Шектеуші факторлар анықтамасы және жіктелуі Ю, либих заңы. В. Шельфордтың толеранттылықзаңы

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

1840 жылы Ю. Либих(1803-1873) ағзалардың төзімділігі оның экологиялық қажеттіліктерінің тізбегіндегі ең әлсіз звеносымен анықталатынын дәлелдеді. Ол ауыл шаруашылық дақылдылығының өнімділігін анықтауда қоректтік заттарға деген сұранысын зерттеуге бағытталған тәжірибелер жүргізді. Ю. Либих бидайдың өнімділігі оған көп мөлшерде қажет (СО ₂ Н ₂ О және т. б) жеткілікті мөлшерде бар қоректік заттарға емес оған аз мөлшерде қажетжәне топыраққа жеткіліксіз болатын (мысалы. Бор) заттарға тәуелді екенін анықтайды.

Қазір Либих ережесі шектеуші факторлар заңы немесе Либихтың минимум заңы деп аталады. Бұл заңды былай тұжырымдауға болады: экологиялық факторлар жиынтығында төзімділік шегіне ең жақын фактор күшті әсер етеді.

Экологиялық фактордың тек жетіспеуі минимум ғана емес, оның артық мөлшері де максимум шектеуші әсер ете алады.

Минимум қатар максимумның да шектеуші әсері туралы түсінікті дамытқан 1913 жылы В. Шелфорд болды. Шелфордтың толерантылық заңы:

Экологиялық фактордың минимумы ғана емес ал олардың арасындағы ауытқу диапазоны толерантылық шамасын латын тілінен аударғанда tolerantiaшыдау төзім яғни ағзаның белгілі бір факторға төзімділігін анықтайды.

1840 жылы неміс химигі Ю. Либих көрсетіп ол "минимум зандылығын" тұжырымдады.

Минимум зандылығы бойынша өсімдіктердің өнімділігі, топырақ құрамындағы ең аз мөлшердегі химиялық элементке байланысты болады. Химиялық элементтіқ мөлшерін кебейту арқылы, өсімдік өнімділігін жоғарылатуға болады екен. Бұл өнімділікті көбейту белгілі бір мөлшерге жеткенше тоқтайды, Себебі, енді басқа химиялық элемент ең аз мөлшерде болады. Казіргі кезде "минимум зандылығы" басқаша, "шектеуші факторлар зандылығы" деп айтылып жүр. Бұл зандылыкты 1905 жылы Ф. Блегман тұжырымдап, шектеуші фактор әсері қолайлы факторлар жиынтығынан асып кететіндігін көрсетті. Экологиялық факторлардың ең жоғарғы мөлшерін максимум шегі деп атайды. Ал максимум және минимум шектерінен шығып кеткен факторлар, ағзалар үшін шектеуші фактор болып саналады. Орта жағдайының шектеуші факторлары кез-келген түрдің географиялық таралу аймағына тікелей әсер етеді. Мысалы: көптеген өсімдіктер мен жануарлардың таралуына ылғал жетіспеуі шектеуші фактор болса, керісінше сол түрлердің солтүстікке таралуына жылу жетіспеуі шектеуші фактор болып саналады. 1913 жылы американ зоологы В. Шелфорд "толеранттык, зандылығын"

тұжырымдады. Бұл зандылық бойынша ағзаға экологиялық фактордың тек минимум мөлшсрі гана емес, максимум мөлшерінен артық кеткен әсер шектеуші болып табылады.

Кез келген ағзаға қоршаған ортаға көптеген экологиялық факторлар әсер етеді. Дәсүрлі жүктеу бойынша оларды: обиогикалық, биотикалық және онтропогендік деп бөлінді.

