Физиологиялық қызметтердің қалыптасуы мен реттелуінің негізгі принциптері

1. Рефлекс кез келген әсерлерге жүйке жүйесі қатысуымен организмнің жауапты реакциясы ретінде.
2. Рефлекторлық теория дамуының негізгі кезеңдері: Декарт, Сеченов, Павлов, Анохин.
3. Рефлекторлық теорияның негізгі принциптері.
4. Рефлекторлық доға, оның бөлімдері.
5. Рефлекторлық актының сақиналық құрылымы туралы түсінік . кері афферентацияның болуы.
6. Рефлекс және П.К.Анохиннің функционалдық жүйесі.
7. Соңғы бейімделу нәтижесі . кез келген рефлекторлық әрекеттің негізі.
8. Қызметтік жүйенің орталық құрылысының кезеңдері:
. афференттік синтез;
. шешім қабылдау;
. әрекет нәтижелерінің акцепторы.

Организм мен қоршаған орта қатынасы кезіндегі физиологиялық тірліктерді меңгеретін әрекеттік реттеу жүйесі болады. Меңгеру ағзалар мен жүйелердің өзара әрекеттесуі арқылы пайдалы тіршіліктік икемделуді қамтамасыз етеді.
Физиологиялық әрекеттерді меңгеру үш түрлі жолмен атқарады: 1) іске қосу; 2) түзету; 3) үйлестіру. Іске цосу - ағзалардың тыныш жағдайын белсенді әрекетке көшіреді. Тузету - ағзалардың ісәре-кетін өздігінен атқарылу режимінде уйымдастыруға мүмкіндік береді. Үйлестіру - бірнеше ағзалар мен жүйелерді бірлестіру арқылы пайдалы икемделу нәтижесіне жеткізеді.
Органинизмнің тіршіліктік әсерленістері бірнеше сатылы және әртекті реттелу жүйелері арқылы меңгеріледі. Н. М. Амосов реттелуші жүйенің төрт түрін жіктейді.

1. Химиялъщ, бейарнамалы жуйе - зат алмасуы өнімдері арқылы
ағзалардың өзара әрекетІн қамтамасыз етеді.
2. Эндокриндік жуйе - әртүрлі ағзаларды ерекше сөлініс заттары -
гормондары арқылы белсендіреді.
3. Вегетативтік жуйке - бір орталықтан бірнеше нысандарды:
ағза, тін, тірліктік жүйені бір мезгілде қамтып қашықтықтан, пәрменді
меңгереді.
4. Орталъщ жуйке жуйесі - бір жағынан организмнің ішкі орта-сының түрақтылығын (гомеостаз) реттейді, екіншіден, біртүтас орга-низмді сыртқы ортамен теңестіреді.

Жүйелердің өздігінен реттелісі Қандай да болмасын әрекеттік меңгеруші жүйелердің қызметі реттеліс және өзін-өзі реттеуге негізделген.

Реттеліс деп организмнің белгілі бір қажеттігін және ішкі орта түрақтылығын қамтамасыз етуші әрекеттік жүйелердің қызметін айтады. Организмнің ішкі ортасын түрақты құрамды қан, лимфа, тін сүйықтықтары құрады. Физиологиялық әрекеттердің өзін-өзі реттеуі деп төменгі даму сатысындағы жануарлар әлемінде кездесетін реттелудің қарапайым түрін айтады.
Өздігінен реттеліс - тіршілік үшін маңызды үрдісті белгілі бір тұрақты жағдайда сақтау қабілеті. Гомеостазис, изотермия, изоосмия, изоволемия, изогидрия т.б. өзін-өзі реттеу арқылы сақталады. Таби-ғатга мүндай реттеу арқылы өзгертуші және қалпына келтіруші жағ-дайлар автоматты түрде белгілі деңгейде атқарылады.
Түрлі организмнің еркін тіршілігі ішкі ортаның тұрақтылығы екендігін алғашқы дәлелдеген француз ғалымы К. Бернар (1813-1878). Кейін Кеннон гомеостаз туралы ілімінің негізін қалады. Гомеостаз -организмнің ішкі ортасының және физиологиялық әрекетінің салыстырмалы түрақтылығы. Гомеостазды қолданушы негізгі тетіктер өздігінен реттеледі.
Ішкі ортаның тірліктік түрақты көрсеткіштері қатаң және икемді болып екіге бөлінеді. Қатаң түрақты көрсеткіштер: осмостык қысым, сутек көрсеткішінің шамасы (рН), глюкоза, газдардың мөлшері, т.б. Икемді түрақты көрсеткіштерге қанның құрамы, көлемі, қысымы, қоректік заттардың мөлшері т.б. Тірліктік көрсеткіштер белгілі бір мөлшердің деңгейінде тербеліп түрады, сондықтан гомеокинез деп аталады.
Организмнің бейімделіс және өтеміс әсерленістерін қамтамасыз ететін гомеокинез көрсеткіштері жас кезендеріне сәйкес капыптасады. Мұны гомеорезис дейді. Гомеорезис - өздігінен реттелетін жүйелерде жасқа байланысты туатын өзгерістерінің дамуы.
Меңгеру орталық жүйке жүйесі және қан арқылы камтамасыз етіледі. Бүлар нейрогуморалдық реттеу жүйесін құрады. Соңғы кезде бүған иммундық реттеу жүйесі қосылды Әрекеттердің жүйкелік және гуморалдық (һитог - сүйықтық) реттелісін, бірлестігін, физиологтар ашқан жүйке аралық байланыс - синапстар (түйіспелер) қызметі дәлелдейді. Жүйке жүйесінің қозуынан синапста химиялық дәнекерші зат - медиатор пайда болып, ол козуды бір нейроннан екінші нейронға өткізеді. Сөйтіп, жүйелердің түрлі кызметтерінің бейімделісі жалпы организм қызметінің жуйкелік-гуморалдъщ реттелуі арқылы іске асады, организмнің қорғаныш қасиетін иммундық жүйе қамтамасыз етеді..

Қолданылатын әдебиеттер:
1. «Адам физиологиясы» ред. Х.Қ.Сатпаева, А.: «Білім», 1995. - 100-106, 113-116 б.
2. «Основы физиологии» ред. Н.Стерки, М.: «Мир» 1984. - 485-508 б.
3. «Физиология человека» ред. Р.Шмидт, Р.Тевс, М.: «Мир» 1986, 4-ші том, 251-254 б.
4. «Физиология человека» ред. Н.А.Агаджанян, Н.З.Толь, А.: Қазақстан, 1992, 175-192 б.
5. Теория функциональных систем организма ред. К.В.Судаков. М.: 1996. – 3-16 б.