3 құмалағын
таратады.

Өз кезегінде бастаушы №1 отауға түскен 1 құмалақты жүреді. Қостаушы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.