Обиотикалық факторлар - бұл түрі ағзаға әсер ететін қоршаған ортаға жағдайларын комилексі ( температураның, теңіз және тұщы судың, топырақтың құрамы және т. б)

Биотикалық факторлар - бұл ағзалардың тіршілік әрекетінің басқаларына тигізетін әсері, (бәсекелестік жыртқыштық паразитизм және т. б)

Антропогендік - адам қызыметінің қоршаған ортаға тигізетін әсерінің жинақтығы (зияндығы заттардың атмосфераға шығарылуы топырақ қабатының бұзылуы табиғи ландшафтардың бұзылуы және т. б)

Белгіленген жіктелу шартты болып табылады. Себебі температураның обиотикалық фактор ретінде қарастырсақ. Ол тірі ағзалардың әрекетіне байланысты өзгеріп отырады.

Мысалы, ауаның температурасы +13 ⁰ С дан төмендеген кезде бал араларының қозғалыстың белсенділігі артады, ал бұл ұядағы температураны 25-30 ⁰ С ға дейін көтеріледі.

Жоғарыда көтерілген жіктеулерден басқа ағзалардың қоршаған орта факторлардың әсеріне бейімдеушілік дәрежесін бағалауға негізделген (А. С. Моншадиский) жіктелу бар. Бұл жіктелу бойынша барплық экологиялық факторлар 3 топқа бөлінеді.

Ең алдымен тірі ағзаларға приодты факторларға бейімдеуге пайда болады мысалы, жер шарының тікелей өз өсіне күнде айналуы немесе Ай фазаларынан ауысуы.

Өсімдіктер мен жануарларға әсер ететін экологиялық факторлардың максимум және минимум мөлшері арасы төзімділік немесе толерантты аймағы деп аталады. Бұл аймақтың ортаңғы бөлігі оптимум немесе қолайлы аймақ, ол екі шеті пессимум немесе қолайсыз аймақ болып саналады. Пессимум аймақтары ағзалар үшін қолайсыз, барынша қиыншылықты болғанмен олар онда өмір сүре алады. Ал ағзалардың өмір сүре алмайтын, тезе алмайтын экологиялык, факторларды летальды немесе өлтіргіш факторлар деп атайды. Көптеген ағзаларға +80°С және - 80°С төмен температуралар өлтіргіш факторға жатады. Дегенмен кейбір микроорганизмдер +100°С температурада өмір сүре алады.

Оптимум аймақтарында өсімдік, жануар түрлері көптеп кездеседі. Бұл аймақтарға Батыс Европа, Американың көптеген жерлері, Кавказ, Тянь-Шань тауларынын бөктері т. б. жерлер жатады. Пессимум аймақтарында Арктика, Антрактида, Тундра, тау шындары, шөл және шөлейт жерлер жатады. Бұл аймақтарда өсімдік тұрлері өз өсуіне байланысты жануарларда сирек кездеседі. Дегенмен көптеген ағзаларға пессимум аймақ болатын жерлер кейбір түрлерге оптимум болуы мүмкін. Мысалы: тау текелерінің өсу аймақтары; тау шындары, жартастар, оптимум аймақ болса бауырымені жорғалаушылар үшін құрғақшылық, ыстық, шел оптимум' аймақ болып саналады.

Американ экологы Ю. Одум толерант заңдылығын толықтырды:

1. Әрбір ағза белгілі бір экологиилық факторларға жоғарғы толерантты, ал екінші бір экологиялық факторларға төменгі толерантты болады;

2. Барлық экологиялық Факторларға толерантты ағзалардың гсофафикалықтаралу шектігі кең болады;

3. Белгілі бір экологиялық факторға толеранттығы төмендеуі ағзаның басқа факторларға да төзімділігін бәсендетті;

4. Көптеген экологиялық факторлар ағзалардың көбею т. б. тіршілігінің маңызды кезендерінде шектеуші фактор болып саналады. Сондықтан өсімдік тұқымына, жануарлар ұрымы мен жұмыртқасына, жәндіктер дернәсіліне және жас ағзаға төзімділік аймағы ересектеріне қарағанда тар болып келеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.